PDF van tekst

Transcription

PDF van tekst

‘La littérature néerlandaise et
l'émancipation des esclaves des Indes
Occidentales/De Nederlandse literatuur en
de emancipatie van de Westindische
slaven’
A.N. Paasman
bron
A.N. Paasman, ‘La littérature néerlandaise et l'émancipation des esclaves des Indes Occidentales/De
Nederlandse literatuur en de emancipatie van de Westindische slaven’, in: G. Van de Louw en B. Verstraete
(red.), La littérature néerlandaise et l'émancipation des esclaves des Indes Occidentales/De Nederlandse
literatuur en de emancipatie van de Westindische slaven. Université Charles-de-Gaulle, Centre de recherches
néerlandaises Michiel de Swaen, Lille 1997, pp. 33-48.
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/paas001litt01_01/colofon.htm
© 2008 dbnl / A.N. Paasman
33
La littérature néerlandaise et l'émancipation des
esclaves des Indes Occidentales
e
e
e
QUEL a été le rôle de la littérature néerlandaise des XVII , XVIII et XIX siècles dans le
processus d'émancipation des esclaves noirs dans les Indes Occidentales?
Cette question est aisée à poser, mais il est plus difficile d'y répondre. En tant qu'historiens
littéraires et scientifiques de la littérature, on a bien sûr tendance à ne pas sous-estimer le
rôle de la littérature dans les discussions et évolutions sociales. Cependant les tentatives
visant à démontrer la réalité de cette influence ne fournissent généralement pas de véritables
preuves, tout au plus des preuves indirectes, des suggestions et des hypothèses. Je diviserai
donc ma question en quelques sous-questions concrètes:
1. Est-ce que la littérature néerlandaise a pris comme thème le commerce d'esclaves et
l'esclavage, ainsi que l'abolition et l'émancipation?
2. Comment sont décrits les événements? C'est-à-dire: quels arguments et quels
jugements sont (plus au moins explicitement) exprimés, et quelles sont les formes et
techniques littéraires employées?
3. Cette littérature ou certains auteurs ont-ils joué un rôle dans la prise de conscience,
les discussions et les décisions relatives au sujet qui nous occupe?
Dès le XVIIIe siècle, par ‘abolition’ on entendait suppression, s'appliquant au départ
uniquement au commerce d'esclaves, et plus tard aussi à l'esclavage lui-même, et par
‘émancipation’, on entendait l'affranchissement individuel de l'esclave. Étant donné que pour
beaucoup, l'affranchissement légal était lié étroitement à l'émancipation et à l'égalité des
droits, ces deux significations jouent également un rôle dans mon utilisation du terme.
I
Est-ce que la littérature néerlandaise a pris comme thème le commerce d'esclaves,
l'esclavage et l'émancipation?
Comme on le sait, la participation néerlandaise au commerce d'esclaves a surtout
commencé après la création de la Compagnie des Indes Occidentales. Curaçao et
Saint-Eustache devinrent d'importants marchés d'esclaves et ceci pour toute l'Amérique.
Les plantations, dont l'existence reposait sur le système esclavagiste, et qui étaient dirigées
et financées par les Néerlandais, se développaient surtout en
A.N. Paasman, ‘La littérature néerlandaise et l'émancipation des esclaves des Indes Occidentales/De Nederlandse literatuur en
de emancipatie van de Westindische slaven’
34
Guyana (Essequebo, Demerary et Berbice), au Surinam et, à une certaine époque, au Brésil.
e
Au milieu du XVII siècle, la participation néerlandaise au commerce d'esclaves était
considérable, plus tard elle diminua malgré la grande demande des planteurs guyanais et
surinamiens. La participation active des Néerlandais à ce commerce est, aujourd'hui, évaluée
à plus de 5% (leur participation officieuse n'est pas prise en compte). Les Pays-Bas interdirent
officiellement le commerce d'esclaves en 1814 et ce n'est qu'en 1863 que, longtemps après
l'Angleterre, le Danemark et la France, ils abolirent l'esclavage dans leurs colonies des Indes
Occidentales. D'ailleurs jusqu'en 1873, les affranchis étaient encore sous le contrôle de
1
l'État .
Vue la grande implication des Pays-Bas dans le commerce transatlantique d'esclaves et
dans l'esclavage domestique et agricole aux Indes Occidentales, on ne peut qu'être étonné
e
du peu d'intérêt accordé à ces thèmes dans la littérature du XVII siècle et de la première
e
moitié du XVIII siècle. Il est vrai que très tôt, à savoir dans la comédie de Bredero intitulée
Moortje (1617), apparaît le personnage d'une esclave noire. L'esclavage y est décrit par l'un
des personnages principaux comme étant une ‘pratique inhumaine’ et une ‘exploitation
2
honteuse’, mais cela ne l'empêche pas de donner l'esclave en cadeau à sa maîtresse .
À l'exception de quelques allusions en passant, la littérature officielle reste muette sur
l'esclavage. Ce sujet n'est abordé que dans des récits de voyage où il est décrit comme un
des nombreux phénomènes auxquels le voyageur peut être confronté. Il est évident que les
normes littéraires de la Renaissance et du Classisisme n'ont pas favorisé la mise en lumière
des thèmes controversés de l'époque. Elles s'y sont même opposées. Le commerce
d'esclaves et l'esclavage étaient en effet connus, comme on peut le voir dans de nombreux
écrits de prédicateurs, juristes, marchands et voyageurs. D'autant qu'il y avait aussi des
hommes de couleur aux Pays-Bas, quoique moins nombreux qu'au Portugal, en France ou
en Angleterre. On comptait parmi ces gens de couleur, qui séjournaient plus au moins
3
longtemps aux Pays-Bas, des esclaves noirs ou des Noirs affranchis .
e
Ce n'est qu'à la fin de la seconde moitié du XVIII siècle, lorsque l'influence des Lumières
se fit sentir, que le commerce d'esclaves, l'esclavage, l'abolition et l'émancipation
4
commencèrent à jouer un rôle dans la littérature néerlandaise . C'est surtout dans les
nouveaux genres des Lumières, comme le ‘spectator’ - titre de revues à caractère didactique
e
et moralisateur datant de la première moitié du XVIII siècle - et l'essai, le roman et la nouvelle,
le drame bourgeois et la poésie d'almanach, que ces éléments prennent de l'importance.
L'esclavage fut également pris
35
pour thème, quoique moins fréquemment qu'au siècle des Lumières, dans la littérature
romantique, surtout dans des récits et des poèmes. Étonnamment peu, à vrai dire, pour un
pays qui continua encore si longtemps à utiliser le travail forcé dans ses colonies.
Après l'abolition du commerce d'esclaves (en 1814) le nombre d'ouvrages traitant de
e
l'esclavage diminua fortement. Mais dans les années 50 du XIX siecle, quand les discussions
parlementaires sur l'émancipation furent ouvertes, ou plutôt se trainaient en longueur, le
nombre d'ouvrages augmenta à nouveau. Après l'émancipation de 1863, on n'en avait pas
fini avec le thème de l'esclavage des Noirs. On trouve des sommets littéraires du genre
dans des ouvrages présentés comme romans historiques tels, ceux d'Albert Helman, J. van
e
de Walle et Edgar Caïro qui sont des auteurs du XX siècle.
II
De quelle manière le thème de l'esclavage et de l'émancipation a-t-il pris forme dans la
littérature?
En fait, il n'y a pas dans la littérature néerlandaise d'ouvrages connus faisant l'apologie
de la traite et de l'esclavage, comme c'est le cas dans certains écrits de juristes, théologiens,
médecins, administrateurs, hommes politiques, planteurs et marchands. Tout au plus, la
littérature admet-elle l'esclavage quand les esclaves ont été acquis légalemment et sont
bien traités. L'écrivain est ému par le sort de l'esclave et prend violemment position contre
les mauvais traitements. On loue le comportement du ‘bon maître’: celui-ci prend bien soin
des esclaves qui lui sont confiés, punit le moins possible, autorise les loisirs innocents, leur
donne de petits lopins de terre pour la culture d'aliments destinés à leur propre usage ou à
la vente, et les convertit au christianisme. Bien sûr, ce n'est un secret pour personne, cette
magnanimité est aussi dans l'intérêt du planteur. Des esclaves evangilisés et en bonne
santé travaillent plus dur et obéissent mieux.
On trouve un exemple assez éhonté du ‘bon maître par intérêt’, dans un roman anonyme
5
d'aventures de 1760 De Middelburgsche avanturier [L'aventurier de Middelburg] . Dans une
de ses pérégrinations, le personnage principal se retrouve au Surinam où il devient
propriétaire d'une plantation et assiste à une révolte d'esclaves. Ceux-ci ont tué le surveillant
noir (!), responsable de mauvais traitements à leur égard, et voici que leur meneur les exhorte
à fuir massivement et à rejoindre les Nègres Marrons dans la forêt. Cependant les esclaves
choisissent de rester, à condition d'être traités convenablement. De leur côté, ils s'engagent
à doubler la récolte de la plantation et promettent que leurs femmes seront plus fécondes.À
partir de ce moment, il n'y a plus
36
d'action cruelle, plus de fuyards, les récoltes augmentent et la valeur de la plantation croît
de manière spectaculaire. Mais on ne signale pas si ces mesures furent maintenues lorsque,
après quelques temps, les propriétaires vendirent la plantation.
L' éloge du ‘bon maître’ a surtout été fait dans le roman épisolaire Reinhart, of natuur en
6
godsdienst [R. ou nature et religion] (1791 - 1792) par Élisabeth Maria Post . Le personnage
principal portant le nom symbolique de Reinhart (cœur pur) met le principe du ‘bon maître’
en pratique sur sa plantation en Guyana. Avant de devenir planteur, il avait condamné
l'esclavage par principe, et avec des mots assez durs, comme une pratique contraire au
christianisme, au droit naturel et à l'humanité. Pourtant, quand il reçoit en cadeau une
plantation et des esclaves, qu'il est obligé de gérer, il passe à l'état de ‘bon maître’ et se
console en pensant que c'est la providence divine qui décide du droit de liberté des peuples.
De plus, Dieu compensera dans l'au-delà les misères que l'esclave - même païen - a enduré
sur terre. Reinhart et sa femme font de leur mieux pour bâtir un royaume idyllique en pleine
jungle. Il consacre une partie de l'argent qu'il gagne aux esclaves, c'est-à-dire qu'il en achète
de nouveaux, auquels il assure ainsi une existence heureuse.
De tels plaidoyers apparaissent dans la litttérature jusqu'à l'année de l'émancipation. En
1858, alors que l'émancipation était devenue incontournable, la poétesse Anna (pseudonyme
de A.A.E.H. Steens Zijnen, née Ampt) plaidait encore dans Schaduwbeelden uit Suriname
7
[Ombres du Surinam] pour le ‘bon maître’ et non pas pour l'émancipation.
Pourtant, dans le même temps Julien Wolbers montrait dans son récit De Surinaamsche
8
negerslaaf [L'esclave noir du Surinam] (1854) que le bon maître, la législation et
l'évangélisation n'étaient pas suffisants pour rendre l'esclavage acceptable et que
l'émancipation seule pouvait mettre fin aux abus.
On voit, dans la littérature précédant la législation de l'émancipation, l'évolution progressive
de l'image du Noir à un statut d'homme. Cette image était, au départ, très négative - un être
inférieur, proche de l'animal ou même un animal, barbare, idôlatre et de plus, laid, cruel,
faux, vicieux, paresseux et bête. Ces généralisations négatives ne disparaissent qu'après
9
un long processus d'évolution des mentalités .
On trouvait déjà dans un roman de l'écrivain anglaise Alphra Behn, Oronoko, or the royal
10
slave (1688) , un héros africain de sang royal, ayant reçu une bonne éducation et possédant
un physique presque grec. Capturé et envoyé au Surinam, il suscite le respect et obtient la
confiance des Blancs et des Noirs. Il devient le leader d'une révolte d'esclaves qui a pour
but le retour en Afrique à l'aide de navires détournés. La tentative échoue à cause de la
37
lâcheté des autres esclaves et César (son non d'esclave) est tué de manière horrible - mise
à mort pendant laquelle il ne perdit rien de sa prestance royale.
Dans la littérature néerlandaise, des Noirs de si haute extraction n'apparaissent que dans
la seconde partie du xvme siècle, dans certains récits ou des pièces de théâtre. Dans des
situations de conflit ou de révolte, ils se comportent de manière courageuse et juste: ils ne
tuent que les mauvais Blancs et épargnent les bons maîtres. La tragédie Monzongo, of de
koninglyke slaaf [M. ou l'esclave royal] (1774), de Nicolaas Simon van Winters, en donne
un exemple. Cette pièce a été écrite à l'occasion de la révolte sanglante d'esclaves de 1763
à Berbice, mais au lieu d'esclaves noirs contre des planteurs calvinistes néerlandais, ce
sont des Amérindiens opposées à des Espagnols catholiques qui sont mis en scène. C'est
une forme de transposition littéraire qu'on ne retrouvera plus dans le théâtre bourgeois de
e
11
la fin du XVIII siècle .
Après les exceptions royales, il y a les noirs normaux, soit en Afrique soit dans les colonies.
Dans le Algemeen Magazyn, van Wetenschap, Konst en Smaak [Revue générale des
sciences, de l'art et du goût] de 1785 on trouve l'histoire d'un Noir qui, après avoir pu racheter
sa liberté, rembourse les dettes de son maître par pitié et fidélité. De plus, lorsque son maître
12
se trouve dans le besoin il lui fait attribuer un revenu annuel . Dans le Nederlandsche
dichtkundige almanach, voor vrouwen [Almanach poétique néerlandais destiné aux femmes]
(1798) parut le maillon suivant de la chaîne d'émancipation: une histoire émouvante sur les
bons Noirs et les Blancs corruptibles, appellée ‘De Africaanen en Europeers’ [Africains et
13
Européens] . Un navire européen transportant des esclaves s'échoue devant les côtes
africaines. Des Noirs nobles sauvent les passagers de la noyade et prennent soin d'eux
pendant des mois. Pourtant, quand un navire européen vient chercher les nauvragés, ceux-ci
décident de capturer leurs sauveteurs noirs et de les emmener comme esclaves: une ‘action
diabolique commise par ces ingrats, qui ferait frémir même les démons’ affirme le narrateur.
Outre leur bonne nature, d'autres qualités des esclaves sont également mises en relief
par la littérature: leurs qualités de rhéteur, par exemple. Le chef de la révolte dans De
Middelburgsche Avanturier s'adresse aux propriétaires dans un néerlandais parfait et de
manière si convaincante que le changement de régime qu'il demande est très vite appliqué.
Prenons un autre exemple. Un ex-esclave, Kakera Akotie, se révèle être un épistolaire
excellent. Il se plaint des marchands et maîtres d'esclaves. Ceci de manière perspicace et
e
non sans connaissance des philosophes du XVIII siècle. Sa lettre (fictive) a été publiée dans
14
la revue De denker [Le penseur], un ‘spectator’ de 1764 .
38
Dans un dialogue entre le maître et l'esclave sur l'esclavage et la liberté, écrit par J.H. de
15
Villates en 1795, l'esclave donne des arguments si bons que le maître lui offre sa liberté .
La fonction de tels textes, qui vantent les bonnes qualités des Noirs, semble être celleci:
mettre en garde le lecteur contre les généralisations. Il est des Noirs bons et intelligents, et
il y a aussi des Blancs mauvais, bêtes, paresseux, cruels et lubriques. C'est ce dernier
e
groupe de Blancs qui continuera dans les romans et les pièces de théâtre (fin XVIII - début
e
XIX ) à traiter les noirs de ‘vermine’ et d'autres insultes du même type! Cependant ces Blancs
sont presque toujours caractérisés comme mauvais et à la fin de la pièce, ou du récit, ils
sont mis dans leur tort.
Les textes littéraires qui s'exprimèrent sans détour pour la suppression du commerce
d'esclaves et de l'esclavage ne sont pas si nombreux et sont essentiellement écrits pendant
la période des Lumières, souvent sous l'influence d'écrivains français (Montesqieu, Rousseau,
Raynal et Frossard) et anglais (Newton, Folconbridge et Clarkson). Souvent on opte dans
ces ouvrages pour l'abolition immédiate du commerce d'esclaves et la suppression par
étapes de l'esclavage. On est d'accord sur le fait que les esclaves doivent être préparés à
la liberté. Les révoltes désastreuses de Saint-Domingue (1790 et 1791) frappèrent
particulièrement les esprits et arrêtérent pour un temps l'élan des mouvements abolitionnistes.
16
Il était impossible de donner la liberté à de grands groupes d'esclaves non préparés.
On trouve un plan d'émancipation néerlandais, très en avance sur son temps, dans le
roman utopique Rhapsodiën of het leeven van Altamont [Rhapsodies ou la vie de A.](1775)
17
par Willem Emery baron de Perponcher . Le personnage principal, Altamont, est naufragé
sur une île déserte. Après un certain temps, d'autres naufragés se joignent à lui. Tout d'abord
Amélia, qui devient sa compagne. Ensemble ils commencent à construire une communauté.
Dans le récit de la vie d'Amélia, on trouve les idéées et les expériences de son père qui était
propriétaire d'esclaves. Celui-ci était par principe contre l' esclavage mais il était pour une
abolition progressive. Il voulait préparer les esclaves à l'autonomie. Lois et devoirs, peines
et récompenses étaient inscrits dans un code civil concis qui était traduit dans la langue des
esclaves. Les esclaves participaient à la direction et à la juridiction de la plantation. En
contre-partie de leur travail, ils pouvaient cultiver des aliments et avoir du bétail, aussi bien
pour leur propre consommation que pour le troc. Le père d' Amélia mit en place la semaine
de travail de cinq jours; le samedi les esclaves pouvaient cultiver leur terre et le dimanche,
ils pouvaient se consacrer à la religion et à la détente. Le maître avait fait transcrire les
39
Évangiles dans les langues des Noirs et y avait ajouté une explication simple de la morale
et de la pensée chrétiennes. On encourageait les mariages entre esclaves et l'élargissements
des familles. Les parents qui avaient élevé quatre enfants jusqu' à l' âge de 16 ans obtenaient
leur liberté. Le maître payait une partie de la récolte de ces affranchis.
Le roman utopique ultérieur Aardenburg of de onbekende volkplanting in Zuid-Amerika
[A. ou un peuplement inconnu en Amérique du Sud] (1817) de Petronella Moens, fille d'un
pasteur d'Aardenburg, ville située en Flandre Zélandaise, nous montre, imaginée en Équateur,
18
une société meilleure . Là aussi, il y a des lois simples et un ‘gouvernement du peuple’. Les
propriétaires blancs de la plantation achètent des esclaves qui peuvent y gagner leur liberté.
Ils y recoivent un enseignement et les manuels sont rédigés dans les langues des Noirs.
Ceux qui sont mariés ont le droit d'avoir une case et un lopin de terre plus grands. La
plantation rachète les produits de leur terre et leurs productions artisanales. Les affranchis
peuvent rester en service comme travailleurs salariés ou retourner dans leur pays d'origine.
Certains reviennent ensuite avec des membres de leur famille qui veulent aussi travailler à
‘Aardenburg’.
Pour influencer les conceptions du lecteur, les écrivains utilisaient des techniques littéraires
à la mode de ce temps. La revue De denker de 1764 publie une lettre, soi-disant trouvée,
d'un ex-esclave noir du Surinam, nommé Kakera Akotie. C'est donc le Noir lui-même qui
s'exprime. Homme libre, il avait été enlevé d'Afrique et emmené au Surinam. Des amis
africains haut placés négocièrent sa libération et il retourna sur la côte occidentale d'Afrique,
en passant par Amsterdam. Aux Pays-Bas, il décrit ses expériences à son frère. Cette lettre
19
fut trouvée, traduite et publiée .
L'auteur de la lettre écrit qu'il vient d'être libéré de l'esclavage, pratiqué par de cruels
chrétiens. Après son enlèvement, il vécut l'horrible passage transatlantique. Beaucoup
moururent de maladies. Les marins violaient constamment les femmes. Ensuite, il y eut
l'humiliation du marché d'esclaves et la dure existence sur la plantation. Les punitions
cruelles et les abus sexuels étaient monnaie courante. On ne voyait rien chez les colons de
l'amour du chrétien pour son semblable. Il dénonce aussi les Africains que la perspective
d'avoir des prisonniers utilisables pour le marché d'esclaves incite à faire la guerre. De quel
droit peut-on faire un esclave d'un prisonnier de guerre? Et que deviennent ses enfants?
Kakera prédit enfin une révolte massive d'esclaves pour se débarasser des tyrans blancs.
Aprés ces informations choquantes et ces reproches cinglants, l'éditeur de la lettre prend
la parole. Il feint de désapprouver le conteur et
40
il cite un extrait de L'Esprits des lois, livre 15, chapitre 5, de Montesquieu. Il ne signale
pourtant pas qu'il s'agit là d'une satire et tend donc un piège aux lecteurs qui seraient d'accord
avec ces pseudo-arguments.
Bien sûr, le partisan de l'esclavage pouvait également manipuler ses lecteurs. Dans
Eerstelingen van Surinaamsche mengelpoëzy [Premiers mélanges poétiques surinamiens]
(1783-1789), le planteur surinamien Paul François Roos défendait l'esclavage ‘sous un bon
maître’ en donnant dans le poème ‘Mijn negerjongen Cicero’ [Mon petit Noir C.] la parole à
20
l'esclave Ciceron . Grâce entre autres au témoignage d'un vieil et sage esclave, Quamina,
Ciceron démontre que son esclavage n'est pas différent de la liberté et qu'il est même
préférable à la liberté factice dont jouissent souvent les Noirs en Afrique et aussi à la liberté
misérable des ouvriers salariés ou des fermiers pauvres d'Europe. À la question à Quamina
‘qu'est-ce qu'être libre’, celui-ci répond:
(...) mon ami! ce sont des rêves
qui ne me viennent pas à l'esprit,
Je ne sais pas en quoi réside sa grandeur.
Mais sur la Côte (Guinée) la pauvre liberté
N'est pas aussi bonne que l'esclavage.
Lorsque Quamina accompagne son maître aux Pays-Bas, ‘pays de liberté’, il se rend encore
mieux compte de la relativité du concept de liberté.
Je vis une série de pauvres Blancs
qui remercieraient le Ciel
S' ils vivaient aussi bien que nous:
Je les vis brouetter, porter, trimer,
Draguer, tirer, creuser, labourer;
L'indigence régnait chez eux:
Alors je pensai: c'est ça la liberté,
on est aussi libre dans l'esclavage.
Ciceron en conclut que son sort d' esclave est assez satisfaisant ‘Mon joug est doux, ma
charge légère’ dit-il en citant Matthieu.
En utilisant ainsi le narrateur et le personnage, tout en focalisant l'attention du lecteur, les
auteurs donnent un point de vue authentique des pensées et sentiments de l'esclave noir
lui-même. Arguments convaincants à l'aide de manipulations littéraires.
Vers 1850, le baron W.R. Van Hoëvell utilisa également la manipulation dans Slaven en
vrijen onder de Nederlandsche Wet [Esclaves et hommes libres sous la loi néerl.]. Le titre
d'un des chapitres ‘Le journal d'un voyageur’ suggère également des expériences
authentiques. En outre, Van Hoëvell introduit de nombreux dialogues entre, par exemple,
partisans de l'esclavage et anti-esclavagistes, dans lesquels les esclavagistes sont présentés
comme moins sympathiques et moins intelligents. Lui aussi fait tenir aux Noirs des propos
qui montrent leur bonne nature. Lorsqu'un capitaine, à la poursuite d'un fugitif, est lui-
41
même capturé et désarmé, il craint d'être tué par son propre fusil; pourtant le Noir lui dit:
Masra, je ne suis pas un assassin! Reprenez le chemin par lequel vous êtes
venu. Je choisirai un autre côté, mais j'emmène votre fusil! Vous ne pouvez pas
me faire de mal, pas plus qu'à mes compagnons, que vous rencontrerez
21
peut-être.
III
La littérature a-t-elle finalement contribué à la prise de conscience, les discussions et les
décisions concernant l'abolition de l'esclavage et l'émancipation?
La littérature citée, qui était contre l'esclavage et pour l'émancipation a en tout cas été
lue, critiquée, parfois louée ou contestée, parfois imitée, parfois rééditée. Elle est souvent
mentionnée dans d'autres ouvrages. Mais est-ce que cette littérature a influencé directement
ou indirectement la législation ou le comportement des maîtres d'esclaves?
Le personnage du ‘bon maître’ a pu interpeler beaucoup de gens, même si ce n'était pas
désintéressé. Après l'interdiction du commerce d'esclaves, ce comportement était même la
seule solution pour garder son ‘cheptel’ d'esclaves. Mais selon Otto Tank, Marten Douwes
Teenstra, Van Hoëvell et autres écrivains du milieu du siècle, il y avait encore beaucoup de
22
mauvais maîtres au Sunnam . La législation officielle en faveur de la population d'esclaves,
telle que Johannes van den Bosch la proposait en 1828, apparut comme irréalisable et la
réglementation de 1851 fut impuissante à imposer un contrôle total.
Les projets d'émancipation littéraires avaient été publiés si longtemps avant l'émancipation
légale, qu'ils n'ont presque pas pu avoir d'influence. Pour des raisons principalement d'orde
économique, l'assemblée nationale de la République batave avaient volontairement tenu le
23
problème de l'esclavage et de son abolition à l'écart de la législation . L'interdiction du
commerce d'esclave fut, en fait, imposée par l'Angleterre. Les projets officiels d'émancipation
e
du XIX siècle se situaient surtout au niveau financier et pratique: comment les propriétaires
pouvaient-ils être indemnisés, comment les autorités pouvaient-elles récupérer ces
indemnisations? Ce sont surtout les sociétés et les revues abolitionnistes qui diffusèrent les
idées sur l'éducation, l'enseignement et l'évangélisation. En cela aussi les littéraires ont été
très actifs. Dans les colonies, ce n'étaient pas les autorités, mais les organismes missionaires
et les églises qui se préoccupaient de cet aspect de l'émancipation.
À l'époque des Lumières, il n'y a pas eu aux Pays-Bas de sociétés comme celles existant
en Angleterre, la Society for the Abolition of the
42
Slave Trade (1787), ou en France: la Société des Amis des Noirs (1788). Ceci est assez
remarquable pour le pays d'Europe qui comptait sans doute le plus grand nombre
d'associations. Ce n'est qu'en 1842 que, dans le sillage du Réveil, fut fondée la Maatschappij
ter bevordering van de afschaffing der slavernij [Société pour la promotion de l'abolition de
24
l'esclavage], société ayant pour objectif principal l'évangélisation des esclaves . Des écrivains
tels que Isaac da Costa, Willem de Clercq et Guillaume Groen van Prinsteren y jouèrent un
rôle important. Dans Bezwaren tegen de geest der eeuw [Objections contre l'esprit du siècle],
publié en 1823, Da Costa avait rejeté l'émancipation comme une orgueilleuse chimère de
25
l'esprit des Lumières, mais il changa lui-même d'opinion à ce sujet . La société qui avait eu
des débuts difficiles, fut recréée en 1853. Elle publia la Tijdschrift voor abolitie [Revue pour
l'abolition]. En 1856, au cours d'une réunion de cette société, le poète et pasteur Nicolas
Beets prononça un discours sur la libération des esclaves. Cette société comptait plusieurs
centaines de membres dont les cotisations permirent de racheter la liberté de quelque
esclaves convertis au christianisme, par l'intermédiaire des frères moraves. L'œuvre reçut
le soutien d'un comité féminin, Damescomité ter bevordering van de Evangelieverkondiging
en afschaffing der slavernij in Suriname [Comité féminin pour la promotion de l'Évangile et
de l'abolition de l'esclavage au S.], qui collecta de l'argent en organisant des ventes
d'ouvrages de dames. Enfin, en 1853 fut fondée la Nederlands Jongelinggenootschap ter
afschaffing van de slavernij [Société de la jeunesse pour l'abolition de l'esclavage] qui
comportait plus de 20 membres et quelques donateurs. Leur conseiller était l'écrivain J.
Wolbers.
Les défenseurs libéraux de l'émancipation avaient leurs propres canaux d'information; de
1844 à 1847, ils éditèrent un magazine: Bijdragen tot de kennis der Nederlandsche en
vreemde koloniën, bijzonder betrekkelijk de vrijlating der slaven [Contributions à la
connaissance des colonies néerlandaises et étrangères, notamment en ce qui concerne la
libération des esclaves]. Il y avait environ 70 souscripteurs. La Indisch Genootschap, société
26
d'inspiration libérale, se prononcera en 1855 pour une émancipation immédiate .
Mais tout cela ne constituait pas de véritables manifestations d'un engagement marqué,
ni de la part du peuple néerlandais en général, ni des littéraires en particulier. Cependant
dans la dernière phase de discusion sur l'émancipation (1848-1862), la littérature a tout de
même joué un rôle assez important. Le livre d'Harriet Beecher Stowe Uncle Tom's Cabin
[La cabine de l'oncle T.] paru en 1851 en feuilleton et en 1852 sous forme de livre, fut
rapidement traduit en néerlandais et ne laissa pas sans
43
d'émouvoir l'opinion publique, aux Pays-Bas comme ailleurs. J. Wolbers profita de cette
publication pour dire dans Slavernij in Suriname, of dezelfde gruwelen der slavernij die in
de ‘Negerhut’ geschetst zijn, bestaan ook in onze West-Indische koloniën [L'esclavage au
Surinam ou les mêmes horreurs décrites dans ‘La Case’ existent également dans nos
27
colonies des Indes Occidentales] (1853) que de tels abus n'étaient épargnés aux colonies
néerlandaises. Et le baron van Hoëvell a essayé avec son ouvrage Slaven en vrijen onder
de Nederlandsche wet (1854) d'écrire un équivalent néerlandais de la Case de l'Oncle Tom
28
qui mobiliserait autant l'opinion publique . En la personne de ce baron libéral, on voit en
vérité le seul littéraire néerlandais qui a eu une grande importance dans l'encouragement
effectif del'émancipation des esclaves: indirectement par son livre qu'il dédia à la Commission
de 1853 qui devait se pencher sur le problème de l'esclavage; directement par la lutte
acharnée qu'il a livrée au parlement. Van Hoëvell avait également dénoncé les abus qui
avaient lieu aux Indes Orientales. Il milita pour l'allègement de la pression du ‘système des
cultures’ sur les Javanais, pour la diffusion de l'enseignement, pour le libre commerce et
pour la liberté de la presse en Inde et, bien sûr, pour l'abolition de l'esclavage dans les Indes
Orientales. Dans sa nouvelle Eene slaven-vendutie [Une vente d'esclaves] (1853), il montra
à l'aide de méthodes littéraires à quel point une vente d'esclaves dans ce pays aussi pouvait
29
être répugnante .
Par son livre, il espérait susciter l'indignation générale et déclencher une croisade nationale
contre l'esclavage. Sans atteindre à un tel résultat, cet ouvrage, qui fut réédité trois fois,
créa tout de même un certain remous. Ce livre est un mélange de rapports d'une froideur
administrative et de récits émouvants. L'écrivain ne cesse de faire appel à la conscience du
lecteur. Les descriptions d'abus de pouvoir, de punitions, de rigueur disciplinaire, de
concubinage et d'abus sexuel, de poursuite de fugitifs, sont des scènes d'une cruauté
saisissante qui sont, selon l'auteur, légèrement stylisées, mais qui ne reposent que sur la
vérité. Il n'a pourtant pas voulu nommer les personnes concernées, c'est pourquoi on le
soupçonna d'exagérer quelque peu. Il est surprenant que Van Hoëvell n'échappe pas à
certains stéréotypes raciaux (de notre point de vue: racistes, et peut-être aussi sexistes).
Les maîtres juifs d'esclaves sont appellés ‘les plus cruels’ et il fait d'eux un portrait peu
sympathique. Plus un esclave a du sang de Blanc, plus l'écrivain plaint sa situation. Une
esclave chrétienne de sang mêlé (avec une peau quasiment blanche) est, à ses yeux, la
créature la plus à plaindre. Mais bien sûr il se rendait compte aussi que c'était là un moyen
de convaincre la plupart des lecteurs. Il place le Noir à un degré de
44
30
développement inférieur au Blanc mais audessus ‘des autres races humaines’ . Ainsi ce
louable militant de l'émancipation se montre aussi un homme de son temps.
Van Hoëvell comprit que des récits émouvants pouvaient avoir plus d'impact qu'un rapport
avec des arguments chrétiens, éthiques et économiques, et il a pleinement utilisé ce moyen
de manipulation pour lutter contre ce qu'il appelait ‘la honte des Pays-Bas’ et pour favoriser
l'émancipation des esclaves noirs.
Il est donc clair que la littérature néerlandaise a eu une fonction dans le processus
d'émancipation surtout dans la prise de conscience, mais que les liens concrets entre la
littérature et les autorités coloniales et la législation de l'émancipation sont assez flous. Cela
devra donc faire l'objet d'une étude plus approfondie.
B. Paasman
46
Bibliographie
Anstey R., The Atlantic slave trade and British abolition 1760-1810, Londres, 1975.
Boogaart E. van den., ‘Colour prejudice and yardstick of civility: the initial Dutch
confrontation with black Africans, 1590-1635.’, dans: R. Ross (réd.), Racism and
Colonialism, La Haye, 1982, p. 33-54.
Dantzig A. van., Het Nederlands aandeel in de slavenhandel [Le rôle des Pays-Bas
dans la traite des esclaves], Bussum, 1968.
Davis D.B., The problem of slavery in Western culture, Harmondsworth, 1970.
Davis D.B., The problem of slavery in the age of revolution 1770-1823, Ithaca etc.,
1975.
Davis D.B., Slavery and human progress, Oxford, 1984.
Deursen A.Th. van., ‘De Surinaamse negerslaaf in de negentiende eeuw’ [L'esclave
e
surinamien noir au XIX siècle], dans: Tijdschrift voor geschiedenis, 88 (1975), p.
210-224.
47
Eersel Ch. H., ‘Slaven en vrijen onder de Nederlandsche wet’ [Esclaves et hommes
libres sous la loi néerlandaise], dans: Uit Suriname's historie, édité le 1er juillet 1963
par le Surinaamse Historische Kring avec la collaboration de la Nederlandse Stichting
voor culturele samenwerking met Suriname en de Nederlandse Antillen, Paramaribo,
1963, p. 35-42.
Emmer P.C., Engeland, Nederland, Afrika en de slavenhandel in de negentiende eeuw
e
[L'Angleterre, les Pays-Bas, l'Afrique et la traite des esclaves au XIX siècle], Leyde,
1979, thèse, université de Leyde.
Emmer P.C., ‘Anti-slavery and the Dutch: abolition without reform’, dans: C. Bolt and
S. Drescher (éd.), Anti-slavery, religion, and reform: essays in memory of Roger Anstey,
Folkstone etc., 1980, p. 80-98.
Keyser P., Suikerriet, suikerverdriet. Slavernij in enkele 18e-eeuwse teksten [Canne
e
à sucre, canne de malheur. L'esclavage dans quelques textes du XVIII siècle],
Culemborg, 1985.
Kuitenbrouwer M., ‘Afwijking en tolerantie bij slavenhandel en negerslavernij, 1600-1863’
[Déviance et tolérance dans la traite des Noirs et de l'esclavage, 1600-1863], dans:
M. Gijswijt-Hofstra (red.), Een schijn van verdraagzaamheid. Afwijking en tolerantie in
Nederland van de zestiende eeuw tot heden, Hilversum, 1989, p. 211 -235.
Kuitenbrouwer M., ‘De Nederlandse afschaffing van de slavernij in vergelijkend
perspectief’ [Approche comparative de l'abolition de l'esclavage aux Pas-Bas], dans:
Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, 93 (1978),
p. 69-98.
Lichtveld U.M. et J. Voorhoeve (éd.), Suriname: spiegel der vaderlandse kooplieden.
Een historisch leesboek [Le Surinam: reflet des marchands hollandais. Textes
historiques], 2éme éd., La Haye, 1980.
Lier R. van., Samenleving in een grensgebied. Een sociaal-historische studie van
Suriname [Société dans une région frontaliére. Étude historique et sociale du Surinam],
3ème éd. revue, Amsterdam, 1977.
Nieuwenhuys R., B. Paasman et P. van Zonneveld, Oost-Indisch magazijn. De
geschiedenis van de Indisch-Nederlandse letterkunde [Magazine des Indes
occidentales. Histoire de la littérature indo-néerlandaise], 2ème éd. revue, Amsterdam,
1990.
Oostindie G. en E. Maduro, In het land van de overheerser. Antillianen en Surinamers
in Nederland, 1634/1667-1955 [Dans le pays de l'oppresseur. Antillais et Surinamiens
aux Pays-Bas, 1634/1667-1955], Dordrecht, 1986.
Paasman A.N., ‘Reinhart, of literatuur en werkelijkheid’ [R., ou littératuur et réalité],
dans: Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw, n˚ 41-42 (février 1979), p. 40-61.
Paasman A.N., Reinhart: Nederlandse literatuur en slavernij ten tijde van de Verlichting
[R.: littérature néerlandaise et esclavage au temps des Lumières] (With a summary in
English.), Leyde, 1984, thèse, université d'Amsterdam.
48
Paasman A.N., ‘Wat bezielde de literaire kolonisten? Het beeld van de Westindische
kolonist in de literatuur 1670-1830’ [Que pensaient les colons littéraires? L'image du
colon des Indes Orientales dans la littérature 1670-1830], dans: Oso. Tijdschrift voor
o
Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis, 1 (1982), n 2, p. 44-62.
Paasman B. ‘Mens of dier? Beeldvorming over negers in de tijd voor de rassentheorieën’
[Homme ou animal? Représentations des Noirs avec les théories raciales], dans: J.E.
Dubbelman et J. Tanja (réd.), Vreemd gespuis, Amsterdam, 1987, p. 92-107, 210-211,
219-220.
Paasman B., ‘Literatuur, koloniale mentaliteit en slavernij’ [Litérature, mentalité coloniale
et esclavage], dans: M.A. Schenkeveld-Van der Dussen e.a. (réd.), Nederlandse
literatuur, een geschiedenis, Groningue, 1993, p. 402-408.
Postma J., ‘The Dutch slave trade. A quantitative assessment’, dans: Revue française
d'outremer, 62 (1975), p. 232-243.
Preedy S.E., Negers in de Nederlanden, 1500-1863 [Les Noirs dans les Pays-Bas,
1500-1863], Nimègue, 1984.
Reinsma R., Een merkwaardige episode uit de geschiedenis van de slavenemancipatie
[Un épisode étrange dans l'histoire de l'émancipation des esclaves], La Haye, [1963].
Schutte G.J., ‘Zedelijke verplichting en gezonde staatkunde. Denken en doen rondom
slavernij in Nederland en koloniën eind 18e eeuw’ [Obligations morales et saine gestion.
Considérations et actions autour de l'esclavage aux Pays-Bas et dans les colonies à
e
o
la fin du XVIII siècle], dans: Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw, n 41-42 (février
1979), p. 101-115.
Siwpersad J.P., De Nederlandse regering en de afschaffing van de Surinaamse slavernij
(1833-1863) [Le gouvernement néerlandais et l'abolition de l'esclavage (1833-1863],
Groningue etc., 1979, thèse, université de Groningue.
Winter J.M. van., ‘De openbare mening in Nederland over de afschaffing der slavernij’
[L'opinion publique aux Pays-Bas à propos de l'abolition de l'esclavage], dans: De
West-Indische gids, 34 (1953), p. 61-90.
Winter J.M. van., ‘Lijst van bronnen betreffende de afschafing van de slavernij in
Nederlands West-Indië’ [Liste des sources concernant l'abolition de l'esclavage dans
les Indes orientales néerlandaises], dans: De West-Indische gids, 34 (1953), p. 91-102.
Eindnoten:
1 Auteurs d'ouvrages consacrés au rôle des Pays-Bas dans le commerce d'esclaves, l'esclavage et l'histoire
de l'abolition et de l'émancipation: Van Dantzig 1968, Emmer 1974, Kuitenbrouwer 1978 et 1989, Postma
1975 et Siwpersad 1979. Emmer 1980, Paasman 1984, Schutte 1979 et Van Winter 1953 sont les auteurs
d'études consacrées à l'opinion publique. L'ouvrage de E. Th. Waaldijk, Die Rolle der niederländischen
Publizistik (1959) est non seulement désuet, mais aussi trés flou. Le débat européenne entre partisans et
opposants de la traite et l'esclavage est traitée dans Anstey 1975, Davis 1970, 1975 et 1984.
2 G.A Bredero, Moortje/ waar in hy Terentii Eunuchum heeft nae-ghevolght, Amsterdam, Cornelis Lodewijcksz.
vander Plasse, 1617. Citation: vers 233. À propos de la manière dont la littérature néerlandaise entre 1625
et 1823 a pris pour thème le commerce d'esclaves et l'esclavage, voir Paasman 1984, p. 87-169.
3 Voir Oostindie/Maduro 1986, Preedy 1984.
4 Paasman 1984, p. 87-169.
5 De Middelburgsche avanturier. Of het leven van een burger persoon. Bevattende zyne zeldzame opvoeding;
kinderlyke minnaryen; leeroeffeningen; rampspoedige koophandel, veroorzaakt door eene menig-vuldige
minnenhandel; boerenleven; totale ruïne; gevangenis; zeldzame verlossing, en togt naar Surinamen, [...].
Door hem zelf beschreven. Amsterdam, Steven van Esveldt, 1760.
6 E.M. Post, Reinhart, of natuur en godsdienst. 3 tom. Amsterdam, Johannes Allart, 1791-1792. Voir à ce
sujet Paasman 1979, 1982 et 1984.
7 Anna [Steens Zijnen], Schaduwbeelden uit Suriname, Amsterdam, Gebr. Binger, 1858.
8 J. Wolbers, De Surinaamsche negerslaaf. Verhaal van een bezoek op eenige plantaadjes in Suriname.
Amsterdam, H. de Hoogh, 1854.
9 Voir à ce sujet: Van den Boogaart 1982 et Paasman 1987.
10 Aphra Behn, Oroonoko: or the Royal Slave. A true History, London, Will Canning, 1688.
11 N.S. van Winter, Monzongo, of de koninglyke slaaf. Treurspel. Amsterdam, Pieter Meijer, 1774. Cette pièce
s'inspire encore du Classissisme. Les pièces de théâatre ‘bourgeois’ des années 1800 qui traitent de la
problématique de l'esclavage sont en générales traduites ou inspirées du haut-allemand. Jacob Eduard de
Witte, De Negers in Holland, of de zegen der menschlievendheid [Les Noirs en H., ou le triomphe de la
philanthropie]. Toneelspel. (Zwolle, J. de Vri, 1801) est une des seules pièces de théâtre en néerlandais.
La problématique de l'esclavage est mise à jour dans la pièce de théâatre Kraspoekol of de slaaverny (Een
tafereel der zeden van Neerlands Indiën) [K. ou l'esclavage (Un tableau des mœurs des Indes néerlandaises]
(Delft, M. Roelofswaert, 1801) de Dirk van Hogensdorp. C'est à cause des groupes de pressions favorables
aux Indes Orientales et Occidentales que les représentations de cette pièce au Théâatre de La Haye ont
été annulées. Voir Paasman 1993.
12 ‘De negerslaaf. Uit het Hoogduischh.’ In: Algemeen magazyn, van wetenschap, konst en smaak. Eerste
deel, tweede stuk. Amsterdam, Erven P. Meijer et G. Warnars, 1785, p. 722-725.
13 ‘Africaanen en Europeërs’. In: Nederlandsche dichtkundige almananch, voor vrouwen, Amsterdam, J. van
Gulik, 1798, p. 2-9.
14 De Denker [Le penseur] (1763-1774). 12 vol. Amsterdam, K. van Tongerlo et F. Houttuin, 1764-1775. Les
épisodes 82 et 83 sont parus les 23 et 30 juillet 1764 (tom. 2, p. 233-248). Repris dans Keyser 1985, p.
21-35.
15 J.H. des Villates, Brieven over wijsgeerige en andere onderwerpen, (non-traduit) 's Gravenhaage, J.C.
Leeuwensteijn, 1795. Pour le dialogue voir p. 203-216.
16 Les révoltes d'esclaves (par exemple celles de Berbice (1763), de Saint-Domigue (1790 et 1791) furent
utilisées dans le débat sur l'esclavage comme arguments contre l'émancipation. Les abolitionnistes insistaient
sur les conséquences terribles - une rebellion et une vengeance de la part des esclaves - si l'émancipation
n'avait pas lieu. Voir Paasman 1984, p. 132-138.
17 [W.E. de Perponcher Sednitzky.] Rhapsodiën of het leeven van Altamont. 2 tom. Utrecht, J. van Schoonhoven
en Comp., 1775. Pour les opinions et expériences du père d'Amalia voir t. 1, p. 213-236.
18 P. Moens, Aardenburg, of de onbekende volkplanting in Zuid-Amerika. Haarlem, François Bohn, 1817.
19 Voir note 14.
20 P.F. Roos, Eerstelingen van Surinaamsche mengelpoëzy, 3 vol. Amsterdam, Hendrik Gartman, 1783-1789.
Pour le poème voir vol. 3, p. 51-58 ou Keyser 1985, p. 11-17.
21 W.R. van Hoëwell, Slaven en vrijen onder de Nederlandssche wet, 2 vol. Zaltbommel, Joh. Noman en Zn.,
1854. Citation dans vol. 2, p. 197.
22 O. Tank, Aan de heeren eigenaars en adminstrateurs van plantaadjes in de kolonie Suriname, Zeist 1884.
M.D. Teenstra. De negerslaven in de kolonie Suriname en de uitbreiding van het christendom onder de
heidensche bevolking. Dordrecht, H. Lagerweij, 1842. Van Hoëvell 1854 (voir note 21). Voir aussi Siwpersad
1979 en Van Winter 1953.
23 Schutte 1978 et Paasman 1984, p. 121-123 et 126.
24 Van Winter 1953, p. 72-75; Reinsma 1963; Siwpersad 1979, p. 217-222.
25 I. da Costa, Bezwaren tegen de geest der eeuw, Leyden, L. Herdingh en Zn., 1823.Voir Paasman 1984, p.
124, 138 et 140.
26 Van Winter 1953, p. 67, 74-75; Reisma 1963; Siwpersad 1979, p. 67, 76, 122-123, 220-221.
27 J. Wolbers. De slavernij in Suriname, of dezelfde gruwelen der slavernij, die in de ‘Negerhut’ geschets zijn,
bestaan ookin onze West-Indische kononiën! (ten voordeele van de emancipatie der slaven.), Amsterdam,
H. de Hoogh, 1853.
28 Van Hoëvell 1854 (voir note 21). Sur l'importance de cette oeuvre, voir Eersel 1963.
29 W.R. Van Hoëvell. ‘Eene slaven-vendutie’. In: Uit het Indische leven, Zalt-Bommel, Joh. Noman en Zn.,
1860, p. 27-42. Cette nouvelle fut d'abord publié en 1853. Voir Nieuwenhuys et autres 1900, p. 28.
De emancipatie der slaven in Neerlands-Indië. Eene verhandeling, Groningen, C.M. van Bolhuis Hoitsema,
1848, est également de la main de Van Hoëvell.
30 Van Hoëvell 1854 (voir note 21), vol. 2, p.237.
33
De Nederlandse literatuur en de emancipatie
van de Westindische slaven
WELKE functie heeft de Nederlandse literatuur van de 17de, 18de en 19de eeuw gehad in
het proces van de emancipatie van de negerslaven in West-Indië?
Deze vraag is gemakkelijk gesteld, maar moeilijk te beantwoorden. Als literatuurhistorici
en literatuurwetenschappers zijn wij natuurlijk geneigd om de functie van literatuur in
maatschappelijke discussies en ontwikkelingen zeker niet te onderschatten, maar pogingen
de werking concreet aan te wijzen en aan te tonen, leveren meestal geen harde bewijzen
op, maar hooguit circumstantial evidence, of suggesties en hypotheses. Ik zal mijn
functievraag dan ook opsplitsen in enkele concretere deelvragen:
1. Heeft de Nederlandse literatuur de slavenhandel en slavernij en in samenhang daarmee
abolitie en emancipatie gethematiseerd?
2. Hoe werd een en ander beschreven, d.w.z. welke argumenten en oordelen worden
(meer of minder expliciet) uitgesproken en met behulp van welke literaire vormen en
technieken?
3. Heeft deze literatuur - of hebben literatoren - in het proces van bewustwording, discussie
en besluitvorming een rol gespeeld?
Reeds in de 18de eeuw verstond men onder abolitie afschaffing, aanvankelijk toegepast op
de slavenhandel, later ook op de slavernij, en onder emancipatie de vrijmaking uit slavernij.
Aangezien voor velen de wettelijke vrijmaking nauw verbonden was met mondigmaking en
met gelijkwaardigwording, spelen deze betekenistoepassingen in mijn gebruik van de term
eveneens een rol.
I
Heeft de literatuur slavenhandel, slavernij en emancipatie gethematiseerd?
Zoals bekend, is de Nederlandse deelname aan de slavenhandel vooral na de oprichting
van de West-Indische Compagnie (1621) op gang gekomen; Curaçao en St. Eustatius
werden belangrijke slavenmarkten voor geheel Amerika. Op slavernij gebaseerde
plantagelandbouw die door Nederlanders geleid en gefinancierd werd, ontwikkelde zich
vooral in Guyana (Essequebo, Demerary en Berbice), in Suriname en tijdelijk in Brazilië. In
het midden
34
van de 17de eeuw was het Nederlands aandeel in de mensenhandel groot, naderhand nam
het af ondanks de grote vraag van de Guyanese en Surinaamse planters. Het Nederlands
aandeel in deze handel wordt thans op ruim 5% geschat, waarbij overigens de financiering
van de handel buiten beschouwing wordt gelaten. In 1814 heeft Nederland de slavenhandel
officieel verboden en pas in 1863 werd de slavernij in de Westindische koloniën afgeschaft
- nadat Engeland, Denemarken en Frankrijk vele jaren waren voorgegaan. Tot 1873 stonden
1
de vrijgemaakten overigens nog onder Staatstoezicht .
Gezien Nederlands grote betrokkenheid bij de Transatlantische slavenhandel en de
Westindische huis- en plantageslavernij, is de geringe aandacht hiervoor in de literatuur van
de gehele 17de en van de eerste helft van de 18de eeuw op z'n minst merkwaardig.
Weliswaar komt al heel vroeg, namelijk in Bredero's blijspel Moortje (1617), een negerslavin
voor en wordt door een van de hoofdpersonen de slavernij als ‘Onmenschelyck ghebruyck’
en ‘Godloose schelmery’ gekarakteriseerd, maar dat belet hem niet om de negerin aan zijn
2
minnares cadeau te doen .
Op enkele terloopse vermeldingen na zwijgt de officiële literatuur over de eigentijdse
slavernij. Slechts in de reisgeschriften, wordt deze beschreven als een van de vele
verschijnselen waarmee een reiziger geconfronteerd kan worden. Het ligt voor de hand dat
de literaire normen van Renaissance en Classicisme thematisering van actuele en
controversiële onderwerpen niet hebben bevorderd, zelfs zijn tegengegaan. Slavenhandel
en slavernij waren immers niet onbekend, blijkens talrijke geschriften van predikanten,
juristen, kooplieden en reizigers. En hoewel veel minder vaak dan in Portugal, Frankrijk of
Engeland, verbleven er voor kortere of langere tijd ook gekleurde mensen in Nederland,
3
onder wie negerslaven of vrijgeworden negers .
Het was pas in de tweede helft van de 18de eeuw, toen de Verlichting zijn invloed deed
gelden, dat slavenhandel en slavernij, abolitie en emancipatie een rol gingen spelen in de
4
Nederlandse literatuur . Het zijn vooral de ‘nieuwe genres’ van de Verlichting, de spectator
en het essay, de roman en de novelle, het burgerlijk drama en de almanak-poëzie, waarin
een en ander belangrijk wordt. Ook in de literatuur van de Romantiek, vooral in verhalen en
gedichten, werd de slavernij gethematiseerd - zij het al weer minder dan in de Verlichting.
Misschien wel opmerkelijk weinig voor een land dat in zijn koloniën zo lang nog van
gedwongen arbeid gebruik maakte.
Na de afschaffing van de slavenhandel (in 1814) was het aantal werken over slavernij
sterk afgenomen, maar in de jaren vijftig van
35
de 19de eeuw, toen de parlementaire discussies over emancipatie gevoerd werden, of liever:
zich voortsleepten, nam het aantal weer toe. Na de emancipatie van 1863 was het niet
afgelopen met de thematisering van negerslavernij; literaire hoogtepunten vindt men in
werken die als historische romans gepresenteerd worden, bijvoorbeeld van Albert Helman,
J. van de Walle en Edgar Cairo.
II
Op welke wijze heeft het slavernij-en- emancipatie-motief in de literatuur gestalte gekregen?
In de Nederlandse literatuur is eigenlijk geen werk van enig niveau bekend, waarin
slavenhandel en slavernij verdedigd worden - zoals in geschriften van juristen, theologen,
medici, bestuurders, politici, planters en kooplieden. De literatuur gedoogt slavernij hooguit,
onder de conditie dat de slaven op rechtmatige wijze verkregen en goed behandeld worden.
De literator is bewogen met het slavenlot en fel gekeerd tegen mishandeling. Het gedrag
van de goede meester wordt aangeprezen: deze verzorgt de hem toevertrouwde slaven
goed, straft zo weinig mogelijk, staat onschuldige vermaken toe, geeft stukjes grond ter
bewerking voor extra voedsel of voor negotie, en laat kerstenen. Natuurlijk komt dat - niemand
maakt daar een geheim van - ook aan de planter zelf ten goede. Gezonde en gekerstende
slaven werken harder en gehoorzamen beter.
Een nogal schaamteloos voorbeeld van de goede meester uit eigenbelang wordt gegeven
5
in een anonieme avonturenroman uit 1760: De Middelburgsche avanturier . Op een van zijn
omzwervingen belandt de hoofdpersoon in Suriname waar hij plantage-eigenaar wordt en
een slavenopstand meemaakt. De slaven protesteren tegen de slechte behandeling. De
zwarte (!) opzichter die hiervoor verantwoordelijk was, hebben ze gedood en nu kunnen ze,
volgens hun leider, massaal naar het bos vluchten en zich bij de bosnegers aansluiten, maar
ze geven de voorkeur aan een fatsoenlijke behandeling. Van hun kant stellen ze een
verdubbelde opbrengst van de plantage en een grotere vruchtbaarheid van de slavinnen in
het vooruitzicht. Er wordt vanaf dat moment niet meer wreed opgetreden, weglopers zijn er
niet meer, de opbrengsten worden hoger en de waarde van de plantage stijgt spectaculair.
Maar wanneer de eigenaars na verloop van tijd de plantage verkopen, wordt niet vermeld
of er waarborgen getroffen zijn voor de voortzetting van dit beleid.
De lof van het goede-meesterschap wordt vooral uitgebazuind in de briefro-
36
6
man Reinhart, of natuur en godsdienst (1791-1792) door Elisabeth Maria Post . De
hoofdpersoon met de programmatische naam Reinhart brengt dit in praktijk op zijn plantage
in Guyana. Voordat hij plantage-eigenaar werd, had hij de slavernij principieel en in felle
bewoordingen veroordeeld als in strijd zijnde met het christendom, het natuurrecht en de
menselijkheid. Als hij echter een plantage en slaven cadeau krijgt en proberen moet financieel
te slagen, ‘schakelt hij over’ op het goede-meesterschap en troost zich met de gedachte dat
de Goddelijke Voorzienigheid vaststelt welke volken vrij en welke onvrij zijn. Bovendien zal
God zelfs de heidense negerslaaf in het hiernamaals compenseren voor wat hij op aarde
tekort kwam. Reinhart en zijn vrouw doen hun best met de slaven een idylle in het oerwoud
op te bouwen. Het geld dat hij verdient besteedt hij ook aan slaven, namelijk door telkens
nieuwe te kopen en die dus ook een gelukkig bestaan te garanderen.
Soortgelijke pleidooien in de literatuur gaan door tot aan het jaar van de emancipatie. In
1858, toen de emancipatie al onvermijdelijk geworden was, pleitte de dichteres Anna
(pseudoniem voor A.A.E.H. Steens Zijnen, geboren Ampt) in haar Schaduwbeelden uit
7
Suriname nog steeds voor het goedemeesterschap in plaats van voor de emancipatie.
In dezelfde tijd echter liet Julien Wolbers in zijn verhaal De Surinaamsche negerslaaf
8
(1854) zien dat goede-meesterschap, wetgeving en kerstening niet voldoende zijn om
slavernij acceptabel te laten worden, maar dat alleen emancipatie een eind aan alle
misstanden kan maken.
Voorafgaande aan de wettelijke emancipatie ziet men in de literatuur een geleidelijke
evolutie in de beeldvorming van de neger als mens. Die beeldvorming was aanvankelijk
uiterst negatief: een inferieur mens, grenzend aan het dier of zelf een dier, onbeschaafd,
afgodendienaar en bovendien, lelijk, wreed, onbetrouwbaar, geil, lui en dom. Deze negatieve
9
generalisaties worden in een langdurig proces doorbroken .
Reeds in de korte roman van de Engelse schrijfster Aphra Behn, Oroonoko, or the royal
10
slave (1688) , vinden we een neger als hoofdpersoon die van Afrikaans-vorstelijke bloede
is, een goede opleiding genoten heeft en een bijna Grieks uiterlijk bezit. Na zijn ontvoering
naar Suriname boezemt hij respect in en geniet het vertrouwen van blanken en gekleurden.
Hij wordt leider van een slavenopstand die als doel heeft om met te kapen schepen terug
te keren naar het continent van herkomst. De poging mislukt door de lafheid van andere
slaven en Cesar (zoals zijn slavennaam luidt) wordt op een gruwelijke manier ter dood
gebracht - waar-
37
bij hij overigens zijn vorstelijke waardigheid ten toon blijft spreiden.
In de Nederlandse literatuur komen zulke negers van hoge komaf pas in de tweede helft
van de 18de eeuw voor, in verhalen en toneelstukken. In conflictsituaties of revoltes gedragen
zij zich moedig en rechtvaardig: ze doden slechte blanken en sparen de goede meesters.
Een voorbeeld daarvan lijkt Nicolaas Simon van Winters tragedie Monzongo, of de koninglyke
slaaf (1774) te geven. Dit spel heet geschreven naar aanleiding van de bloedige
slavenopstand van 1763 in Berbice, maar in plaats van negerslaven te stellen tegenover
Nederlandse calvinistische planters, worden indianen tegenover Rooms-Katholieke
Spanjaarden ten tonele gevoerd. Een vorm van literaire versluiering waarvan in het burgerlijk
11
toneel aan het eind van de 18de eeuw geen sprake meer zou zijn .
Na de vorstelijke uitzonderingen volgen die van gewone negers, hetzij in Afrika, hetzij in
de koloniën. In een bijdrage aan het Algemeen magazyn, van wetenschap, konst en smaak
van 1785 figureert een neger die nadat hij zich had kunnen vrijkopen, uit medelijden en
trouw de schulden van zijn vroegere meester betaalt en hem bovendien een soort jaargeld
12
doet toekomen als deze in behoeftige omstandigheden verkeert . En in de Nederlandsche
dichtkundige almanach, voor vrouwen (1798) verscheen a.h.w. de volgende schakel in de
emancipatieketen: een aandoenlijk verhaal over goede negers en onbetrouwbare blanken,
13
getiteld ‘De Africaanen en Europeers’ . Een Europees slavenschip loopt voor de Afrikaanse
kust op de rotsen. Edele negers redden de drenkelingen en verzorgen hen lange tijd. Wanneer
echter na maanden de blanken door een Europees schip opgehaald worden, besluiten ze
de zwarte redders gevangen te nemen en hen als slaven mee te voeren: een ‘helsche daad
deezer ondankbaaren - waar voor zelfs duivelen zouden beeven’, aldus de verteller.
Behalve de goede inborst van de negerslaven laat de literatuur ook andere kwaliteiten
zien, bijvoorbeeld retorische. De opstandelingenleider in De Middelburgsche avanturier
spreekt de eigenaren toe in perfect Nederlands en zo overtuigend dat de door hem gevraagde
regiemsverandering spoedig ingevoerd wordt. Een ander voorbeeld. Een ex-slaaf, Kakera
Akotie, blijkt een uitmuntend briefschrijver te zijn. Hij klaagt het gedrag van slavenhandelaren
en -meesters op scherpzinnige wijze aan, niet zonder belezenheid in 18de-eeuwse filosofen.
14
Zijn (fictieve) brief werd afgedrukt in het spectatoriale tijdschrift De denker van 1764 .
In een dialoog tussen een meester en een slaaf over slavernij en vrijheid, geschreven
door J.H. de Villates in 1795, geeft de slaaf
38
15
zulke goede argumenten dat de meester hem tenslotte de vrijheid schenkt.
De functie van dergelijke teksten die goede kwaliteiten van negers weergeven, lijkt te zijn:
de lezer te waarschuwen tegen generalisaties. Er zijn ook goede en schrandere negers met als nadrukkelijke tegenhanger: er zijn ook slechte, domme, luie, wrede en wellustige
blanken. Het is deze laatste groep blanken die in romans en toneelstukken (eind 18de, begin
19de eeuw) de negers blijft uitmaken voor ‘zwart gespuis’ - of scheldwoorden van gelijke
strekking -, maar die bijna altijd als slecht gekarakteriseerd wordt en door de afloop van het
verhaal of spel in het ongelijk gesteld.
Literaire teksten die zich onomwonden uitspreken voor afschaffing van slavenhandel en
slavernij zijn niet talrijk en voornamelijk tijdens de Verlichting geschreven. Dikwijls onder
invloed van Franse schrijvers (Montesquieu, Rousseau, Raynal en Frossard) en Engelse
schrijvers (Newton, Falconbridge en Clarkson). Meestal opteert men in deze werken voor
directe afschaffing van de slavenhandel en een gefaseerde afschaffing van de slavernij.
Men is het erover eens dat slaven voorbereid moeten worden op hun vrijheid. Vooral de
ruïneuze opstanden van Saint Domingue (1790 en 1791) lieten niet na indruk te maken en
namen zelfs tijdelijk het elan weg uit de abolitiebewegingen. Grote groepen slaven
16
onvoorbereid de vrijheid geven, was onmogelijk .
Een vroeg Nederlands emancipatieplan in de literatuur is te vinden in de utopistische
roman Rhapsodiën of het leeven van Altamont (1775) door Willem Emery baron de
17
Perponcher . De hoofdpersoon Altamont leeft als schipbreukeling op een onbewoond eiland.
Na enige tijd voegen andere schipbreukelingen zich bij hem. Als eerste Amelia; zij wordt
zijn levensgezellin. Samen beginnen ze een nieuwe samenleving op te bouwen. In Amelia's
levensverhaal worden de ideeën en ervaringen van haar vader als slavenmeester
weergegeven. Deze was principieel tegenstander van slavernij, maar stond een geleidelijke
afschaffing voor. Hij wilde de slaven voorbereiden op zelfbestuur. Rechten en plichten,
straffen en beloningen waren vastgelegd in een kort wetboek dat vertaald was in de
negertalen. De slaven namen deel aan bestuur en rechtspraak. Als tegenprestatie voor hun
arbeid hadden ze recht op een eigen hut en grond, om voedsel te verbouwen en vee te
houden, zowel voor eigen gebruik als voor ruilhandel. Amelia's vader voerde een vijfdaagse
werkweek in; op zaterdag konden de slaven hun grond bewerken en op zondag konden zij
zich wijden aan godsdienst en ontspanning. Hij had de Evangeliën in de negertalen laten
overzetten en er een eenvoudige uitleg over de christelijke leer en
39
moraal aan toegevoegd. Slavenhuwelijkenen gezinsuitbreiding werdenaangemoedigd. Als
een ouderpaar vier kinderen tot hun zestiende jaar had groot gebracht, werd dat ouderpaar
vrijgemaakt. Zulke vrijgemaakten werden voor een deel van de opbrengst van hun grond
betaald.
In een latere utopistische roman, Aardenburg, of de onbekende volkplanting in Zuid-Amerika
(1817) door Petronella Moens, dochter van een predikant uit Aardenburg in
18
Zeeuws-Vlaanderen, wordt een nieuwe en betere samenleving geprojecteerd in Ecuador .
Ook hier kent men een eenvoudig wetboek en een ‘Volksbestuur’. De blanke eigenaars van
de volksplanting kopen slaven op die op de plantage hun vrijheid kunnen verdienen. Er wordt
onderwijs gegeven en er zijn leerboekjes in negertalen. Gehuwden hebben recht op een
grotere hut en een groter stuk land. De plantage koopt hun landbouw- en handwerkprodukten
op. Vrijgekochten kunnen als loonarbeider in dienst blijven of naar hun vaderland terugkeren.
Sommigen komen terug met Afrikaanse familieleden die ook in ‘Aardenburg’ willen werken.
Om de opvattingen van de lezer te beinvloeden, maken de schrijvers gebruik van in hun
tijd gangbare literaire technieken. In De denker van 1764 wordt een z.g. gevonden brief
gepubliceerd van een ex-negerslaaf, Kakera Akotie, uit Suriname. Door middel van dit
egodocument komt deze neger dus zelf aan het woord. Hij was als vrije Afrikaan ontvoerd
en belandde in Suriname. Hoge Afrikaanse relaties hebben zijn vrijlating bedongen en
daarom keerde hij via Amsterdam terug naar de Afrikaanse Westkust. In Holland beschrijft
19
hij zijn ervaringen aan zijn broer. Deze brief werd gevonden, vertaald en gepubliceerd. .
De briefschrijver deelt mee zojuist ontslagen te zijn uit de slavernij van de wrede christenen.
Na zijn ontvoering maakte hij de vreselijke Transatlantische overtocht mee. Velen stierven
aan ziekten. Vrouwen werden voortdurend door schepelingen verkracht. Daarna volgden
de vernedering van de slavenmarkt en het zware bestaan op de plantage. Wrede straffen
en sexueel misbruik waren normaal. Van de christelijke naastenliefde van de kolonisten was
niets te merken. Hij klaagt ook de Afrikanen aan die zich tot oorlogen laten verleiden om
krijgsgevangenen te maken voor de slavenmarkt. Met welk recht meent men overigens
krijgsgevangenen tot slaaf te kunnen maken? En hun kinderen? Kakera Akotie voorspelt
tenslotte een massale slavenopstand om zich van de blanke dwingelanden te ontdoen.
Na deze schokkende informatie en striemende verwijten neemt de editeur van de brief
het woord. Hij doet alsof hij de inhoud afkeurt en weerlegt met een fragment van Montesquieu:
40
De l'esprit des lois, boek 15, hoofdstuk 5. Hij vermeldt evenwel niet dat het om een satire
gaat en stelt dus een val op voor de lezers die het met deze pseudo-argumentatie eens
zouden zijn.
De voorstander van slavernij kon natuurlijk zijn lezers ook bespelen. De Surinaamse
planter Paul François Roos verdedigde de slavernij onder een goede meester in zijn
Eerstelingen van Surinaamsche mengelpoëzy (1783-1789), door in het gedicht ‘Myn
20
negerjongen Cicero’ deze slaaf zelf aan het woord te laten . Mede op grond van het
getuigenis van een oude, wijze slaaf, Quamina, aan wie ook het woord verleend wordt,
betoogt Cicero dat zijn slavernij niet van vrijheid te onderscheiden is - zelfs gunstig afsteekt
bij de schijnvrijheid die de negers in Afrika meestal bezitten en zeker te verkiezen is boven
de rampzalige vrijheid van dagloners en arme boeren in Europa. Op zijn vraag aan Quamina
‘wat is toch “vry”’, antwoordt deze:
[...] myn vriend! dat zyn maar droomen,
Die by my niet in oogschyn koomen,
‘k Weet niet waar in haar’ grootheid zy.
Maar op de Kust [Guinee] is 't arme vry
Zoo goed niet als hier slaverny.
Toen Quamina zijn meester mocht vergezellen naar ‘'t vryheidsminnend Nederland’, besefte
hij nog beter hoe relatief het begrip vrijheid is:
Ik zag een reeks van arme Blanken,
Die 't Opperwezen zouden danken
Indien zy 't hadden zoo als wy:
Ik zag hen kruijen, torschen, zwoegen,
Modderen, trekken, graaven, ploegen;
De nooddruft heerschte aan hunne zy:
Toen dagt ik: Ach! is dit nu vry,
Zoo vry is 't ook in slaverny.
Cicero concludeert hieruit dat hij met zijn slavenlot best tevreden kan zijn: ‘Myn juk is zagt,
myn last is licht’, zegt hij Mattheus citerend.
Door op deze wijze gebruik te maken van verteller, focalisator en personage geven de
auteurs de lezer a.h.w. een direct en authentiek inzicht in de gedachten en gevoelens van
de negerslaaf zelf. Overtuigen met behulp van literaire manipulatie.
Omstreeks 1850 maakt W.R. baron van Hoëvell ook gebruik van manipulatie in zijn Slaven
en vrijen onder de Nederlandsche wet. Een hoofdstuktitel als ‘Het dagboek van een reiziger’
suggereert ook authentieke ervaringen; Van Hoëvell laat voorts veel dialogen voeren, bijv.
tussen voor- en tegenstanders van slavernij, waarbij hij voorstanders minder sympathiek en
minder intelligent kan doen overkomen. Ook hij voert negers sprekende in om hun goede
inborst te tonen. Wanneer een kaptein op een wegloper jaagt, maar zelf gevangen en
ontwapend wordt, vreest hij met zijn eigen
41
geweer gedood te worden; de neger spreekt hem echter toe:
Masra, ik ben geen moordenaar! Verwijder u langs den weg, dien gij gekomen
zijt. Ik zal gindsche zijde kiezen; maar uw geweer neem ik mede! Gij zult er mij
dan geen kwaad mede doen, en evenmin mijne arme lotgenooten, die gij mischien
21
aantreft.
III
Heeft, tenslotte, de literatuur bijgedragen aan bewustwording, discussie en besluitvorming
inzake slavernij en emancipatie?
De besproken literatuur tegen slavernij en voor emancipatie is in ieder geval gelezen,
gerecenseerd, soms geprezen of bestreden, soms nagevolgd, soms herdrukt. Dikwijls wordt
er in andere geschriften aan gerefereerd. Maar heeft de literatuur ook direct of indirect de
wetgeving beïnvloed, of het gedrag van slavenmeesters?
Het goede-meesterschap kan velen aangesproken hebben, ook al omdat het niet vrij is
van eigenbelang. Na de afschaffing van de slavenhandel moet het zelfs de enige oplossing
geweest zijn om het aantal slaven te kunnen handhaven, maar volgens Otto Tank, Marten
Douwes Teenstra, Van Hoëvell en andere schrijvers rond het midden van de eeuw waren
22
er nog zeer vele slechte meesters in Suriname . De officiële wetgeving ten gunste van de
slavenbevolking, zoals Johannes van den Bosch die voorstelde in 1828 bleek niet haalbaar
en het Slavenreglement van 1851 bleek niet volledig af te dwingen noch te controleren.
De literaire emancipatieplannen waren zo lang voor de wettelijke emancipatie gepubliceerd
dat ze nauwelijks van invloed konden zijn. De Nationale Vergadering van de Bataafse
Republiek had slavernij en abolitie welbewust buiten de wetgeving gehouden, voornamelijk
23
uit economische overwegingen . De afschaffing van de slavenhandel werd eigenlijk door
Engeland opgelegd. De officiële emancipatieplannen in de 19de eeuw hielden zich vooral
bezig met financiële en organisatorische problemen: hoe konden eigenaren schadeloos
gesteld worden, hoe kon de overheid deze schadeloosstelling terug laten verdienen. Het
was voornamelijk in de abolitiegenootschappen en -tijdschriften van de 19de eeuw dat men
de ideeën over opvoeding, onderwijs en kerstening kon terugvinden. Hierin waren ook
literatoren actief. In de koloniën zelf was het niet de overheid, maar zendingsgenootschappen
en kerken die dit aspect van de emancipatie behartigden.
Ten tijde van de Verlichting waren er geen maatschappijen zoals de Engelse Society for
the Abolition of the Slave Trade (1787) of de
42
Franse ‘Amis des Noirs’ (1788) geweest. Een opmerkelijke zaak voor het waarschijnlijk
genootschapsdichtste land van Europa. Pas in 1842 werd de Maatschappij ter bevordering
van de afschaffing der slavernij door mensen uit de sfeer van het Réveil opgericht, met
24
kerstening als een centraal doel . Schrijvers als Isaac da Costa, Willem de Clercq en
Guillaume Groen van Prinsterer speelden er een belangrijke rol. Da Costa had in zijn
Bezwaren tegen de geest der eeuw uit 1823 de emancipatie nog als een hoogmoedige
25
hersenschim van de Verlichting afgewezen, maar was in dit opzicht zelf bekeerd . Deze
Maatschappij bleek aanvankelijk niet levensvatbaar, maar werd in 1853 opnieuw opgericht.
Ze gaf een Tijdschrift voor abolitie uit. De domineedichter Nicolaas Beets hield voor dit
genootschap een redevoering over de ‘Bevrijding der slaven’ (1856). Er waren enkele
honderden contribuerende leden. Met de contributieopbrengst werden bekeerde slaven
vrijgekocht door bemiddeling van de Moravische broeders. Deze Maatschappij kreeg
versterking van een Damescomité ter bevordering van de Evangelieverkondiging en
afschaffing der slavernij in Suriname. Zij brachten geld bijeen door verkoop van ‘vrouwelijke
handwerken’ op bazaars. Er was tenslotte een Nederlandsch Jongelinggenootschap ter
afschaffing van de slavernij (1853) met ruim 20 leden en enige donateurs. De schrijver J.
Wolbers was hun adviseur.
De liberale voorstanders van emancipatie hadden hun eigen kanalen; zij gaven van
1844-1847 een tijdschrift uit: Bijdragen tot de kennis der Nederlandsche en vreemde koloniën,
bijzonder betrekkelijk de vrijlating der slaven. Er waren ongeveer 70 intekenaren. Het liberaal
26
geïnspireerde Indisch Genootschap sprak zich in 1855 voor directe emancipatie uit .
Al met al geen tekenen van sterk engagement, noch van het Nederlands volk in het
algemeen, noch van literatoren in het bijzonder. Maar in de laatste fase van de
emancipatiediscussie (1848-1862) heeft de literatuur toch nog een rol van enige betekenis
gespeeld. Harriet Beecher Stowe's Uncle Tom's cabin (1851 in feuilleton, 1852 in boekvorm)
werd spoedig in het Nederlands vertaald en het niet na ook hier de publieke opinie te
beroeren. J. Wolbers haakte op deze publikatie in om duidelijk te maken dat soortgelijke
misstanden in Nederlandse koloniën voorkwamen: Slavernij in Suriname, of dezelfde gruwelen
der slavernij die in de ‘Negerhut’ geschetst zijn, bestaan ook in onze West-Indische koloniën
27
(1853) . En Wolter Robert baron van Hoëvell heeft met zijn Slaven en vrijen onder de
Nederlandsche wet (1854) a.h.w. een Nederlandse pendant willen schrijven en hoopte op
een vergelijkbare
43
28
mobilisering van de publieke opinie . In de persoon van deze liberale baron zien we eigenlijk
de enige Nederlandse literator die een grotere betekenis heeft gehad in de daadwerkelijke
bevordering van de emancipatie der slaven. Indirect door zijn Slaven en vrijen dat hij opdroeg
aan de Staatscommissie van 1853 die de slavernij moest onderzoeken en maatregelen
voorstellen; direct door zijn vurige strijd in het parlement. Van Hoëvell was in zijn tijd ook
bekend als de strijder tegen misstanden in Oost-Indië: hij ijverde voor verzachting van de
druk van het Cultuurstelsel op de Javaan, voor onderwijs aan de Javaan, voor vrije handel
en voor vrijheid van drukpers in Indië en, natuurlijk, voor afschaffing van de slavernij in de
Oost. In de novelle Eene slaven-vendutie (1853) liet hij met literaire middelen zien hoe
29
walgelijk ook hier een slavenverkoop kon zijn .
Door zijn boek hoopte hij een algemene verontwaardiging op te wekken en een ‘nationalen
kruistogt’ tegen de slavernij te beginnen. Zo'n sterke uitwerking bleek het werk (dat drie
drukken kreeg) echter niet te hebben, maar stof opwaaien deed het volop. Het werk is een
combinatie van een zakelijk verslag en gevoelige verhalen. De schrijver doet een niet aflatend
beroep op het geweten van de lezer. De verhalen over machtsmisbruik, straffen, tucht,
concubinaat en sexueel misbruik, jacht op weglopers e.d. leveren gruwelijk spannende
taferelen op, die volgens de auteur weliswaar enigszins gestileerd zijn, maar op niets dan
de waarheid berusten. Hij heeft echter geen namen van betrokkenen willen noemen, waardoor
hij op z'n minst de schijn van overdrijving op zich laadde. Opvallend is dat Van Hoëvell niet
ontkwam aan raciale (in onze ogen: racistische en misschien ook wel sexistische) uitspraken.
Joodse slavenmeesters noemt hij de wreedste en hij beschrijft hen onsympathiek. Hoe meer
blank bloed een slaaf heeft, hoe betreurenswaardiger hij diens toestand vindt. Een christelijke,
gemengdbloedige slavin (met een bijna blanke huid) is in zijn ogen het meest
beklagenswaardige schepsel op aarde - maar hij besefte natuurlijk ook dat het merendeel
van de lezers op deze wijze overtuigd kon worden. Hij plaatst de neger op een lagere trap
30
van ontwikkeling dan de blanke, maar op een hogere trap dan ‘andere menschenrassen’ .
Zo toont zich deze verdienstelijke strijder voor emancipatie ook een kind van zijn tijd.
Van Hoëvell begreep dat pakkende verhalen meer konden bewerkstelligen dan alleen
een gedegen rapport met christelijke, ethische en economische argumenten en van dit
manipulatiemiddel heeft hij dan ook volop gebruik gemaakt ter bestrijding van wat hij
44
de ‘schandvlek’ van Nederland noemde en ter bevordering van de emancipatie der
negerslaven!
Het moge aldus duidelijk zijn dat Nederlandse iteratuur een functie gehad heeft in het
emancipatieproces, vooral op het punt van bewustwording, maar dat concrete verbanden
tussen literatuur en koloniaal bestuur en emancipatiewetgeving vooralsnog slechts
schetsmatig aan te geven zijn. Verder onderzoek blijft dus geboden.
Prof. dr. B. Paasman
46
Literatuur
Anstey, R. The Atlantic slave trade and British abolition 1760-1810. London 1975.
Boogaart, E. van den. ‘Colour prejudice and yardstick of civility: the initial Dutch
confrontation with black Africans, 1590-1635.’ In: R. Ross (ed.). Racism and Colonialism.
The Hague 1982, p. 33-54.
Dantzig, A. van. Het Nederlands aandeel in de slavenhandel. Bussum 1968.
Davis, D.B. The problem of slavery in Western culture. Harmondsworth 1970.
Davis, D.B. The problem of slavery in the age of revolution 1770-1823. Ithaca etc.
1975.
Davis, D.B. Slavery and human progress. Oxford 1984.
47
Deursen, A.Th. van. ‘De Surinaamse negerslaaf in de negentiende eeuw.’ In: Tijdschrift
voor geschiedenis 88(1975), p. 210-224.
Eersel, Ch. H. ‘Slaven en vrijen onder de Nederlandsche wet.’ In: Uit Suriname's
historie. Uitgeg. op 1 juli 1963 door de Surinaamse Historische Kring m.m.v. de
Nederlandse Stichting voor culturele samenwerking met Suriname en de Nederlandse
Antillen. Paramaribo 1963, p. 35-42.
Emmer, P.C. Engeland, Nederland, Afrika en de slavenhandel in de negentiende eeuw.
Leiden 1979. Diss. Rijksuniversiteit Leiden.
Emmer, P.C. ‘Anti-slavery and the Dutch: abolition without reform.’ In: C. Bolt and S.
Drescher (eds.). Anti-slavery, religion, and reform: essays in memory of Roger Anstey.
Folkstone etc. 1980, p. 80-98.
Keyser, P. Suikerriet, suikerverdriet. Slavernij in enkele 18e-eeuwse teksten. Culemborg
1985.
Kuitenbrouwer, M. ‘Afwijking en tolerantie bij slavenhandel en negerslavernij,
1600-1863.’ In: M. Gijswijt-Hofstra (red.). Een schijn van verdraagzaamheid. Afwijking
en tolerantie in Nederland van de zestiende eeuw tot heden.Hilversum 1989, p. 211-235.
Kuitenbrouwer, M. ‘De Nederlandse afschaffing van de slavernij in vergelijkend
perspectief.’ In: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der
Nederlanden 93(1978), p. 69-98.
Lichtveld, U.M. en J. Voorhoeve (eds.) Suriname: spiegel der vaderlandse kooplieden.
Een historisch leesboek. 2e dr. Den Haag 1980.
Lier, R. van. Samenleving in een grensgebied. Een sociaal-historische studie van
Suriname. 3e herz. uitg. Amsterdam 1977.
Nieuwenhuys, R., B. Paasman en P. van Zonneveld. Oost-Indisch magazijn. De
geschiedenis van de Indisch-Nederlandse letterkunde. 2e herz. dr. Amsterdam 1990.
Oostindie, G. en E. Maduro. In het land van de overheerser. Antillianen en Surinamers
in Nederland, 1634/1667-1955. Dordrecht 1986.
Paasman, A.N. ‘Reinhart, of literatuur en werkelijkheid.’ In: Documentatieblad Werkgroep
18e eeuw nr. 41-42 (febr. 1979), p. 40-61.
Paasman, A.N. Reinhart: Nederlandse literatuur en slavernij ten tijde van de Verlichting.
(With a summary in English.) Leiden 1984. Diss. Universiteit van Amsterdam.
48
Paasman, A.N. ‘Wat bezielde de literaire kolonisten? Het beeld van de Westindische
kolonist in de literatuur 1670-1830.’ In: Oso. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde,
letterkunde en geschiedenis 1(1982), nr. 2, p. 44-62.
Paasman, B. ‘Mens of dier? Beeldvorming over negers in de tijd voor de
rassentheorieën.’ In: J.E. Dubbelman en J. Tanja (red.). Vreemd gespuis. Amsterdam
1987, p. 92-107, 210-211, 219-220.
Paasman, B. ‘Literatuur, koloniale mentaliteit en slavernij.’ In: M. A. Schenkeveld-Van
der Dussen e.a. (red.). Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen 1993, p.
402-408.
Postma, J. ‘The Dutch slave trade. A quantitative assessment.’ In: Revue française
d'outremer 62(1975), p. 232-243.
Preedy, S.E. Negers in de Nederlanden, 1500-1863. Nijmegen 1984.
Reinsma, R. Een merkwaardige episode uit de geschiedenis van de slavenemancipatie.
Den Haag [1963].
Schutte, G.J. ‘Zedelijke verplichting en gezonde staatkunde. Denken en doen rondom
slavernij in Nederland en koloniën eind 18e eeuw.’ In: Documentatieblad Werkgroep
18e eeuw nr. 41-42 (febr. 1979), p 101-115.
Siwpersad, J.P. De Nederlandse regering en de afschaffing van de Surinaamse slavernij
(1833-1863). Groningen enz. 1979. Diss. Rijksuniversiteit Groningen.
Winter, J.M. van. ‘De openbare mening in Nederland over de afschaffing der slavernij.’
In: De West-Indische gids 34 (1953), p. 61-90.
Winter, J.M. van. ‘Lijst van bronnen betreffende de afschafing van de slavernij in
Nederlands West-Indië.’ In: De West-Indische gids 34 (1953), p. 91-102.
Eindnoten:
1 Over het Nederlands aandeel in slavenhandel en slavernij en de abolitieen emancipatiegeschiedenis
schreven: Van Dantzig 1968, Emmer 1974, Kuitenbrouwer 1978 en 1989, Postma 1975 en Siwpersad 1979.
Over de publieke opinie: Emmer 1980, Paasman 1984, Schutte 1979 en Van Winter 1953. Het werk van E.
Th. Waaldijk, Die Rolle der niederländischen Publizistik (1959), is behalve verouderd, zeer onnauwkeurig.
De Europese discussie pro en contra slavenhandel en slavernij wordt behandeld in Anstey 1975, Davis
1970, 1975 en 1984.
2 G.A. Bredero. Moortje/ waar in hy Terentii Eunuchum heeft nae-ghevolght. Amsterdam, Cornelis Lodewijcksz.
vander Plasse, 1617. Citaat: vers 233. Over de wijze waarop de Nederlandse literatuur van 1625-1823
slavenhandel en slavernij gethematiseerd heeft, zie Paasman 1984, p.87-169.
3 Zie Oostindie/Maduro 1986 en Preedy 1984.
4 Paasman 1984, p.87-169.
5 De Middelburgsche avanturier. Of het leven van een burger persoon. Bevattende zyne zeldzame
opvoeding;kinderlyke minnaryen; leeroeffeningen; rampspoedige koophandel, veroorzaakt door eene
menigvuldige minnenhandel; boerenleven; totale ruïne; gevangenis; zeldzame verlossing, en togt naar
Surinamen, [...]. Door hem zelf beschreven. Amsterdam, Steven van Esveldt, 1760.
6 E.M. Post. Reinhart, of natuur en godsdienst. 3 dln. Amsterdam, Johannes Allart, 1791-1792. Zie over dit
werk Paasman 1979, 1982 en 1984.
7 Anna [Steens Zijnen]. Schaduwbeelden uit Suriname. Amsterdam, Gebr. Binger, 1858.
8 J. Wolbers. De Surinaamsche negerslaaf. verhaal van een bezoek op eenige plantaadjes in Suriname.
Amsterdam, H. de Hoogh, 1854.
9 Over deze beeldvorming: Van den Boogaart 1982 en Paasman 1987.
10 Aphra Behn. Oroonoko: or the Royal Slave. A true History. London, Will Canning, 1688.
11 N.S. van Winter. Monzongo, of de koninglyke slaaf. Treurspel. Amsterdam, Pieter Meijer, 1774. Van Winters
stuk is nog classicistisch van aard. Het burgerlijk toneel rond 1800 waarin slavernij centraal staat, bestaat
voornamelijk uit uit het Hoogduits vertaalde of bewerkte stukken. Jacob Eduard de Witte, De negers in
Holland, of de zegen der menschlievendheid. Toneelspel. (Zwolle, J. de Vri, 1801) behoort tot de weinige
Nederlandse werken.
In het spel over de slavernij in Oost-lndië van Dirk van Hogendorp, Kraspoekol of de slaaverny. (Een tafereel
der zeden van Neerlands Indiën). (Delft, M. Roelofswaert, 1801), is van versluiering geen sprake meer. De
opvoering ervan in de Haagse Schouwburg moest vanwege ordeverstoring door Oost- en Westindische
belangengroeperingen afgelast worden. Zie Paasman 1993.
12 ‘De negerslaaf. Uit het Hoogduitsch.’ In: Algemeen magazyn, van wetenschap, konst en smaak. Eerste deel,
tweede stuk.
Amsterdam, Erven P. Meijer en G. Warnars, 1785, p. 722-725.
13 Verz. ‘Africaanen en Europeërs.’ In: Nederlandsche dichtkundige almanach, voor vrouwen. Amsterdam, J.
van Gulik, 1798, p. 2-9.
14 De denker [1763-1774]. 12 dln. Amsterdam, K. van Tongerlo en F. Houttuin, 1764-1775. De bewuste
afleveringen 82 en 83 verschenen op 23 en 30 juli 1764 (dl. 2, p. 233-248). Opgenomen in Keyser 1985, p.
21-35.
15 J.H. des Villates. Brieven over wijsgeerige en andere onderwerpen. (Niet vertaald.) 's-Graavenhaage, J.C.
Leeuwensteijn, 1795. De dialoog staat op p. 203-216.
16 In de slavernijdiscusie werden slavenopstanden, zoals die in Berbice (1763) en Saint Domingue (1790 en
1791), als argument tegen vrijmaking gebruikt. Abolitionisten waarschuwden juist voor de risico's van
verschrikkelijke rebellie en wraak indien de slavernij niet afgeschaft werd. Zie Paasman 1984, p. 132-138.
17 [W.E. de Perponcher Sednitzky.] Rhapsodiën of het leeven van Altamont. 2 dln. Utrecht, J. van Schoonhoven
en Comp., 1775. De opvattingen en ervaringen van Amalia's vader staan beschreven in dl. 1, p. 213-236.
18 P. Moens. Aardenburg, of de onbekende volkplanting in Zuid-Amerika. Haarlem, François Bohn, 1817.
19 Zie aant. 14.
20 P.F. Roos. Eerstelingen van Surinaamsche mengelpoëzy. 3 dln. Amsterdam, Hendrik Gartman, 1783-1789.
Het gedicht staat in dl. 3, p. 51-58. Opgenomen in Keyser 1985, p. 11-17.
21 W.R. van Hoëvell. Slaven en vrijen onder de Nederlandsche wet. 2 dln. Zaltbommel, Joh. Noman en Zn.,
1854. Citaat in dl. 2, p. 197.
22 O. Tank. Aan de heeren eigenaars en administrateurs van plantaadjes in de kolonie Suriname. Zeist 1848.
M.D. Teenstra. De negerslaven in de kolonie Suriname en de uitbreiding van het christendom onder de
heidensche bevolking. Dordrecht, H. Lagerweij, 1842. Van Hoëvell 1854 (zie aant. 21). Zie ook Siwpersad
1979 en Van Winter 1953.
23 Schutte 1978 en Paasman 1984, p. 121-123 en 126.
24 Van Winter 1953, p. 72-75; Reinsma 1963; Siwpersad 1979, p.217-222.
25 I. da Costa. Bezwaren tegen de geest der eeuw. Leyden, L. Herdingh en Zn., 1823. Zie Paasman 1984, p.
124, 138 en 140.
26 Van Winter 1953, p. 67, 74-75; Reinsma 1963; Siwpersad 1979, p. 67, 76, 122-123, 220-221.
27 J. Wolbers. De slavernij in Suriname, of dezelfde gruwelen der slavernij, die in de ‘Negerhut’ geschetst zijn,
bestaan ook in onze West-Indische koloniën! (Ten voordeele van de emancipatie der slaven.). Amsterdam,
H. de Hoogh, 1853.
28 Van Hoëvell 1854 (zie aant. 21). Over de betekenis van dit werk: Eersel 1963.
29 W.R. van Hoëvell. ‘Eene slaven-vendutie.’ In: Uit het Indische leven. Zalt-Bommel, Joh. Noman en Zn.,
1860, p. 27-42. De novelle verscheen eerder in 1853. Zie Nieuwenhuys e.a. 1990, p. 28.
Van Hoëvell schreef voorts: De emancipatie der slaven in Neerlands-Indië. Eene verhandeling. Groningen,
C.M. van Bolhuis Hoitsema, 1848.
30 Van Hoëvell 1854 (zie aant. 21), dl. 2, p. 237.

PDF van tekst

Transcription

Documents pareils

EN/FR/NL

La BeLLa ItaLIa!

Sticker Livre WW FR+NL bd

SENIOR CONCEPTUAL CREATIVE

la estupidez - Habemus Papam

Programma

Kom op vakantie

maart 2010 - Embracing Life