PDF van tekst

Transcription

PDF van tekst
De Gulden Passer. Jaargang 2
bron
De Gulden Passer. Jaargang 2. De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen / M. Nijhoff, Den Haag
1924
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_gul005192401_01/colofon.php
© 2015 dbnl
binnenkant voorplat
[De Gulden Passer 1924]
Bericht aan onze Abonnenten.
De tijdsomstandigheden verplichten ons het bedrag van het abonnement van De
Gulden Passer te beginnen met 1924 te verhoogen tot 30 frank.
Wij hopen dat onze inschrijvers zullen willen inzien dat zelfs deze prijs voor een
tijdschrift als het onze uiterst billijk is.
Avis à nos Abonnés.
La situation actuelle nous oblige de porter le prix d'abonnement du Compas d'Or, à
partir de 1924, à 30 francs.
Nous espérons que nos abonnés voudront bien reconnaître que même ce prix est
extrêmement favorable pour une revue comme le nôtre.
Dringend verzoeken wij onzen lezers en abonnenten die een of meer exemplaren
bezitten van nrs I-II van den 1en jaargang, welke zij niet verlangen te behouden, deze
te willen terugzenden aan het adres der redactie.
Nous prions instamment nos lecteurs et abonnés qui possèderaient un ou plusieurs
exemplaires des nos I-II de la 1re année, qu'ils ne désireraient pas conserver, de bien
vouloir les retourner à l'adresse de la rédaction.
De Gulden Passer. Jaargang 2
5
Inhoud. - sommaire.
COOLS (J.).
Arnold Birckman
p. 71
DELEN (A.J.J.).
Nog de Triomf van Jacobus p. 45
Castricus
DONNET (F.).
Un manuscrit de la
Chambre de rhétorique
anversoise ‘De
Goudtbloemen’ (ill.)
p. 1
GOFFIN (Léon).
La Bibliotheca Belgica
p. 199
GORIS (J.A.).
Een exentriek Antwerpsch p. 31
Boekhandelaar uit de XVIe
eeuw. Antonio Borrini
GORIS (J.A.).
Een proces gevoerd door
den stamvader der
Verdussen's (1595-1596)
p. 83
GORIS (J.A.).
De Bibliotheek van een
Antwerpsch Koopman te
Keulen in 1651
p. 150
GORIS (J.A.).
Bio- en Bibliographische
notas over Cornelis Crul
p. 159
HEURCK (Em. van).
Un drapelet ancien de
Notre-Dame d'Anvers
p. 116
HOC (Marcel).
Un ‘Tafelken’ du cours de p. 148
monnaies par Jean
d'Ingelsche
HOC (Marcel).
Un tableau de monnaies
imprimé, en 1612, par
Jérôme Verdussen
p. 196
KRONENBERG (M.E.).
Twee drukken van Jan
d'Ingelsche alias
Lettersnijder
p. 145
ORTROY (F. Van).
Les Van Bomberghen
d'Anvers
p. 131
ROOS (S.H. de).
Een civilité-druk door
Willem Silvius
p. 67
SCHEVENSTEEN (Dr
van).
Over
p. 17
Kwakzalvers-Strooibriefjes
in de XVIe eeuw
De Gulden Passer. Jaargang 2
SABBE (M.).
De Chifflet's met den
p. 34
Prins-Cardinael en Prins
Thomas in de Plantijnsche
drukkerij, 1635 (ill.)
De Gulden Passer. Jaargang 2
6
SABBE (M).
Plantin et les Amours de
Ronsard (ill.)
p. 111
SABBE (M).
Nog over valsche Plantin- p. 154
en Moretusdrukken.
Filippo Finella
STAINIER (L.).
Un ancêtre anversois des
livres diplomatiques (ill)
p. 59
TRICOT-ROYER (Dr).
Une vente publique de
livres à Anvers au XVIe
siècle
p. 90
VERDEYEN (R).
Un recueil précieux
p. 176
d'éditions anversoises du
XVIe siècle. Glaude
Luython, le maître d'école
de la paroisse de St André
(ill.)
(Voor den inhoud van de verschillende rubrieken: Boeken. Tijdschriften. enz., zie
men het hiernavolgende Register).
(Pour le sommaire des différentes rubriques: Livres, Revues, etc. voir le Registre
ci-après).
De Gulden Passer. Jaargang 2
7
Register. - registre.
Amours de Ronsard (Plantin et les) par
M. Sabbe
p. 111
Ancêtre (Un) anversois des livres
diplomatiques par L. Stainier
p. 59
Annales de l'Académie Royale
d'archéologie, compterendu dans
‘Revues’
p. 106
Antwerpen's Oudheidskundige Kring. 2e p. 48
jaarboek. (1921-1922), besproken
Ben Franklin Monthly, compte-rendu
dans ‘Revues’
p. 66
Bibliographische Snipperingen
p. 207
Bibliotheek (De) van een Antwerpsch
koopman te Keulen in 1651 (door J.A.
Goris)
p. 150
Bibliotheca Belgica (La) par Léon Goffin p. 199
Birckman (Arnold) door J. Cools
p. 71
Boek (Het) besproken in ‘Tijdschriften’ p. 55-104-155
Boeken
p. 48-103-155-204
Boekhandelaar (Een exentriek
p. 31
Antwerpsch) Antonio Borrini, door J.A.
Goris
Bomberghen (Les van) d'Anvers, par Fr. p. 131
van Ortroy
Borrini (Antonio) Een exentriek
p. 31
e
Antwerpsch boekhandelaar uit de XVI
eeuw, door J.A. Goris
Briefwisseling van de Gebroeders
Verdussen. Deel I, besproken
p. 53
Brom (Mgr. Dr Gisbert) en Mgr. Prof. Dr p. 103
A.H.L. Hensen. Romeinsche Bronnen
voor den Kerkelijk- Staatkundigen
toestand der Nederlanden in de 16e eeuw,
besproken door M. S(abbe)
Bulletin de l'Institut d'archéologie
liégeois, compte-rendu dans ‘Revues’
p. 56
De Gulden Passer. Jaargang 2
Bijdragen tot de Geschiedenis, besproken p. 156
in ‘Tijdschriften’
Castricus (Nog de Triomf van Jacobus) p. 45
door A.J.J. Delen
Chambre de Rhétorique Anversoise ‘De p. 1
Goudbloemen’ (Un manuscrit de la) par
F. Donnet
De Gulden Passer. Jaargang 2
8
Chifflet's (De) met den Prins Cardinaal
en Prins Thomas in de Plantijnsche
drukkerij, 1535, door M. Sabbe
p. 34
Civilité-druk (Een) door Willem Silvius, p. 67
door S.H. de Roos
Cools (J.) Arnold Brickman
p. 71
Crul (Bio- en Bibliographische Notas
over Cornelis) door J.A. Goris
p. 159
Delen (A.J.J.) - Nog de Triomf van
Jacobus Castricus
p. 45
Demandes de renseignements
p. 107-156-207
Dietsche Warande en Belfort, besproken p. 55
in ‘Tijdschriften’
Divers
p. 206
Donnet (Fernand). - Un manuscrit de la p. 1
Chambre de Rhétorique anversoise ‘De
Goudtbloemen’
Doodsbericht
p. 157
Drapelet ancien (Un) de Notre-Dame
d'Anvers par E. van Heurck
p. 116
Editions anversoises (Un recueil précieux p. 176
d') du XVIe siècle. Glaude Luython, le
maître d'école de la paroisse de St-André,
par R. Verdeyen
Fugger. z. Klarwill
Goffin (Léon). - La Bibliotheca Belgica p. 199
Goris (J.A.). - Een exentriek Antwerpsch p. 31
Boekhandelaar uit de XVIe eeuw,
Antonio Borrini
Goris (J.A.). - Een proces gevoerd door p. 83
den stamvader der Verdussen's
(1595-1596)
Goris (J.A.). - De Bibliotheek van een p. 150
Antwerpsch koopman te Keulen in 1651
Goris (J.A.). - Bio- en Bibliographische p. 159
notas over Cornelis Crul
De Gulden Passer. Jaargang 2
Goudtbloemen (Un manuscrit de la
p. 1
Chambre de Rhétorique anversoise De)
par F. Donnet
Heurck (Em. van). - Un Drapelet ancien p. 116
de Notre-Dame d'Anvers
Hoc (Marcel). - Un ‘Tafelken’ du cours p. 148
de monnaies par Jean d'Ingelsche
Hoc (Marcel). - Uu tableau de monnaies p. 196
imprimé, en 1612, par Jérôme Verdussen
Ingelsche (Jan d') alias Lettersnijder
(Twee drukken van) door M.E.
Kronenberg
p. 145
De Gulden Passer. Jaargang 2
9
Ingelsche (Jan d') Un ‘Tafelken’ du cours p. 148
de monnaies par. - par Marcel Hoc
Klarwill (Victor). - Fugger-Zeitungen,
besproken door M. S(abbe)
p. 155
Koopman (De bibliotheek van een
p. 150
Antwerpsch) te Keulen in 1651, door J.A.
Goris
Kronenberg (M.E.). - Twee drukken van p. 145
Jan d'Ingelsche alias Lettersnijder
Kwakzalvers-Strooibriefjes (Over) door p. 17
Dr van Scheventeen
Lam (Dr Stan.). - Le livre polonais au
XVe et XVIe siècles, compte-rendu par
M. H(oc)
p. 104
Lettersnijder (Twee drukken van Jan
p. 145
d'Ingelsche alias), door M.E. Kronenberg
Livres
p. 48-103-155-204
Livres diplomatiques (un ancêtre
anversois des), par L. Stainier
p. 59
Luython (Glaude) le maître d'école de la p. 176
paroisse de St-André. Un recueil précieux
d'éditions anversoises du XVIe siècle, par
R. Verdeyen
Maître d'école (Glaude Luython, le) de p. 176
la paroisse de St-André. Un recueil
précieux d'éditions anversoises du XVIe
siècle, par R. Verdeyen
Manuscrit (un) de la Chambre de
Rhétorique anversoise ‘De
Goudtbloemen’, par Fern. Donnet
p. 1
Monnaies (Un ‘Tafelken’ du cours de)
par Jean d'Ingelsche, par Marcel Hoc
p. 108
Monnaies (Un tableau de) imprimé, en p. 196
1612, par Jérôme Verdussen, par Marcel
Hoc
Notre-Dame d'Anvers (Un drapelet
ancien de) par E. van Heurck
p. 116
Ortroy (F. van). - Les van Bomberghen
d'Anvers
p. 131
De Gulden Passer. Jaargang 2
Plantijnsche Drukkerij (De Chifflet's met p. 34
den Prins Cardinaal en Prins Thomas in
de), 1635, door M. Sabbe
Plantin et les Amours de Ronsard par M. p. 111
Sabbe
Plantin- en Moretus-drukken (nog over p. 154
valsche) door M. Sabbe
Plantin et les Amours de Ronsard dans
‘Divers’
p. 206
De Gulden Passer. Jaargang 2
10
Prins Cardinaal (De Chifflet's met den)
en Prins Thomas in de Plantijnsche
drukkerij, 1635, door M. Sabbe
p. 34
Prins Thomas (De Chifflet's met den
Prins Cardinaal en) in de Plantijnsche
drukkerij, 1635, door M. Sabbe
p. 34
Proces (Een) gevoerd door den stamvader p. 83
der Verdussen's (1595-1596) door J.A.
Goris
Recueil (Un) précieux d'éditions
p. 176
e
anversoises du XVI siècle. Glaude
Luython, le maître-d'école de la paroisse
de St-André, par R. Verdeyen
Revues
p. 54-104-155-206
Revue Belge de Numismatique et de
Sigillographie, compte-rendu dans
‘Revues’
p. 56
Reynaert De Vos, Reynier le Renard,
p. 49
réimpression de l'édition plantinienne de
1566, compte-rendu
Ronsard (Plantin et les Amours de) par
M. Sabbe
p. 111
Roos (S.H. de) - Een civilité-druk, door p. 67
Willem Silvius
Sabbe (Maurits). - De Chifflet's met den p. 34
Prins Cardinaal en Prins Thomas in de
Plantijnsche drukkerij, 1635
Sabbe (M.) - Plantin et les Amours de
Ronsard
p. 111
Sabbe (M.) - Nog over valsche Plantin- p. 154
en Moretusdrukken. Filippo Finella
Schevensteen (Dr van) - Over
kwakzalvers-strooibriefjes in de XVIe
eeuw
p. 17
Silvius (Een civilité-druk door Willem) p. 67
door S.H. de Roos
Snipperingen (Bibliographische)
p. 207
Sorbelli (Albano) Christoforo Plantini,
compte-rendu par M. S(abbe)
p. 48
De Gulden Passer. Jaargang 2
Stainler (L.) - Un ancêtre anversois des p. 59
livres diplomatiques
Tableau (Un) de monnaies imprimé, en p. 196
1612, par Jérôme Verdussen, par Marcel
Hoc
Tafelken (Un) du cours de monnaies par p. 148
Jean d'Ingelsche, par Marcel Hoc
Tricot-Royer (Dr). - Une vente publique p. 90
de livres à Anvers au XVIe siècle
Triomf (Nog de) van Jacobus Castricus, p. 45
door A.J.J. Delen
Tijdschriften
p. 54-104-155-206
De Gulden Passer. Jaargang 2
11
Valsche Plantin- en Moretusdrukken
(Nog over) door M. Sabbe
p. 154
Varia
p. 206
Vente-publique (Une) de livres à Anvers p. 90
au XVIIe siècle, par Dr Tricot-Royer
Verdeyen (R.) - Un recueil précieux
p. 176
e
d'éditions anversoises du XVI siècle.
Glaude Luython, le maître-d'école de la
paroisse de St André
Verdussen's (Een proces gevoerd door p. 83
den stamvader der) (1595-1596) door J.A.
Goris
Verdussen (Jérôme). Un tableau imprimé, p. 196
en 1612, par p. Marcel Hoc
Verslagen en Mededeelingen der
Koninklijke Vlaamsche Academie,
besproken in ‘Tijdschriften’
p. 54-155
Vlaamsche Arbeid, besproken in
‘Tijdschriften’
p. 55
Vragen om inlichtingen
p. 107-156-207
De Gulden Passer. Jaargang 2
12
Vereeniging der Antwerpsche :-: Bibliophilen :-: Société des
bibliophiles anversois
Ledenlijst - Liste des Membres
Bestuur - comité
MM.
FERN. DONNET, Eere-voorzitter - Président d'honneur.
M. SABBE, Voorzitter - Président.
G. CAROLY, Onder-Voorzitter - Vice-Président.
A.J.J. DELEN, Secretaris - Secrétaire.
EM. H. VAN HEURCK, Penningmeester - Trésorier.
A.H. CORNETTE, Leden - Membres
J. ERNALSTEEN, Leden - Membres
J. COOLS, Leden - Membres
Eereleden - membres d'honneur
MM.
Henri Pirenne,
Wouter Nijhoff,
P.S. Allen,
Henri Stein,
Louis Polain,
P.B. Kruitwagen, O.F.M.
Cte Paul Durrieu.
Werkende leden - membres effectifs
MM.
J. Buschmann,
H. van Cuyck,
L. Jacobs,
J. L'Hermitte,
R. Kreglinger,
P.L. Phillippen,
P.F. Peeters, S.J.,
Oscar van Schoor,
De Gulden Passer. Jaargang 2
13
Mej. Marie Belpaire,
MM. Dr Tricot-Royer,
J. Grietens,
J. Gielens,
J. Stellfeld,
H. Jacobs,
A. Dermul,
J. Eelen.
J.A. Goris.
Briefwisselende leden - membres correspondants
MM.
E. de Bruyn,
L. van der Essen,
Kan. J. Laenen,
G. des Marez,
Dr G. van Doorslaer,
R. Verdeyen,
J. Brassine,
L. Paris,
J. Vercoullie,
A. van Cauwenbergh,
P. Bergmans,
A. Vermeylen,
Ch. Terlinden,
V. Fris,
L. van Puyvelde,
B. Becker,
M. Hoc.
Begunstigende leden - membres protecteurs
MM.
J. Vercoullie,
Dr G. van Doorslaer,
Dr De Mets,
J. Somers,
Dr van Schevensteen,
De Gulden Passer. Jaargang 2
E. van der Linden,
P. Henri Moretus,
J. Périer,
J. De Gée,
De Gulden Passer. Jaargang 2
14
MM.
E. Hansen,
S. Hartveld,
Mej.
Chr. Bauss,
MM.
L. Keusters,
Koninklijk Vlaamsch Conservatorium,
MM.
L. Goemans,
E. Mund,
Dr Beckers,
J. van Overloop,
P.A. Geerebaert, S.J.,
J. Muls,
N. Gunzburg,
F. Claes,
J. van Gestel,
H. van Bombergen,
L. Opdebeek,
C.A.J. van Dishoeck,
A. Vermeylen,
L. Jacobs-Havenith,
A.A.M. Stols,
Cte Moretus-Plantin,
M. Speth,
R. Werner,
H. Dierickx-Beke,
S. Tolkowsky,
A. Ehrman,
L. Stainier,
P.H. Jacobs,
A. van Nieuwenhuyse,
E. de Coker,
J. Velle,
J. Nelles,
A. Wittemans,
Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten,
MM.
F. Toussaint van Boelaere,
L. Willems,
J. Uyterhoeven,
De Gulden Passer. Jaargang 2
P. Creutz,
Dr F. Herman,
Dr R. Justement,
De Gulden Passer. Jaargang 2
15
MM.
R. Leclercq,
Em. Buskens,
F. Delbeke,
H. Fester,
R. Fester,
Fr. Franck,
L. Franck,
A. Franck,
A. Ruys,
L. Fierens,
E. Mistler,
C. de Clercq,
W. van Kuyck,
L. van der Essen,
L. Stefens,
H. van Reeth,
D. Rom,
E. Verheyden,
R. Verdeyen.
V. de Wandeleer.
Uittreksel uit het reglement:
Art. - De Maatschappij heeft voor doel:
1
a) het uitgeven van ongedrukte werken en oorkonden, de nationale
geschiedenis en inzonderheid de geschiedenis van Antwerpen,
evenals die van de letteren, kunsten en wetenschappen rakende;
b) het herdrukken van belangrijke en zeldzaam geworden boeken.
Art.
2.
Art.
3.
- De maatschappij bestaat uit eereleden, werkende, briefwisselende en
begunstigende leden.
- De werkende leden zijn 50 in getal. Zij worden bij stemming onder de
briefwisselende of begunstigende leden gekozen, betalen jaarlijks 30 fr. en
hebben recht op al de uitgaven der Maatschappij, te rekenen van het jaar hunner
benoeming.
Art. - De briefwisselende leden, ten getalle van 50, worden door de werkende leden
4. gekozen. Zij zijn ontslagen van alle gelde-
De Gulden Passer. Jaargang 2
16
Art.
5.
Art.
6.
Art.
10.
lijke bijdrage, doch hebben geen recht op de uitgaven der Maatschappij, tenware
zij zich onder de begunstigende leden lieten opschrijven. Zij kunnen de
algemeene vergaderingen bijwonen, doch hebben slechts raadgevende stem.
- Begunstigend lid is ieder die zich verbindt jaarlijks een minimum bijdrage van
30 fr. te betalen voor de gewone uitgaven, of een minimum bijdrage van 50 fr.
voor de uitgaven op zwaar papier. Het getal der begunstigende leden is
onbepaald. Zij hebben recht op de uitgaven der Maatschappij, te rekenen van
het jaar hunner toetreding, en kunnen de algemeene vergaderingen bijwonen,
doch slechts met raadgevende stem.
- De vereeniging verleent den titel van eerelid aan geleerden van uitstekende
verdiensten, wier medewerking der Maatschappij tot nut zou kunnen strekken,
of aan leden, die zich verplichten in eens twintigmaal de jaarlijksche bijdrage
te storten Zij genieten de voorrechten der werkende leden, zonder verdere
bijdragen te moeten betalen.
- De uitgaven der Maatschappij zullen bestaan uit:
a) prachtexemplaren op zwaar, getint papier, ter perse genummerd en
den naam dragende van het lid, voor wien zij bestemd zijn, alsook
de handteekeningen van den Voorzitter en van den Secretaris. Zij
worden gegeven aan de eereleden en aan de dienende leden van het
Bestuur.
b) exemplaren der leden op zwaar papier, voor de werkende en
begunstigende leden bestemd, voorzien van de handteekeningen
van den Voorzitter en van den Secretaris.
De exemplaren der werkende leden zullen ter perse genummerd en
den naam van den eigenaar dragen.
c) exemplaren op gewoon papier, voor den boekhandel gedrukt,
waarvan het getal en de prijs door het bestuur vastgesteld worden.
Extrait du règlement;
Art. - La Société a pour but;
1.
a) l'édition d'ouvrages et de documents inédits, concernant l'histoire
nationale et en particulier l'histoire de la ville d'Anvers, ainsi que
celle des lettres, sciences et arts;
b)
la réimpression de livres importants devenus rares.
De Gulden Passer. Jaargang 2
17
Art.
2.
Art.
3.
Art.
4.
Art.
5.
Art.
6.
Art.
10.
- La Société se compose de membres d'honneur, de membres effectifs, de
membres correspondants et de membres protecteurs.
- Les membres effectifs sont au nombre de 50. Ils sont élus entre les membres
correspondants ou protecteurs, versent une cotisation annuelle de 30 frs. et ont
droit à toutes les éditions de la Société, à partir de l'année de leur nomination.
- Les membres correspondants, au nombre de 50. sont élus par les membres
effectifs. Ils sont exemptés de toute cotisation, mais n'ont pas droit aux éditions
de la Société, à moins qu'ils se fassent inscrire comme membres protecteurs. Ils
peuvent assister aux réunions générales, mais n'ont qu'une voix consultative.
- Membres protecteurs sont ceux qui s'ensagent à verser une cotisation annuelle
de 30 fr. minimum pour l'édition ordinaire et de 50 frs. minimum pour l'édition
sur papier fort. Le nombre des membres protecteurs est illimité. Ils ont droit
aux éditions de la Société, à partir de l'année de leur adhésion, et peuvent assister
aux réunions générales, mais n'ont qu'une voix consultative.
- La Société accorde le titre de membre d'honneur aux savants de mérite
extraordinaire, dont la collaboration peut être utile à la Société ou aux membres
qui s'engagent à payer en un versement vingt fois la cotisation annuelle. Ils
jouissent des avantages des membres effectifs, sans devoir verser dorénavant
une cotisation.
- Les éditions de la Société comprennent:
a) exemplaires de luxe sur papier fort teinté, numérotés à la presse et
le nom du membre à qui ils sont destinés, ainsi que les signatures
du Président et du Secrétaire. Ils sont donnés aux membres d'honneur
et aux membres actifs du Comité.
b) exemplaires pour les membres sur papier fort, destinés aux membres
effectifs et aux membres protecteurs, et pourvus des signatures du
Président et du Secrétaire.
Les exemplaires des membres effectifs seront numérotés à la presse
et portent le nom du destinataire.
c) exemplaires sur papier ordinaire, destinés au commerce, et dont le
nombre et le prix sont fixés par le Comité.
De Gulden Passer. Jaargang 2
18
Lijst der uitgaven - liste des éditions.
No
1.
No
2.
No
3.
No
4.
No
5.
No
6.
No
7.
No
8.
No
9.
No
10.
No
11.
No
12.
No
13.
No
14.
No
15.
No
16.
No
17.
No
18.
No
19.
Max Rooses. Boek gehouden door Jan Moretus II, als deken der St-Lucasgilde
(1616-1617) 5.Ridder Leo de Burbure. De Antwerpsche Ommegangen in de XIVe en de XVe
eeuw
P. Génard. De Gebroeders van der Voort en de volksopstand van 1477-1478
8.K. Ruelens. Refereinen, afgeschreven door Jan de Bruyne, 1e deel 10.Ridder Gust. van Havre. Chronijck der Stadt Antwerpen, toegeschreven aan
notaris Geeraard Bertrijn 8.Max Rooses. Kilianus' Latijnsche Gedichten 8.K. Ruelens. Refereinen, IIe deel 10.P. Génard. Biographies d'artistes anversois, par Th. Van Lerius. Tome I 10.K. Ruelens. Refereinen, IIIe deel 10.Ph. Rombouts. Certificats délivrés aux imprimeurs des Pays-Bas, par Christophe
Plantin 8.P. Génard. Biographies d'artistes anversois, par Th. Van Lerius. Tome II 10.Max Rooses. Correspondance de Christophe Plantin. Tome I 14.Chev. G. van Havre. Marques typographiques des imprimeurs et libraires
anversois. Tome I uitverkocht-épuisé
Chev. G. van Havre. Marques typographiques. Tome II id.
Max Rooses. Correspondance de Cristophe Plantin. Tome II id.
E. Spanoghe. Synonymia latino-teutonica ex etymologico C. Kiliani deprompta.
Latijnsch-Nederlandsch woordenboek der XVIIe eeuw. 1e deel 20.Ch. Ruelens. Le Passetemps de Jehan Lhermite, publié d'après le manuscrit
original. Tome I 14.E. Spanoghe. Synonymia latino-teutonica ex etymologico C. Kiliani deprompta.
IIe deel 20.J.P.N. Land. Van de Hooft-Deuchden, de eerste tucht-verhandeling door Arnout
Geulincx 10.-
De Gulden Passer. Jaargang 2
19
No
20.
No
21.
No
22.
No
23.
No
24.
No
25.
No
26.
No
27-28.
No
29-34.
Ch. Ruelens. Le Passetemps de Jehan Lhermite, publié d'après le manuscrit
original. Tome II 14.Max Rooses. Icones veterum aliquot ac recentium Medicorum.
Philosophorumque elogiolis suis editoe, opera J. Sambuci uitverkocht-épuisé
E. Spanoghe en J. Vercoullie. Synonymia latino teutonica ex etymologico C.
Kiliani deprompta. IIIe deel 20.Fernand Donnet. Het Jonstich versaem der Violieren 20.-
No
35.
No
36.
No
37.
No
38.
Em. H. Van Heurck. Les Harrewijn uitverkocht-épuisé.
Emiel Dilis. De rekeningen der Rederijkkamer ‘De Olijftak’, over de jaren 1615
tot 1629 10.Jacobus De Wit. De kerken van Antwerpen (schilderijen, beeldhouwwerken,
geschilderde glasramen, enz., in de XVIIe eeuw) 10.Max Rooses. Correspondance de Christophe Plantin. Tome III. 14.J. Denucé. Oud-Nederlandsche kaartmakers in betrekking met Plantin. 2 deelen
28.J. Denucé. Correspondance de Christophe Plantin. Tomes IV-VII, per deel. 14.deelen VIII en IX, volumes VIII et IX, te samen, ensemble. 40.-
J. Grietens. Antigone van Sophocles, vertaald door Corn. van Ghistele 10.M. Sabbe. De Briefwisseling der gebroeders Verdussen (1669-1671), 1e deel
20.H. Bosmans. La ‘Thiende’ de Simon Stevin 15.-
Ter perse - sous presse:
R. Verdeyen. De ‘Colloquia’ van Fickaert 1616.
De Gulden Passer. Jaargang 2
*2
De Gulden Passer. Jaargang 2
*4
De Gulden Passer. Jaargang 2
1
[Nummer 1]
Un manuscrit de la chambre de rhétorique anversoise ‘De
goudtbloemen’
Parmi les sociétés de rhétorique sous la bannière desquelles se rangeaient autrefois
les littérateurs et les intellectuels anversois, il y en eut trois surtout qui se distinguèrent
par leur ancienneté et par leur importance; c'etaient celles qui portaient comme signe
distinctif une giroflée (de Violieren), une branche d'olivier (de Olyftak). et des soucis
(de Goudtbloemen).
L'histoire des deux premières a été maintes fois étudiée; elle est suffisamment
connue; celle de la troisième l'est moins. Et cependant elle ne manque pas d'intérêt.
De Violieren et de Goudtbloemen ou Goudbloem sont les plus anciennes. Elles
florissaient déjà au XVe siècle. Toutefois les documents sont tout à fait muets au
sujet de la date de fondation de cette dernière. Tout ce que l'on sait, c'est que le
magistrat lui accorda en 1490 un subside de 12 florins du Rhin pour lui permettre de
couvrir les frais qu'elle devait faire pour participer, au mois d'août de cette année, à
la fête que donnait à Lierre la Société de rhétorique de Jennetten of Ongelierde.
Quelques années plus tard, en 1506, c'est encore dans la même ville que se rendaient
les confrères des Goudtbloemen pour répondre cette fois à une invitation de l'autre
société locale de rhétorique, celle du Groyende boom. Dès lors les excursions de ce
genre se multiplient. Ce fut un peu plus tard, à Herenthals, où les membres des deux
sociétés, des Violieren et des Goudtbloemen, se rendirent richement costumés au
nombre de 400. Ceux de la dernière chambre avaient à leur tête leur recteur François
de Valle ou del Vallio et leur doyen, l'amman Gérard van de Werve. Puis ce fut le
tour de Termonde où les deux sociétés avaient en même temps été invitées.
Toutefois un différent naquit entre elles à l'occasion de ces excursions. Des conflits
de préséance se produisirent, chacune d'elles voulant avoir le pas sur sa rivale. Il
fallut pour résoudre ces difficultés que le magistrat d'Anvers intervint. Par décret du
3 août 1510, il décida que la préséance devait appartenir aux membres de la chambre
des Violieren, celle-ci étant de fondation antérieure à celle des Goudtbloemen.
Dès lors, dans toutes les cérémonies, les deux sociétés se tinrent soigneusement
séparées.
De Gulden Passer. Jaargang 2
2
Le 22 juillet 1515 un important Landjuweel fut organisé à Malines. Le cortège des
Goudtbloemen fut impressionnant; il comptait environt 600 participants, qui à cheval,
ou en chariot, qui à pied: parmi ceux-ci se remarquaient huit chevaliers, plusieurs
membres du magistrat et de nombreux amateurs. Ils obtinrent le prix décerné pour
la plus belle entrée. A partir de cette époque l'intervention de la chambre dans les
festivités ou les concours se manifeste avec une grande activité. Nous citerons les
fêtes qui eurent lieu à Anvers le 16 août 1529 pour célébrer la conclusion de la paix
de Cambrai, le Landjuweel du 11 juillet 1535 à Matines où elle remporta le premier
prix pour la plus belle entrée et le troisième pour la comédie, les fêtes organisées à
Anvers en 1556 lors de l'entrée de Philippe II pendant lesquelles se déroula un cortège
solennel auquel cinquante de ses membres prirent part.
Nous devons nous arrêter quelque peu au Landjuweel que les Violieren organisèrent
au mois d'août 1561 et qui fut reconstitué avec une fidélité complète et un succès
éclatant lors des fêtes qui eurent lieu en 1892, à l'occasion du cinquantenaire de la
fondation de l'Académie royale d'archéologie de Belgique.
Les Goudtbloemen prirent une part prépondérante aux festivités de 1561. Au début
de celles-ci les Violieren, le 3 août, se rendirent à la porte St-Georges pour y recevoir
les sociétés invitées et les ramener solennellement en cortège au centre de la ville.
Les Goudtbloemen marchaient en tête de ce cortège. D'abord s'avançait un héraut
d'armes que suivaient trois trompettes; puis chevauchait un cavalier portant le blason
de la chambre; venaient ensuite seize membres à cheval, un joueur de luth également
monté, le messager de la chambre, un nouveau groupe de vingt-quatre cavaliers
accompagnés de cinq laquais, le prince et le chef-homme, un char sur lequel se
tenaient cinq personnages costumés à l'antique, enfin le fou hissé sur un cheval
artificiel. Tous ces personnages étaient richement costumés de manteaux et de
chapeaux rouges, tandis que leurs bas, leurs bottes, les courroies et les plumes qui
complètaient leur accoutrement étaient blancs.
Pour leur participation les confrères des Goudtbloemen remportèrent le 3e prix
pour le ‘plus bel esbatement’ et reçurent à cette occasion un plat en argent pesant 3
onces.
Un anglais, témoin de ces fêtes, en a laissé une relation dans laquelle il consacre
un passage à la participation des Goudtbloemen. Voici comment il s'exprime:
De Gulden Passer. Jaargang 2
3
The golde blome where were 60 horssys (horsemen), all in crymsone satten and vell
vett; in shourt clokys lynyd with wyte satten, wyte satten hose and doublets; red hatts
with wyte fethers; and wyte bootes, all ther hourses trappyd accordyngly; besydes
12 trompeters and heralds and att the least XX footemen, apparalyd accordyngly.
Pendant les dernières années du XVIe siècle et celles du début du siècle suivant,
les Goudtbloemen continuèrent la série de leurs succès. C'est ainsi qu'ils participèrent
en 1564 au concours dramatique qui eut lieu à Hulst, obtenant à cette occasion du
magistrat d'Anvers un subside de 200 florins pour se rendre à cette joute; qu'ils
remportèrent en 1565 à Bruxelles le 1r prix pour le jeu de leurs acteurs; que lors de
l'entrée à Anvers, le 26 février 1583, du duc d'Aleçon ils élevèrent à leurs frais dans
la longue rue de l'Hôpital, à proximité de l'église St-Georges, une estrade richement
parée où figuraient leurs dignitaires et leurs principaux membres; et qu'ils prirent
une part active à la fête spéciale blazoenfeest, qu'organisa en 1610 à Malines la
chambre de rhétorique de Pioene.
Cette dernière société, quelques années plus tard, en 1620, prit l'initiative d'une
nouvelle manifestation littéraire bien plus importante sur laquelle on possède des
indications précises grâce à une publication qui fut imprimée l'année suivante à
Malines, De Schadt Kiste der Philosophen ende Poeten. Le rôle que jouèrent à cette
occasion les Goudtbloemen y est entièrement décrit; une planche même donne la
représentation de la partie du cortège oû leurs membres figuraient. On y voit se
suivant: un héraut, quatre jeunes femmes portant des torches allumées, des confrères
portant trois blasons dans lesquels sont inscrits des rébus figurés, Mercure précédant
Apollon que suivaient quatre jeunes vierges personnifiant la paix, la tempérance, la
renommée et l'éloquence; le grand blason rébus sur lequel sont peints en huit lignes
les figures qui traduisent l'une des devises littéraires de la chambre; un groupe
nombreux de rhétoriciens clôturant le cortège. Tous ces personnages étaient richement
costumés à l'antique.
Cette importante contribution à la fête valut aux Goudtbloemen de nombreuses
distinctions, notamment le plus haut prix pour leur participation au cortège triomphal,
le second prix pour l'aménagement du groupe qui transporta les insignes de la chambre
au local des fêtes, le troisième prix pour la représentation des pièces littéraires
composées par leurs membres.
De Gulden Passer. Jaargang 2
4
Toutes les oeuvres littéraires produites à cette occasion furent imprimées dans De
Schadt Kiste; ce sont des pièces poétiques: chansons, comédies, interprétations de
devises ou de préceptes, éloges, dialogues, etc. Elles sont dues à divers membres et
surtout au recteur de la chambre, P.L. Van Hoochstraten.
Cette brillante manifestation constitua en quelque sorte le chant du cygne de la
chambre. Une crise semble alors s'être produite. On crut y remédier en réorganisant
la société, ou plutôt en décrétant sa dissolution. Tous les anciens dignitaires ou
employés furent remerciés, et un nouveau groupe de membres fut constitué. A leur
usage on arrêta de nouveaux statuts auxquels le magistrat donna son approbation le
28 février 1630. La chambre s'intitulait alors de gulde van Onse Lieve Vrouwe
genaempt de Goud bloem groeyende in deugchden.
Cette mesure radicale ne produisit sans doute pas les effets désirés. En 1640 on
constate encore son existence lors du service qu'elle fit célébrer le jour de la fête de
la Vierge à son autel dans l'église St-Jacques. Mais on ne decouvre plus nulle part
trace de son activité littéraire. Elle dut disparaître sans doute vers cette époque, et il
est plus que probable que ses membres se rangèrent alors sous la bannière des
Violieren. Quoiqu'il en soit, si sa naissance aussi bien que sa mort sont ignorées, la
chambre de rhétorique pendant un siècle et demi joua cependant un rôle important
dont l'influence a dû avoir une répercussion indéniable sur la littérature anversoise
de cette époque.
*
**
Les archives de la chambre de rhétorique des Goudtbloemen ont malheureusement
disparu. Les documents permettant de s'initier à son histoire et à son activité littéraire
sont fort rares. Une pièce unique à toutefois survécu à ce naufrage complet, c'est un
manuscrit que posssèdent aujourd'hui les archives de l'Académie royale des Beaux
Arts, héritière de la gilde de St-Luc, dont dépendaient les Violieren. Vander Straelen
en a dit un mot dans son élémentaire Geschiedenis der rederijckkamer de Goudtbloem,
mais n'a pas décrit l'ouvrage. Il mérite cependant qu'on s'y arrête quelque peu.
C'est un volume petit in-4o, mesurant 25L × 28H. Il est revêtu d'une reliure en cuir
brun, simple mais élégante. Un maigre filet
De Gulden Passer. Jaargang 2
5
d'or souligne les bords extérieurs. Au centre de chaque plat a été appliqué, en un
élégant cartouche doré, le blason ou l'emblème du Goudtbloem. Dans un ovale formé
par des branches feuillues que coupent quatre fleurs, se dressent l'une à côté de l'autre
trois tiges ornées de feuilles et terminées par une fleur de souci. Celle du centre est
de proportions plus grandes que celles de ses voisines, et au milieu de la fleur se
dresse, vue jusqu'au genoux, une figure de la Vierge, patronne de la chambre. Sur le
bras droit elle porte son divin Enfant qui tient à la main une fleur de souci; sa tête
est couronnée, sa longue chevelure se répand sur ses épaules, et de la main gauche
elle tient un sceptre. Au dessus de ce groupe, à l'intérieur de l'ovale, se déroule
gracieusement un listrel sur lequel est inscrit la devise de la société: Groeyende in
deuchden. Le volume se ferme au moyen de quatre rubans en soie rose foncée sur
lesquels se détache brodée une ornementation en fils argentés.
A l'intérieur, le manuscrit proprement dit est, sous la même reliure, précédé et
suivi de sept feuillets de papier blanc marqués d'un filigrane portant une fleur de lys
dans un blason et les lettres V.R. Cette marque semble indiquer une fabrication du
début du XVIIe siècle, époque correspondant à celle où le manuscrit fut relié. Le
premier feuillet du recueil a été enlevé. Le recueil même est formé de dix pages de
parchemin. La première page ou second folio est artistiquement enluminée. La partie
supérieure, formant la grande moitié de la page, est occupée par une charmante
miniature, Sur un terrain jaunâtre est assise la Vierge; elle est entièrement vêtue d'une
ample tunique et d'un manteau écarlates dont les bords sont ornés d'un mince filet
d'or. Le corsage, un peu échancré en carré, semble laisser deviner une chemisette
brodée. Son visage est juvenile et gracieux, sa chevelure blonde dénouée se répand
sur ses épaules; un nimbe doré, dans lequel sé distingue le monogramme MR, entoure
sa tête. De la main droite ellle soutient l'enfant Jésus assis sur ses genoux; il est
entièrement nu; sa tête est également nimbée; il tend les deux mains pour prendre
une fleur de souci que sa divine mère lui présente de la main gauche. Cette
composition qui présente tous les caractéristiques de l'art du début du XVIe siècle,
est exécutée avec talent et dénote une main experte. Trois plants de soucis
abondamment fleuris, se dressent aux côtés et derrière le groupe. Une banderole qui
se déploie au dessus de la tête de la Vierge porte la devise des Goudtbloemen:
groeiende in
De Gulden Passer. Jaargang 2
6
dueghden. Toute la composition se détache sur un fond d'azur sombre.
Sous la vignette, en un cartouche oblong, a été inscrit en caractères gothiques le
serment que devait prononcer le doyen de la gilde. Le texte est précédé d'une initiale
insérée dans un carré, une grande et élégante lettre H dorée, en feuillage stylisé de
style flamboyant, se détachant sur un fond bleu.
Toute la page est entourée d'un cadre de largeur irrégulière dans lequel, sur un
fond rose, ont été peintes des branches ornées de feuilles et de fleurs. Ce sont surtout
des soucis, puis des roses, des violettes, d'autres fleurettes encore; des papillons
blancs voltigent de ci de là en trois endroits se représente, diversement enroulée, une
banderole blanche chargée des lettres noires de la devise de la chambre.
Une partie de cette composition a malheureusement subi des restaurations, tels le
fond bleu derrière la vignette, le fond rose du cadre, la verdure de certaines branches.
Des traits à l'encre de Chine ont accentué les encadrements des diverses parties de
la miniature et certaines lettres des devises. Par contre la plupart des fleurs et surtout
le groupe de la Vierge et de l'enfant Jésus sont intacts et permettent de juger de la
valeur artistique de l'oeuvre.
La seconde page est entourée d'un cadre du même genre et conçu dans les mêmes
teintes que le précédent. Un chardon et quelques araignées en complètent l'illustration.
Cette page semble avoir souffert de dégradations causées par l'eau, toutefois la
composition en reste parfaitement visible. Seules quelques lettres et les lignes
d'encadrement semblent avoir été rajeunies. La partie intérieure est occupée par la
reproduction de trois textes d'importance inégale, ce sont les formules de serment
des conseillers, des confrères de la chambre et du messager. Les textes sont en lettres
gothiques noires, le titre en lettres identiques rouges; chaque formule de serment est
précédée d'une lettre initiale dorée sur fond d'azur avec diaprages d'or.
Aux folios 5, 6, 7 et 8 est reproduite l'ordonnance du 22 février 1524 qui stipule
les devoirs et les charges du facteur ou directeur général de la gilde. Le titre de cette
pièce est inscrit en lettres gothiques, le texte en caractères cursifs.
Une seconde ordonnance, datée du 28 août 1529, occupe les folios 9 et 10.
Entièrement écrite en lettres cursives elle énumère
De Gulden Passer. Jaargang 2
7
les contributions pécuniaires mises à charge des différents dignitaires de la gilde, et
diverses autres mesures auxquelles ils doivent se soumettre.
Les folios suivants n'ont pas été utilisés. Le folio 19 est entièrement occupé par
une peinture assez grossière d'époque plus moderne, peut-être de la fin du XVIIe
siècle, représentant une vue fantaisiste d'une ville, entourée de murs que jalonnent
des tours, et dominée par une haute tour d'église de style indéterminé. L'avant-plan
est formé d'un terrain verdoyant sur lequel s'élèvent des arbres disproportionnés, et
qui est arrosé par les bras d'une rivière ou ruisseau. Enfin, au bas de la composition
est représenté peu artistiquement, un grand cheval brun qui, de la patte antérieure
gauche. frappe la rive élevée du ruisseau et qui, la tête contournée semble fixer un
spectateur invisible. Cette figure a peut-être une signification qui nous échappe,
A signaler dans le manuscrit quelques surcharges. C'est d'abord au fo 4 la formule
du serment que devait prêter le prince de la gilde, telle qu'elle fut arrêtée en l'année
1632, lors de la dernière et inutile réorganisation du Goudtbloem.
Immédiatement entre le manuscrit en parchemin et les dernières feuilles de papier
a été inséré et colé un feuillet en parchemin de qualité plus épaisse et de format plus
petit. Il est entièrement occupé par le texte en lettres gothiques avec initiales ornées,
du serment que durent prêter les membres de la chambre de rhétorique de l'Olyftack
lorsqu'ils furent incorporés dans celle des Violieren. Ce texte au bas de la page est
signé: F. Stampart scrip. et daté de 1693.
Citons encore deux annotations plus récentes qui offrent de l'intérêt pour l'histoire
du manuscrit. Au premier folio sur parchemin se lisent ces mots:
Emptum 19 Septemb. 1690 a bibliopola vanden Cruyce. D'autre part, sur la feuille
de garde de la reliure on trouve inscrite cette mention: Desen boek is verheert aende
camer vanden olyf tack inden inden (sic) jare 1690 doer de goedtheydt vande seer
eedelen heere mynheer den secretaris van Valckenisse groodt liefhebber der conste.
Il résulterait donc de ces textes que Philippe van Valckenisse acheta le manuscrit
en 1690 chez un libraire appelé vanden Cruyce et qu'il en fit immédiatement don à
la chambre de rhétorique de l'Olyftak. Cette gilde ayant été englobée dans celle des
Violieren,
De Gulden Passer. Jaargang 2
8
la présence du manuscrit s'explique facilement dans les archives de la gilde de St-Luc
dont dépendait cette dernière chambre.
Enfin, pour être complet, signalons que sur une des pages en parchemin, au folio
14, on distingue les traces d'un dessin au crayon, à peine esquissé, qui a été
soigneusement effacé mais dans lequel on peut retrouver les indices de trois
personnages, fort peu artistiquement disposés. Ce dessin semble bien plus moderne.
*
**
Nous avons parlé plus haut des blasons de la chambre de rhétorique des
Goudtbloemen. Il y a d'abord le blason proprement dit qu'on peut considérer comme
représentant les armoiries de la gilde. Des ouvrages modernes en ont fourni une
représentation en tâchant de lui donner une apparence héraldique. D'après cette source
la gilde aurait porté: d'azur à la plante de souci feuillée de sinople et fleurie de 3
fleurs d'or, soutenue d'une terrasse de sinople. Devise: Groeyende in deuchden. Nous
ignorons à quelle source on a puisé, pour produire ces armoiries; nous doutons fort
qu'on puisse nous l'indiquer.
Il reste bien peu de documents qui sur ce point puissent nous fournir des
renseignements. Les seules représentations contemporaines que nous connaissions
sont celles qui figurent dans le Spelen van Sinne (1561), dans le Schadt kiste der
Philosophen (1621) et en deux endroits dans le manuscrit que nous analysons ici
(début des XVIe et XVIIe siècles). Sans exception, tous ces blasons représentent le
groupe de la Vierge et de l'enfant Jésus. La Vierge était la patronne de la gilde, c'est
à son autel dans l'église St-Jacques que se célébraient les services religieux; c'est son
patronage dont il est fait mention dans les actes qui la concernent. Tel fut par exemple
le cas dans le prologue de la nouvelle ordonnance en 1630 quand les dignitaires de
la gilde, s'adressant au magistrat, affirment que la chambre des Goudtbloemen est
consacrée à la Vierge s'intitulant de gulde van onse Lieve Vrouwe genaempt de Goud
bloem. Et lorsqu'à son entrée dans la gilde, le nouveau confrère prêtait serment, il
terminait cet acte en faisant appel à Dieu, à la Vierge du souci, et à tous les Saints:
Soe moet my God helpen ende de goudbloeme Maria ende alle Gods heilighen. Il
est donc tout naturel que la figure de la mère de Dieu prit place dans le blason.
De Gulden Passer. Jaargang 2
9
Quant au souci, il fut autrefois renseigné parmi les fleurs consacrées à la Vierge. Le
flamand l'appelle goud van Maria, l'Anglais Mary gold ou Mary gollde. Il est donc
tout naturel que dans un tableau emblèmatique chargé de figurer la chambre de
rhétorique des Goudtbloemen, les confrères aient songé à marier la figure de la Vierge
et la fleur qui lui était consacrée. Et c'est ainsi qu'a été adopté ce type gracieux dont
nous venons de citer les représentations anciennes: la Vierge portant sur le bras
l'enfant Jésus et lui offrant une fleur de souci. Ce groupe principal est chaque fois
accompagné de plantes ou de fleurs de souci, harmonieusement disposées,
ordinairement en triple exemplaire, et repose sur une terrasse plus ou moins étendue.
La devise inscrite sur un listrel complète toujours la composition.
Nous nous croyons donc autorisé à affirmer que la gilde ne se servait pas d'autres
emblèmes que de ceux que nous fournissent les documents contemporains et dont
on trouvera deux des plus gracieuses reproductions sur la reliure et parmi les
miniatures qui illustrent notre manuscrit. Ces vignettes n'ont rien de commun avec
les sèches armoiries modernes qu'on a présentées il y a quelque temps et que, jusqu'à
preuve du contraire, nous considérons comme fantaisistes.
A côté de cet emblème héraldique, la gilde, dans les cérémonies officielles, dans
les Landjuweelen, auxquels elle prenait part, se faisait encore précéder d'un grand
tableau énigmatique, d'un rébus illustré, qu'on appelait aussi blasoen. C'était la
traduction en vignettes plus ou moins appropriées d'une pensée, d'une sentence
composée par l'un des membres de la gilde qui la signait de sa devise. Ce tableau
variait suivant les circonstances, et même en certaines manifestations plus importantes,
on multipliait les blasoenen. Nous ne citerons qu'un exemple. Lors du Landjuweel
organisé par le Pioen à Malines en 1620, les Goudtbloemen firent figurer dans leur
cortège d'abord un grand blason en losange. Le cadre était orné en sa partie supérieure
d'un petit médaillon dans lequel se voyait la Vierge patronne de la gilde, et était
surmonté d'une fleur de souci. A l'angle inférieur, un petit cadre portant la devise
groeyende in deughde.
Les figurines du blason traduisaient le quatrain suivant qui portait pour signature
la devise: In liefde verheught:
De Gulden Passer. Jaargang 2
10
Poeten sullen Rhetorica trou-lyck minnen
Maer Bacchus schouwen met prudencia goet
Want hij stelt ter syen veel leer-baer sinnen,
Die deur hem ver-liesen den lauwieren hoet.
Mais dans le cortège les confrères des Goudtbloemen avaient introduit trois autres
blasons un peu plus petits. Ils étaient conçus dans le même sens quoiqu'un peu plus
concis, ne comprenant que six lignes de figurines. Nous croyons inutile de reproduire
les textes traduits en rébus. Signalons seulement que le cadre d'un de ces blasons
portait l'inscription et la date suivantes: groyende in deuchden mint trouheyt meest
Ao 1620.
*
**
La perte des archives de la gilde ne permet pas comme pour les autres gildes
anversoises, telle par exemple celle des Violieren, de retablir la liste des dignitaires
et des membres. Dans les actes que nous avons analysés quelques noms seulement
se rencontrent: ils ne sont pas nombreux. En voici la nomenclature:
1510.
François de Valle on del Vallio, directeur.
1510.
l'amman Gérard van den Werve,
directeur.
1524.
Jean Salomon, facteur.
1524.
Arnould De Ruytere, prince.
1524.
Philippe De Buekeleer, directeur.
1524.
Gaspard Looschaert, doyen.
1524.
Simon De Herde, ancien prince.
1524.
Gérard Baliaert.
1524.
Joseph Van den Wouwer.
1524.
Paul van Lybergen.
1524.
Paul Robbijns.
1524.
Jean Willems.
1529.
Jean die Brockere, prince.
1529.
Philippe Coutreel, directeur.
1529.
Barthélemi Van Mildert, doyen.
1529.
Nicolas die Boeckbindere, ancien.
1529.
Joachim Suys, ancien.
1555.
Gabriel Steudelin, prince.
De Gulden Passer. Jaargang 2
11
1561.
Nicolas Rockocx. directeur.
1561
Corneile van Ghistele, facteur.
1611.
P. Lenaerts, facteur.
1630.
Robert Tucher.
1630.
A. van Lyere.
1630.
J. De Pape.
1630.
Lazare Tucher.
1630.
G. Le Rousseau.
1630.
J. Soydens.
1630.
Gisbert van de Cruys.
1630.
A. Van der Dussen, ancien doyen.
1630.
Paul Lambrechts.
1630.
J. Francken.
1630.
Jean De Bruyn.
1630.
E. Roberts.
1630.
Pierre van Cauwenberch.
1630.
Pierre van Halle.
1630.
François Potteau.
*
**
Les deux règlements de 1524 et de 1529 que contient notre manuscrit sont intéressants
car ils fournissent des indications précises au sujet des devoirs qui incombaient aux
divers dignataires de la chambre de rhétorique de Goudtbloemen.
Déjà la formule du serment que ceux-ci devaient prêter esquissait le rôle qu'ils
devaient jouer. Le manuscrit nous éclaire aussi sur ce point.
C'est ainsi que le doyen promettait d'aider au maintien et au respect des statuts et
privilèges de la gilde; de gérer minutieusement ses finances; et de ne provoquer
aucune modification aux règlements existants sans le consentement de tous les
dignitaires.
Le directeur qui était en quelque sorte le factotum, l'intendant de la gilde, jurait le
maintien de tous les règlements en vigueur et la stricte observation des devoirs qui
lui incombaient.
Du reste, chaque confrère, lors de sa nomination, promettait solennellement
l'observance du règlement, la défense des intérêts de la communauté, la discrétion
la plus complète concernant ses intérêts secrets, et une conduite en tout en rapport
avec celle que doit observer un véritable confrère.
De Gulden Passer. Jaargang 2
12
Enfin le messager de la gilde s'engageait à obéir fidèlement à tous les ordres qui lui
seraient donnés par les dignitaires, à conserver soigneusement les bijoux et les insignes
de la gilde, et à mettre ses chefs au courant de tout ce qu'il apprendrait être tramé
contre les intéréts de la gilde par le gouvernement ou la ville.
Mais sur ces divers points les deux ordonnances auxquelles nous faisions allusion
sont plus explicites. Comme nous les croyons inédites, il nous semble utile d'en
reproduire ici le texte complet:
Dit navolgende is alsulcken ordinancie ende concept als byden prince hootsman
deken oudermans ende gemeyne ouders van der gulden van der Goutbloemen
geconcipieert ende gesloten is inde exercicie van den facteurscape der selver gulden.
In den iersten dat de facteur vander voers. gulden nu zynde ende namaels wesende,
sal gehouden zyn hem te voegene (der rethorycken aengaen intghene dat prince
hootsman oft deken in redelycker wys ter eeren vander stadt ende oic der gulden
hem ordineren ende bevelen zullen.
Item sal oic de selve facteur sculdich ende gehouden zyn van kersmisse beghinende
tot groot vastenavont incluys alle sondage ende oic somtyts des heylichs daechs als
die guldebroederen, vergaderen zullen, den personagien over te gevene goets tyts
om leeren eenich proper esbatement oft speelken, als hem dat goet duncken sal, oft
alsulck als hem dat byden deken geordineert sal worden.
Item dat die selve facteur nu en namaels wesende gehouden sal wesen, de
personagien zoe wanneer zy vergaderen sullen om accorderen, te doen vergaderen
op ter voers. gulden camere ende elders nyet in deser stadt, principalic in tavernen.
Item sal de voers. facteur sculdich ende gehouden zyn de personagien in dien te
hebbene en houdene, dat zy eendrachtich ende vrientscap onder malcanderen
houden, ende oft daer onder eenich geschil oft twist gerese, dat hy dat ter stont ter
neder leggen sal ende paiseren, ende in gevalle hem dat nyet moegelick en is, sal dat
den deken prince hootsman oft deken te kennen geven, om e by hem ter neder geleyt
te wordene.
Item sal oic de selve facteur by ordinancie van synen deken de personagien die
nyet nut oft orborlick en syn om spelen, moegen reformeren, nagelegentheyt der
saken.
De Gulden Passer. Jaargang 2
13
Item sal oic de voerscr facteur by inventaris na hem moegen nemen, alle de spelen
der gulden oft cameren toebehoōren die op de selve camē in een slot bewaert sullen
worden, daer af die deken ten tyde wesende den sloetel alleen dragen ende bewaren
sal. Ende daer toe salmen hem geven eenen boeck pampiers, wel verstaende dat de
selve facteure gheen spelen van sinne oft oic miraculen oft copie van dien werk geven
oft oic selve behouden en sal, maer sal die spelen terstont als die gespeelt zullen
wesen, wederom e gehouden syn te bringene in handen van den deken, om die te
bewaren als vore. Ende dien boeck pampiers in orbore ende proffyte der gulden
verdaen ende verscrerven zynde, salmen den selven facteur altyts wederom e versien
van pampiere.
Item sal de voers facteur nu zynde ende namaels wesende ni vergheldinge van
synen dienste hebben alle jare van der voers. gulden dertich scellingen Brabants, zoe
voer eenen tabbaert zoe aen gagie, daer af dierste jaer verschynen ende vallen sal op
ten iersten feestdach der voers. gulden comen na dat hij aengenomen is.
Item de facteur voers. sal altyts vry zyn van eenige jaercosten te gevene.
Item sal oic vry zyn van allen theercosten die hy op de cameren oft op ander
plaetsen, vanden prince hootsman oft deken geroepen zynde, sal moegen vertheeren.
Item sal oic de voerscr. facteur voer elcken dach dat hij vacheren sal en der
voers. gulden dienen sal, in blyde incomsten van princen oft princessen, daer toe
versocht oft geordineert zynde van der selver gulden hebben XII gron Brabants,
dies sal de zelve gulde tghene dat ter causen der selver incompst vander stadt oft
anderen uut gracien gegeven sal worden, moegen aenveerden ende behouden, zonder
dat hy yet daertoe te seggene sal hebben.
Item sal oic de voerscr. facteur voer elc hondert dichts van nyeuwen spelen van
sinne, miraculen, esbatementen, prologen ende oic refereynen, de welcke hy daer
toe vanden deken versocht zynde, maken sal hebben twelf gron Brabants, dies sal
hy gehouden zyn die over te gevene in dnette gegrosseert.
Item insgelycx daer toe versocht zynde als voē sal hy hebben voer elc hondert dat
hy tot behoef van spelene rolleren sal, eenen halven stuiver.
Item zullen oic die vander gulden, ende de facteur malcanderen altyts den dienst
vanden facteurscape moegen opseggen, ende dat altyts een jaer te voren.
De Gulden Passer. Jaargang 2
14
Op ten XXIIen dach van februario Ao XVc en vierentwintich nae Cameryck, zoe
werdt Jan Salomon opt ghene des vore gescr. staet om e facteur vander voers gulden
te wesene geaccepteert by Aerde de Ruytere prince, meesteren Phe de Buekelere
hoodtsman, Jasper Losschaert deken, Symoene de Herde outprince der voers. gulden,
Gheerde Balmert, Joose vand. Wouwē, Pauwelse van Lybergen, Pauwelse Rebbyns,
Janne Willems en meer anden vanderselver gulden.
Dit navolghende is alsulcken ordinancie als gheordineert is anno XVc XXIX den
XXVIIIen dach in Augusto bij prince hootsman, deken te weten Jan Brockere als
prince, heer Philips Coutreel als hootsman, Bartholomeeus van Mildert als deken,
Claes die Boeckbindere, Joachim Suys, als oudermans vander Goudtbloemen binnē
Antwerpen. Soo is ghesloten gheordineert ende geconsenteert by des voers. officiers
ende ouders metten ghemeynen ghesellen vander voers. gulden tot profyte vander
camere alsulcke articulen als hier na volghende zyn etc.
Item inden eersten zoo sal den prince ende alle zyn nacomelinghen ghehouden
syn der voers. cameren te schinckene een juweelken van zilvere zulckx als daer hy
zyn eere mede bewaren wille en dat tot orbor en profyte vander selver camere
voers.
Item ten anderen mael zoo sal oock die hootsman des ghelycx ghehouden syn der
voers. guldene te begruetene en te beschinckene met eenen juweelken van zilvere,
eens binnen synen levene zulcx als hem believen sal ende dat tot eere profyt van der
cameren.
Item ten derden zoo sal oock elck deken ghehouden zyn die dese gulde dienen sal
te ghevene tot profyte vander camere eens binnen synen levē 11 oneen silvers ende
dat sonder der cameren cost etc.
Item te veerden zoo sal oock elck ouderman ghehoudē zyn vanden selver gulden
tot profyte vander cameren te ghevene een once silvers sonder der camere cost ende
dat eens binnen zynen leven.
Item ten vijfsten zoo sal elck prince ten eynde van zynder prinscap
onghemolessteert blyvē van eenighen anderen diensten diensten (sic) der cameren
aengaende den termy van VI jaren.
Item ten sesten zoo sal oock elck deken ende oudermās dan synde ten eynde van
haren dienste oock als dan omghemolesteert zyn sullen van eenighen dienste der
cameren aengaende den termyn
De Gulden Passer. Jaargang 2
15
van IIII jaeren, ende dat by causen dat die deken en syn oudermans haer penninghen
tsamen verschieten en verlegghen moeten om dit te sueter en te ghemackelycker
mueghen innen etc.
Item ten sevenste zoo sal elck deken ghehouden syn voer syn rekeninghe den
nieuwen deken eenen inventaris over te leveren van alle alsulcken spelen van sinne,
esbatementn en tafelspelen als hen doude deken leveren sal tot spel met synen
name ende alle alle (sic) alsulcke spelen als hy binnen synen jare daer toe vercreghen
sal.
P. COTEREAU.
Quant à l'ordonnance de 1630, il est inutile d'en reproduire le texte, Van der Straelen
l'ayant inséré dans sa petite notice. Du reste elle ne dût guère être longtemps en
vigueur, la gilde ayant peu après cessé d'exister. De sa splendeur, il ne reste plus
qu'un seul témoin, c'est le manuscrit qui nous venons de décrire. En luimême il mérite
d'attirer l'attention; son texte aussi nous semble digne d'intérêt; seul il peut encore
fournir quelques détails au sujet de l'organisation et de l'existence d'une chambre de
rhétorique qui vécut autrefois à Anvers des jours de brillante prospérité.
FERNAND DONNET.
Bibliographie
Spelen van Sinne vol scoone moralisacien 1562.
De schadt kiste der philosophen ende poeten waer inne te vinden syn veel schoone
leerlycke blasoenen, refereynen ende liedekens gebrocht ende gesonden op de Peoen
Camere binnen Mechelen. 1620.
Bn VAN ERTBORN. - Geschiedkundige aenteekeningen aengaende de St Lucas
gilde en de rederyk Kamer van den Olyftak, de Violieren en de Goudtbloem te
Antwerpen.
MERTENS EN TORFS. - Geschiedenis van Antwerpen. Vol. III, IV, V.
J.M. BURGAN - The life and times of sir Thomas Gresham. Vol. I.
De Gulden Passer. Jaargang 2
16
EUGÈNE GENS. - Histoire de la ville d'Anvers. (Pl. II).
P. GENARD. - Wapenboek der Antwerpsche gemeenteinstellingen.
VAN DER STRAELEN. Geschiedenis der rederijckkamer de Goudbloem.
G.J.J. VAN MELCKEBEKE. - Geschiedkundige aenteekeningen rakende de
Sint Jans gilde bijgenaemd de Peoene. Landjuweel. Académie d'archéologie de
Belgique. Cortège. Catalogue 1892, etc.
De Gulden Passer. Jaargang 2
17
Over kwakzalvers-strooibriefjes in de XVIe eeuw.
Te allen tijde is het ‘mundus vult decipi’, de grootste drijfveer geweest van alle
gezondheidsventers, die de eeuwen door, de lichtgeloovige menschheid aan het lijntje
hielden met haar de genezing harer kwalen te beloven. Niemand zou het wagen het
geringste aandeel ook van zijn fortuin den eersten den besten ter hand te stellen
zonder de geloofwaardigste aanbevelingen of waarborgen, maar het onschatbare en
omvangrijke kapitaal der gezondheid aarzelt men niet losbollig den eersten den besten
arlekijn toe te vertrouwen, die met schoone manieren, bezegelde - maar meest valsche
- bewijsschriften, gekke toeren of dwaas geraas het hoofd der menigte op hol brengt....
En zoo is het altijd geweest.... ‘Mundus vult decipi’....
De overheid, die in de stilte van hare vergaderingen de ontleding kon maken van
al die klatergouden en ook hinderende handelwijzen, rekende het zich tot een plicht
de gezondheid harer onderdanen te behoeden; de gewetensvolle, maar helaas te
weinig talrijke geneesheeren in de vergane eeuwen stonden altijd het stedelijk bestuur
ter zijde om energische en passende maatregelen te treffen ter bekamping dezer
trouwelooze gezondheidsmakelaars die hun verhoog op de openbare plaatsen, bij
kermissen, bedevaarten en ommegangen optimmerden om er hunne kunsten en toeren
ten beste te geven en de stuivers uit den zak van het onwetend publiek te tooveren.
In de gebodenboeken van onze goede stad vindt men hier en daar maatregelen en
edikten die tegen hen gericht waren; zoo vond ik namelijk de volgende:
‘Voirts verbied men van wegen als vore, dat alle Tanttreckers,
Quacksalvers, ratcruytvercoopers ende andere diergelijke hen insgelijcx
van nu voerdane soo wel des werckendags als des sondags en Heyligdaegs
vermijden op het voorscreven kerckhoff met hunnen cramen, salven ende
andere gereetschap voirts te stane, op pene als boven....’
(Gebodboek. B; Fo 211, Anno 1556, 22 sept.) Geboden en uytgeroepen ut
suprà, den 15 mey 1557:
De Gulden Passer. Jaargang 2
18
‘Item dat insgelycx geen Quaksalvers, rattevangers, liekensangers, enz...
hen voerdane en peyne oft hen vervoorderen met hen waren te stane binnen
der straeten ende plaetsen ontrent en loopende naer de nyeuwe Borse, op
ter pene, enz....’
Doorbladert men andere registers van het magistraat, alsook Broeckx's Geschiedenis
van het Collegium Medicum Antverpiense of Bruxelliense, dan vindt men de eeuwen
door, een gansche menigte dier geboden.... Maar we mogen aannemen dat al die
zwervers ze weinig ernstig opvatten en hun stieltje immer voortzetten. Alle aard van
aanbeveling was hun goed, de aanmeldingen gebeurden door straatroepers of door
schrift, want zoodra de drukkunst zich verspreidde, zag men de kwakzalvers er
gebruik van maken om hunne kunst of waren aan te prijzen op eenen toon, zonder
eenige kieschheid of nederigheid. Daar ‘verba volant en scripta manent’, konden de
patienten alzoo, in de stilte hunner kamer, in eenzaam gesprek met hunne kwalen,
alle de groote verdiensten van de algenezers overwegen, om zich daarna na rijp
nadenken aan de mirakelmenschen toe te vertrouwen. In den beginne geschiedde die
drukpubliciteit door het uitreiken op den openbaren weg van kleine strooibriefjes
waar alles nopens de wondermenschen bombastisch verteld was; zulke blaadjes,
gelijk men het kan begrijpen, hadden maar een kort bestaan; wien de zaak niet aanging
wierp het papiertje weg en zoo verging er het grootste deel van in plas of rui. Hier
en daar ontsnapte er eentje, en verschool zich tusschen andere papieren om tot ons
over te komen.
Vier van die drukjes berusten in het Plantin-Museum. Dr Tricot-Royer noteerde
ze in zijne studie over het Plantin-Muzeum1);2) door de welwillendheid van den
conservator dr Maurits Sabbe, kon ik ze bestudeeren.
Het zijn vier in kwarto-blaadjes, met gothische letter gedrukt, zonder naam van
drukker, zonder aanduiding van plaats of datum, hoogst waarschijnlijk kwamen ze
te Antwerpen, waarvoor ze bestemd waren, van de drukpers; verder, volgens ik kon
afleiden uit den tekst, mag men denken dat zij dagteekenen uit de tweede helft der
zestiende eeuw.
De Gulden Passer. Jaargang 2
19
I.
+ GHELIICK ALS CHRISTUS DEN || Heere zijn cracht ghelaten heeft op der aerdē
in zijn godlic woort || in cruden / ēn in ghesteentē om den mensche te ghenesen van
alle || gebreken So heeft desen Meester met hem ghebrocht eenen steē || dye seer
wonderlicke is in zijn wercken / ende can dē mensche ghe || nesen van alsucke
ghebreken als ghi hooren sult. ||
Inden eerstē can desen steen ghenesen alle menschen die heb-|| bē roode loopende
ooghen / oft duyster gesichte / oft schellen / vlie- || sen daer die mensche blent af
worden / die sal desen steen in wa- || ter legghen ende wasschen hem daer met / die
ooghen sullen ghe- || nesen. ||
Ten ij. can desen steē genesen alle die gequelt zijn met Tscuer- || buyck(3) / gaten
in dē mont / ofte bleynē /(4) oft quade stinckende tandē / || oft den tantsweer / oft den
Cancker / soo wast uwen mont met dit || wa er vanden steen hy sal daer mede
ghenesen. ||
Ten iij, so can desen steen genesen alle die gequelt zijn met die || crauwayge /(5)
soo wast o met dit water / dye crauwayghe sal ghe- || nesen sonder inslaen /(6) ofte
kinderen dye schorfde(7) hoofden hebben / || met dit water ghewassen / sy sullen
ghenesen.||
Ten iiij. can desen steen genesen alle menschen die gaen met || quade beenen
den hayrworm(8) oft grauworm oft dauworm /(9) oft || grote gatē daer geē Olie oft salue
op werckē en wilt / so wast o mz || dit water en eenē natte doec daer op geleit / het
geneest sond salve. ||
Ten v. is desen steen seer goet voor menschen die gequelt zijn || met dē brāt vā
die Roose /(10) so slater eenē nattē doec op si sal vergaē. || Oft menschē die despene(11)
hebbē int fondament / wasschen hē met dit water / si sal verdrooghen en af vallen
binnen drie daghen. ||
Ten vi. is desen steē seer goet op vrouwē borstē daer sweerin- || ghe oft grooten
brant in is || so slater eenen natten doeck op het sal || vergaan. Oft mensen die eenighe
gatē oft ghebreken dragen on- || der haer clederē / dat sy niet en willen te kennē
gheuen so wast o || met dit water en slater eenen natten doeck op / het sal ghenesen.
||
En aldus suldt desen steē gebruickē / tot eē once eē pint waters/|| en tot een
half once eē. op eckē waters / en so voort na aduenance.||
¶ Probatum est. ||
De Gulden Passer. Jaargang 2
20
II.(12)
MEN LAET WETE ALLE SIECKE EN CRANCKE MENSCHEN DAT || hier
ghecomē is wt Hooch Duytschlant eenē Practesijn en constich operateur des steens
en breuksnijder / also dat hi seer cōstich / en met saechter pijne can snij || dē dē
steen der blasen / het sy groot oft cleyn / wit / graeu / effen / ront oft getact(13) aen
mannē || oft knechtē oudt oft ionck / en dē seluē steen vā vrouwē oft meyskēs /
constich wtnemen || sonder snijdē / en de sommige helpen met ander medecijnē /
om nemmermeer geen ge- || breken daer af te hebbē. En can oock helpē alle menschē
/ mannē / kinderē / beyde knecht- || kens en meyskens / ionck en oudt / die daer
gescheurt / ghesletē oft ghebrokē(14) sijn in die || eene liessche(15) oft beyde sijdē / al
waren ser ooc medē gheborē / en oock oudt. L oft Lx. iaer / || so canse desen Meester
constich snijdē / datter luttel oft geen bloet af comē en sal / en bin- || nen. ic. oft c.
daghē de wonde genesen / sonder pijne oft gheen gelt. En can oock de selue ||
Fracture(16) vā mans en vrouwē secreet / die pertinentelicken gheholpē moeten sijn
op || schurssen(17) met eenē fijne ducatē goudraet / die dat selfde ghebreck ophouden
sal tot des || menschē sterfdach toe / en gantschelijck ghenesen binnen corten tijt.
Ten anderen can || desen Meester helpen en ghenesen alle secrete ghebreken vā
mannen en vrouwen / hoe || desolaet die selfde persoonen sijn / die hier niet en
dienen verhaalt te zijne / om der || eerbaerheyt wille. ||
Men vint oock by hem de gherechte conste om te genesen de spaensche pocken
oft / duytsche franchoysche(18) / als gaten Lemptē(19) lammichedē / pijne int hooft /
aermen / beenen || schouderē oft heupē sienlick en onsienlick / om die te helpē in
cortē tijt. En oock can hy || verdrijuen de gicht / scheurbuyck / Faren(20) de Roose
/ cortsen / dē hoest / Cancker / Nolime || tangere /(21) dē wolf(22) hayrworm / springende
vier(23) / oft vlecken inde handt / verhitteyt der Le- || uer / puls des herten / melancolie/
swaerheyt des hoofts / water sucht / geelusucht / ver- || slijmtheyt der maghē /
verhitheyt der milten en ander quynende quelende siekten die || vijf oft ses iaer
geduert hebbē / menschē / oft kinderē die gheen macht noch cracht in haer || leden
en hebbē / die schijnē/ geraect oft betoouert te syne. En can noch helpē voort ander
|| nieuwe sieckten die nu regnerē(24) en schijnē onhelpelick te zijne /
De Gulden Passer. Jaargang 2
21
als menschen die beuinghe oft schuddinghe oft bulten / wennē(25) scheeue mondē /
halsen / armē oft beenē hebben / || daerō coemt stoutelickē ghy die daer ghebreck
hebbē vā creupelheyt / lāmicheyt / blint- || heyt oft ander verborgen / stōme oft dooue
pijne / wāt desen Meester cā met Gods hul- || pe en sijnder cōste uwe pijne in cotter
tijt lisschen(26) en benemen. En besien ooc des men- || schen water oft urijne / en
weet deur de visitatie van dat water des menschē ghebreken te || seggen / en daer
op goede ordonantie te gheue vā medecijnen naer die sake gelegen is. ||
Beminde Leser dese ghebreken can desen Meester ghenesen met Gods hulpe ende
|| sijnder conste / en can oock wel betooghen met sijnder Certificatien / besegelde
brieuen || van der Keyserlijcke Maiesteyt / en van veel Heeren / Landen / Dieden
daer hy aldus da- || nighen ghebreken en cueren / ghenesen ende volbracht heeft /
en de meer andere die || hier te lanck syn om te verhalen. ||
DESEN MEESTER SALMEN VINDEN INDE HUYDEVETTERS STRATE
OP || DEN HOECK VANDE JEUDE STRATE INDEN OLYFANT / TEGHEN ||
OUER JASPAR DOES HUYS, ||(27).
III.(28)
GHY HEEREN BORGERS / EN COOPLIEDEN VAN DESER STADT / MEN
LAET U || weten dat hier gecomē is een vremde Meester die welcke vā God begaefd
is / met veel || diuersche Consten om alle ghebreken en des menschē te cureren en
genesen van de hoof- || de tot den voeten / inwendich en wtwendich / welcke consten
hy gheleert heeft van zijnē || Vader / die welcke eenen Heydenschē Meester was /
en hadde seuen Jaer in Egypten ge- || woont. Inden eerste can desen meester ||
genesen / alle groote onverdrachlijcke pijnē des || hoofts en ruystchinghe / tuytinge
en doofheyt der ooren / al waren sy alsoo doof dat se || niet een mensche en mochten
hooren spreken / geen clocke en hooren luyden / soe zalse de || sen Meester genesen
binnen corter tijt. Noch can desen Meester genesen alle pijnn en || weedom der
oogen / als roode loopende oogen / schellen / peerlen vieccken(29) op die oogen / ||
en alle ghebreken die de oogen souden moghen toecomen ofte deyren ||(30).
De Gulden Passer. Jaargang 2
22
Noch verdrijft desen Meester / alle vleckē plecken / sproetē ēn opdrachticheyt(31) des
aen- || sichts / en maect de huyt wit schoon en claer / als oft wter natueren ware.
||
Noch maect desen Meester losse Tanden dat sy vast staē / en maect swarte tandē
wō- || derbaerlicke wit / en verdrijft alle pijne der tandē / dat het nimmermeer weder
en coēpt. ||
Noch geneest desen Meester de heescheyt der kelen / en verdrijft den stinckendē
adem. || maectse welriekende en langhe. Noch verdrijft desen Meester die dunheyt
der borst /(32) || het bloet spouwē / en geneest den genē die met grooter pijnen heur
water maken en die || bloet pissen. Noch can desen Meester genesen alle quade
beenen / open zeeren / verdoruē || wonden / lijfs open gaten / de Cancker / den
Wolffistels / Spenen tacken int fondament || verdrijft desen Meester dat sy
niemmermer weder en comen / al warē sy twintich Jaer || ghedragen. Noch geneest
desen meester het roode en grau melisoen(33) terstont en geneest || den genen diet
water laden / oft die daer zeer dick van zijn binnen seer corten tijt / en met || so
weynich in te gheuen dat het sal schijnen een mirakel Gods te zijn. ||
Noch geneest desen Meester aile sweeren / buylen / en apostuemen /(34) als daer
zijn ghe- || naemt den Antrax Hydrophorbea / Ramula Nacta / Undunia / Sephyrus /
Carbonckel. ||(35)
Noch verdrijft desen Meester / het sweeren der vrouwen borsten / dat se daer nae
niet || meer en sweeren en verdrijft het opstaen der moeder. ||
Noch verdrijft desen Meester het Graueel en den Steen der blasen sonder snijden.
||
Noch gheneest desen Meester de geschuertheit van mans en vrouwē sonder
snijden. ||
Noch geneest desen Meester het Morbū of de pockē(36) gaende staēde byder stratē
son- || der smoutē oft smeeren / men sal ooc by desen meester vindē noch veel
geexperimē- || teerde consten / daer mede hy gheneest alle heymelijcke ghebreken /
van mans en vrouwe / || de hier niet en dienen verhaelt / ende desen Meester heeft
ooc een schoon secreet om die || cortse te verdrijuen binnen ses uren tijts / en desen
meester sal een yeghelhck zijn water || Judiceren van waer / en hoe die seicten
ghecomen souden moghen wesen daerom comt || en geeft v ghebreken stoutelijc te
kennen soe sal hy v ghenesen binnen zeer corten tijt / || en met soe luttel in te gheuen
dat het sal schijnen mirakel te zijn. ||
De Gulden Passer. Jaargang 2
23
Item noch is dese Meester grootelijcx begaft om die Peste / ende andere brandende
siecten te genesen. || || Niet sonder Godt. ||
Itē noch can dese Meester alle mēschen haer planetē auōtuere oft cōqlexie lezen
van || tbeginsel hares leuens tot den eynde toe / te wetē in wat waēdē(37) oft tijdē sij
geluckich || of ongeluckich zijn en noch ander gelijcke scientien / die hier te lāck
zijn te verhaelen ||
Desen Meester salmen vinden ||
Desen Meester en begeert gheen ghelt op de hant voor dwerck en is volbracht. ||
in de cammerstraet int schilt van burgoijnen.(38)
IV(39)
ALSO ONS DIE HEYLICHE SCHRIFTUEREN GHETUYGHEN ENDE || spreken
van die bermherticheyt en liefde des Heeren / die hy tot het menschelijcke ||
gheslachte dragende is / alsoot ooc wel blijckelijc is by die groote wonderlijcke gauen
die desen expeerten Medecijn Meester van God almachtich ontvangen heeft / also
dat || hy veel diueersche menschen ghecureert en ghenesen heeft / als men dagelijcx
meer en meer || deur swercx(40) ghetuyghenissen beuint / ende noch beuinden sal.
||
Inden eerstē cā desen Meester en Meestersse genesen alle gebrekē en pijne
des hoofts, || Als schorfde hoofdē / vallendē siecktē / raserijen(41) en alle crampē
en crommicheyt des mōts / || alle beroerige der popelsijen(42) / die ghedachtenissen
te vstercken / en alle vellē / vliesen cateer || nen(43) / en catractē(44) op die ooghē /
en alle duyster ghesichte. Oock vdrijuen sy alle cateerne || des hoofts / daer dē
mensche subijtelijck af sterft / en connē oock alle hayr dat wit oft grau || is /
wederom swert / geel oft blont maken sonder af te gaen / en dat binnē drie daghē
tijts / en || sy verdrijuē ooc alle sproeten / maesschen(45) ende licteekenen des aensichts
/ en alle ghebreken || des monts en der kelen. ||
En sy ghenesen ooc alle cortsen / hoest / fluymē / cortē asem / geelsucht /
watersucht / ban- || den(46) coeck en(47) / fenijn en vergiffenisse / en alle andere
vlegen(48) siecten en cranchedē des men- || schen inwendich en wtwendich / die
hier te langhe soudē sijn te verhalen en te schrijuen. ||
En noch connē sy ghenesen alle gebrekē der pocken / buyle / gaten / lammichedē
/ quade || beenē / seerē vā auonturē(49) / alle
De Gulden Passer. Jaargang 2
24
wonden en quetsueren / en die creupel en lam sijn / ende op || crucken springen
/ en die haer leden onghebruyckelyck sijn. Die connen sy hulpē metter hul- || pe Gods
/ in so corten tijt / dat hem alle menschen verwonderen sullen. ||
En noch connen sy ghenesen alle Mans / Vrouwen en kinderē die gheborsten
/ ghebro- || ken oft ghescheurt sijn / in de nauel oft int ghemachte(50) / die connē sy
ghenesen sonder snijdē. ||
Wāt doet ghijse snijdē / so staense int perijckel vā haer lijf en leuē. Maer desen
Meester die || hulptse en gheneestse sonder pijne oft weedom aen te doē / al gaende
en staende achter stra- || ten / sonder haer werck daarom te laten staen. Ghelijck
hy hier binnen Antwerpen ghe- || daen ende bewesen heeft / meer dan aen hondert
menschen. ||
En noch so connen sy ghenesen alle secrete ghebreke vā mannē en vrouwen
die sij se- || cretelijckē onder haer cleederen dragende sijn / en die gefortseert(51)
sijn in haren arbeyt / tac- || ken en spenē int fondament / en die vande moeder
gequelt sijn / en die ooc vande steen / gra- || ueel / calculum / slijm der lendē /
nieren en blase ghequelt sijn / en sy ghenesen ooc den scheur- || buyck / roose/
die varent(52) en die gicht en veel meer ander ghebreken / daer ander Meesters ||
gheenen raet oft remedie teghen en weten. ||
Item so wie onser van doen heeft in dese voorscreuen puncten oft articulen en
ghebre- || ken oft in eenighe meer andere / die come tot ons / in brenghe selue sijn
urijne oft water me- || de so meucht ghylieder van ons breeder bescheet(53) hooren /
want het moeste wel een won- || derlijcke crancheyt sijn / daer wy ons seluen niet op
verstaen en souwen. ||
Want Christus die spreect. Lucas int. V. Capittel. Die ghesonde en behoeuē den
Medi- || cijn Meester niet / maer die daer cranck en sieck sijn. Daerō ghinck die
Heere deurt gant- || sche lant vā Galileen / en gheneesde alderley cranchedē des
menschē / en beueelde sijn Dis- || cipulen te doen van ghelijcke. Hoe veel te meer
behoort dan een Medicijn Meester te || doorreysen alle landen / om die crancke
menschen te helpen. Want Christus die seyt / dat || het een lidt het ander helpen moet.
||
Ende men sal desen expeerten Medecijn Meester ende Meestersse vinden
woonachtich hier tot Antwerpen / aen sint Jans poort / op sint Jansvliet. ||(54)
Eindnoten:
1) Dr TRICOT-ROYER. - Commentaires médicaux sur les Musées d'Anvers Musée Plantin-Moretus
pg. 132. (Salle des imprimeurs anversois. Salle XXXI. no 217) in Liber memorialis du 1r congrès
de l'Histoire de l'Art de guérir. publié sous la direction des Dra Tricot-Royer et Van Schevensteen.
Anvers, 1921. De Vlijt.
2) Het bladje bevat 34 regels gedrukt met gothische letter.
(3) In Kiliaen. Scheurbuyck / Schor-buyc / blauw-schuyt. Stomacacce, q.d. venter ruptus, cum totus
venter & hypocondria patiuntur, vulgo scorbotus.
De opgaven in de notas aan Kiliaen ontleend, komen uit zijn Etymologicum teutonicae linguae.
Amstelreodami, apud Henricum Bernardi. 1623.
De Gulden Passer. Jaargang 2
Verder werden gebruikt:
E. SPANOGHE. - Synonymia latino-teutonica ex etymologico C. Kiliani deprompta. (3 deelen.
uitgave der Antwerpsche Bibliophilen).
VERWIJS en VERDAM. - Middelnederlandsch woordenboek (aangeduid V.)
A.C. OUDEMANS Sr - Bijdrage tot een middel- en oudnederlandsch woordenboek.
SCHUERMANS. - Algemeen Vlaamsch Idioticon.
DE BO. - Westvlaamsch Idioticon.
CORNELISSEN en VERVLIET. - Idioticon van het Antwerpsch Dialect.
DODOENS. - Herbarius oft Cruydt-boek, Leyden. F. van Ravelingen 1618.
MUNTING. - Nauwkeurige Beschrijvinge der Aardgewassen. P.V. der Aa. 1696.
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
(11)
(12)
(13)
(14)
(15)
(16)
(17)
(18)
Dr E.C. VAN EERSUM. - De ‘Cyrurgie’ van meester JAN YPERMAN. (1912). - Leyden.
A.W. Sijthoff.
Bleyne: Kiliaen bleyne, blaere, pustula, pusula booze zweer of blaar.
Crauwagie - Ook Krauwagie en Krauwe, Krauwsel, Krets, (Dodoens, Craeuwagie, scheurftheyt
ende Ieucksel): schurft. fr. gratelle - gale. Kiliaen Krauwagie: prurigo, pruritus, scalpurigo & scabies, petigo, impetigo.
Inslaen: ‘Omtrent allen huiduitslag, die het hoofd der kinderen aantast, heerscht nog de
voorstelling, dat hunne gezondheid er door bevorderd wordt, en dat, wil men de onsteking niet
zien “naar binnen slaan”, de genezing niet te ras mag gebeuren.’ (De Cock, Volksgeneeskunde
in Vlaanderen, p. 269).
Het zelfde komt in het Fransch voor: gale, maladie quelconque rentrée ou répercutée.
Schorfde (hoofden der kinderen) (in Dodoens Ruydicheyt) schurftigheid, ook bedoeld als eczema
capitis en ander hoofdzeer.
Kiliaen schorftheyd, schorftigheid: Scabies, petigo, impetigo.
Hayrworm, haerworm, haarworm (V. III col. 15) een fijn huidwormpje dat de wortels van het
haar wegvreet: ook eene soort van huiduitslag van schurftigen aard. Kiliaen: haerworm, impetigo,
lichen, infectio et asperitas summae cutis cum pruritu non levi.
Dauwworm in Blankaart(de Nederlandsche Herbarius... 1714), pg. 290, worden haarworm en
dauwworm verholpen door de zelfde medecijnen.
(niet in Kiliaen) (ook niet grauworm).
Roose (V. III col. 1627), Benaming van eene ziekelijke aandoening: roos Kiliaen Roose. Sint
Antonisvier. Erysipelas. sacer / ignis (rubor / cum inflammatione ac dolore, vulgo rose et gutta
rosea sine rosacea (dicitur) à roseo rubore.
Spenen (Dodoens: anbeyen, speenaders;) ambeien, haemorrhoïden. Kiliaen condyloma,
tuberculum anidisimile haemorroidi unde sanguis fertur.
Het bladje bevat 41 regels in gothische letter.
getact: al wat vorkgewijze uitloopt, tak, vertakking. (men vindt ook in Munting spenen of takken
aan 't fondament.)
ghescheurt, eene breuk hebbende,
ghesleten, slete, breuk, hernia bij Kiliaen,
ghebroken, ook eene breuk hebbende.
liessche V. IV col. 568. Lies het weeke vleesch aan beide zijden der schaamdeelen: tgemachte
of die lies: inguen; lies inguen; liesche, inguinaria est pestis circa loca pudibunda. bi die liessche.
Fr. aine. Kiliaen Inguen & membrana.
fractuere van mans en vrouwen secreet, op te nemen waarschijnlijk als venerische ziekten, die
de geneesmeester belooft te genezen door het aanleggen van eenen gouddraad als dracht (seton).
opschurssen opscortsen: van onderen opbinden of verkorten (nl. de kleederen.) Kiliaen:
opschorssen/op-schorten: succingere, substringere.
Pocke: eene puist of blaar, eene kleine verhevenheid der huid, benaming verscheidene ziekelijke
uitwassen ook van de onder den naam pokken of kinderpokken bekende ziekte (morbillus,
morbilla). Plant. de pockskens: petites verolles, pustulae. Ook als benaming van de venusziekte,
syphilis. In de 16e eeuw Plant. de pocken, la verolle, lues venerea.
Kiliaen: pocken met de lemten, spaensche pocken, morbus Gallicus, (van daar de naam
francoysen). Scabies Hispanica, Neapolitana (Napelsche ziekte) lues venerea, siphylis, serpigo
Indica. (V, VI. col. 535).
(19) Lempte (Dodoens: pockpuysten ook lemten; lemten oft quaede sweeringen ende zweeren van
de Pocken) Oudemans. T. IV. p. 85. in den zin 1) leemte gebrek, zeer 2) jicht, kramp, podagra
Pl. Kil., 3) verminking, verlamming. (V. IIII. col. 364 zelfde opgaven).
De Gulden Passer. Jaargang 2
Kiliaen lemte / laemte: Vitium, defectus, mutilatio.
(20) Faren: Komt niet voor in Kiliaen, Verwys & Verdam of Oudemans; in ‘Synonymia
latino-teutonica ex etymologico C. Kiliani deprompta’ vind men Vari, Varioli: kinderpokskens;
wellicht zou ‘Faren’ of ‘de varent’ eene verbastering van het latijn zijn? Volgens den samenhang
zou die ziekte opgevat kunnen worden als zijnde dus de kinderpokskens of dergelijke?
(21) noli me tangere: Een hardnekkige, om zich heen vretende zweer, ook kankerzweer in het
aangezicht.
(22) Wolf (in Munting een aard van zeerigheid). In Kiliaen: Phage laena: herpes exedens, ulcus
depascens vulgo lupus: cancri, genus, cutem, & subjectam carnem serpendo ad ossa usque
corrodens ac vorans instas lupi.
(23) Springende vier. Kiliaen: sprink-vier / sprenk-vier. Herpes, herpes miliaris, herpes pustulosus,
zona, ignis serpens ignis sacri species per artus repens serpentibus pustulis. q.d. ignis prosibens.
Dodoens; wilt vier, ende voortsloopende zeericheyt en heete schorfte. Munting: wildvuur,
sprenktvuur, sprinktvuur, loopend vuur.
Oudemans. IX. 1478. Vuur als benaming van verschillige ontstekingsverschijnselen in en aan
het menschelijke lichaam: heilich vuur, helsch vuur (vier) roos, belroos.
(24) Volgens Torfs (Fastes et Calamités publiques, 1re partie bl. 84) had het magistraat van Antwerpen
in 1580 een gebod uitgeroepen dat verbood aan de kwakzalvers zich te bemoeien met het
uitreiken van geneesmiddelen ter bestrijding der pest en andere pestilentieuze ziekten die sinds
1571 (volgens Dierckxsens, Antverpia Christo nacens. Bkd. 5. bl. 160) in Antwerpen op de
hevigste wijze heerschtte. Het is waarschijnlijk deze ‘nieuwe ziekten die nu regneren ende
schijnen onhelpelick te zijne’ die den meester-opsteller van het strooibriefje wil bekampen.
(25) Wennen, Kiliaen werte / wratte: verruca.
Dodoens: wratten, wenden, weeren, eelten.
Ook nog: worte, warte, wrat. fr, verrue.
(In Yperman. pg. 66. Cap. 26. Het wassen opt hooft onderwilen ene maniere van sweren datme
heet in dietsche wannen of overbeene.
(26) lisschen V. 4. col. 400. lesscen: de oorspronkelijke opvatting is niet die van uitdooven (vuur
enz...) maar de algemeenere van verzwakken, verslappen, minder maken - van pijn en smart bedaren, gestild worden, (het zal terstond lesschen en helen).
(27) Jaspar Does. - Eene naamsverbastering van Gaspar Ducci, ook Dozzi en Douchy (ook Jaspar
Doels, nog eene naamsverbastering). Het huls thans nr 38 in de Huidvettersstraat behoorde van
2 september 1547 toe aan Messire Gaspar Douchy, Italiaanschen bankier. Op 26 Maart 1579
werd dit huis gerechtelijk door den amman verkocht daar Laurent Douchy, de erfgenaam van
Gaspar (zijnen broeder of oom?) de nalatenschap onder beneficie van inventaris aanvaard had.
(Thijs A. Historiek der straten en openbare plaatsen van Antwerpen, bladz. 439.) Daar de
opsteller-geneesmeester van het bladje als woonst opgeeft ‘den Olyfant’ ‘teghen over Jaspar
Does huys’, kan men aannemen dat hij daar aanwezig zijn moest op het einde der zestiende
eeuw; de benaming van ‘Jaspar Does huys’ kon natuurlijk eenigen tijd aan het huis gehecht
gebleven zijn; en doch zeker niet langer dan het einde der zestiende eeuw, en op deze manier
mag men dus zeggen dat het briefje van den ‘gekenden meester’ van de drukpers gekomen is
rond dit tijdstip.
Voor hetgeen ‘den Olyfant’ betreft, dit huis, op den rechter of zuider hoek der Jodenstraat,
draagt tegenwoordig nummer 43. (Maison Loroue, chemisier).
In de oude wijkboeken (vol. IX. fo 75) op het stadsarchief berustend staat geschreven dat het
huis vroeger de Goudbloem heette, het is niet mogelijk te zeggen wanneer het van naam
veranderde; de oudst gekende (1530) eigenaar van het huis was Gilis Raedt. (In de nieuwe
(28)
(29)
(30)
(31)
(32)
wijkboeken staat het huis beschreven in vol. XIII. fo 31, zonder andere bijzonderheden). (Dit
laatste welwillend door den heer stadsarchivaris Bisschops medegedeeld).
Het bladje bevat 45 regels in gothische letter.
vieccken: drukfout voor vlecken.
deyren: Kiliaen deeren, deren: nocere, officere, obesse, urgere. Pijn doen, zeer doen, schaden,
ook benadeelen, schade toebrengen, kwaad doen, latijn laedere (V. II col 129-130).
opdrachtigheyt V. 5, col. 1696. roode gelaatskleur, opgezwollen of opgeblazen uiterlijk. Kiliaen:
opdrachtigh: Facie suffusa rubore,
dunheyt der borst: ook in Dodoens armborstigheyt, cortigheyt van aedem, engborstigheyt,
dempigheyt op de borst.
De Gulden Passer. Jaargang 2
(33) Roode melisoen in Yperman menisoen. Dodoens roosmelizoen oft bloedigen stoelganck. Kiliaen
menisoen et euphoniae gratia melisoen. Dyssenteria, tormina: cruenta alvi dejectio cum dolorifica
torsione, dicitur etiam rood melisoen / rood buyck-evel / et simplicitur het rood. q.d. rubrum
sive miniatum excrementum, (ook minnesoen, millesoen, melesoen) Modern. bloedgang,
buikloop, roode loop.
(34) Apostuemen Kiliaen: Apostume: apostema, abcessus, suppuratio, materiae collectae, in pus
conversio. Dodoens (Apostumacien: geswillen ende sweeringen). Ontstekingsgezwel, ettergezwel,
abces, puist.
(35) Anthrax, Ulceris genus; et potissimum pestilentialis, karbonkel: butse & bloeme, vet. fland.,
pest-kole: buie, briede, fois-hall. (Kiliaen Synonymia latino-teutonica).
Hydrophorbea niet gevonden in Kiliaen (synon. L.T.) wel Hydrophobia, waterschouwinge,
waeterschroom. (ook niet in Verwijs, Oudemans, enz.), (fr. hydrophobie-rage.)
Ramula niet gevonden in bovengemelde bronnen. Wellicht drukfout voor ‘Ranula’ dat een
gezwel onder de tong beteekent (grenouillette)?
Nacta evenmin gevonden, zoowel als de bijeenzetting van Ramula Nacta...; dezelfde opmerkingen
gelden voor Undunia Sephirus.
Carbonckel: (in Dodoens: C. oft vurige geswellen, pestige sweeren, clieren, colen oft carbonkels)
puist, zweerachtig gezwel, karbonkel, roode puist. Zoo ook lat. ‘carbunculus’ voor den oorsprong
der benaming vergelijke men ndl. kool en pestkool, die insgelijks de beteekenis van zweer,
gezwel hebben.
(36) Morbum of de pocken; opgevat als morbum gallicum en andere benamingen zie onder pocken.
(nota 18).
(37) Waenden: drukfout voor maenden.
(38) In de Cammerstraet int schilt van burgoijnen: deze zin is op het bladje in handschrift toegevoegd
onder het gedrukte.
Het huis genoemd ‘het schilt van burgoijnen’ bevond zich in de Cammerstraete tusschen de
Lombaerde vest en de Oudaenstraat, langs de oostzijde. In de nieuwe wijkboeken op het
stadsarchief boekdeel III, vind men beginnende aan de Lombaerde vest. 1. Den Blommaert (fo
132); 2. De Roode Zee (fo 133); 3. Gulden Peert (fo 134); 4. Beerschot (fo 135); 5. Zonder naam
(fo 136); 6. Wit Leeuwken (fo 137); 7. Schilt van Leuven (fo 138); 8. Wijzer (fo 139); 9. De
Leeuw (fo 140); 10. Schilt van Vrankrijck (fo 141); 11. Eksterken (fo 142); 12. Schilt van
Burgoijnen (fo 143); 13. De Star (fo 144); 14. Zonder naam (fo 145); 15. Schrijfkoker (fo 146).
(39)
(40)
(41)
(42)
(43)
(44)
(45)
(46)
(47)
In de oude wijkboeken, Boekdeel XI, fo 12, staat dat zekere Marie Courtoys het huis ‘Schilt
van Burgoijnen’ door deelingsakt op 29 Augusti 1582 verkreeg. In 1647 werd het door Marie
Courtoys verkocht. (Welwillend door den Stadsarchivaris Bisschops medegedeeld).
Het bladje bevat 45 regels met gothische letter.
swercx: des werks.
raserijen. Kiliaen: raserye, verwoedheyd; furor, mania, rabies: fr. rage. (ook raesende ziekte,
Phrenitis, phrenesis.) Munting vergelijkt het met verwarring des hoofds. verstandsgebreken,
zinnen gekrencktheyd.
Popelsyen. Kiliaen: popelcije, gheraecktheyd. Apoplexia, attonitus, stupor, sideratio. Oudemans:
beroerte: dit woord is eene verbastering van ‘apoplexie’... werd vroeger wel eens met epilepsie
verward, van daar dat het niet altijd beroerte te kennen geeft, maar somtijds ook ziekte en
vallende ziekte.
cateernen. Dodoens spreekt van catarrhen oft vloedt, aenval en sinkingen van heete en coude
vochtigheden.
Kiliaen: katarre: catharrus, destillatio, humor é capite destillans ad os & fauces rheuma,
rheumatismus, coryza, gravedo. Wordt hedendaagsch als zinking of verkoudheid opgevat.
catracten: katarrakt, de grauwe of lensstaar, troebeling van de lens.
maesschen ook masche, maese, maesche; vlak, vlek. (Kiliaen; macula, labes nota.)
banden: met eene figuurlijke opvatting, druk bezwaar, misschien niet zonder invloed van het
woord Pant, leed, waarmede het lichtelijk, vooral bij dicteeren kon verwisseld worden. (Verw.
en V.I. col. 572).
coecken. (Verw. en V. III. col. 1656);.... kleine verharding in of aan de oppervlakte van het
menschelijke lichaam, koek. Vgl. ndl. een koek op het oog. Kiliaen; koeck aen 't herte, scirrus,
scirroma, obstructio hepatis aut lienis instar libi exciccati et indurati. Vgl. De Bo. 548; koek
aan 't herte, eene kinderkwaal, die in 't fransch ‘carreau atrophie mésentérique’ genaamd wordt:
dégénerescence tuberculeuse des ganglions mésentériques; men gebruikt ook dit woord om
De Gulden Passer. Jaargang 2
eene hertziekte bij volwassen menschen aan te duiden. In eenige streken zegt men: De koek
(48)
(49)
(50)
(51)
(52)
(53)
(54)
aan 't harte gesponnen of ook de koek en 't hertegespan (in de 2de uitgave van De Bo-Samijn,
bl. 481).
vlegen sieckten: verlegen ziekten, maladies honteuses!
seere van auonturen: eene verschoonende en tevens beschrijvende uitdrukking voor morbus
gallicus enz.
ghemachte (Verwijs, II, col, 307) de teeldeelen zoowel van man als vrouw, ook de lies.
Kiliaen: ghemachte, virilia, partes pudendae, inguen. Ghescheurtheid des ghemachts: Hernia,
ramex (en verder ghescheurt van ghemachte, ramicosus, herniosus).
gefortseert: fortsieren (forseeren) misschien van fr. ‘forcer’ doch, de beteekenis strookt beter
met een ander ‘froisser’. In Yperman fritsieringe, frotseringe: kneuzing, verwonding. Tevens
zij op te merken dat in zekere gewesten, hedendaags, de uitdrukking van ‘forçatie’ (namelijk
in Leuven opgemerkt gedurende mijne studiejaren) wel eens gebruikt wordt ‘voor gonorrhée’
en volgens den samenhang zou het misschien hier ook wel de zelfde beteekenis kunnen hebben!!
die varent ofwel is dit eene verbastering van het latynsche ‘vari’ zou het pokskens eventueel
kinderpokskens beteekenen, of wel zou het in verband staan mer ‘vare’ angst, vrees. beklemtheid,
beroering..,.. en zou men het kunnen opvatten als een soort zenuwkwaal waarvan de meest
opvallende uiting een schrik of beklemdheidsgevoel zou zijn?
bescheet: zeker bericht, zekerheid, waarheid.
Sint Janspoort op Sint Jansvliet. - Mertens en Torfs wijzen er op dat de Sint Janspoort, volgens
Valckenisse in 1314 gebouwd, in 1581 werd afgebroken Wellicht kan deze aanduiding van de
woonst dezer medecijnmeesters en meesteresse het tijdstip helpen bepalen omtrent hetwelk hun
strooibladje gedrukt werd. einde ook der zestiende eeuw?
Dr A. VAN SCHEVENSTEEN.
De Gulden Passer. Jaargang 2
31
Een excentriek Antwerpsch boekhandelaar uit de XVIe eeuw, Antonio
Borrini.
Dat het Antwerpen der XVIe eeuw voor alle Europeesche avonturiers een Eldorado
was, dat weet eenieder die de gewoonte heeft der Antwerpsche archieven. Daar was
eenvoudig alles mogelijk, alle initiatief vond er bereidwillige tegemoetkoming, en
de stoutste gedachte had er ook de grootste bekoring1). In de lange rij der avonturiers
wier werkzaamheid we elders2) omstandig zullen behandelen komt ook een
boekhandelaar van zeer eigenaardig gehalte voor, Antonio Borrini van Florentië.
Borrini behoort tot de niet zoo heel talrijke kolonie van zuiderlingen die het
Antwerpsch poorterschap aanvaarden moesten om een ambacht te mogen uitoefenen.
De overgroote meerderheid der vreemde handelaars genoot liever van de gunsten
eener uitzonderlijke situatie, buiten het kader van het stedelijk gemeenebest om3).
Voor den ambachtsman en klein debitant was echter het poorterschap de conditio
sine qua non van hun bedrijf.
Antonio Borrini werd op 19 November 1540 tot poorter van Antwerpen gemaakt.
Het poortersboeck noemt hem ‘Antoine Boryny, Mertenssone’, en van bedrijf is hij
boekbinder4). Heel gunstig is de Fortuin hem waarschijnlijk niet geweest. In de
schepenbrieven van 1540 tot 1566 vinden wij zijn naam niet vermeld tusschen de
koopers5) evenmin is hij ingeschreven in de registers der St Lucasgilde dier jaren6).
1) W. t.v. bij de zuiderlingen. De Vlamingen waren eerder afwijzend voor den geest van
‘combinazione’.
2) In ons te verschijnen proefschrift over de Zuidersche kolonies te Antwerpen in de XVIe
eeuw.
3) Nog bij den aanvang der XVIIe eeuw is dat zoo. Cfr. J.A. GORIS. Een kapitalistisch
manoeuver bij den aanvang der XVIIe eeuw: de versmoring van het Antwerpsch
parelgaters-ambacht. Bijdragen tot de geschiedenis. 1924 nr III.
4) ANTWERPSCH GEMEENTELIJK ARCHIEF. Privilegiekamer, Poortersboeken, Tafel, II,
1540-1562, deel I, sub verbo Borrini.
5) ANTWERPSCH GEMEENTELIJK ARCHIEF. Schepenbrieven, Coopers 1540-1566.
6) J.B. VAN DER STRAELEN: Geslagtlyste der nakomelingen van den vermeerden C. Plantin.
Antwerpen 1858.
De Gulden Passer. Jaargang 2
32
Het was denkelijk de geldnood die hem zijn toevlucht deed nemen tot een dier
combinaties waarmee in de XVIe eeuw ons stadsbestuur en ook de landsregeering
werden bestormd. Hij is de zeventiende zuiderling van wien wij een dergelijk voorstel
aan de stad kennen.
In het eerste halfjaar van 15651) zond hij aan het stadsbestuur een korten brief
waarin hij eerst boogt op de grandt desir et affection die hij koestert voor de welvaart
der stad. Hij heeft een middel gevonden d'iriger et mettre sus ung nouveau mestier
et art de tres grand importance. Groote voordeelen waren er aan verbonden. Al de
armen der stad pectitz et grant, konden er van leven jusques à 10.000, 20.000, 30.000,
voires par le temps 60.000 persoones.
Wat dit geheimzinnig middel was, zeggen op al te bondige wijze drie woorden
door een beambte links beneden op de copij van Borrini's brief geschreven. Nm.
Loteria, naelden, papier. Borrini bleef dus ongeveer in zijn vak. De loterij is in alle
die ondernemingen de axe, het fondamenteele instrument van profijt. Wat hij met
‘naelden’, en ‘papier’ zinnens was blijft wel een raadsel.
De uitvinder was bereid zijn geheim aan commissarissen daartoe aangesteld, uiteen
te zetten maar mits een waarborg. Men zou hem 6000 écus leenen voor 6 jaren aan
5%, een zeer kleine intrest2). Ofwel moest men hem een lijfrente van 300 florijnen
schenken, aan hem en zijn twintig kinderen.
Dit voorstel werd doorgezonden voor advies aan de Rekenkamer te Brussel, die
er gevolg aan gaf. Borrini ontving zijne lijfrente van 300 florijnen3). Over de uitvoering
van het waarschijnlijk daarna geopenbaarde projekt, moest het advies van Melchior
Schetz4) beslissen naar een apostille van 28 Oogst 1565.
De uitvoering van het plan bleef denkelijk achterwege. Melchior Schetz deelde
wellicht de antipathie die Gaspar Schetz ge-
1) ALGEMEEN RIJKSARCHIEF, BRUSSEL, Chambre des Comptes, Cartons. No 328. Doc
1.
2) De gewone handelsintrest was 3 à 4% per markt. d.i. 12 à 16% per jaar.
3) ALGEMEEN RIJKSARCHIEF BRUSSEL, Chambre des Comptes, Cartons. No 328. Doc
2.
4) M. Schetz kon hierin raad geven én als schepen, én als prins van de St Lucasgilde (MERTENS
EN TORFS, Geschiedenis van Antwerpen IV, 276, 281).
De Gulden Passer. Jaargang 2
33
voelde tegen al de Italiaansche ondernemingen en voorstellen van dien aard1).
Voor een huisvader van twintig kinderen is het aannemelijk dat hij vindingrijker
wordt met de jaren. Een goed jaar later neemt Borrini een gewoon middel ter hand
om geld te slaan. Op 29 April 15672) verschijnt hij als Marchant libraire voor de
schepenen in gezelschap van Nathalis de Anthonio, Venetiaan, poorter en ingezetene
van Antwerpen, en van Nathalis en Petro de Marin van Antivari in Sclavonië. Zij
zweren dat Borrini zich verbonden heeft een reis te doen naar Italië à piedz totalement
nudz, van Antwerpen naar Milaan-Bologne-la Grasse, Anconen en Rome. De
deposanten waren de reisgezellen van Borrini. Het ging hier blijkbaar om een wedding,
waarvan naar de gewoonte, de helft der opbrengst toekwam aan den uitvoerder. Van
het verloop der reis is ons echter niets bekend. Ook niet van het verder leven van
den boekhandelaar, die wel een beter huisvader dan een goed concurrent van Plantijn
zal geweest zijn.
Februari 1924.
J.A. GORIS.
1) Over de houding van G. Schetz, zie ons aangekondigd werk.
2) ANTWERPSCH ARCHIEVENBLAD, XI. 402. Certificatieboeck 1567, fo 621 vo.
De Gulden Passer. Jaargang 2
34
De chifflet's met den prins-cardinaal en prins Thomas in de
plantijnsche drukkerij 1635.
Kort na het overlijden van de Aartshertogin Isabella in 1633, benoemde Philips IV,
koning van Spanje, zijn broeder Don Ferdinand, den Cardinaal-Infant, tot gouverneur
van de Nederlanden. Op 4 November 1634 deed deze populaire krijgsman en priester
te Brussel zijn blijde intrede, waarover ons een verslag gegeven wordt in het werk
Viaje del Infante Cardinal, van Don Diego de Aedo en Gallart (Antwerpen, J.
Cnobbaert 1635), vertaald in het Fransch door Jules Chifflet, oudsten zoon van den
geneesheer des Konings Jean Jacques Chifflet (Antwerpen, id. id.)
Het volk was verlangend om den Prins-Cardinaal te huldigen, vooral omdat de
tijden weer vol bedreiging waren voor de Spaansche Nederlanden. De Fransche
koning Lodewijk XIII, aangewakkerd door Richelieu, had juist met de Republiek
der Vereenigde Provintiën een verbond gesloten om België aan Spanje te ontnemen
en tot een onafhankelijken staat te maken onder protectoraat van Frankrijk of van de
Republiek der Vereenigde Provintiën.
De verschillende steden der Spaansche Nederlanden ontvingen den nieuwen
gouverneur met geestdrift. Ook Antwerpen kwam aan de beurt op 17 April 1635.
Zoo die blijde inkomst hier zooveel later dan te Brussel gebeurde, lag dit niet aan
den Prins-Cardinaal, maar wel aan de Antwerpenaren zelf, die voortdurend uitstel
vroegen om hun feestelijkheden beter te kunnen voorbereiden.
Die ontvangst van den Prins-Cardinaal was een van de schitterendste plechtigheden,
waarvan de Antwerpsche geschiedenis gewag maakt. De som der onkosten beliep
tot 78.000 gulden. Caspar Gevaertius wijdde er de bekende, weidsch uitgegeven
Pompa introitus aan, die hij liet versieren met de koperplaten van Theod. van Thulden
naar P.P. Rubens, en drukken op de persen van J. Meursius in 1641.1) Nog andere,
minder pompeuze, doch even welsprekende werken werden bij die gelegenheid te
Antwerpen uitgegeven, a.d.z. 1o bij Balthasar Moretus (1635) de Inscriptiones Arcuum
triumphalium et Pegmatum Antverpiae erectorum honori
1) Museum Plantin-Moretus B. 12.
De Gulden Passer. Jaargang 2
*6
De Gulden Passer. Jaargang 2
35
sereniss. Principis Ferdinandi Austrii1), 2o bij Godtgaf Verhulst (1635) de Triumphael
Incomst van den Doorluchtichsten Prince Cardinael Ferdinandus2), 3o bij Lauwereys
van Diest Corte Wtlegginghen van alle de Triumph-wercken ghemaeckt ende ghestelt
ter eeren den Doorluchtichsten Prince Cardinael Ferdinandus... (overgheset door
H.M. Hub. Neeffs, priester).
Al de bijzonderheden betreffende de feestelijkheden, die toen in onze stad plaats
grepen, van af de inkomst van den Prins-Cardinaal op 15 April tot aan zijn vertrek
op 24 April, zijn bekend. De Antwerpsche archieven3) en ook Papebrochius in zekere
mate deelen ze ons mede4).
Mertens en Torfs5) en P. Génard6) doen het hen na. Wij hebben dan ook volstrekt
het voornemen niet om hier over die blijde inkomst uit te weiden.
Wij wenschen enkel de aandacht te vestigen op een verslag over dit vorstelijk
bezoek aan Antwerpen, dat totnogtoe bij ons weten door de geschiedschrijvers niet
werd gebruikt. Wij bedoelen een handschrift, dat bewaard wordt in de Stedelijke
Bibliotheek te Besançon, en ons welwillend door den boekbewaarder toevertrouwd.
Het is het ‘Diaire des choses arrivées à la Cour de Bruxelles depuis la fin de l'an
1633 après la mort de l'infante Isabel, jusques à l'an 1636, escrit par Messire Philippe
Chiflet, prieur de Bellefontaine’. Philippe Chifflet was de broeder van Jacques
Chifflet, geneesheer van den koning en van de Infante. Hij werd kapelaan van de
oratorie van Isabelle en bleef deze waardigheid nog een tijd bekleeden onder den
Prins-Cardinaal.
In dit dagboek komt o.m. een uitvoerig verslag voor van de blijde inkomst van
den nieuwen gouverneur te Antwerpen. Philippe Chifflet behoorde tot zijn gevolg
en kàn dus voor een vertrouwbaar getuige gehouden worden.
Over de officiëele plechtigheden vertelt Philippe Chifflet niets, dat wij niet reeds
weten. Zijn relaas komt in alles overeen met de reeds bekende. Hij schijnt het er
overigens niet op aangelegd te
1)
2)
3)
4)
5)
6)
M.P.A. 815.
M.P.A. 3907.
Archieven blad VI, blz. 400 en VII. blz. 3.
Annales Antverpienses, uitg. F.H. Mertens en E. Buschmann, Dl. IV, blr. 324.
Geschiedenis van Antwerpen, Dl. V, blz. 436.
Anvers à travers les Ages, I. blz. 154.
De Gulden Passer. Jaargang 2
36
hebben om voor een soort van officiëelen verslaggever gehouden te worden. Hij
maakt meer den indruk van iemand, die voor zijn eigen genoegen aanteekent wat
hem speciaal heeft getroffen, en juist daarin ligt het belang van zijn nota's. Hij vertelt
ons eigenaardige bijzonderheden, die wij elders niet aantreffen en die toch niet zonder
belang zijn.
Zoo bevestigt hij, dat het bezoek van den Prins-Cardinaal aan Antwerpen zoo
dikwijls uitgesteld werd omdat de Antwerpenaars tijd vroegen om hun triomfbogen
en wagens klaar te maken, ‘desirans paraître avec leur splendeur ordinaire’. Een
laatste verdaging werd veroorzaakt door de hevige vorst, die o.a. de scheepsbrug
vóór de stad gebroken had. Vooraleer met zijn verguld fregat van Willebroeck naar
Antwerpen te varen, was de Prins-Cardinaal te Klein-Willebroeek de gast van zijn
Staatssecretaris Sr de la Faille, met wien hij eerst een reigerjacht hield, die hem veel
genoegen verschafte. Met een vloot van ruim honderd schepen kwam hij voor
Antwerpen, begroet met de salvo's van de musketiers op de oevers der Schelde, van
de ruiterij van Jan van Nassau, van drie oorlogschepen, die voor de stad op anker
lagen, en van de vuurmonden der Citadel. De Prins-Cardinaal nam zijn intrek in de
woning van den gouverneur der Citadel.
Sedert 18 Maart 1634 was de Prins Albert de Ligne van Barbançon, een van de
leiders der mislukte samenzwering tegen het Spaansche gezag, op bevel van Philips
IV in de Antwerpsche citadel gevangen gezet. De betrekkelijke vrijheid, die de
opstandige edelman hier genoot, werd gedurende het verblijf van den Prins-Cardinaal
beperkt. Hij mocht niet meer onder toezicht van zijn bewakers overal rond wandelen
binnen de veste. Men liet hem nog alleen toe dagelijks mis te gaan hooren. Daarna
moest hij in zijn woning blijven.
Philippe Chifflet celebreerde gewoonlijk de dagelijksche mis, die de Prins-Cardinaal
hoorde. Dit deed hij een eerste maal in de kapel der citadel. Hierbij stipt hij aan, dat
in deze kapel o.a. de grafzerk lag van een zekeren Don Diego de Soto, kapitein der
Spaansche Infanterie, beroemd om zijn wonderbare kracht. Hij kon met zijn handen
de wieken van een molen in vollen wind en een caros door vier paarden getrokken
tegen houden!
Dan komt het verhaal van den intocht in de stad door de St Jorispoort, naar de
Kathedraal en de abdij van St Michiel. ‘Le peuple
De Gulden Passer. Jaargang 2
37
le benissoit en passant, et admirant sa bonne grace disoit que les peintres faisoient
tort a sa beauté et qu'il estoit autre qu'on le designoit’. Uitvoerig worden dan alle
feestelijkheden, verlichting en vuurwerk, plechtige missen, een bal bij Don Hieronimo
de Brisneno, vertooningen, enz. beschreven. Ph. Chifflet vertelt zelfs, dat men aan
den Prins-Cardinaal als groote zeldzaamheid liet zien: ‘une truye de Gand de grandeur
monstrueuse, agée de trente mois, laquelle pesoit 650 livres’.
Op 19 April 's namiddags werd er door eenige ‘confréries’ van de stad, in de groote
zaal van de St Michielsabdij, een Vlaamsche vertooning gegeven van het stuk
Andromeda. De aan de rots geboeide dochter van den Koning van Ethiopië stelde
hier de stad Antwerpen voor, beroofd van de handelsvrijheid aan den boord der zee
en blootgesteld aan de woede der kettersche en opstandige Hollanders, hier
verpersoonlijkt door het monster, dat Andromeda zocht te verslinden. De
Prins-Cardinaal was Perseus, ter bevrijding van Andromeda-Antwerpen opgekomen.
Ph. Chifflet is vol bewondering voor de prachtige versiering van de Jezuïetenkerk,
waar hij op 20 April mis las voor den Prins-Cardinaal. ‘On n'a rien vu de si sumptueux
partout ou nous avons esté avec S.A.’ Hij beschrijft o.a. den heerlijken kazuifel, dien
hij als miscelebrant moest dragen. Het goud en het zilver en de kunstige borduursels
waren zonder weerga. ‘Cest chasuble estoit si pesante, schrijft hij, que i'avois peine
de me relever après les genuflexions.’ Hij gewaagt ook met geestdrift over de muziek,
die daar uitgevoerd werd door talrijke knapen, begeleid door allerlei speeltuigen.
‘Sur les ailes de l'Eglise (comme se dressant en deux estages) il y avait 22 espinettes
a grands claviers, et deux en bas pres de l'autel, toutes tinctoient a divers chans, et
d'un bel accord durant la messe.’
Na de mis brachten de Paters Jezuïeten den Prins-Cardinaal in het klooster in de
kamer van een broeder, die zulke heerlijke bloemen schilderde, dat de hand geneigd
was om ze te plukken. Ph. Chifflet noemt dien schilder niet, maar het spreekt van
zelf, dat het de beroemde bloemenschilder Daniel Seghers is, die destijds in het
Antwerpsche professiehuis der S.J. vertoefde. Men bood den Prins-Cardinaal twee
schilderijen aan, het eerste een beeld van O.L. Vrouw in een tuin van rozen en andere
bloemen, het andere voorstellende het kind Jezus en zijn kozijntje St Jan Baptista
met bloemen spelende.
De Gulden Passer. Jaargang 2
38
Hier werd aan den Prins-Cardinaal ook getoond: ‘Son visage en perspective fait par
un Hollandois nommé Abraham de Vries qui retournoit fraichement de Paris’1). Zijne
Hoogheid en het hof bewonderden dit portret ten zeerste en noodigden dezen schilder
uit om zich te Brussel te komen vestigen. ‘On invita ce peinvenir tenir sa résidence
à Bruxelles, et luy donna t'on le prix par tre a dessus (?) Van dick d'un commun
accord’.
Na het feestmaal door de Paters Jezuïeten aan den Prins-Cardinaal en zijn gevolg
aangeboden, werden door de leerlingen van het college een gelegenheidstuk en
verscheidene balletten uitgevoerd.
Op Zaterdag 21 bezocht de Prins-Cardinaal nog drie Antwerpsche schilders in hun
woning, nl. Rubens, Sneyers en Geeraard Zeghers. Van Rubens roemt hij de ‘doctrine
universelle qu'il conioint à l'art’; van Sneyers zijn bekende gave om dieren te
schilderen; en van Zeghers zegt hij o.m. ‘(il) a acquis de grands moyens par son
industrie et basti une maison sur la mer brughe plus semblable a un palais qu'a la
demeure d'un peintre’2).
Wij stippen die bijzonderheden hier enkel aan omdat het gebruik van Ph. Chifflet's
handschrift ons daartoe nu gelegenheid verschaft. Ons hoofddoel bij het schrijven
van dit stukje is echter vooral de aandacht te vestigen op hetgeen de kapelaan van
den Prins-Cardinaal vertelt over diens bezoek aan de Plantijnsche drukkerij, dat ook
op het programma voorkwam.
Philippe Chifflet voelde zich zeker geneigd om over dit bezoek wat uitvoeriger te
schrijven dan over andere. Hij was niet alleen de vriend van Balthasar Moretus I, die
toen aan het hoofd der drukkerij stond, maar hij was ook zijn gast. Reeds in een brief
gedagteekend 12 Januari 1635 had Balthasar Moretus hem uitgenoodigd: ‘ubi
Antverpiam cum Principe adveneris, te hospitem expecto’3). Ook Ph. Chifflet's broeder,
de geneesheer van het Hof Jean Jacques, zijn zuster en zijn neef werden gevraagd.
In een brief van 11 April schrijft Balthasar Moretus o.a. ‘Gratissimum te mihi
hospitem futurum; nec Amplissimi fratris tui filio hospitium quaerendum, qui
1) Dr A. von Würlbach (Niederl. Künstlerlexikon) vermeldt dat de Jezuïeten te Antwerpen aan
den Prins-Cardinaal zijn portret gaven, door Abraham De Vries geschilderd.
2) Zie M. Rooses: Geschiedenis der Antwerpsche Schilderschool blz. 410. (Gent, A. Hoste,
1879).
3) Arch. Plantin-Moretus CIIIIL., blz. 154.
De Gulden Passer. Jaargang 2
39
eodem tecum fruetur. Imo si et frater una cum sorore venire dignetur, eadem domus
ipsis patebit’1).
Het bezoek aan de Plantijnsche drukkerij had plaats op Donderdag 19 April in den
namiddag nadat de Prins Cardinaal den eersten steen van de Carmelietenkerk had
gelegd. Max Rooses vermeldt het2) zonder er eenige bijzonderheid over mede te
deelen. Ziehier hoe Ph. Chifflet er verslag over geeft.
‘La cérémonie achevée (het leggen van den eersten steen der Carmelietenkerk),
S.A. (de Prins-Cardinaal), désireux d'imiter la louable curiosité des Archiducs Albert
et Isabelle, de la Reyne-Mère, du Roy de Pologne, prince pour lots, et de plusieurs
autres grands Princes, fut visiter l'Imprimerie Plantinienne du Sieur Balthasar Moretus,
chez qui j'estois logé; et vit-il imprimer en sa présence une belle inscription en grande
feuille estendue, que le Sieur Balthasar Moretus luy presenta et à tous ceux de sa
cour, en mesme temps qu'on les levoit de la presse’.
Wij hebben den tekst van dit huldeblad teruggevonden in de Triomphael Incomst
van den Doorl. Prince Cardinael uitgegeven door Godtgaf Verhulst (1635). Wij
laten hem hier volgen met zijn lof voor den vorst, zijn zinspeling op den oorlog met
de Hollanders, die geen vijanden maar blinde verdoolden zijn, en zijn vredewenschen:
SERENISSIME PRINCEPS
FERDINANDE,
QUI
Cum invictissimo Caesare, Potentissimo Hungariae Rege, utroque tibi cognomini,
victrices copias in sacri Romani Imperij hostes feliciter eduxisti;
Iam batavos, non tam hostes quam rebelles, nec tam rebelles quam caeco errore
seductos, maximi Regis fratris tui armis atque auspicijs, Marchionis Aytone3) prudentia
& industria, Austriacae vertitus ac felicitatis tuae ductu
1) Arch. Plantin-Moretus blz. 173. ‘Dat gij bij mij een zeer welkome gast zult zijn, en dat de
zoon van uwen Doorluchtigen broeder geen logement zal behoeven te zoeken, vermits hij
met u dezelfde gastvrijheid zal genieten. Meer nog, indien de broer zich gewaardigt ook met
zijn zuster te komen zal hetzelfde huis voor hem openstaan.
2) Christophe Plantin (Antw. Zazzarini 1913, blz, 294).
3) In den nacht van 20 tot 21 April kwam de Markies van Aytona ook te Antwerpen aan.
De Gulden Passer. Jaargang 2
40
Felicius Debellato,
Clementius reducito:
Mox ob Belgicam omnem pacatam,
UT PACIFICATOR, UT PATER PATRIAE,
Gloriosus triumphato.
Haec sua & bonorum omnium vota,
OFFICINA PLANTINIANA,
Regiae celsitudinis tuae recreata adventu, gratulabunda concepit; venerabunda te
coram praesente excudit Xiij. Kal. Maias Anni M. DC. XXXV.
Wat Ph. Chifflet verder over het bezoek aan de Plantijnsche drukkerij vertelt is
werkelijk interessant omdat het ons een denkbeeld geeft van het belang en de
bedrijvigheid van dit werkhuis in 1635.
‘S.A. prit un plesir singulier à veoir les compositeurs assambler les caractères,
entrelarder les distinctions et les espaces et arranger le tout sur la forme, s'enquérant
de plusieurs belles curiositez qui concernent le collecte de cet art. Le Sieur Moretus
le pourmena de l'Imprimerie par tous les quartiers de son logis, et luy fit veoir toute
son oeconomie qui ressemble a une petite république: en un quartier estoient les
correcteurs, en un autre les assembleurs, deça les fondeurs et répareurs, et enfin les
tailleurs en bois qui fort à propos, venoient de parachever l'image de S.A. de son
long, armé en guerrier, et si bien faite qu'elle fut admirée par tous ceux de la Cour.
Aussi le dessein avoit esté dirigé par Rubens et dressé par un de ses plus braves
disciples. Au bas estoient ces mots:
IMPERII et FIDEI vindex, dum proteris hostes,
FERDINANDE, Austriacis oriens lux addita Fastis;
Sisne togâ, dubium reddens, an clarior armis,
Hoe frontis decus, hos cultus, haec ora ferebas.
Icy se pourra descrire l'oeconomie du Sieur Moretus, qui est ordinairement de 40
ouvriers, payez punctuellement tous les samedis, qui sont les compositeurs, tireurs
ou imprimeurs, correcteurs, assembleurs, graveurs tant en bois qu'en taille douce,
puis les fondeurs et quelquefois d'autres pour faire des matrices avec les poincons
anciens’.
Een zeer belangrijke mededeeling in dit verslag is die betreffende het voltooien
van de houtsnede, het portret van den Prins-Car-
De Gulden Passer. Jaargang 2
41
dinaal voorstellende. De graveur, die hier bedoeld wordt, is Christoffel Jegher of
Jegherendorff. Hij werkte naar een teekening van Erasmus Quellin. Wij geven hierbij
een reductie van deze houtsnede. Het oorspronkelijke blad heeft een formaat van 36
× 27.
Uit deze passage blijkt dus dat Chr. Jegher met nog andere graveurs in het jaar
1635 in het Plantijnsche Huis zelf werkzaam was. Wij wisten overigens, dat Jegher
onder de gewone werklieden van Moretus behoorde en door hem per week betaald
werd.1) Het bezoek van den Prins-Cardinaal had plaats een jaar nadat Jegher zijn
merkwaardige reeks portretten van de Romeinsche Keizers voor camaïeu-druk had
gesneden. Het werken naar teekeningen van Erasmus Quellin, geïnspireerd door
Rubens, was overigens bij Jegher niet zeldzaam.
Het bezoek van den Prins-Cardinaal vervulde Balthasar Moretus met een
begrijpelijke fierheid. Hij schrijft er over aan verscheidene zijner bekenden en zondt
hun daarbij een exemplaar van het huldeblad, dat hij den Prins had aangeboden. In
een brief aan Antonius de Winghe (20 April 1635) lezen wij: ‘Ispe Princeps hesterno
Typographiam meam visere dignatus est. Inscriptionem eo praesente excudi, quam
mitto’2) Aan Jan de la Faille schrijft hij onder dagteekening VI Kal. Maias 1635:
‘Sermus Princeps Cardinalis officiam meam sua praesentia honestavit: ego
Inscriptionem obtuli, ispso spectante excusam, quam R.P. sempilij Libris adiunxi.
Spero quà in ea Inscriptione concepi vota, Deus secundabit, totius orbis Christiani
bono’3) Onder de menigvuldige brieven, waarin melding gemaakt wordt van het
vorstelijke bezoek, is er een, dien wij hier toch nog even willen aanstippen. Balthasar
Moretus deelde ook het nieuws mede aan zijn neef Franciscus Raphelengius, die op
dat oogenbtik met een van zijn zusters te Delft verbleef. ‘Nos hic in gaudijs, luidt
het in dien brief van 8 April 1635, et publicis et privatis; quorum te, cum sorore tua,
participiam, si temporum infelicitas pateretur,4) unice optarem. Sermus Princeps
Antverpiam venit; nec tantos fratri suo Regi in Regnis Hispaniarum, quantos sibi in
Belgio honoros delatos, letus agnovit. Plantiniam etiam
1)
2)
3)
4)
M. Rooses: Chr. Plantin (Uitg. Zazzarini. 1913, blz, 301).
Arch. Plantin, Reg. CIIIIL, blz. 174
Id. id., bl. 175.
Zinspeling op den oorlogstoestand tusschen Spanje en Holland verbonden met Frankrijk.
De Gulden Passer. Jaargang 2
42
suâ praesentiâ illustrare dignatus est, eiqz Inscriptionem hanc ipso coram spectante
excusam obtuli. Hinc adiungo Inscriptiones Arcuum et Pegmatum à me senatu volente
impressas: itemqz libellum Flandricum, è quo soror tua triumphales nostras pompas
cognoscat’.1) Het hier bedoelde Vlaamsche boekje, waaruit de zuster van F.
Raphelengius de pracht van de intrede van den Prins-Cardinaal zou leeren kennen,
is zonder twijfel de Triumphael Incomst van Godtgaf Verhulst.
De bron van familievreugde waarop Moretus bij het begin van dezen brief zinspeelt,
is een dubbel huwelijk, dat van Martinus Nutius met Catharina Galle, en dat van
Elisabeth Moretus, dochter van Jan I, met Michiel Hugens, zoon van Reginald,
thesaurier en ‘senator’ van Antwerpen, gesloten op 6 Mei 1635.
*
**
In het Diarium van Ph. Chifflet wordt nog een ander vorstelijk bezoek aan de
Antwerpsche aartsdrukkerij aangeteekend.
Ditmaal was het Thomas van Savoye, prins van Carignan, zoon van Karel
Emmanuel van Savoye, die naar Antwerpen kwam op 19 Augustus 1634. Ontevreden
over Cardinaal de Richelieu, sloot hij bondgenootschap met de Spanjaards, die hem
het bevel over hun leger in de Nederlanden toevertrouwden.
Ph. Chifflet vertelt, dat Prins Thomas te Antwerpen ontvangen werd, ongeveer op
dezelfde wijze, waarop dit met de Infante in 1625 te Breda gebeurde. Hij werd door
de burgerij van de haven naar het huis van Sr Vandergouette geleid, waar hij zou
verblijven en waar het magistraat hem verwelkomde bij monde van den pensionaris.
Daags nadien, op 20 Augustus, hoorde Prins Thomas mis bij de Jezuïeten, waar hij
de zeldzaamheden en de rijke sieraden bewonderde. Daarna bezichtigde hij den
kermisommegang met zijn gewonen praal. Hij bezocht de citadel, waar hij een
smeekende vrouw genade verleende voor haar man, die moest opgehangen worden.
Op 21 Augustus genoot Balthasar Moretus de eer Prins Thomas te Ontvangen.
1) Arch. Plantin, Reg. CIVL. blz. 176.
De Gulden Passer. Jaargang 2
43
‘La matinée du 21, schrijft Ph. Chifflet, fut employée à veoir les riches tableaux de
la grande église et la maison des Oesterlins. Après disner S.A. fut veoir la maison
de Rubens et de trois autres peintres les plus fameux, celle des Tapissiers et
l'Imprimerie de Plantin, où Moretus luy présenta dans une grande feuille ceste
inscription:
Serenissimo Francisco-Thomae Sabando-Austriaco, generosissimae indolis Principi,
qui cum Martello Brabantiae Duce dicere ausit ac possit: regnare nolo, et imperare
Regibus a iustâ aberrantibus belli caussâ; officinia Plantiniana, maximi Heroiis
recreata aspectu, perpetuam felicitatem Marti Phoebique alumno, belli ac pacis artes
edocto, venerabunda apprecatur XII kal. septemb. anni M. DC. XXXIV.’
Op 22 Aug. na mis gehoord te hebben in de marmeren Lorettokapel der
Carmelieten, vertrok Prins Thomas naar Hulst, Selzate en Gent.
In de correspondentieboeken van Balthasar Moretus vinden wij ook sporen van
dit bezoek.1) Philippe Chifflet had hem verscheidene brieven gezonden om hem te
verwittigen dat Prins Thomas naar Antwerpen kwam en zijn drukkerij ging bezoeken.
Die berichten waren niet tot bestemming gekomen en eerst op het laatste oogenblik
werd Moretus van het voornemen van Prins Thomas op de hoogte gebracht. Dit
bracht den drukker evenwel niet in verlegenheid. Het huldeadres, dat hij in dergelijke
omstandigheden aanbood, zou klaar zijn. Daar had hij nooit veel last mee, schreefhij
aan Chifflet, hij verzon dit gewoonlijk in één uur gedurende den nacht, als hij maar
de eeretitels van den bezoeker kende. Nu had hij vernomen, dat Prins Thomas
opperbevelhebber werd der Spaansche troepen om Lotharingen te heroveren en hij
had in verband daarmee al een huldetekst gevonden, die den Prins niet weinig zou
loven en toch niemand kwetsen. Hij zou dien tekst onderwerpen aan Ph. Chifflet's
broeder, den geneesheer van het hof, die deel ging uitmaken van het vorstelijk gevolg
en bij Moretus te gast zou zijn.
De brief, waaraan wij deze bijzonderheden ontleenen, is gedagteekend op 16
Augustus 1634, en luidt als volgt: ‘Rde admodum et Clarme Domine, - Non unas tuas
de Sermi Principis Thomae huc adventu accepi, quem tamen in diem veneris diferri
hic intelligo.
1) Arch. Plantin, Reg. CIIIIL, blz. 109 en 111.
De Gulden Passer. Jaargang 2
44
De Inscriptionibus quas Principibus Typographiam meam praesentiâ suâ illustrantibus
offerre soleo, haud multum laboro, horâ unâ nocturna concipere eas solitus dum
titulos ipsorum ac dignitates satis cognovi. Belli Imperatorem hunc fore inaudivi
adversus Francos pro Lotharingo restituendo; aliquid iam concepi, quo eum haud
leviter laudem, nec quemquam graviter offendam. Amplmi D. fratris tui iudicio
submittam, quem gratissimum mihi hospitem exspecto.’
Daags na het bezoek van den Prins, dien Moretus niet alleen als een vereerder van
Mars, maar ook een begunstiger van Phoebus' kunsten had gehuldigd, wordt Ph.
Chifflet daarvan op de hoogte gebracht. Moretus zendt hem, op verzoek van Jean
Jacques Chifflet, eenige exemplaren van het huldeadres. Alleen iemand, die een
onrechtvaardigen oorlog op zijn geweten heeft, schrijft Moretus, zou hem kunnen
kwalijk nemen, dat hij Prins Thomas met Marcellus vergeleek. Ziehier den tekst van
dit tweede briefje: ‘Rde Admodum et Clarme Domine, Discessit hodie cum Amplmo
fratre tuo, serenissimus Princeps, qui Typographiam meam invisere dignatus est,
utpote non tantum Martis, sed et Phoebi artium cultor. Mitto fratris tui iussu, haec
Inscriptionis meae, qua Principem excepi, exemplaria. Quod Marcello eum assimilem,
nemo merito indignetur, nisi quem iniusti belli conscientia accuset’.
MAURITS SABBE.
De Gulden Passer. Jaargang 2
45
Nog de triomf van Jacobus Castricus.
Mijn artikel over deze merkwaardige Antwerpsche houtsnede, gepubliceerd in het
vorige nr van dit tijdschrift1), lokte van bevoegde zijde eenige opmerkingen uit, die
mij nopen op het onderwerp terug te komen.
De heer Campbell Dodgson, conservator van het Prentenkabinet in het Britsch
Museum, was het volkomen eens met mij om de bewering van von Loga, dat nl. de
Triomf het werk zou zijn van Hans Holbein, als onhoudbaar te beschouwen. Maar
toch kon hij er niet toe besluiten, schreef hij mij, om het stuk toe te kennen aan Dirk
Vellert.
Ik wil grif toegeven dat er twijfel bestaat. Met volstrekte zekerheid heb ik mijn
toeschrijving dan ook niet staande gehouden. Maar dit mogen wij dan toch allerminst
voorloopig als zeker aannemen, dat de gravuur ontstaan is in de onmiddellijke
werksfeer en onder rechtstreekschen invloed van Vellert. En dit in afwachting dat
de een of andere ontdekking ons overtuigend komt bewijzen dat het werk aan hem
of aan een anderen kunstenaar moet worden toegekend.
Mijn vorig stuk was reed afgedrukt toen mij onder de oogen kwam het opstel van
Max J. Friedländer over Petrus Coecke van Aelst, in het Jahrbuch der kgl.
Preuszischen Kunstsammlungen, Bd. 38, p. 83. De Duitsche kunsthistoricus zegt
daarin:
‘Ein genaues Studium der Dekorationsformen des Madonnenthrons in dem
Triptychon der Somzée-Sammlung führt -überraschend- zu dem Holzschitt mit dem
Triumph des Jacobus Castricus, vor dem von Loga an keinen Geringeren als an
Holbein gedacht hat. Dieser Holzschnitt ist in Antwerpen, wo der berühmte Arzt
lebte, entstanden; er ist mit dem Stadtwappen bezeichnet. Coecke wird 1527 in der
Gildenliste Printer und Maler genannt. Johannes Grapheus, der Verleger des Castricus,
für den der Zeichner des Triumphes, wie Kristeller richting bemerkt hat, ein auffällig
gutes, schon 1527 verwendetes Signet geschaffen hat, stammt aus Alost, war ein
Landsmann und Generationsgenosse Coeckes, überdies ein Bruder des Stadtschreibers
Cornelis Grapheus, mit dem Coecke nachweislich in Beziehungen stand. Also
1) De Gulden Passer, 1923, nr IV, blz. 153.
De Gulden Passer. Jaargang 2
46
die äuszerlichen Umstände erleichtern die Zuschreibung. Nun vergleiche man die
Ornamentformen, besonders die Füllungen mit geflügelten Meerweibchen und dem
Zahnschnitt darüber, die Profile, die Füllhörner als Schlussmotiv (Triumphbogen
und Madonnenthron), sowie den Schmuck der Kandelaber mit Widderköpfen und
Fruchtgehängen (Rahmen des Signetes und Madonnenthron).
Von dem Ornament abgesehen, erscheint der Faltenwurf in dem herabrieselnden
Mantel des hl. Ludwig ähnlich dem Faltenwurf der weiblichen Genien in dem
Castricus-Triumph, während schwere Geschiebe der parallelen horizontalen
Bauschungen im Gewand der Madonna nicht seinesgleichen in den Holzschnitten
hat. Die Haartracht der Madonna mit dem Zopf, der kranzartig um den Kopf
geschlungen ist, kehrt regelmäszig bei allen weiblichen Figuren der Holzschnitte
wieder.
Der Castricus-Triumph wäre 1527 oder kurz vorher anzusetzen, wie das 1527
schon benutzte Signet, das Triptychon aber wohl noch etwas früher.’
Friedländer, wiens bevoegdheid we zeker niet in twijfel zullen trekken, komt dus
met de nieuwe stelling voor den dag, dat de Triomf het werk zijn van Pieter Coecke.
Hij steunt daarbij op de overeenkomst tusschen bijzonderheden van den Triomf en
van een schilderij dat Friedländer zelf aan Coecke toeschrijft, n.l. een drieluik met
op het middenpaneel een Madonna op een overvloedig versierden troon, op het linker
luik een heilige bisschop, op het rechter de H. Lodewijk1). De overeenkomst is
inderdaad treffend, zoozeer zelfs dat het bijna geen twijfel lijdt, of het schilderij en
de Triomf zijn van één en denzelfden kunstenaar.
Maar de toeschrijving van het schilderij aan Coecke staat lang niet vast, en we
staan hier eens te meer voor een van die duistere problemen, welke in de ingewikkelde
studie der Antwerpsche zoogezegde ‘maniëristen’ van de XVIe eeuw zoo talrijk
voorkomen. En vooral de figuur van Pieter Coecke staat daarin nog zeer onduidelijk
omlijnd.
1) Het schilderij behoorde destijds tot de verzameling de Somzée te Brussel. Het kwam voor
op de Tentoonstelling der Vlaamsche Primitieven te Brugge in 1902 (nr 366) en is
gereproduceerd in het werk van Max J. Friedländer Meisterwerke der Niederländischen
Malerei des XV. und XVI. Jahrhunderts. München 1903, Tafel 77, waar het nog toegeschreven
werd aan een Brusselschen meester van omstreeks 1530.
De Gulden Passer. Jaargang 2
47
Eén ding echter staat vast, dat er geen de minste overeenkomst bestaat tusschen den
stijl van den Triomf en dien van de beroemde zeven houtsneeplaten van Coecke
Moeurs et fachons de faire des Turcqs. Maar ook daar rijst twijfel; inderdaad, al zijn
de teekeningen van dit plaatwerk zeker van Coecke, niets bewijst dat hij ze zelf
gegraveerd heeft, en zijn oorspronkelijke teekenstijl kan wel door den houtgraveur
vervormd zijn geweest.
Het vraagstuk is intusschen buiten het kader van dit tijdschrift gegroeid, en de
oplossing behoort nu verder tot het gebied der zuivere kunstgeschiedenis. Ik stel me
dan ook voor het na diepere studie elders te behandelen.
Dít moet echter nog worden aangemerkt, dat Friedländer zich vergist als hij den
Triomf dateert 1527 of iets vroeger: we weten dat de plaat ontstond na de epidemie
der zweetziekte van 1529.
A.J.J. DELEN.
De Gulden Passer. Jaargang 2
48
Boeken. - livres.
Christoforo Plantin.- Testo di Albano Sorbelli, publicato nel MCMXXIII a
cura e coi tipi della scuola del Libro in Milano.
C'est l'heureux privilège de ceux qui ont créé dela beauté, d'appeler encore de la
beauté dans le culte de leur souvenir.
Cette pensée, presqu'un aphorisme, nous est venue en feuilletant la belle plaquette
que le bibliophile-historien, directeur de la ‘Biblioteca Comunale dell'Archiginnasio’
à Bologne, Albano Sorbelli, et les élèves de l'Ecole de Typographie de Milan viennent
de consacrer en un geste pieux à notre maître-imprimeur Christophe Plantin.
M. Sorbelli y étudie la vie et l'oeuvre de Plantin en se basant sur les travaux de
Rooses, Degeorge, Van der Straelen, Béduvez, Ruelens et De Backer ainsi que sur
la Correspondance publiée par les Bibliophiles anversois. Le biographe italien s'est
également servi dans une large mesure des publications faites en 1920 par le Musée
Plantin-Moretus à Anvers et par le Musée du Livre à Bruxelles, à l'occasion du
quatrième centenaire de la naissance de l'architypographe.
L'étude de M. Sorbelli est d'une lecture agréable et témoigne de l'admiration sincère
que lui inspire l'oeuvre de Plantin.
Au point de vue de l'exécution technique, les élèves de l'Ecole de Typographie de
Milan ont produit un petit chef d'oeuvre de sobre élégance, en tous points digne du
grand précurseur qu'ils ont voulu honorer.
Trois-cents exemplaires numérotés de cette jolie plaquette ont été mis dans le
commerce.
M.S.
Antwerpen's Oudheidkundige Kring. 2e jaarboek (1921-1922). Drukk.
Buerbaum-Van der Goten. Antwerpen.
Deze wakkere vereeniging van verzamelaars van oudheden heeft in de laatste twee
jaren veel werkzaamheid aan den dag gelegd. Lezingen, uitstapjes, enz. volgden
elkander regelmatig op en nu komt de uitgaaf van het jaarboek het beste wat die
werkzaamheid voortbracht, bestendigen. Buiten het ambtelijk gedeelte en eenige
De Gulden Passer. Jaargang 2
49
opsommingen van verkoopprijzen in belangrijke oudheden-veilingen, bevat dit
jaarboek interessante bijdragen van historischen aard, waaronder wij vooral aanstippen
Twee Vrouwen, Anna van Saksen en Mayken Pypelinckx door Ben Linnig, het
Itinerarium Parisiense van Balthasar Moretus II, of reisbeschrijving naar de Fransche
hoofdstad in 1660, overgedrukt naar het handschrift bewaard in het Museum
Plantin-Moretus, en Bloeitijdperk uit Antwerpen's Verleden door Dr J. Uyterhoeven.
Reynaert de Vos. Reynier le Renard. - Réimpression de l'édition plantinienne
de 1566, avec un avant-propos par Maurice Sabbe et une introduction par
Léonard Willems Az. - Edition du Musée Plantin-Moretus, Grande Librairie
Soc. An., Anvers 1924.
En 1564 Plantin imprima une version en prose de Reynaert de Vos pour Pierre van
Keerberghe, et en 1566 il en publia une autre, en français et en flamand, pour son
propre compte. D'après une annotation dans le Grand livre des affaires (1563-1566)
cette impression était achevée le 2 juin 15661).
L'existence de cette édition, qui n'est pas signalée dans les anciens catalogues de
la maison plantinienne, était connue depuis longtemps; mais il semblait
particulièrement difficile d'en découvrir un exemplaire.
Duverdier mentionne déjà cette édition dans sa Bibliothèque (Lyon, 1585, p. 1119).
Brunet dans le Manuel du Libraire(1863, IV, p. 1228) en donne une description qui
n'est d'ailleurs pas exacte. Elle a probablement été faite d'après un exemplaire
provenant de la vente en 1783 de la bibliothèque du due de La Vallière (II, 3835).
Brunet ajoute à sa description la note suivante: ‘Cette édition est très rare, et
quoiqu'elle n'ait été vendue que 9 fr. chez La Vallière, elie vaut bien davantage.’
Nous acceptons d'autant volontiers l'affirmation de ce fameux bibliographe qu'en
1923 l'ouvrage fut assuré à l'accasion de son envoi à Anvers pour une somme de
4000 francs! Graesse, dans son Trésor des Livres rares (1864, VI, p. 83) ne dit rien
de plus que Brunet. Ruelens et De Backer
1) Registre IV, fol. 81. Regnard de Vos. 1566, 22 juin. Pour A B C D E F G H I K, a 52 p. fl.
26. Contant 10 feuilles à 1600 papier gros bon 33 Henries..... 32.10
De Gulden Passer. Jaargang 2
50
n'ont pas eu non plus sous les yeux un exemplaire de cette édition quand ils ont rédigé
leurs Annales Plantiniennes (1866, p. 65). Ils la citent d'après une mention de J.F.
Willems dans son édition du roman du Renard, parue à Gand en 1836. Willems
lui-même n'en avait jamais vu d'exemplaire. A leur tour Ruelens et de Backer
déclarent: ‘Cette édition doit être excessivement rare.’
Les spécialistes qui s'occupent de l'étude du roman du Renard se sont donnés
beaucoup de peine pour depister un exemplaire de l'édition plantinienne de 1566.
Dans leur édition du roman en prose du Renard (1892) d'après l'édition de 1479,
J.W. Muller et H. Logeman émettent la supposition, à la page 207, que l'édition de
1566 n'est qu'une réimpression, augmentée d'une traduction française, de celle de
1564, et à ce propos ils déclarent ignorer où pourrait se trouver un exemplaire de
l'édition de 1566.
Le seul exemplaire connu jusqu'ici de cette édition rarissime fut découverte il y a
quelques année dans la Bibliothèque de l'Etat à Munich par M. Leonard Willems,
qui fit part de sa trouvaille dans le bulletin de la Société de Littérature néerlandaise
de Leyde (XXX, p. 217). Max Rooses en a reproduit le titre et quatre figures dans
son magistral ouvrage sur Plantin (Anvers Zazzarini & Cie, 1913, pp. 64-65), d'après
les photographies que M.L. Willems avait prises à Munich. Ce sont des gravures sur
bois de Jehan de Gourmont d'après les dessins de Geoffroy Ballain, de Paris,
Vu sa rareté insigne, son intérêt indéniable au point de vue de l'étude du roman
du Renard, ses illustrations particulièrement belles et son original aspect
typographique, un facsimilé de ce livre remarquable méritait d'entrer dans la série
des éditions du Musée Plantin-Moretus. L'édition présente a donc été faite d'après
l'exemplaire de Munich. Ce n'est pas une reproduction anastatique. La mise en page
et le format ont été conservés autant que possible et les caractères, quoique
n'appartenant pas aux collections du Musée Plantin, ressemblent beaucoup à ceux
dont l'illustre architypographe s'est servi.
L'introduction critique qui convient à cette réimpression est l'oeuvre de celui qui
a eu la rare fortune de retrouver le livre: M.L. Willems est un des spécialistes les
plus érudits pour tout ce qui concerne l'étude du roman du Renard. L'édition, qui
contient également un avant-propos de M. Sabbe, conservateur du Musée
De Gulden Passer. Jaargang 2
51
Plantin, a été tirée à 1o 25 exemplaires sur papier du Japon, prix de souscription frs.
350, 2o 250 exemplaires sur papier de Hollande, prix de souscription frs. 150.-.
De Gulden Passer. Jaargang 2
52
Illustrations du ‘Reynaert de Vos, Antw. C. Plantin. 1566.’
Bois gravés par Jehan de Gourmont d'après les dessins de Geoffroy Ballaing,
De Gulden Passer. Jaargang 2
53
Briefwisseling van de Gebroeders Verdussen, Hieronymus III en Jan Baptist,
1669-1672. - Uitgegeven door Dr Maurits Sabbe, conservator van het Museum
Plantin-Moretus. Deel I. - Uitgave van de Vereeniging der Antwerpsche
Bibliophilen, nr 37.
In den loop van het jaar 1921 werd de handschriftenverzameling van het Museum
Plantin-Moretus verrijkt met twee schrijfboeken, bevattende, het eerste 95 en het
tweede 70 brieven, cognossementen en andere handelsstukken in klad van de
gebroeders Hieronymus en Jan Baptist Verdussen, die te Antwerpen In den Rooden
Leeuw, in de Kammerstraat, drukten en boekhandel dreven voor gemeenschappelijke
rekening, van omtrent 1659 tot omstreeks 1687. De stukken in deze twee schrijfboeken
voorkomende loopen van de jaren 1669,- 70,- 71- en -72. Deze documenten zijn
afkomstig uit de nalatenschap der familie Verdussen, ze kwamen in bezit van wijlen
den eere-rijksarchivaris A. Goovaerts die ze aan het Plantin-Museum verkocht.
De heer dr M. Sabbe heeft nu de uitgave dezer brieven in handen genomen, en het
eerste deel verscheen zoo pas als nr 37 van de uitgaven der Antwerpsche Bibliophilen.
Als wij deze brieven onderzoeken met het doel ons een psychologisch beeld te
vormen van die beide Verdussen's, dan blijkt het al dadelijk dat zij niet die mooie
intellectualiteit en die hooge zedelijke eigenschappen bezitten, die ons in de
correspondentie van Plantin zoo bekoren. Hun schrijftrant en hun gedachten zijn
tamelijk alledaagsch en laag bij den grond. Humanistische geesten zijn ze stellig niet,
maar wel gevatte, handige kooplieden. Zij schijnen geen betrekkingen onderhouden
te hebben met geleerden of schrijvers, want al hun brieven zijn, zonder één
uitzondering, gericht aan papierfabrikanten, drukkers, boekverkoopers, schippers of
voerlieden, met wien ze bijna uitsluitend voor zaken onderhandelen. Zelfs in hun
handelsondernemingen geven zij zelden blijk van dien stouten durf, waardoor een
zakenman als Plantin b.v. bewees, dat een kapitalistenziel in zekeren zin ook een
dichterziel kan zijn, verlangend naar het schoonste en het hoogste in het gekozen
vak.
Zagen wij in de zoo rijke als boeiende correspondentie van Christoffel Plantin een
weerspiegeling van den politiek en geestelijk zoo bewogen tijd, die zich aan de
scholastiek had onttrokken en hier evenals in de andere West-Europeesche landen
het Humanis-
De Gulden Passer. Jaargang 2
54
me en de Reformatie tot bloei bracht, zoo vinden wij in de brieven der gebroeders
Verdussen het beeld van een veel vlakker tijdperk, dat niet meer door zulke geweldige
intellectueele hartstochten doorstroomd werd.
Maar ook als zoodanig zijn deze brieven de weerschijn van een tijd, en tevens van
een paar persoonlijkheden, die onze aandacht alleszins waardig zijn. Het intellectueele
leven van het einde der 17e eeuw worden er op een levende wijze in weerspiegeld,
en daarom zal het blijken dat de Antwerpsche Bibliophilen goed geinspireerd waren
toen ze besloten deze brieven in de reeks hunner uitgaven op te nemen.
Tijdschriften. - revues.
‘De zeventiende-eeuwsche Moretussen hielden van reizen. Niet alleen om wille van
hun zaken ondernamen zij van tijd tot tijd betrekkelijk lange tochten door de
Nederlanden en naar het buitenland, zooals hun zestiende-eeuwsche voorouders reeds
deden, maar ook uit louter toeristischen lust, trokken zij er op uit, gedreven door het
verlangen om land en volk, de rijkdommen der kunst en de eigenaardige levenswijze
der verschillende natiën anders en beter te leeren kennen dan uit boeken.
Verscheidenen onder hen namen bovendien de uitstekende voorzorg reisjournalen
op te stellen, die in het archief van het Museum Plantin-Moretus bewaard worden,
en ons toelaten het karakter en de geestelijke bekommeringen van menigen
vertegenwoordiger van dit Antwerpsche patriciërs-geslacht nader te bepalen en tevens
een aantal belangwekkende bijzonderheden over den toestand, de zeden en de
gewoonten der bezochte gewesten te leeren kennen.’
Aldus de inleiding van het artikel, waarmede dr M. Sabbe in het Julinr. van de
Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie, het uitvoerigste
van bovengenoemde journalen toelicht, nl. dit van Balthasar Moretus III, die in 1668
een reis deed door de Brabantsche Kempen, de meierij van 's Hertogenbosch, Zeeland
en Vlaanderen. Ook dit relaas is een uiterst boeiend document. ‘Het bevat geen
verslag over schokkende gebeurtenissen, getuigt de heer Sabbe; het geeft alleen de
indrukken van rustige reizigers, die er voor hun genoegen op uit waren, en alles
De Gulden Passer. Jaargang 2
55
met jonge nieuwsgierigheid bekeken. Niettegenstaande zijn ietwat onbeholpen stijl
en zijn overvloedig met vreemde woorden doorspekte taal, ligt er in dit handschrift
een zekere onopgedirkte frischheid en oprechtheid, iets als de naïeve
schilderachtigheid van sommige oude gravuren, de echte toon van gedenkschriften
en dagboeken, en zoo geeft het een niet te misprijzen kijk op sommige kanten van
ons vroeger volksleven, waarover wij in geschiedkundige werken gewoonlijk weinig
of niets aantreffen. Het helpt bovendien het beeld volledigen van den
vertegenwoordiger van het Moretusgeslacht, die eenige jaren later tot den adelstand
werd verheven, en hier weer, buiten zijn wakkeren opmerkingsgeest en vaak geestig
goed humeur, de levendigste belangstelling van den nijveraar-edelman laat blijken
zoowel voor den arbeid als voor het hooger cultuurleven en de hoofsche
levensvormen.
In het Januarinr, van Het Boek publiceert dr. M. Sabbe zijn inleiding voor de door
hem bezorgde uitgave van de Briefwisseling der Gebroeders Hieronymus III en Jan
Baptist Verdussen, van 1669 tot 1672 (uitgave nr. 37 van de Antwerpsche
Bibliophilen.)
Naar aanleiding van de voltooiïng van de Nederlandse he Bibliographie van 1500
tot 1540, het bibliografische standaardwerk van W. Nijhoff en M.E. Kronenbergs,
geeft dr Sabbe in Dietsche Warande en Belfort (Jan. en Febr.) een boeiend overzicht
van Antwerpen's Boekenmarkt ten tijde van Keizer Karel.
Ook het tijdschrift Vlaamsche Arbeid wil zich gaan interesseeren voor de
locaal-Antwerpsche geschiedenis. Althans nr. 11-12 van Dec. 1923 bevat van den
heer Lode Baekelmans een artikel van 24 blz. over Jan IJzermans, facteur van de
Olyftack 1590-1631, den alleszins interessanten rederijker, die ons in twee zeer
zeldzaam geworden bundeltjes, de Triumphus Cupidinis (Antw. Wwe Jac. Mesens,
1628), en de Nederlantsche Poëmata (id. id.) proeven van zijn minnedichten en
stichtelijke verzen heeft nagelaten. Van deze 24 blz. zijn er, juist geteld, 3 1/2 van
de hand des heeren Baekelmans zelf! De overige zijn gevuld met aanhalingen uit de
werken van Em. Dilis (De Rekeningen der Rederijkkamer De Olijftak, uitg.
Antwerpsche Bibliophilen) waaruit behalve talrijke inlichtingen en bijzonderheden,
bijna 5 blz. met veel zorg werden overgeschreven; verder van F. Jos. van den Branden,
H, Pirenne, J.G. Frederiks en F. Jos. van den Branden, Jan Frans Willems, F.A.
Snellaert, Prof. Dr Jan te Winkel, Lod. Torfs, Dr R. Foncke,
De Gulden Passer. Jaargang 2
56
Dr G.J. Hoogewerff; 14 blz. beslaan de slordig overgeschreven en met een paar
kleurlooze zinnetjes aaneengelijmde gedichten van Jan IJzermans.
De arme facteur van den Olyftack verdiende waarachtig een knapper en
kunstzinniger biograaf, dan deze triestige compilator, die bij gebrek aan critischen
geest, artistieken smaak en historisch herscheppingsvermogen zijn toevlucht moest
nemen tot... schaar en lijmpot!
*
**
Dans le dernier no de la Revue Belge de Numismatique et de Sigillographie, notre
savant collaborateur, M. Marcel Hoe publie un fort intéressant article sur les Matrices
de Sceaux de Commanautés religieuses anversoises, c. à d. des quatre ordres
mendiants, Dominicains, Frères Mineurs, Carmes et Augustins, établis à Anvers à
partir du milieu du XIIIe siècle, et des religieuses dominicaines. L'article nous donne
en même temps des renseignements précieux sur l'ancienne vie religieuse à Anvers.
M. Douglas C. Mc Murtrie de la Condé Nast Press. Greenwich, Connecticut (U.S.)
publie dans la revue américaine Ben Franklin Monthly (Nov. 1923) un article: The
Typographic Heritage of France, dans lequel il étudie sommairement l'activité des
tailleurs de lettres Claude Garamond, Guillaume Le Bé et Robert Granjon, qui
fournirent à Christophe Plantin un grand nombre de caractères, notamment pour
l'impression de sa Bible Polyglotte. L'article est illustré au moyen d'une reproduction
en format original d'une page de la Bible Polyglotte, montrant la mise en oeuvre des
caractères hébreus fournis par Guillaume Le Bé.
A.D.
*
**
L'Imprimerie à Liège sous l'ancien regime. Voilà le titre d'une étude de documentation
sur la police, la règlementation et les encouragements en matière d imprimerie dans
l'ancienne principauté et surtout dans la ville de Liège. Ce travail est dû aux patientes
recherches de l'archiviste provincial honoraire Théodore Gobert, qui a puisé toutes
ses données dans les archives du conseil privé
De Gulden Passer. Jaargang 2
57
du prince, de sa chambre des comptes, du chapitre de St Lambert, du vicariat général,
du fonds Ghysel, aux Archives de l'Etat, des registres aux recès du Conseil de la Cité,
des Comptes de la Cité, etc. Ces actes complètent d'une façon très heureuse ce que
nous savons déjà de l'histoire de l'imprimerie à Liège par la Bibliographie liégeoise
de X. de Theux et les Notes de Bibliographie liégeoise d'Em. Fairon. Les documents
analysés sont classés idéologiquement et pour chaque groupe en ordre chronologique.
Le premier groupe comprend les mandements, ordonnances et règlements relatifs à
l'imprimerie. Le second renferme les octrois, privilègeset autres avis relatifs aux
impressions. Le troisième a trait aux actes de censure. En quatrième lieu viennent
les encouragements ou subsides accordés aux imprimeurs et aux auteurs. Tous ces
matériaux contribueront dans une large mesure à l'édification d'une histoire définitive
de la typographie au pays de Liège.
L'étude de M. Gobert ne manque pas d'intérêt pour l'histoire de l'imprimerie à
Anvers. Signalons simplement que la première imprimerie régulière à Liège fut
établie par Gualthier ou Walthère Morberius que le Conseil de la Cité mosane fit
venir d'Anvers en 1555 (p. 24), et qui continua à confier l'illustration de ses livres à
des artistes anversois, tel que Arnold Nicolaï. D'un autre document analysé par M.
Gobert il ressort encore que l'Anversois. Gilles Monsieur, obtint en 1610 la permission
d'établir une presse à Hasselt et d'y débiter des livres. (p. 60).
Nos grandes cités belges se rendaient ainsi des services réciproques. M. Gobert
rappelle en effet fort à propos qu'un des meilleurs représentants de l'art xylographique
à Anvers pendant la première moitié du XVIe siècle était le cartier liégeois Robert
Péril, l'auteur du superbe cortège du pape Clément VII et de l'empereur Charles V à
Bologne, conservé au Musée Plantin.
Le travail de M. Gobert a paru dans le tome XLVII du Bulletin de l'Institut
d'Archéologie liégeois (1922).
M.S.
De Gulden Passer. Jaargang 2
1
Bulletijn van de verkoopprijzen van oude Antwerpsche drukken,
onder redactie van
Bulletin des prix de vente d'anciennes impressions anversoises, sous
la rédaction de
M. Sabbe, J. Eelen & A.J.J. Delen.
Beleefd verzoeken wij de heeren boekhandelaars van hier en elders ons regelmatig
hunne catalogen te doen geworden.
Nous prions M.M. les libraires du pays et de l'étranger de nous faire parvenir
régulièrement leurs catalogues.
1924
J. DE WINTER
10 Rue Sainte-Gudule, Bruxelles. - Vente 22 Déc. 1923.
4. Apianus (Petrus). - Cosmographia, per Gemmam Phrysium, apud
Lovaniensis Medicum ac Mathematicum insignem. Antv. 1540.
Berckman, in 4o vel. souple. Grande sphère terrestre au titre, figures
sur bois dans le texte et planches mobiles.
Fr. 120,13. Crasset. - Considérations chrétiennes pour tous les jours de l'année
avec les Evangiles de tous les Dimanches. A Anvers, Pierre Grangé,
1715, 4 vol. in 12o, maroq. vert anc. dos orné, filet d'encadrement
sur les plats, tr. dor.
Fr. 34,15. Des Roches. - Histoire ancienne des Pays-Bas Autrichiens. A
Anvers, J. Grangé, 2 vol. in 8o, joli frontisp. gravé par Cardon d'après
Lens et carte dépliante, veau écaille dos à nervures dorés, compart.
ornés de filets et de fleurons, étiquettes olive et rouge, fine dentelle
sur les plats
Fr. 44,18. Voenius Othon, Anvers 1660. - Amoris Divini Emblemata. Studio et Aere Othonis Vaeni Concinnata. Antv., Exoffic.
Plantiniana Balthas. Moreti 1660, in 4o, maroq. Lavall. joli dos à
petits nerfs, compart. ornés de petites têtes de Chérubins ainsi que
sur chaque angle des plats, fine dent. intér. tr. dor. sur peignes
(Trautz Bauzonnet)
Fr. 180,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
2
26.
33.
34.
35.
36.
38.
Gevartius (C.) - Pompa Introitus principus Ferdinandi Austriaci.
A.S.P.Q. Antverp. decreta et adornata 1635. Antverp. Apud Th. A.
Tulden, 1642, in fol. vélin doré anc. encadrement et medaillon dor.
sur plats tr. dor.
Fr. 220,Flavii Josephi des vermaerden Joetschen hystoriescryvers.
Thantwerpen by Jasp. Troyens, 1580. - Idem. Gheprint Thantwerpen
by Claes van de Wouwere, 1564. Ensemble en 1 vol. in fol. veau
anc. Titres av. bordures sur bois.
Fr. 50,Wijngaert (Den) vâ Sinte Franciscus vol schoonre historien
legenden ende deuchdelycke leeringhen allen menschen seer
profytelyck (à la fin) Gheprent Thantwerpen binnen die Camer
poorte Inthuys vâ Delft bi mi Hendrick Eckert van Homberck. Int
iaer ons Heeren 1518 op den XII dach va December. Pet. in-fol.
caract. gothique à double colonnes, grande figure de St François au
titre. Relié en dem. v. bleu et coins, dos orné à l'antique
Fr. 600,Cronijcke van Vlaanderen; (à la fin): Hier eyndet die edele
Coronycke van Vlaendren... En es gheprent Tantwerpen by my
Willem Vorsterman, 1531, in-fol,, 2 part. en un vol., caract.
gothiques à 2 colonnes, veau anc.
Fr. 280,Contemplationes Idiote in Duytsche gedeelt in VI boecxkens...
overgesedt door B. Jan vâ Alen, minderbroeder... (à la fin) Gheprent
Tantwerpen by Willem Vorsterman (s.d.) (1535), in 12o, bordure
au titre, nombr. fig. sur bois et majuscules ornées, dont plusieurs
coloriées anciennement, marq. typograph. au dern. feuillet, veau
anc. dos à nervures et compart., ornés de granades
Fr. 600,Eutrapel. - Les contes et discours d'Eutrapel, revues et augmentez
par feu Seigneur de la Herissage Gentilhomme Breton. A Anvers
par Jean Natoire, 1578, in-18o, maroq. rouge, dos à nerfs. dent et
filets intér. tr. dor. (Claessens).
Fr. 85,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
3
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
David (J.). - Paradisus Sponsi et Sponsae in quo. Messis myrrha ct
aromatum ex instrumentisae mysteris Passionis Christi colligenda...
Et Pancarpum Marianum Antv. Ex off. Plantiniana. Apud J.
Moretum 1607. - Elogia ab exceltentibus gloria B. Virgini. Antv.
J. Galle. Ens, en un vol in-8o, plein maroq. olive, petits nerfs au dos,
filets à froid, dent. intér. tr. dor.
Fr. 200,Meizo. - Regole militari del cavalier Melzo sopra il governo e
servitio della Cavalleria in Anversa appresso Giachimo Trognaesio
1611 pet. in-fol. maroq. vert, anc. dos piat à compart, ornés, dent.
d'encadrement petites lyres angles, tr. dor
Fr. 44,Sucquet (Ant.) - Via Vitae Aeternae iconibus illustrata per Boet. à
Bolswert. Antverp. Martin Nutius, 1620, fort vol. in 8o, maroq. vert
dos à nervures encadrement de filets, filets sur les plats, dent. intér.
tr. dor. sur peignes (Masson de Bonnelle)
Fr. 155,Bourghesius (Joh). - Vitae passionis et mortis Jesu Christi. Antverp.
Apud Henric. Aertssum, 1622, in-8o, maroq. rouge Janseniste dent,
intér., tr. dor. peigne (Petit)
Fr. 190,Pastorale Rituale. - Romano accommodation. Canones et Ritus
ecclesiasticos... Antverpiae. Apud Societ. Librorum Officie
Ecclesiastici, 1625, in-4o, veau cordé dentelle et compart. de filets
à froid. (Reliure originale)
Fr. 42,Curtius (Cornel). - De Clavis Dominicus liber. Antverpiae apud
Henric. Aertssens, 1634, in-18o, maroq. rouge anc. dos nerfs ornés,
comptant aux pet fers, plats ornés compart. de filets et dent.
ornement au centre et fleurons aux angles, tr. dor
Fr. 46,Seneca. - Flores de l'Anneo Seneca, traduzidas de latin en Romance
Castellano por Juan Martini Cordero Valencinno, y dirigidas al muy
magnifico Senor Martin Lopez. A Anvers Christoforo Plantino,
1555, pet. in-8o, veau Lavall. mod. pet nerfs au dos, marques av.
devise de Plantin sur les plats, dent. intér
Fr. 170,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
4
46.
47.
48.
49.
50.
110.
132.
Terentius. A.M. - Antonio Mureto, Locis prop, innumerabilibus
emendatus. Antverpiae, 1565, pet in-12, titre av. bordure sur bois,
maroq. olive, dos plat, orné de filets et compart, dorés double filet
d'encadr., av. fleurons aux angles, jolie plaque ornementale an centre,
dorée et ciselée
Fr. 280,Nemesius. - De natura Hominius. Antv. Ex off. Christoph. Plantini
1565, texte grec et latin, pet. in-8o marque typogr. au titre, velin
mod. av. marque de Plantin sur les plats.
Fr. 60,Fabricius Georgius. - De Re poetica Libri IIII. Antverp. Christ
Plantini 1565, in-18, maroq. rouge anc. dos et plats mosaïqués de
maroq. jaune et olive, filets et fine dentelle aux petits fers aux
pointiliés et fleurons aux angles, tr. dor.
Fr. 400,Plautus. - Comoedia viginti olim a Joachimo Camerario emendatae.
Antverp. 1566, titre av. encadr. grav. s bois in 18o, relié en peau de
truie estampée, au 1r plat plaque à froid, la - Justice - au 2d, Lucrèce,
bordures à froid
Fr. 80,Gemma (Corn.) - De naturae divinis characterismis; seu raris et
admirandis spectacules, causis, indiciis... Libri II. Antverp. Christ.
Plantini, 1585, 2 tomes en 1 vol., in-8o veau fauve, dent, intér,
marque de Plantin sur plat
Fr. 160,Ragot De Grandval. - Le vice puni, ou Cartouche, Poëme. Nouvelle
edition avec les figures convenabies à chaque chant, dont les dessins
ont été faits sur les lieux ou Cartouche s'est le plus signalé. Imprimé
à Anvers et se vend à Paris chez P. Prault, 1726, pet. in-8, dos et
coins maroq. vert dos à compart, filets tr. dor
Fr. 65,D. Joan Chrysostomi. - In sanctum jesu-Christi Evangelium
Secund. Mathaeum comentarii. - Comentarii Marcum et Lucam
Antverp. Apud Joan Steelsum 1542. 2 forts vol. in-8, veau sur ais
dos à 3 gros nerfs, plaque à froid ornée de médaillons av. portraits
sur les plats
Fr. 80,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
5
184.
Theatrum Pictorium Davidis Teniers. - Antverpiensis in quo
exhibentur ipsius manu delineatae eiusque cura in aes incisae
Picturae archetypae italicae. Antverpiae Henric. Cornel. Verdussen
1658, in fol. veau anc.
Fr. 340,-
ALBERT DE TAVERNIER (FILS)
53, Rempart Sainte-Cathérine, Anvers. no 47, Févr. - Mars 1924.
10. Alder-Sekersten Troost in den uytersten noodt... te verwachten
door de H. Barbara. Antw. v. Soest, in 12o fig. S.L. titre
Fr. 2,50
41. Anselmo (Ant.) - Commentaria ad perpetuum edictum Ser Princ.
Alberti et Isabelli. Antv., ap P. Bellerum 1656, infol. vélin
Fr 15,44. Grapheus (Corn.) - De seer wonderlijcke, schoone Triumphelijcke
Incomst v.d. Hooch. Prince Philips, Prince v. Spaignen... in de stadt
Antwerpen, anno 1549. Geprint Tantw., voor P. Coecke van Aelst,
1550, in 4o, vélin. Titre encadré et pll. grav. sur bois. (Très rare)
Fr. 120,54. Artiickelen van het bestant ghesloten ende gheconcludeert voor
XII iaren tusschen de maiesteyt des konincks van Spanien, etc. ende
de eersthertoghen onse souvereyne princen van d'eene syde, ende
de Staten van de vereenighde Provincien der Nederlanden van
d'andere syde. - T'Antwerpen, by Joachim Trognesius. 1609. In 4o
demi réliure velin.
Fr. 15,56. Assertio juris imperatoris Caroli huius nom. Quinti..... edita in
Comitiis Ratisbonensibus anno 1541. Et confutatio oppugnationum
G. Cliviae Ducis, Frankfor, die exhibitarum. Anno 1539. Antverpiae,
excud. Mart Meranus 1541, in-12o vél. av. marq. typogr. s.l. titre
Fr. 50,63. Aurelius. - Prudentius Clemens, Theodori Pulmanni Cranenburgii,
et Victoris Giselini opera, ex fide decem librorum manuscriptorum
emendatus, et in eum, eiusdem Victoris Giselni commentarius.
Antverpiae ex officina Christophori Plantini, 1564, in-8o, Rel. v.
(18o s.) marque d'imprimeur sur le titre.
Fr. 25,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
6
69.
76.
81.
88.
90.
94.
96.
114.
Barlandus (Adr.) - Rerum Gestarum a Brabantiae ducibus historia...
Anv., Excud. J. Gravius, 1551, in-8o, vélin.
Fr. 12,Becanus (G.) - Ser. Principis Ferdinandi Hispaniarum infantis S.R.E.
Cardinalis triumphalis introitus in Flandria metropolium Gandavum.
Antv., J. Meursii, 1636, in-fol. rel. v. anc. Fig. s.l. titre et 42 pll. et
portr. grav. s cuivre. Rare.
Fr. 175,Bellemans. - Den lieffelijken Paradijsvogel, tot God omhoog
vliegende, behelsende verscheijde geestelijcke Liedekens van de
Goddelijcke liefde... 8e Druck. Antwerpen, Rijmers, s.d... in-16 obl.
(Très rare)
Fr. 40,Biblia Sacre. - Dat is alle de H. Schriften... Antwerpen, Moerentorf,
1653, in-4o. Rel. v. est. Car. goth
Fr. 60,Bidermanus (J.) - S.J. Heroum epistolae epigrammata et Herodias,
Antv., ex off. Plantiniana, B. Moreti, 1634, in-18 vélin
Fr. 5,Blijde incomste v.d. Hertochdomme v. Brabant (die)..... Anno 1549,
Antw., J.B. Carstiaenssens, in-4o
Fr. 2,50
Bochius (J.) - Historia Narratio profectionis et inaugurationis Ser.
Belg. Principum Alberti et Isabellae, Austriae archiducum. Antv.
ex off. Plantiniana, 1602, in fol. Rel. v. Titre entouré de fig., portr.
au milieu en haut. Av. nombr. pll. (feux d'artifice. arcs de Triomphe,
etc.) grav. s'cuivre.
Fr. 100,Christijn (J.B.) - Brabandts Recht. Dat is Generale Costumen van
den lande van... Brabandt midtgaders v.h. hertoghdom v. Limborgh,
stede en de lande van Mechelen. Alles verryckt met summarien...
door J.B. Christyn, Antw., Knobbaert, 1682. 2 vol. in-fol. Rel. v.
anc. Av. les armoiries de chaque ville. Gr. s. cuivre
Fr. 35,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
7
119.
157.
162.
168.
189.
200.
201.
204.
252.
Broederschap v.d. H. Joseph, ingestelt in de kerk der EE. PP.
Carmelieten te Antwerpen. Antw. Vander Hey, in-18o
Maeghden-Tuyltjen (Het Geestelijck) toegeeygent aen alle Godt
soeckende Maeghden,.. Den laetsten druck. Antw., Thieullier, 1743,
in-8o obl. rare
Fr. 50,Haeften (B. Van) -Den Lust-Hof der chrisfelycke leeringhe beplant
met gheestelijcke Liedekens, tot verklaringhe van den Catechismus.
Antwerpen. H. Verdussen, 1622, in-4o, Cart. pap. n. r av. musique
notée. Rare
Fr. 40,Christinaeus (P.) -Leges municipalis eiusdem civitatis ac prov.
Antv. Verdussen, 1657, in-fol. vél. av. marque typograph. sur le
titre
Fr. 15,Curtius (F. Corn.) -Virorum ill. ex ordine Eremitarum D. Augistini
elogia cum singulorum expressis ad vivum iconibus. Antv.,
Cnobbaert, 1636. in-4o vél. Titre grav et nombr. portr. en médaillon
grav. par Galle
Fr. 30,David (P.J.) - Christeliicken Waersegher, de principale stucken van
't christen Geloof en Leven int cort begrijpende. Antw., Plantijnsche
Druckerye, 1603, in-4o. Rel. v. anc. titre grav. et 100 gr., caract.
gothiques
Fr. 35,I. David. - Christelijcken Waerseggher, de principale stucken van
't christen geloof en leven int cort begrijpende. T'Antw., Moerentorf,
1603, in-4o, avec grav. par Galle
Fr. 35,Boeye (P. Andreas De). - Levens van de Heyl. Patriarchen,
Coninghen, Propheten ende andere treffelijcke persoonen van 't oudt
Testament. Antw., by G. Verhulst, 1691, in-4o, rel. v. av. frontispice
Fr. 10,Godefridus (P.) -De Woestijne des Heeren. - T'Antwerpen, by
Verdussen, 1599. In-12o. Caract, goth. Rel. vélin, planches
xylographiques
Fr. 20,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
8
256.
358.
374.
275.
277.
292.
308.
Discours sommier des justes causes et raisons qui ont contrainct
les Estats Généraulx des Pais bas de pourveoir à leur deffence contre
le seigneur Don Jehan d'Austrie... Av. plus. lettres missives
incerceptes, en plus grand nombre et aultres ampliations - Anvers,
G. Sylvius, 1577, in-4o. Dem. rel. v. (Rare)
Fr. 30,Donsa (G.) - De itinere suo Constantinopolitano, Epistola. Ex off.
Plantiniana, ap. Chr. Raphelengium. Acad. Lugd. Bat. Typographum,
1590, in-12. Dem. rel. veau. Rare.
Fr. 12,Petra sancta (S.) - De Symbolis heroicis Libri IX... Auct. Silv.
Petrasancta Romano S.J. Antv., ex off. Plantiniana, B. Moreti, 1634,
in-4o. Rel. v. Au. front. et nombr fig. d'emblêmes
Fr. 45,Engelgrave (P.H.) - Meditatien ofte soete bemerckingen op het
bitter lijden Christi. Antw., Muller, 1693. in-12o. Rel. v. anc. Fig.
s. bois s.l. titre
Fr. 5,(Erasme.) - Epistolae aliquot selecte ex Erasmicis for Hadr.
Barlandum Antv., ap. J. Latium, sub intersignio Salmonis, 1550,
in-12o. Dem. vél. marque typographique s.l. titre.
Fr. 50,Gamurini (G.) - Delle guerre di Fiandra libri VI. Di Pompeo
Giustiniano del consiglio di guerra di S.M.C. et suo Maestro di
Campo. Pasti in luce da G. Gamurini. Anversa, J. Trognesio, 1609,
in-4o, vél. Titre gr. et nombr. pll.
Fr. 25,Frederico (Dom. D.) De vetustissimo sacrarum imaginum usu, in
Ecclesia Christi Cathol. Liber. Antw., De Laet, 1567, in-18. Dem.
rel. veau moderne (Rare)
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
9
315.
317.
399.
345.
346.
351.
369.
373.
Gantium (L.) - Oratio funebris in laudem Caroli II. In ecclesia
cathedrali Antverpiensi Kalendas Februarii 1701. Antv., ex. typ.
Plantiniana, 1701, in-fol. cart. (Rare).
Fr. 15,Gauricus (Pomponius). - De sculptura seu statuaria, libellus sane
elegantissimus, pictoribus, sculptoribus, statuariis, architectis, etc...
Antverpia ap. J. Grapheum, 1528, in-12o. Rel. v. anc. av. marq. typ.
à la fin.
Fr. 60,Gevartius (Casp.) - Pompa introitus honori Ser. Principes
Ferdinandi Austriaci Hisp. Inf... a S.P.Q. Antverp. decreta et
adornata. Antv. ap. J. Meursium, (1635), in-fol. Dem. rel. v. fauve
(mod.) Av. titre et pll. grav. d'après P.P. Rubens
Fr. 250.Godeau (A.) - De Tafereelen van Penitency. Nu nieuw uyt het Frans
vertaelt door M.S. Antw., Ph. v. Eyck, 1671, in-12, vél. Av. gravures
s. cuivre
Fr. 8,Godefridus (P.) - De Woestyne des heeren Leerende hoe een goed
kersten mensche, christum dlicht der waerheyt sal navolghen...
T'Hantw., 1613, in-12. Rel. v. est. (caract. gothiques)
Fr. 30,Grapheus (Corn. Scrib.) - Spectaculorum in susceptione Philippe
Hisp. Reg... An. 1549, Antverpiae aeditorum, mirificus apparatus.
In fine: Antv., pro P. Alosten. impr. jurato, Typis Aeg. Disthemii,
1550. men. jun. in-fol. vélin.
Fr. 100,Hazart (P. Corn.) - Triomph v.d. Christelyke Leere ofte grooten
Catechismus. Antw. P. Jouret, 1739, in-fol. Rel. v.
Fr. 10,Palm-Hofken (Het Hemels). - beplant met godtvruchtighe
oeffeningen... Antw. Verdussen, s.d. in 18. Pl. rel. chagr. ferm. en
argent, tr. dor. et ornem. Fig.
Fr. 6,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
10
376.
397.
400.
401.
424.
427.
428.
469.
486.
487
Henschenius (G.) - S.J. De Tribus Dagobertis Francorum regibis
diatriba. Antv., J. Meursii, 1655 in-4o. Rel. v.
Fr. 8,Hosschius (S.) - S.J. Elegiarum libri sex. Antv., ex off. Plantiniana,
B. Moreti, 1556, in-12. Rel. v. anc.
Fr. 7,50
Hugone (R.P. Herm.) - Pia Desideria, tribuis libres comprehensa.
Antv., Verdussen, 1740, in-18. Rel. v. anc. av. nombr. fig.
d'emblêmes
Fr. 7,50
Hugone (H.) - Pia Desideria Emblematis Elegiis et affectibus S.S.
Patrum illustrata. Antv., Typis Aertsenii, 1628, in-12. Dem. rel. v.
tr. jaspée (mod.). Titre grav. et nombr. fig. s. bois par C. v. Sichem
(Emblêmes)
Fr. 25,Joannes a Cruce (Besondere devotie tot den Heyl. Belyder), wiens
H. Reliquien Solemnelyck syn verheven in de kercke v.d. Eerw.
P.P. Carmelieten tot Antwerpen 1729. Antw., Jouret 1729, in-18.
Cart. av. portr.
Fr. 4,Joseph v.d. H. Barbara (Pater) - Het Geestelijk Kaert-Spel met
herten troef- of het spel der Liefde. Derden druk. Antw., Rijmers,
in 8o. Rel. v. av. gr...
Fr. 7,50
Joseph v.d. H. Barbara (Pater) - Het Geestelijck Kaert-Spel met
Herten troef oft het Spe der Liefde. 3e Druck. Antw., Muller, 1712,
in-8o, Dem. rel. v. av. grav. par Bouttats.
Fr. 10,Le Roy (J.) - Chronicon Balduini Avennensis Toparchae Bellimontis
sive Histor. genealogica Comitum Hannoniae. Antv., 1693, in-fol.
vélin, av. carte
Fr. 7,50
Reynaert den Vos ofte het Oordeel der Dieren. Antw., J. Thys, s.d.
(approb. 1661), in-8o av. fig. s. bois. Très rare.
Fr. 20,bis. De Historie van den koningl. Propheet David. Antw. Vinck,
in-4o vélin
Fr. 20,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
11
516.
518.
551.
565.
566.
577.
579.
580.
586.
Mattens (Norb.) - Onse L. Vrouwe van Duffel, ofte van goede
Wil... Antw., Wwe. Jacobs, 1717, in-16o Rel. v. fig. s.l. titre
Fr. 10,Maximilianus (R.D.) - Manuale exorcismoruni: continens
instructionis et exorcismos ad efficiendos e Corporibus Spiritus
malignos... Antverpiae, ex off. Plantiniana. ap. B. Moretum 1626.
in-8o vélin
Fr. 12,Miraeus (Aub.) - Rerum toto orbe gestarum chronica a christo nato
ad nostra usque tempora. Antverpiae ap. Hier Verdussen, 1608,
in-4o vèlin
Fr. 15,Neapolis (Car.) - Anaptyxis ad Fastos P. Ovidii Nasonis. Antv., ex
off. Plantiniana, B. Moreti, 1638, in-fol. Rel. v. anc. avec titre gravé
par Neefs
Fr. 15,Nicandre. - Les OEuvres. Trad en vers français. Ensemble 2 livres
‘des venins’ auxquels il est amplement discouru des bestes
venimeuses, poisons ef contre poisons, par J. Grevin de Clermont
en Beauvaisis. Anvers, Impr. Plantin in-4o. Plein maroq. brun, tr.
dor. dos et plats ornés à froid, dent. intér. avec figures sur bois
Fr. 650,Octroy by den koninck ghegunt ende ghectroyeert aende
gheinundeerde Polders v. Austruweel, Wilmersdonck, Oorderen,
etc., op den 20 februari 1649. Antw., in 4o de 12 ffos.
Fr. 5,Offices de quelques festes plus solemnelles de l'année. Anvers Vve
B. Moretus, 1705, in-16 Rel. v. av. fermoires, av. nombreuses
gravures
Fr. 7,50
Officium H. Mariae Virginis... Antv., B. Moreti, 1694, in 18. Rel.
v. Fig. sur cuivre
Fr. 5,Ordonnantie des Coninghs op het generael reglement van sijne
munte. Antw, Verdussen, 1652, in-4o. Cart. pap. av. fig.
Fr. 8,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
12
587.
593.
594.
610.
621.
637.
650.
670.
671.
Ordonnantie ende Placcaet des Conincx inhoudende 't verbodt
vande goudtguldens van Duytschlandt, ende van eenighe andere
munten. Antw., Verdussen, 1627, in-4o Dem. rel. v. Av. de très
nombr. reprod de monnaies grav. sur bois
Fr. 25,Ortelius (Abrah). - Thesaurus geographicus recognitus et auctus.
Antv., ex off Plantiniana, 1596. in-fol. vél. Titre entouré de fig.
Marque typographique à la fin
Fr 45,Ortelius (Abrah). - Theatrum orbis Terrarum... In fine: Ghedrukt
voor Abr. Ortelius, 1598. In-fol. Dem., rel. n.r. av. front. portrait et
91 cartes en couleurs
Fr. 700,Pennequin (P.P.) - Inleydinghe tot de Liefde Godts in drij deelen
bedeylt. Over- gheset door Fr. de Smidt. T'Antwerpen, Woons,
1650, in-4o. Vél. (car. goth)
Fr. 16,Plinius Secundus (C.) - Epistolarum libri X, ad ex. manuscriptum
Rod. Agricolae diligentiss. recogniti. Antv. ap. Dumaeum, 1542,
in-8o
Fr. 50,Pontificale Romanum Clementis VIII et Urbano P.P. VIII Antv.,
ex architypogr. Plantiniana, 1758, in-fol. Rel. v. anc. Fig. s.l. titre.
Impr. rouge et noir
Fr. 10,Reghel van S Augustiin (Den), gegeven veur nonnekens Inde
Nederl. taele over-gestelt... T'Hantw., v. Wolschaten, 1621, in-18o.
(La fin manque.)
Fr. 2,Rubenus (A.) - De re vestiaria veterum, praecipue de Lato Clavo
libri duo. Antv., ex off. Plantiniana, B. Moreti, 1665, in-4o. Rel vél.
aux armes de la ville d'Amsterdam. Av. pll. grav. s. cuivre
Fr. 20,Rubenus (Philippus). - Electorum Liber II. In quibus antiqui Ritus
Emendationes, cencurae. Eiusdem J. Lipsium Poematia. Antv., ex
off. Plantiniana, 1608, in-4o. Dem. rel. v. (moderne). Av. 4 gr. par
C. Galle
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
13
694.
694.
708
725.
728.
771.
766.
805.
819.
Rechten ende Costuymen der Hoof-Tbancke van Santhoven...
Antw., L. Huyssens. 1727, in-4o. Rel. v.
Fr. 7,50
Scholirius (P.) - Sermonum familiarum Libri III. Comment. ill.
opera et studio. Alb. Le Roy. Antv. Hermopoli. Typis Basilicis,
1683, in-4o. Rel. v. Titre gravé et portrait.
Fr. 15,Silvestro Petrasancta. Rom. S.J. - De Symbolis heroicis libri IX.
Antv., ex. off. Plantiniana B. Moretus, 1634. in-4. Dem. rel. v.
(mod.) av. titre grav. et et nombr. fig. d'embl. grav. s. cuivre.
Fr. 45,Strada. - De bello Belgico. Antv. Cnobbarus, 1635, 2 vol. in in-8o,
Rel. v. anc. Titre grav.
Fr. 10,Sucquet (P. Ant.) - Den wech des eeuwich Levens beschreven uit
latijn. Over-geset door P. Gerard-Zoes. Antw., H. Aertssens. 1643,
in-8o, vél. av. front. et nombr. pl. grav. par Boetius à Bolswert.
Fr. 50,Tractaet van Criminele Saken (Een). - te weten: van saken die
dlijf aengaen, ende is ghenomen uit de Keyserl. Rechten,
midtsgaders de allegatien vande rechten in latijn.. Gheprint
Thantwerpen, by H. De Laet, 1554, in-16. Dem. rel. vel., n.r. Fig.
s. bois s.l. titre. caract. gothique.
Fr. 40,Valerius Maximus. - Dictorum factorum que memorabiluim libri
IX. Antv., Keerbergen, 1615, in-18o vélin
Fr. 7,50
Virgilius Maro (Publ.) - Nederduytsche overzettinge der XII
Boecken... alles opgheldert door Fr. Cockelet. Antw., van Soest,
1747, in-8o. Rel. v. anc.
Fr. 7,50
Wallius, S.J. - Poematum libri novem. Ed. tertia. Antv, ex off.
Plantiniana. B. Moreti, 1669, in-18o. Dem. rel v.
Fr. 5,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
14
820,
823
830.
832.
833.
834.
Wielant (M.) - Practycke civile des Edelen heere M. Wielant...
Gheprint T'hantwerpen, in de Camerstrate, in den Swerten Arent
by my H. Vanden Loe, 1573, in-12o. Rel. v. dos orné, ornem. à froid
sur les plats (Rel. mod.) Caract. gothique
Fr. 40,Zachmoorter (H.M.) - Sponsus Sangiunum ofte Den bloedighen
Bruydegom onser Zielen. Antw., v. Wolschaten, 1623. - id.
Thalamus sponsi oft't Bruydegoms Beddeken. Antw., v. Wolschaten,
1623. En un vol. in-12o, vél. Avec titre grav. et jolies grav.
emblémat. par Galle
Fr. 20,Goblerom (Just) - Den Spieghele der Rechte: uit den natuerlijcken
bescrevenen gheestelijcken, wereltlycken ende anderen
ghebruyckelijcken Rechten, oock die ghemeyne inden heylighen
rijck der Duytscher Natien, insettinghen ende oeffeninghen daartoe
ghesedt. In fine. Gheprent in de vermaerde Coopstadt v. Antw., bij
mij Simon Cock. In tjaer 1560, in-fol. Dem. rel. v. (moderne) Grande
fig. s. titre et sur les ff. 1 et 2. Arbre généal. au f. 27. Caract.
gothique
Fr. 150,Keyserlycke Statuten, Ordonnantien, Costumen, ende Ghewoonten,
ende bisonder elcker. stadt rechten, principalijck den Keyserl. landen
aengaende, Gheprent Thantw., bi Symon Cock, 1516, in-4o, Vélin,
Grande fig. s. bois sur le titre et sur le fol, 1
Fr. 40,Marulus (M.) - Spalatensis dictorum factorumque memorabilium
libri sex. - Antverpiae, excud. Martinus Nutius, 1593. In-8o rel. vél.,
est sur ais de bois. Fermoirs en cuivre. Ex libris armoirié ancien
Fr. 40,Miraeus (A.) - Rerum Belgicarum Chronicum ad. J. Caesaris...
usque ad vulgarem Christi ann. 1636. Antw., ap. G. Lesteenium,
1636, in-fol. Rel. v.
Fr. 18,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
15
A. DE TAVERNIER
20, rue Courte du Jour, Gand. - no 112. Dec. 1923.
640. Pius V. - Apostolicarum Pii quinti Pont-Max. epistolarum libri
quinque, nunc primum in lucem editi opera et cura Fr. Goubau
Antv., ex off. Plantiniana 1640, pet. in-4. rel. v titre gravé
Fr. 8,777. Strada. - De bello Belgico. Antv. 1649, 2 volumes in-8, dem. rel.
v.
Fr. 8,Id. - no 113. Février 1924.
153. Chiffletus (Ph.) - Saccrosancti et oecumenici concilii Tridentini
canones et decreta. Antv., H. et J. Verdossen, 1674, in-16, rel. av.
portraits de papes
Fr. 3,50
379. Estius (W.) - Waerachtighe historie van de maertelaers van Gorcom,
meestendeel al Minderbroeders, die veur het Catholijck gheloove
van de ketters ghedoodt zijn inden jaere onses Heeren MDLXXII.
Antw., bij J. Moerentorf, 1604, dem. rel. vel. caract. goth.
Fr. 30,497. Hugo (H.) - Pia desideria. Antv., H. Aertssens, 1629, in-16, rel. vél.
Av. fig. emblématiques
Fr. 6,CAM. VYT
MOORTHAMERS FRÈRES, Successeurs.
2 bis, rue Savaen, Gand. - no 17. Janv. 1924.
201. Abdias den Striit en de dat leven van den vromen campioenen...
eerst int Hebreeuwsch.. getranslateert door Ian vâ Berckelaer,
Hantwerpen, W. vâ Parys, (1566), in-12, v. (caract. goth.)
Fr. 75,202. Acta S. - Rumoldi episcopi et martyris.. Mechliniensium collegit...
J.B. Soherius. Antverpiae, Uu Moulin, 1718, infol. v.
Fr. 30,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
16
203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
Aen-lydinghe oft Ondervviis tot en devoot godvrughtigh leven...
door Fr. de Sales. t'Hantwerpen, Lesteens, 1616, in-16, v. (car. goth.)
Fr. 15,Nettes-heym. Henrici Cornellii Agrippae abde Incertitudine et
Vanitate scientiarû et Artium... Apud Florentissima Antverpiam,
1531, in-12
Fr. 250,Ambrosius Mediolanensis... de Helia et icinunio liber vnvs.
Antverpiae, ap. Steelsium, 1538, in-12, d-v.
Fr. 250,Bolswert (B.A.) - Amstelredams eer ende opcomen door de
denckwaerdighe miraklen aldaer geschied. t'Antwerpen, Aertssens,
1639, in-12, car. goth.
Fr. 35,Dierckxens. - Antverpia Christo nascens et crescens. Antverpiae,
Van Soest, 1747, in-12
Fr. 6,Sveyro (E.) - Annales de Flandres. Anv., Beleros, 1624, 2 vol.
in-fol. v., front
Fr. 20,Sweertius (F.) - Athenea belgicae sive nomenclator infer. germaniae
scriptorvm qui disciplinas, philologicas, philosophicas... illustrarunt
F. Sweertivs... digessit et vvlgavit... Antverpiae, g.a. Tvngris, 1628,
in-tol, v., tr. dor.
Fr. 60,Augustinus (Sinte) vierige Meditatien oft aendachten. t'Antwerpen,
Verdussen, 1618, in-18, mar. noir. (car. goth)
Fr. 40,Augustinus (Sinte) vierighe Medidatien oft Aendachten ende
Alleenspraken der zielen... ende oock dat Handt-boecxken...
Antwerpen, van Gaesbeeck, 1694, in-16, v.
Fr. 30,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
17
212.
213.
214.
215.
216.
217
218.
219.
Augustinus (Sinte) vierige Meditatien oft aendachten t'Hantwerpen,
Verdussen, 1603. - Sinte Augustinus Hantboecxken van den
Aenschouwingen Christi. Antwerpen, 1603. Ens. in-16, vél.
Fr. 60,Augustinus (Sinte) vierighe meditatien ofte aen-dachten. En de
Alleenspraecken der Zielen tot Godt. t'Hantwerpen, Paedts, 1631,
in-18, mar. noir
Fr. 60,Avec grav. sur bois.
Baxius (N.) - Poemata. Antverpiae, off. Verdussii, 1614, in-12, vél.
Fr. 10,Bibel (Den) inhovdende het ovdt ende niev Testament. Tantwerpen,
by Ph. Nuyts, 1566, in-fol., vél.
(In fine: Ghedruct t'Antwerpen, by Chr. Plantyn, anno 1566.
Fr. 600,Miraeus (A.) - Bibliotheca ecclesiastica sive nomenclatores VII
veteres... A. Miraeus... illustrabat. Antverpiae, ap. Mesium, 1639,
in-fol., v.
Fr. 50,Binnart (M.) - Biglotton amplificatum sive Dictonarium
tentonico-latinum novum... opera et labore M. Binnart. Antverpiae,
Verdussen, 1705, in-12, v.
Fr. 20,Berosi sacerdotis Chaldaici, antiqvitatym libri qvinqve, cum
commentariis, I. Annii Viterbensis. Antverpiae, aed. Steelsii, 1545,
in-12, cart.
Fr. 250,Palma (L. de). - Bloedighen Calvari-Bergh oft bescheydelyck
verhael... door L. de Palma... t'Antwerpen. Woons, 1661, in-12, vél.,
front.
Fr. 15,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
18
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226
227.
228.
Boecken (De) der Belydenissen van St. Augustijn, door een Priester
der Societeyt Jesu... t'Hantwerpen, Nutium. 1604, vél. (car. goth.)
Fr. 20,Vegra (Lope de). - Las comedias del famoso poeta Lope de Vega
Carpio recopiladas por Bernardo Grassa... En Amberes, Mart, Nvcio,
1607, in-12, v. (taché)
Fr. 60,Polancus (J.) - Breve directorivm ad confessarii.. I. Polanco authore.
Antv., ap. Bellerum, 1571, in-18 vél.
Fr. 40,Bvrgvndius (N.) - Historia belgica ab anno MDLVIII. Antverpiae,
à Tongris, 1629, in-4, v.
Fr. 15,Aen-Wijser (Den Catholijcken) gewapent met de H. Schrifture
aengaende de poincten van het... geloove... op het vragen der
Geuzen. t'Hantwerpen, van Brakel, 1671, in-18, vél. (car. goth.)
Fr. 40,Geluwe (A. van). - Catholyken echo ofte waeren Gendschen
weder-galm tegen de valsch-opwerpende stemme van onze
dagelyksche overkomende gepretendeerde gereformeerde ... door
A. van Geluwe 't Antwerpen, Carstiaenssens, 1781, 3 t. en un vol.
in-12, v.
Fr. 10,Bossche (P.P. Van den) - Den catholycken pedagogen ofte
christelycken onderwyser in den catechismus. 't Antw., Fr. van
Soest, 1744, in-12, v. fatig. Front
Fr. 5,Christelyck onderwys dienende voor de deught-minnende jongheydt
om eenen saligen Staet... 't Antwerpen, Bincken, 1761. in-12, v.
Fr. 10,Christelycke onderwijzing of verklaering en uytbreyding van den
Catechismus. 't Antwerpen, 1756, in-12, v.
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
19
229.
230.
231.
232.
233.
234.
235.
236.
237.
Christiana. Institvtio.... per Frat. Sebastianvm. Antverpiae, ap. I.
Bellerum, 1563, in-18, vél. (dérelié).
Fr. 20,Wemmers (P.) - Chronycke en clare bewysinghe van den
oorspronck, voortganck, levens der Heylighen... des Cloosters... des
Berghs Carmeli... over-gheset door P. Wemmers. t' Antwerpen,
Woons, 1666, in-12, vél. (front.)
Fr. 30,Ciceronis epistolae familiares cum P. Manutii annotationibus
Antverpiae, Verdussen, s.d., in-18, v.
Fr. 5,Claer bewijs wten woorde godts/van tghene datmen kerstelijck
behoort te gheloouen ende te beleuen. Gheprint tanwerpen, by Peeter
Keerberghe, 1568, in-16, v.
Fr. 60,Clutius (Th.) - Van de Biën. Haeren wonderlycken oorsprong
natuer, eygenschap... seer genuchelijk en playsant om lesen. 't
Antwerpen, Colpyn, s.d., in-12.
Fr. 18,Exempl, défraichi.
Meyerus (Jac.) - Commentarii sive annales rerum Flandricarum
libri septemdecim autore Iacobo Meyero Baliolano. Antverpiae,
aed. I Steelsii, 1561, v.
Fr. 100,Guérinan (P.) - Compendivm manvalis navari... avtore P.
Gévrinan... Antverpiae, ap. P. Bellerum, 1591, in-16, v. (mod.)
Fr. 75,Latonus (J.) - Corsendonca seve coenobii canonicorvm regularivm...
de Corsendoncq auctore I. Latono. Antverpiae, ap. Verdussium,
1644, in-16, vél.
Fr 10,
Pinellus (L.) - Den Costelycken Spieghel Der Religieuse
Volmaecktheydt, leerende hoe een iegelijc Religieus Verbonden is
daer toe te arbeiden gemaect door L. Pinelli... 't Hantvverpen,
Jansens, 1605, in-12, v. est., (car. goth.).
Fr. 30,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
20
238.
239.
240.
241.
242.
243.
244.
245.
246.
Cronycke (Dye) van Zeelandt, (In fine): Gheprent Thantwerpen by
die Weduwe van Henrick Peetersen, 1551, in-4, avec carte, d.-v.,
caract. goth.
Fr. 100,Dodoens (Rembert). - Cruydeboeck, in fine: ghedruckt tantwerpen
by Jan van der Loe, 1554, in-fol., d.-v., dos orné (rel. mod.)
Fr. 200,Mevrier (G.) - Dictionnaire fransoys-flameng premièrement mis
en lumière par Gabr. Mevrier, Auesnois. Anvers, Waesberghe, 1584,
in-12, v.
Fr. 200,Curtius (C.) et Rivius (I.) Poemata, Antverpiae, Aertssens, 1629,
in-16. vél.
Fr. 15.Cyffer-boek inhoudende meest alle de regels van den gemeynen
Arithmetica waer onder de wisselrekeninge. 't Antwerpen, 1772,
in-12, v.
Fr. 15,Poirters (A.) - Het daegelycks nievwe-jaer Spieghelken van Philagie
ver-ciert met printen, dichten... door A. Poirters. Antwerpen, Woons,
1673, in-16
Fr. 15,Poirters (A.) - Het daegelycks nieuwe-jaer Spieghelken van Philagie
verciert met printen, dichten, seden-leerlinghen door P.A. Poirters.
't Antwerpen. Wooms, 1680, in-12, v.
Fr. 30.Germues (G.) - Devchden van Ferdinandvs den II, door. G.
Germeus de Lamormaini... Antverpiae, Knobbaert, 1638, in-16, vél.
(car. goth.)
Fr. 20,Politiarus (A.) - Disertissimi viri Angeli Politiari Linguae latinae
Vindicatoris Epistolae levidissimae... (In fine) Antvverpie, per me
Theod. Martini, 1514, in-8, v. esfamp. (mod.) (étui).
Fr. 900,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
21
247.
248.
249.
250.
251.
252.
253.
254.
255
Directorivm exercitiorvm spiritvalivm B.P.N. Ignatii. Antverpiae,
off. Trognaesij, 1600, in-18, vél.
Fr. 15,Aelst (G. van). - De eensaemheydt van Philagia dienende tot
gheestelijcke oeffeninghe in eensaemheydt... vertaelt door G. van
Aelst, 't Antwerpen, van Ghelen, 1649, in-16, vèl.
Fr. 10,Eenvoudige zaamenspraaken... Jubilé van het H. Sacrament van
Mirakel geviert te Brussel in 1735... door C. De Witt. 't Antwerpen,
Verdussen, 1771, in-12, cart.
Fr. 10,Miraeus (A.) - Elogia illvstrivm Belgii scriptorvm... ex Bibliotheca
A. Miraei, Antverpiae, vid. Belleri, 1602, in-12, vél.
Fr. 12,Enchiridion medicum oft Medicyn boexken waer in verhandelt
worden veele sieckten die dagelyckx voorvallen. 't Antwerpen,
Lucas, 1723, in-12, v.
Fr. 10,Knippinga (A.) - Ephemeris sanctorvm ord. Erem. S.P. Augustini
avthore A. Knippinga. Antverpiae, Mesij, 1672, Facetiarvm
epigrammaticarvm centvriae sex avthore A. Knippinga. Antverpiae,
Mesij, 1672. Ens. un vol., in-16, vél.
Fr. 10,Henschenius (G.) - De Episcopatv Traiectensi... diatriba Godefr.
Henschenii. Antverpiae, typis Meursii, 1653, in-4, vél.
Fr. 30,Macropedius (G.) - Epistolica Georgi Macropedii, Stvdiosis
Traiectinae scholae tyrunculis... ad prima Rhetorices elementa
attinet... Antverpiae, I. Verwithagen, 1551, in-16, cart.
Fr. 100,Smyters (A.) - Epitheta dat zijn Bynamen oft Toenamen beschreven
door Anth. Smyters van Antwerpen. Rotterdam, van Waesberghe,
1620, in-8, vél.
Fr. 30,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
22
256.
257.
258.
259.
260.
261
262.
263.
264.
Evangelien ende Epistelen. Evangiles et Epistres. 't Hantvverpen,
Meesens, 1621, in-12, vél.
Fr. 60,Exercicio christiano y practica atencion para la Santa Missa. En
Amberes, Verdussen, 1760, in-18.
Fr. 100,Fabri (M.) - Conciones funebres et nuptiales. Antverpiae, Van
Eyck, 1657, in-12, vél.
Fr. 10,Hoyerus (M.) - Flammvlae amoris S.P. Avgvstini... auctore M.
Hoyero, Anv., Verdussen, 1708, in-16, d.ch., coins n.r. (mod.) Avec
30 gravures sur cuivre
Fr. 70.Flores illvstrivm epitaphiorvm ex praeclarissimarvm totivs Evropae
civitatvm... per P.A. Canon herivm, Antverpiae, ap. Trognaesivm,
1613, in-12
Fr. 15,Fondamenten ofte grond-regels der Nederduytsche spel-konst...
t'Antwerpen, Bincken, 1756, in-12
Fr. 7.Roches (J. des). - Nieuwe Fransche Spraeck-konst door. des Roches.
t'Ant werpen, 1767, in-12, v.
Fr. 7,Pauwels (J.) - De gelukzalige fondateurs der religieuze ordens...
door nedertuytsche véersen uytgebreyd door J.A. F. Pauwels, Antw.,
1777, gr. in-4, portr. Avec 39 planches grav. sur cuivre
Fr. 30,Cruijce (J.B. van den). - Genealogia Iesv Christi per mundi aetates
versu deducta à I.B. van den Cruijce Antverpiae, Aertssens, 1654,
in-12, vél., front
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
23
265.
266.
267.
268.
269.
270.
271.
272.
Hazart (C.) - Het gheopent Christendom van C. Hazart ghestelt
teghen het gheopende Turckdom van S.O. Predikant. t'Antwerpen,
Cnobbaert, 1664, in-8 rel. vél.
Fr. 18,Ghesant (Den) der ghedachtenisse van de overvloedigheydt der
goddelycke goedertierentheyt... door C.D.W. t'Antwerpen, Woons,
1655, in-12, vél.
Fr. 10,Harduyn (J. de). - Goddelycke Wenschen verlicht met
sinnebeelden, ghedichten... door I. de Hardvyn. t'Hantwerpen,
Aertssens, 1629, in-12, vél, v.
Fr. 15,Id. - Goddelycke Wenschen verlicht met sinnebeelden, ghedichten
en vierighe uyt-spraecken der ovd. vaeders... door I. de Hardvyn.
t'Hantwerpen. Aertssens, 1629, in-12, v.
Fr. 15,Id. - Goddelycke wenschen verlicht met sinne-beelden, ghedichten
en vierighe uyt-spraecken der ovd-vaeders... I. de Hardvyn.
t'Hantwerpen, Aertssens, 1629, in-12, v. (front).
Fr. 18,Grapheus (Corn.) - De seer wonderlycke / schoone /
Triumphelijcke Incompst van den hoogmogenden Prince Philips,
Prince van Spaingnen, Caroli des vijfden, Keysers sone inde stadt
van Antwerpen, An. M.CCCCC.XLIX., duer Corn. Grapheum der
seluer stadt secretaris /... In fine: Geprint Tantwerpen / voer Peeter
Coecke van Aelst / gesworen Printere / by Gillis van Diest, 1550.
In-4 vél., caract. goth.
Fr. 250,Mis-Boeck. Den Guldenhaere korte uytleggingen. t'Antwerpen, van
Soest, 1730, in-16, vél., tr. dor.
Fr. 60,Avec gravures sur bois.
Heliodorus. - AEthiopicae historiae libri decem nunc primum e
graeco sermone in Latinum translati St. VVarschevviczki inter prete.
Antverpiae, ap. Nutium, 1556, in-18, vél.
Fr. 40,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
24
273.
274.
275.
276.
277.
278.
279.
280.
Gassarus (A.) - Historiarvm et chroni/corum totius mundi. Epitome
per Ach. G Gassarum ex optimis quibusq. Historiographis... I.
Baiervs. Antverpiae, aed. Steelsii, 1536, in-12, v.
Fr. 200,Rijckel (J.A.) - Hodoeporicon marianuni, sive itinera sacra beatae
Mariae virginis opera et studio. J.G. a Rijckel. Antverpiae, off.
Verdvssi, 1625, in-12, v.
Fr. 15,Le litre restauré.
Hollanderius (I. d') de Nobilitate liberpr odomvs. Antverpiae, G.
à Tongris, 1621, in-4, vél
Fr. 10,Illustrissimo... Domino D. Auberto Van den Eede VIII.
Antverpjensivm episcopo solemni inavgvrationis die gratulatur et
plaudit... Antverpiae, 1677, in-4
Fr. 5,Innoncen||tii Pape hoc no||mine tertij de sacro altaris mysterio libri
sex. Antverpae, aed. Steelsii, 1550. - Verbym decarnem factum...
afferatio. I. Hoffmeysteri. Antverpiae, aed. Steelsij, 1552, Ens. un
vol., in-8 v.
Fr. 200,Chrysostomus (D. Ion.) - Constan||tinopolitani Commentarium in
Acta Apostolo||rum D. Erasmo interprete. Antverpiae, aed. I. Steelsii,
1542, Div. Am||bros: episcopi officio||rum libit res... Antverpiae,
ap. I. Steelsium, 1542. Ens. un vol., in-12, vél.
Fr. 200,Chrysostomi (D. Ion). - Archiepiscopi constantinopolitani locic
ommunesa d religionem. Antverpiae, aed. I. Steelsi, 1553, in-12, v.
est. ferm. (rel. fatig.)
Fr. 100,Chrysostomi (Ioan). - Archipiescopi Constantinopolitani
pologiarvm et religionem. Antverpiae, aed. Steelsii, 1553, in-8, ais.
recom. d.v. estampé.
Fr. 200,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
25
281.
282.
283.
284.
285.
286.
287.
288.
289.
290.
Leon (J.) - De totivs Africae descriptione libri IX. Antverpiae, ap.
I. Latium, 1556, in-12, vél.
Fr. 100,Smidt (F. de). - De H. Ionste tot Iesvs begrijpende hondert
Oeffeninghen tot de salighe Mysterien... door F. de Smidt verduitsch.
't Antwerpen, van Brakel, 1655, in-8, vél. (car. goth.)
Fr. 60,Kerkelijke getyden van de Weerdigheydt, gratien ende aflaeten
van't Heyligh Roosen-Cransken... Antwerpen, Robyns, s.d., in 8,
(car. goth.)
Fr. 60,Kort begrip van de Weerdigheydt, gratien ende aflaeten van 't
Heiligh Roosen-Cransken.... Antwerpen, Robyns, s.d., in-8, (car.
goth.)
Fr. 60,Korte tyd-rekenkundige Geschiedenisse tot gebruik der Jongheid,
't Antwerpen, 1781, in-16, vél. (car. civilité)
Fr. 7,Verepaeus (S.) - Latinae grammatices syntaxis perspicius exemplis
operâ S. Verepaei. Antverpiae, Verdussen, 1746, in-12, v.
Fr. 6,Granatensis (L.) - Het leven ons Heeren beschreven by den Eerw.
Vader L. Granatensis... t'Antwerpen. M. Nutius, 1608, in-12, v.,
(caract. goth.)
Fr. 60,Pape (H. de). - Het leven, deughden ende mirakelen van den H.
Petrvs de Alcantara... beschreven door H. De Pape. t'Antwerpen,
Cnobbaert, 1669, in-16, v., front. (portr.)
Fr. 6,Poirters (A.) - Het leven van den H. Franciscvs de Borgia, verciert
met sedelycke op-merkinghen, printjens en dichtjens door P. Poirters.
t'Antwerpen, Cnobbaert, 1671, in-16, cart.
Fr. 5,Boeye (A. de). - Levens van de Heylige Patriarchen, Coninghen,
Propheten.. door P. Andreas de Boeye. t'Antwerpen, Aertssens,
1642, in-4. v. front.
Fr. 30,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
26
291.
292.
293.
294.
295.
296.
297.
298.
299.
Grapheus (Corn.) - Lexicon graecolatinum, post Vual||deri caetera
omnia inbûc... Cornelius Graphevs lectori... Vaeneunt Antverpiae
apud loannem Gymnicum. 1539, in-8, vél.
Fr. 40,Liber Psalmorum. - Antverpiae, aed. Steelsii, 1653, in-24, v.
(fermoirs) titre, interfolié
Fr. 150,Lyk-Statie (Plechtige) gehoude in de Kercke binnen Antwerpen
1790, tot laeffenisse der Ziele... van den heere F.M. Mens.
Antwerpen, De Cort, 1790, in-4
Fr. 5,Drexelius (H.) - Manipulus sacer, concionvm moralivm collectus
ex voluminibus H. Drexelii... per P. De Vos. Antverpiae, vi. d.
Cnobbari, 1644, in-16, vél.
Fr. 20,Mantuanus (I.B.) - Carmelitae... operum tomvs qvartvs. Antverpiae
ap. Bellerum, 1576, in-12, v.
Fr. 100,Poirters (A.) - Het Masker van de Wereldt afgetrocken door P. Adr.
Poirters. Antwerpen, Verdussen, s.d. in-12, vél.
Fr. 20,Maximus (S.) philosophus... Loci communes ex sacris y prophanis
libris grecis congesti I. Ribitto interprete. Antverpiae, ap. Bellerum,
1555, in-18, v.
Fr. 50,Taulerus (J.) - Het Merch der Zielen oft van volcomenheyt alder
deuchden... gemaect door den seer verlichten Doctoor I. Taulerus...
ende overgheset... t'Antwerpen, Aertssens, 1634, in-12, vél. (car.
goth.)
Fr. 40.Augustinus (S.) - Dc Minne-suchten van S. Avgvstyn, onlangs
ghevonden in de Vaticaensche boeckschatten. Antwerpen, Aertssens,
1638. - Alleen-spraecke van de Passie ons heeren Iesv Christi
gemaect door A. de Orosco... Antwerpen, Aertssens, 1638. Ens. un
vol., in-18
Fr. 40,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
27
300.
301.
302.
303.
304.
305
306.
307.
308.
Miraeus (Aub.) - Rerum Belgicarum chronicon ab Julii Caesaris
in Galliam advent usque 1636. Antv., 1635, in-fol., v. fatig. (Als en
bois, plats estampés)
Fr. 100,Missie. - Haer korte uytleggingen en gotvruchtige oeffeningen onder
dezelve... door A.v.K. Antwerpen, 1657, in-12, vél. (Avec grav. sur
cuivre)
Fr. 40,Marchetus (J.) - De Morini quod Terouanâ vocant... narratio I.
Basilico Marcheto authore. Antverpiae, ap. Bellerum, 1554, in-12,
vél.
Fr. 100,Roches (J. des). - Nieuwe Nederduytsche Spraekkonst door J. Des
Roches. t'Antwerpen, Grangé, 1761, in-12.
Fr. 6,Terbruggen. - Nederduytsche Spraekkunst ten gebruyke der
schoólen uytgegeven op last van het Koninglijk genootschap... door
Terbruggen. Antwerpen, 1882, in-16.
Fr. 6,Eerste deel.
Chronijcke (Die Nieuwe) van Brabant, oft... Gheprint Thantwerpen
bij Jan Mollijns, 1564, in-fol., caract gothiques.
Fr. 300,Testament (het Nieuwe) ons Salighmaeckers Jesu Christi
mitsgaders d'Epistelen... door H. van den Leemputte. Tot Antwerpen,
Woons, 1686, in-12, v.
Fr. 40,Mauger (Cl.) - Nieuwe Fransche en Nederduytsche Grammaire en
Saemenspraeken... door Claude Mauger. t'Antwerpen, 1762, in-12,
v.
Fr. 6,Nouvelle introduction à la langue françoise avec Dialogues françois
et flamands. Nieuwe Inleydinghe tot de Fransche taele. Antwerpen,
Everaerts, 1745, in-12, v, (défraîchi)
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
28
309.
310.
311.
312.
313.
314.
314 bis.
315.
316.
317.
Onderwysinghe tot de eerste Communie. t'Antwerpen, Van Hey,
s.d., 1753, in-12, d.-v.
Fr. 15,Onderwyzingen op de voornaemste waerheden van de religie en
van de pligten van het Christendom. t'Antwerpen. ca 1780, in-8, v.
Fr. 10,Ordonnancien, ende Decreten van den heyligen Concilie generael
ghehouden tot Trenten. Thantwerpen, W. Silvius, 1577, in-18
Fr 100,Ordonnancien ende Decreten, vanden heylighen Concilie generael
ghehouden tot Trenten. t'Antwerpen, W. Silvius, 1565, in-16, v.
Fr. 75,Ordonnancie ende placcaet inhoudende de specien vande goude
ende silvere munten... Antw., H. Verdussen, 1617, in-4 de 20 ff.
Fr. 40,Ordonnantie ende Placcaet des Conincx inhoudende 't verbodt van
de goudguldens van Duytschlandt. t'Antwerpen, Verdussen, 1627,
pet. in-4, d.-v. (rel. anc.)
Fr. 40,Ordonnantie des Coninghs op het generael reglement van sijne
Munte. t'Antwerpen. Verdussen, 1652, pet. in-4.
Fr. 30,Ordonnantie des Coninghs op het generael reglement van sijne
Munte. t'Antwerpen, Verdussen, 1652, pet. in-4
Fr. 30,Ordonnantie des Coninghs op het generael van syne Munte.
t'Antwerpen, Verdussen, 1633, pet. in 4, d.-v.
Fr. 30,Order der Cavalcade de welcke te versoecke van de edele Heeren
van het Magistraet van Antwerpen... Carolus Hertogh van
Lorreynen... Antw., 1749, 4 ff., pet. in-4.
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
29
318.
319.
320.
321.
322.
323.
324.
325.
326.
327.
Miraeus (A.) - Origines eqvestrivm sive militarivm ordinvm libri
dvo A. Miraevs publicabat. Antverpiae. ap. D. Martinivm, 1609,
in-4, v.
Fr. 20,Ovidius (P. Ov.) - Nasonis fastorvm libri VI, Tristium... Antverpiae,
De Potter, 1673, in-12, vél.
Fr. 10,Blosus (L.) - Paradisus animae fidelis... per L. Blosvm. Antv.,
excudebat G. Montanvs, 1540, in-16, v.
Fr. 175,Pauwels (J.A.F.) - Encomia sanctorum, debita virtuti merces
epigrammatice deducta. Antverpiae, Schoesetters, s.d. in-16, d.-v.
Fr. 10,Placcart dv roy nostre Sire, contenant deffence du cours des Florins
d'or d'Allemagne de quelques aultres espèces. En Anvers 1627, pet.
in-4
Fr. 50,Gevartius (C.) - Pompa introitvs Ferdinandi Austriaci a S.P.Q.
Antverp. decreta et adornata. Arcus... a Petro Pavlo Rvbenio... ill
Casp. Gevartivs. Antverpiae, a Tvlden, 1641. gr. in-fol. vél.
Fr. 300,Pia (de) et salvtari repriscentio D. Vlderici comitis in Helffenstain
a Lutheri secta cum abiurationis... collectaneum. Antverpiae, ap.
Seb. le Galois, 1567, in-16
Fr. 35,Titelmannus (F.) - Psalterium Davidicvm paraphrasibvs et
argvmentis illustratum F Fr. Titelmanno... Antverpiae, aed. Streelsii,
1573, in-12, v.
Fr. 100,Ricciolio (P.) - Prosodia novis... ex latinis, graecis, hebraicis fontibus
aucta... auctore P.I.R. Ricciolio. Antverpiae, vid. Cnobbari, 1658,
in-16, vél.
Fr. 30,Puteanus (E.) - Historiae belgicae liber singularis de obsidione
Lovaniensi. Antverpiae, typis Cnobbari, 1636, in-4, vél.
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
30
328.
329.
330.
331.
332.
333.
334.
335.
336.
337.
Rechten ende costuymen der hooft bancke van Santhoven... t'
Antwerpen. Woons, 1664, pet. in-4, vél.
Fr. 30,Smidt (F. de). - Den rechter Stoel Christi ghemaeckt in 't Latyn
door H. Drexelius verduytst door F. De Smidt, t' Antwerpen,
Aertssens, 1635, pet. in-18, v, caract. goth. (défraichi)
Fr. 15,Morgues (M. de) - Recveil de pièces povr la défense de la reyne,
mère dv roy tres chretien Lovys XIII par messire M. de Morgves,
Anvers, 1643, in-4, vél. front
Fr. 30,Regole militari del cavalier Metzo sopra il governo e Servitio della
cavalleria, Anversa, G. Trognaesio, 1621, in-fol, d.-vél. coins (mod.)
Fr. 150,Remondus (F). - Epigrammata et elegiae. Antverpiae, Trognaesius,
1606, in-16, v.
Fr. 10.Rotthier (J.) - Reyse naar het H. Land gedaen in de jaren 1776 en
1777 en beschreven door J.A.J. Rotthier, opgeheldert met 31 kopere
plaeten. 't Antwerpen, Parys, 1782, in-8, v. (portr.)
Fr. 15,Rodriguez (E.) - Epigrammaton liber primus, tragoediae II.
Antverpiae, Moons, 1645, in-12. vél.
Fr. 30,Catechismus (Den Roomschen) ofte het kort begrijp van het
Christen en Catholijk geloof... in het Nederduytsch vertaalt door
Foppens. Antwerpen, van Metelen, 1687, in-8, v.
Fr. 18,Drexelius (J.) - Rosae selectissimarum virtutum quas Dei Mater
Orbi exhibet pars II... explicata ab H. Drexelio. Antverpiae, vid.
Cnobari, 1651, in-24, vél.
Fr. 15,Sacro sancti et oecvmenici consilii triden/tini.. canones et decreta...
Antverpiae, ap. Nutium, 1584, in-16, vél.
Fr. 75,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
31
338.
339.
340.
341.
342.
343.
344.
345.
Smidt (F. de). - Van den Salighen Staet der gener die in de werelt
de Reynicheyt beloven door F. De Smidt. t'Antwerpen, Moons,
1650, in-18, vél. (.car. goth.)
Fr. 15,Sallustius. - Sall. crispi conivratione catilinae et bellvm ivgvrtinvm...
Antverpiae, aed. Steelsij, 1564, in-16, vél.
Fr. 60,Bossuet. - 't Saen-spraak met Mr Claude, Minister van Charenton
over de Materie van de kerk door den Heer... Bossuet. Uit het Frans
vertaalt. Antwerpen, Stichter, 1683, in-16, vél.
Fr. 30,Samen-voeginge van de Regulative Ordonnantien op de accyse
binnende Stadt van Antwerpen, gelicht wordende op de Wynen...
Antw., (1732), pet. in-4.
Fr. 15,Paula (F. de). - Den schadt der gheestelycke oeffeninghen vanden
H. Franciscus de Paula... uytghegeven door N. Lombart. t'
Antwerpen, Jacobs, 1668, in-12, v. (front.).
Fr. 18,Schat (Den) der Siele. Daer in den Mensch seer lieflick onderwesen
wordt... t' Antwerpen, Cnobbert, 1636, in-12, vél.
Fr. 30,Haeftenus (B.) - Schola cordis sive aversi a Deo cordis ad cundem
reductio auctore B. Haefteno, vulg. Boëtius à Bolswert, Antverpiae,
1629, in-12, front., d.-v. (rel. mod.).
Fr. 40,Moons (J.) - Sedelyck Vermaeck Tonneel verthoonende door
Sinne-Beelden den leersamen Handel... verciert met aerdighe
Printen... door I. Moons. t' Antwerpen, Knobbaert, 1675, in-12, vél.
Fr. 25,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
32
346.
347.
349.
350.
352.
353.
354.
355.
Getyden (De seven) van onse L. Vrouwe overgeset uyt den Latyne
door Arnoldus ab Ischa. Antwerpen, Scheffers, 1718, d.-t. (rel. mod.)
caract goth.
Fr. 50,Costerus (F.) - Sacra tragica comiti Mavritio a Fesvitis, ut aiunt
Caluiniste... a Fr. Costero nunc latine edita ab A E. Schondoncho,
Antverpiae, ap. Trognaesium, 1599, in-12.
Fr. 18,Poirters (A.) - Den Spiegel van Philage verciert met printen, dichten,
en zede-leerlingen, door A. Poirters, 't Antw. Roveroy, s.d. in 12,
v. Av. un front. et nombre figg. gr. s. cuivre
Fr. 15,Strada. - De bello Belgico decas secvnda. Antverpiae, vid.
Cnobbari, 1648, in-12, vél. (front.)
Fr. 30,Supplementi in Q. Curtium de rebus gestis Alexandri Magni. t'
Antwerpen, Verdussen, 1723, in-12, v. front.
Fr. 10,Svsius (N.) - Opvscvla litteraria lima ciceroniana... Poemata.
Antverpiae, her. M. Nvtii, 1620, in-12, vél.
Fr. 18,Thooneel der Steden ende Sterckten van 't Vereenigt Nederlandt
met d'aengrensende Plaetsen soo in Brabandt, Vlaenderen als anden
Rhijn... Théâtre des Villes et Forteresses des Provinces Unies...
gheteeckent door I. Peeters ende ghemaeckt met sterck waeter door
G. Bovttats... tot Antwerpen. In-8, obl. Album de 39 planches à
l'eau forte.
Fr. 200,Hazart (C.) - Triomph der Pausen van Roomen over alle hare
benyders ende bestryders. t'Ant. 1678, 3 vol. in-fol. v. estampé.
Fr. 100,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
33
356.
357.
358.
359.
360.
361.
362.
363.
Tacitus (C. Corn.) - Opera qvae exstant... Antverpiae. ap. Chr.
Platinum, 1585.
J. Lipsi. - Ad. Annales Taciti commentarivs. Antv., Chr. Plantin.,
1585. - I. Lipsi. Ad. libros historiarvm. notae. Antv., Chr. Plantin,
1585. - Corn. Taciti Annales et historias commentarii auctore A.
Scoto Placentino Francofvrti, Wecheli, 1592. - Ens. un vol. in-fol.,
vél. n.r.
Fr. 120,Eckius (J.) - Tomvs primvs (et secvndvs) homiliarvm svper
Evangelia de tempore... I. Eckij aduersus Lutherum... declamatorius.
Antverpiae, exc. M. Hillenius, 1534, 2 vol., in-8, v. estampé, ais.
Fr. 300,Typvs Mvndi. Anvers. Cnobbaert, 1672, in-16, v.
Fr. 20,Gravures de Mallery, Manque titre.
Valerii Maximi dictorvm factorvmqve memorabilivm libri IX.
Antverpiae, vid. Belleri, 1611. in-18, vél.
Fr. 6,Cronike. - Die excellente Cronike van Brabant (Infine). Gheprent
tot Antwerpen op die Lombaerde veste bi mi Jan van Doesborch,
in het jaer 1530, in-4, caract goth. grav. sur bois, reliure veau. (mod.
imitation ancienne)
Fr. 500,Torre (A. Van) - Dialogi familiares litterarum tyronibus.
Antverpiae, 1697, in-12, v.
Fr. 20,Alexis. - Veelderhande treffelijcke Secreten van den vermaerden
Heer Alexis Piemontis, inhoudende seer excellente ende wel
gheapprobeerde remedien teghen veelderhande kranckheden. Amst.,
1670. Men vindt se te coop t'Antwerpen, in-18, vél car. goth.)
Fr. 50,Hazart (C.) - Verklaringen van den eerweerdighen Pater C. Hazart
over den Onse Vader. t'Antwerpen Knobbaerts, 1676, in-12, vél.
Fr. 40,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
34
364.
365.
366.
367.
368
369.
370.
371.
372.
Spanoghe (C.) - Het verlost Nederland... Uyt de druckkerey der
Waerheyd; het eersten naer het moordjaer (Antwerpen, 1791). In-4,
d-v.
Fr, 30,Vermaninghe ende Raet voor de Nederlanden waer in doorsake
bewesen wort van den tegenwoordigen inlantschen twist ende ook
de Remedie daer teghen... S.I. (Antwerpen?), 1578, in-12, cart. (car.
goth.)
Fr. 100,Vigilien voor de overleden. Tot Antwerpen, by J. van Metelen,
1570, vél.
Fr. 30,Trigavit (N.) - Vita Gasparis Barzaci.. avctore N. Trigavit.
Antverpiae, off. Trognaesii, 1610, in-12, vél.
Fr. 10,Bourghesius (J.) - Vita passionis et mortiis Jesu Christi per P.J.
Bourghesium. Figuris aeneis expressa per Boetium a Bolswert.
Antverpiae, 1622, in-12.
Fr. 400,Wallus (J.) - Poematum libri novem. Antverpiae, Verdussen, 1699,
in-12, v.
Fr. 10,Wijngaert (Den) vâ Sinte Franciscus vol schoonre historien,
legenden ende duechdelijcke leeringhen allen menschen seer
profijtelijck (In fine). Gheprent Tantwerpen bi mi Hendrick Eckert
von Homberch 1518, in-4 v. (rel. mod. imitation ancienne)
Fr. 500,Missie. - Wonderbare en gelukkige Missie na Engeland ofte Leven
van den Eerw. Pater Archangelus... Waerachtige Pool-Sterre.
t'Antwerpen, Parys
Fr. 10,Wemmers (P.) - Het wonderbaer leven van de salighe maghet Maria
Magdalena de Passi, religievse der Carmeliten Orden... Overghestelt
door P. Wemmers. t' Antwerpen, Woons, 1653, in 12, vél.
Fr. 18,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
35
373.
374.
375.
376.
377.
378.
379.
380.
381.
382.
Zevecotius (J.) - Poemata Tertia editio. Antverpiae, apud G.
Wolsschatium, 1623, in-16, vél
Fr. 40,Poirters (A.) - Af-beeldinghe van d'eerste eeuwe der societeyt Iesv
voor ooghen ghestelt door de Duyts-Nederlantsche Provincie der
selver Societeyt t'Antwerpen, in de Plantiinsche druckerie, 1640,
in-4, vél., front.
Fr. 40,Bauhusius (B) et B. Cabillavi epigrammata. Antverpiae, off.
Plantiniana, 1634, in-18
Fr. 10,Martinio (P.) - De bello tartarico historia... auctore R.P. Martinio.
Editio altera. Antverpiae, off. Plantiniana, 1654, in-18, v.
Fr. 30,Bidermanus (I.) - Ignativs sive de vita et gloria S. Ignatii - Loiolae,
libri tres. Antverpiae, off. Plantiniana, 1635, in-18, v. Fr. 20,Palacotus (G.) - De Bono Senectvtis avctore G. Palacoto...
Antverpiae, off. Plantiniana, 1598, in-8, vél.
Fr. 7,Cabilliavus (B.) - Magdalena. Antverpiae, off. Plantiniana, 1625,
in-12, vél.
Fr. 30,Julius Caesar. - Commentarii nouis emendationibus illustrati.
Antverpiae, exc. Chr. Plantinus, 1574, in-12, veau estampé, fermoirs
Fr. 400,Carmina novem illvtrivm feminarvm... et lyricorvm... ex E.V.
Romani. Antverpiae, off. Chr. Plantini, 1568, in-8. vél.
Fr. 100,Catechismvs romanvs ex decreto concillii tridentini... Antverpiae,
off. Plantiniana, 1596, in-12, vél.
Fr. 30,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
36
383.
384.
385.
386.
387.
388.
389.
390.
391.
David (J.) - Christelijcken waerseggher. De principale stucken van
't Christen geloof en leuen int cort begrypende.. devr P.I. David.
t'Antwerpen, Plantijnsche Druckerije, 1603, in-4, v., front., caract.
goth.)
Fr. 60,Clavdianvs. - Theod. Pvlmanni cranebvrgii... Antverpiae, off.
Plantina, 1596, in-18, vél.
Fr. 100,Verclaringe (Corte) ghedaen by Borgmeesteren... van Antwerpen,
nopende den aenslach teghen de selue stadt... Ghedr. t'Antw. in de
druck. von Chr. Plantijn, 1583, in-4, cart.
Fr. 50,Decreta et statvta Synodi Dioecesanae Mechliniensis die quinta
Maij 1609. Antverpiae, off. Plantiniana, 1609, in-12,
Fr. 50,Decretvm Gratiani sev verrios decretorum, canonicorum
collectanea... Antverpiae, ap. Ch. Plantinum, 1573, in-fol., vél.
Fr. 150,David (J.) - Duodecim Specvla devm aliqvando videre desideranti
concinnata. auctore I. David. Antverpiae, 1610, in-12, mar.
Fr. 100,David (J.) - Duodecim Specvla Aliqvando videre desideranti
concinnata. Auctore I. David. Anv. Moretus, 1610. in-12, d. vél.
Fr. 15, Titre manque.
David (J.) - Dvodecim specla devm aliqvando videre desideranti
concinnata auctore I. David. Antverpiae, off. Plantinana, 1610,
in-12.
Fr. 300,Epiphani episcopi Constantiae Cypri, ad Physiologvm eiusdem in
die festo Palmarum sermo. Antverpiae, off. Plantini, 1588, in-8, v.
Fr. 100,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
37
392
393.
394
395
396.
397.
398.
399.
Kilianus(C.) - Etymologicvm tevtonicae lingvae, sive dictionarivm
tevtonico latinvm... studio et opera Corn. Kiliani. Editio tertia.
Antverpiae, off. Plantiniana, 1599, in-8, vél.
Fr. 60,Evnapivs sardianvs devitis philosophorvm et sophistarvm. Nunc
primum graece et latine editus. Antverpiae, off. Chr. Plantini, 1568,
in-12, rel
Fr. 10.Bellarminus (R.) - De cemitij colvmbae siue de bono lacrymarum
libri tres... auctore R. Bellarmino. Antverpiae, ex off. Plantiniana,
1621, in-8, vél.
Fr. 60,Horatius Flaccus cum srudito Laevini Torrentii commentario...
Antverpiae, off. Plantiniana, 1620. in-4, v.
Fr. 30,Lessius (L.) - Hygiasticon sev verre ratio valetvdinis bona et vitae...
auctore Leonardo Lessio. Antverpiae, ex off. Plantiniana, 1623. Henrici Ranzovii de conservada valetudine liber. Antw off. Christ
Plantini, 1585. - Hvgonis Fridaevallis de tuenda sanitate. Antw. off.
Ch. Plantini, 1568, ens, in-8, vél.
Fr. 20,Cuykius (H.) - Ioannis Cassiani eremitae monasticarum
institutionnum libri III... opera et studio H. Cuyckij. Antverpiae. ex
Chr. Plantini, 1578, in-12, v.
Fr. 40,Legatvs Fred. de Marselaer ad Philippvm IV. Editio secundu.
Antverpiae, off. Plantiniana, 1646, gr. in-fol., vél., front.
Fr. 100,Macarius (I.) - Abraxas sive Apistopistvs, qvae est antiqvaria de
gemmis basilidianis disqvisitio. Antverpiae, off. Plantiniana, 1657,
in-4, d.-v (rel. anc.), n.r., tr. dor.
Fr. 18,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
38
400.
401.
402.
403.
404.
405.
406.
407.
408.
Marchantius (lac.) - Flandria commentariorum lib. IIII. descripta.
In quibus de Flandriae origine, commoditatibus... etc. Antv., ex
offic. Plantin, 1596, in-12, v. (rel. et les premières pp. abim.)
Fr. 20,Mavrus (Franc.) - Hispellatis minoridae Francisciodos libri XIII.
Antverpiae, off. Chr. Plantini, 1672, in-12. vél.
Fr. 10,Molanus (J.) - Militia sacra dvcvm et principvm Brabantiae auctore
I. Molano. Antverpiae, off. Plantiniana, 1592, in-12, d.-v.
Fr. 30,Molanus (J.) - Militia sacra dvcvm et principvm Brabantiae auctore
I. Molano. Antverpiae. off. Plantiniania, 1592, in-8, v.
Fr. 20,Officia propria SS. patronorvm ecclesiae cathedralis S. Bavonis
Gandavensis. Antverpiae, off. Plantiniana, 1661, in-8, mar. noir, tr.
dor.
Fr. 15,Ordonnantie des Coninghs... op 't stuck van de wachte. t'
Antwerpen, Plantiinsche Druckeriie, 1623, pet. in-4, caract. goth.
Fr. 10,Ordonnantie Provisionnael ons Heeren des Coninckx opt stuck
ende Tolerantie van den Prijs ende loop van de Munte... 't
Antwerpen, Chr. Plantin, 1575. - Donghevalueerde gouden ende
silveren Munte van diueersche Coninckrycken... Antwerpen, Plantin,
1575. Ens. un vol, in-12, vél.
Fr. 100,Ordonnantie van miine Heeren Schovteth... der Stad Antwerpen,
Plantiinsche Drvckeriie, 1623, pet. in-4, caract. goth.
Fr. 15,Weerdt (J. de). - Parnassi bicipitis de pace vaticinia... libri dvo..
auctore I. De Weerdt. Antverpiae, off. Plantiniana, 1626, in-4, v.
Fr. 12,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
39
409.
410.
411.
412.
413.
414.
415.
416.
417.
418.
420.
Divaeus (P.) - Lovaniensis de Galliae belgicae antiquitatibus...
Antverpiae, off. Chr. Plantini, 1566, in 12, vél.
Fr. 75,Phaedrus Fabularum Aesopicarum libri V. Io. Meursivs... addidit.
Ex off. Plantiniana Raphelengii, 1610, in-12, vél.
Fr. 60,Philomathus Mvsae ivveniles. Antverpiae, off. Plantiniana, 1654,
in-12, vél.
Fr. 60,Hugo (M.) - De prima scribendi origine... scribebat M. Hvgo.
Antver- piae, off. Plantiniana, 1617, in-12 v.
Fr. 6,Ruaeus (C.) - Carminum libri quator. Antverpiae, ap. B. Moretum,
1693, in-16. v.
Fr. 10,Alexis. - Les secrets dv Seignevr Alexis Piemontois et d'avtres
avtevrs bien expérimentés et approvvés. Anvers, Chr. Plantin, 1564,
in-12, vél.
Fr. 100,Septem illvstrivm virorvm poemata. Antverpiae, off. Plantiniana,
1662, in-12, vél.
Fr. 15,Boyastuau (P.) - Théatre dy monde... composé en Latin par P.
Boyastuan, surnommé Launoy... Anvers, Chr. Plantin, 1570, in-18.
Fr. 250,Culens (H.) - Thesavrvs locorvm commvnivm de qvo nova et vetera
profervntur in gratiam Pastorum et Concionatorum ordine aphabetico
digestus opera H. Cvlens... Antverpiae, off. Plantiniana, 1622, in-8,
vél.
Fr. 35,Goltzius (Hub.) -Thesavrvs rei antiqvariae hyberrimvs... H.
Goltzivm. Ant. Plantin 1579, in-4, vél.
Fr. 30,Translatione (de) imperii romani a XII Caesares Gommentarii.
Antverpiae, off. Plantini, 1578, in - 12, v.
Fr. 50,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
40
421.
422.
423.
424.
425.
426.
427.
Valerius Max. dictorvm factorvm qve memorablivm libri IX.
Antverpiae, off. Chr. Plantini, 1574, in-12, v.
Fr. 18,Vegetius. - De re militari libri qvatvor. Antv., ap. Chr. Plantinum
1585, in-4, vél., figg.
Fr. 30,Costerus (F.) - Vyftich Meditatien van den gantsche historie der
Passie en des liidens ons Heeren Jesu Christi ghemaect door F.
Costerus... t' Antwerpen, Chr. Plantijn, 1587, in 12, vél. (car. goth.)
Fr. 60,Chifletius. - Vindiciae Hispanicae in qvibus arcana regia, politica...
auctore Chifletio. Antverpiae, off. Plantiniana, 1645, in-4, v.
Fr. 20,Waterloop (O.F.) - Monita spiritvalia et moralia. Antverpiae, off.
Plantiniana, 1657, in-4, vél., front.
Fr 20,Woverius (I.) - Panegyricvs Avstriae. Antverpiae, off. Plantiniana,
1609, in-12, vél.
Fr. 15,Molanus (J.) - Militia sacra dvcvm et principvm Brabantiae auctore
I. Molano... Antverpiae, off. Plantiniana, 1592, v. in-12.
Fr. 30,-
ALBERT DE TAVERNIER, FILS
54, Rempart Ste Cathérine, Anvers. Vente publique du 27-28 février 1924.
197. Granatensis (L.) - Seven meditatien op elcken dagh van de weke.
Antw., G. v. Tongheren, 1622, in-14 Rel. Caract. goth.
Fr. 9,246. Den Bybel met groter neersticheyt gecorrigeert... Gheprent
Tantwerpen, by my H. van Liesvelt, 1538, in-fol Pl. rel. v. ais de
bois. Titre entouré de fig. et nombr. fig. s. bois dans le texte
Fr. 50,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
41
270.
Rechten, ende Costumen van Antwerpen. - T'Antw., Chr. Plantyn,
1582, in-fol. Rel. v.
Fr. 24,-
LEOPOLD GOTHIER
3 et 5, Rue Bonne Fortune, Liège. - No 80 Févr. 1924.
1. Adrianus (Henricus). - Catholycke Sermoonen, Antwerpen, 1616,
in-fol. d. rel. titre gravé, impression gothique.
Fr. 50,MARTINIUS NIJHOFF
9, Lange Voorhout, La Haye. - No 495.
98. Braun, G., et Fr. Hogenberg, Civitates orbis terrarum. Colon. et
Antv. 1575-99 T. I-V en 3 vol., av. 5 titres gravés et 303 pl. in-fol.
veau ancien estamp. à froid
Fl. 300,311. Erasmus (D.) - Predicatio dominica digesta in septem parteis juxta
septem dies. Antv., M. Hillenius, 1524. Av. titre dans une bordure,
gr. sur bois, pet. in-8, cart.
Fl. 30,Id. - No 496.
249. Lipsius, (J.) - Opera Anv., Plantin 1573-1630. 7 volumes avec pl.
in-4, veau
Fl. 100,306. (Zuylen v. Nyevelt, v.) - Souter Liedekens, gemaeckt ter eeren
Gods, op alle die Psalmen van David, tot stichtinge ende een
gheestelijcke vermakinghe van alle Christen menschen. Eerst
t'Antwerpen, by Symon Kock, ende nu herdruct tot Amst. by Cl.
Iz. Paets, 1613. Av. musique, in-8, vélin.
Fl. 100,432. Relaes van de groote victorie tot Westerhovië bij Worms
inghenomen van den Marquis Spinola. Ende van de nieuwe
oprustinge des crijs-volck in Brabant, Vlaanderen, Lorreynen, etc.
5 Maart 1621 T'Hantw., A. Verhoeven, (1621) in-4, br. 8 pp.
Fl. 20,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
42
453.
462.
463.
483.
Rios, Barth, de los. - Phoenix Thenensise cineribus redivivus.
Antv., Plantin, 1637. Av. titre gravée, pet. in-8.
Fl. 7,50
Aertbevinge (Van de scrickelijcke en grouwelijke) die in
Lombardije geschiet is, ende sonderlinghe binnen de Stadt van
Ferraren ende omligghende plaetsen. Thantwerpen, Inden Struys
by Anthoni Thilens, 1571. By consent vanden Houe, onderteeckent
J. Halle. 8 pp. car. goth. pet. in-8, d. mar.
Fl. 45,Verhael (Een Cort) van een wonderlijcke ende zeer
verschrickelijcke eertbevinghe, dewelcke geduert heeft vanden XX
dach Juli totten VI. Augusti. Thantwerpen, inde Cammerstrate, inde
Cammerpoorte oft gulden Voet, by Jan Mollijns, (1564). 8 pp. caract.
gothique pet. in-8, dem. marop.
Fl. 40,Coecke van Aelst (P.) - The Turks in 1533. A series of drawings
made in that year at Contantinople bij P. Coeck of Aelst and publ.
from woodblocks, by his widow. at Antwerp in 1553; reproduced
with other illustrations, in fac-simile, with introd. bij W. Stirling
Maxwell. London, privately printed, 1873, av. plan de la ville, vue
sur une mosquée et suite de 8 pl. remarquables, represent les moeurs
des Turcs, tous en grandeur de la p. et des portraits de Turcs, ill. de
costumes, ornements, belles lettres initiales en rouge, etc. dans le
texte, le tout d'après d'anciennes grav. tres gr. in-fol. oblong. toile.
Fl. 40,-
Id. - Cat. no 498.
15. Anthonius (Middelburgensis, Jacobus,) Elegans libellus ac nunc
primuni impressus, de precellentia potestatis imperatoriae. (A la
fin) Hantvuerpie. Th. Mertens (Alost), 1502. Av. titre impr. en rouge,
grande gr. sur bois sur le titre et lettres initiales en rouge ou bleu,
veau est. (Rel. mod. en imitation d'une reliure ancienne)
Fl. 75,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
43
19.
33.
50.
52.
52.
89.
Aquino, Thomas de (Quaternarius) de vicciis et virtutibus. (Antw.
Math., van der Goes, v. 1486). 12 ff. Av. belle lettre initiale in-4o
cart.
Fl. 50,Testament... Tgeheele oude ende nieuwe... Antw., W. Vorsterman,
1528, 27 Oct. - 1531, 20 Juni. - En 1 vol. av. la grande carte de la
Terre-Sainte, gr. s. bois, superbes titres gravés et de nombr. grav.
s. bois in-fol. veau anc. av. fermoirs
Fl. 250,Breviarium ad consuetudinem Canonicorum Regularium Instituti
divi patris Augustini episcopi Congregationis Windes simensis. (à
la fin). Antv., H. Eckert de Homberch, 1519, fol. ais en bois. recouv.
de veau estamp. av. fermoirs
Fl. 900,Brontius (Nic.) - Libellus compendiariam tum virtutis adipiscendae
tum literarum parandarum rationem perdocens. Adiecto sunt ab
eodem carmina. (à la fin). Antverpiae, apud Simonem Cocum, 1541.
pet. in 8o, demi chagr.
Fl. 75,Bruin (A.) - Imperii ac sacerdottii ornatus diversarum item gentuim
peculiaris vestitus. (Colon. 1578). Titre gr., 28 ff. de texte p. Hadr.
Damman Gandavus et 50 pl. doubles. Chaque pl. cont. plus.
costumes ecclés., civiles et milit. - Vosmer M. Principes Hollandiae
et Zelandiae, domini Frisiae. Antv., Chr. Plantin, 1578, Av. 36 beaux
port. p. Ph Galle d'apr. W. Thybaut. En 1 vol. pet in-fol. Rel. en
velours, tr. dor. et ciselées
Fl. 250,Cronike, die excellente, van Vlaenderen. Beghinnende van
Diederick Buck den eersten Forestier tot... keyser Karolo V. Antw.,
W. Vorsterman, 1531. fol. veau estamp. dor. (Rel. mod.).
Fl. 400,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
44
94.
101.
105.
163
179.
193.
Darinel. - La sphère des deux mondes, composée en françois, par
Darinel, pasteur des Amadis. Avec un epithalame... sur les nopces
et mariage de... Don Philippe Roy d'Angleterre, etc. Commenté,
glosé et enrichy de plusieurs fables poéticques etc. Anvers J. Richart,
1555, in-4o vélin. souple. (Rel. originale)
Fl. 300,Dodoens (R.) - Cruydeboeck. Inden welcken die geheele historie,
dat es tgheslacht, tfatsoen, naê, natuere, cracht ende werckinghe,
van den cruyden, niet alleen hier te lande wassende, maer oock van
dê anderê vremdê... verclaert es. Van nieuws oversien. Thantw., Jan
van der Loe, 1563. Av. de nombr. gr. s. bois, dont qq. unes à la fin
sont coloriées à la main. fol. ais en bois, recouv. de veau estamp.
av. fermoire (modernes)
Fl. 250,Dyalogus creaturarum moralisatus jucundis fabulis plenus.
Goudae, Gerardus Leeu, 1482. Av. 124 gr. s. bois. pet. in-fol. cuir
de Russie, à dent.
Fl. 750.Ludolphus de saxonia. - Tboeck vanden leven ons heeren ihesu
christi. (A la fin.) Tantwerpen, Gheraert de leeu, 1487. Av. lettres
initiales et 148 belles gr. s. bois, anciennement coloriées in-fol.
veau.
Fl. 1200,Noot (J. Vander). - De poeticsche werken. Les oeuvres poetiques.
Antw., D. Vervliet, 1589. - Id. De poeticsche werken. Les oeuvres
poetiques. Antw., D. Vervliet, 1594. - En 1 vol. pet. in-fol. den.
veau. (Rel. mod.)
Fl. 300,Placcaert van de State generael vande gheunieerde Nederlanden,
byden welcken,... men verclaert den Coninck van Spaegnien
vervallen vande overheyt ende heerschappije van dese voors.
Nederlanden. Leyden, Ch. Silvius, 1581, 24 pp. in-4, cart.
Fl. 100,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
45
194.
240.
244.
258.
259.
260.
Placcaet ende ordinantie... des Conincx, op tstuck van der opheve
ende collectatie van den thienden ende twintichsten penninck, vande
vercoopinge van alle ruerende ende onruerende goeden. Antw., Chr.
Plantin, 1571, in-4, cart.
Fl. 50,Tagliente, (G.A.) - Lo presente libro insigna la vera arte de la
excellente scrivere de diverse varie sorti de litere lequali se fano
geometrica ragione. Antv., J. Loëus. 1545. 28 ff. in-4. Plein mar.
vert foncé, dent. inter. dor. sur tranche. (Hardy Mennil)
Fl. 250,(Thomas a Kempis). - Dit is een schoe boecxke en is ghehete
(Qui sequit'me) en metten andere drie boecxkes nu nieuwe gheprint
en neerstelic ghecorrigeert. (A la fin:) Gheprint Tantwerpen alder
naest den groten mortier. (Adriaen van Berghen). Int iaer ons heeren.
MCCCCC.V. (1505) Opten palm avont. (15 maart). Av. gr. sur bois
sur le titre et la dernière p. pet. in-8, ais en bois, recouv. de v. br.
est. à froid, av. fermoirs
Fl. 300,Vredeman Vriese, (J.) - Pictores, statuarii, architecti, latomi, et
quicenque princip um magnificorumque virorum memoriae aeterna
inservitis, adeste: et hunc libellum varias coenotaphiorum,
tumulorum et mortuorum monumentorum formas typis
elegantissimis in aere excratas. (Antv.), Hier. Cock, 1563, suite de
27 grav. numér. (y compris le titre gravé). pet. in-fol. obl. vélin.
(Rel. mod.)
Fl. 200,Vredeman Vriese, (J.) - Panoplia seu armamentarium ac ornamenta
cum artium ac opificiarium tum etiam exuviarum Martialium, que
spolia quoque aliis appellari consueoere. Johannes Vreedeman
Vriese inventor. Antv., G. de Iode, 1572, in-fol. obl. mar. dos orn.
fil. tr. dor. (Gruel)
Fl. 250,Vredeman Vriese, (J.) - Modèles de puits. Antv., Phil. Galle excud.,
(1573). Suite de 24 grav. (1-24) de puitl, pour la plupart avec des
vues de villes dans le fond. pet. in-fol. obl. d. rel.
Fl. 200,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
46
261.
275
276.
Vredeman Vriese (J.) - Variae achitecturae formae. Antv., Th.
Gallaeus, 1601. Titre grav. et 49 grav. numér. 1-49. pet. in-fol. d.
vel. (Rel. mod.)
Fl. 150,(Zuylen van Nijevelt W. van). - Souter liedekens ghemaeckt ter
eeren Godts, op alle die Psalmen van David, tot stichtinge ende een
geestelijcke vermakinghe van allen christen menschen. Thantw., by
my Claes vanden Wouwere, 1564. Av. grav. s. bois sur le titre et
musique. pet. in-8o veau dos orné.
Fl. 150,(Zuylen van Nijevelt W. van). - Même ouvrage. - 't Hantw., H. de
Laet, 1584. Av. musique. pet. in-8o veau dos orné.
Fl. 124,-
INTERNATIONAAL ANTIQUARIAAT.
Menno Hertzberger
364, Singel. Amsterdam. (Bijz. lijst.)
2. Casus papales episcopales et abbatiales. Antwerpie, Godfr. Back,
n.d. (ab. 1492). W. large xylography on title repr. symbols of the
four evangelists and Back's device at end, in 4.
Fl. 22,50
Campbell 401. (slechts van andere exemplaren) Niet bij Proctor. 4
pp. Wormgaatjes de text rakende. Hain 4672. Ll. Goth. car. Zeer
zeldzaam.
Id. - No 20.
12. Caracciolus de Licio Robertus, Sermones de laudibscorum. Sermo
de Sancto Bernardino, Antverpie, Gerardû Leeu, 1490. Stamped
calf, in-4
Fl. 175, Campbell 401 (only from other copies). Not in Proctor 4 pp. Goth.
car. Wormholes affecting text. Hein 4672. Very rare.
13. Casus papales episcopales et abbatiales. Antwerpie, Gonfr. Back,
n.d. (ab. 1492) W. large xylography on title repr. symbols of the
four evangelists and Back's device at end, in-4.
Fl. 22.50
Campbell 401 (only from other copies). Not in Proctor, 4 pp.
Wormholes affecting text. Hain 4672. 11. Goth. car. Very rare.
De Gulden Passer. Jaargang 2
47
43.
71.
73.
83.
84.
97.
Thomas de Aquino. - De vitiis et virtutibus s.l. et a. (Antverpiae,
Math. v. der Goes, ab 1486) Calf, in-4.
Fl. 35, *54 ff. 30 II. Goth. car. F. 1 (title) missing. Cambell 1665. Pellechet
967. Bouni up with: Bonaventura. Tractatus de modo se praeparandi
ad celebrendam missam s 1. et a. (Antverpiae, Math. v. der Goes,
ab. 1486) *10 ff. 28 11. Goth. car. Campbell 852. Pellechet 2624.
Not in Proctor.
Afcoemste en genealogie der Hertoghen ende Hertoginnen van /
Brabant vande welcke de eerste was Salvius Brabon / met zijn
huysvrouwe Swanna... tot op 1545. Thantwerpen, J. Mollyns, 1565.
W. numerous woodcuts, vellum, sm. in-folio.
Fl. 60,Apologia illustrissimi Principis Willelmi dei gratia principis Auaicae
Com. Nassauiae etc. Ad Proscriptionem ab Bispaniarum rege in
eum promulgatam, cui adj. eet Responsia ad quasdam literas. n.p.
(Lugd Batav.) C. Sylvius, 1581. W. coat of arms of the House of
Orange-Nassau on p. 16. H. cloth. sm., in-8
Fl 20, * Knuttel 110, Latin edition of the famous Apologia of Prince
William I.
Barlandus, (Adr.) - Rerum gestarum a Brabantiae ducibus historia
usque 1526. Antverpiae, Io. Gravius 1551. Boards, sm. in-8.
Fl. 4,50
Becanus, (G.) - Origines Antwerpianae sive cimmeriorum
Beccesselana. Antverpiae, Chr. Plantin, 1569. Vellum, infolio.
(slightly brouwned)
Fl. 15,Braun, G. et Fr. Hogenberg. - Civitates orbis terrarum. Colonia,
apud auctores et Antverpiae, apud P. Gallaeus, 1582-1618, 6 pts. 3
vols. With over 570 plans a. views of cities, Calf in-folio
Fl. 300, Fine copy of this standardwork of the 16th century on the topography
of Europa, Asia, Africa a. America. The 6th part published 20 years
after the 5th part is very scarce.
De Gulden Passer. Jaargang 2
48
114.
118.
121
132.
134.
166.
Clichtoveus, (J.) - Christelijcke ende Evangelische Sermoone optem
Vader onse Maria van dê Gheloove: Thien Ghebodê ên de sevê
Sacramentê etc. wt. den Latijne int hooch Duytsch. En daer na van
de Carthuysers tot Ruremûde in onse Ndl tsce sprake. Thantwerpen,
Jan Roelants, 1554. W. titleborder a. 43 woodcuts. H. calf (mod.)
sm. in-8.
Fl. 32,Contemplationes Idiote, in duytsche overgeset door B. Jan van
Alen. Tantwerpe, Willem Vorsternam, n.d. (ab 1535, W. 56 fine
woodcuts, some of which by Woensam, boards) sm. in-8 (some
leaves slightly waterstained).
Fl. 110,Cuspinianus, (Jo.) - De Turcorum origine, religione, ac in
Christianos tyrannide. Deqz viis per quas Christiani Principes Turcos
profiigare et inuandere possent. Antverpiae, Jo Steelsius, 1541. W.
the last page cont. Steelsius' device.
Sallustius. (C. Cr.) - De coniuratione Catilinae historia. Antverpiae,
Mart. Caesar, 1522. In one binding, stamped calf, sm. in-8
Fl. 70,Verepaeus (S.) - Enchiridion Precationum Piarum. Ex sanctorum
patrum, concinnatum, per Verrepaeu. Antverpiae, J. Bellerum,
1575. W. numerous woodcuts. Vellum, in-12. (title strenghtened)
Fl. 10,Erasmus, (Desid.) - Gratulatorius panegyricus ad Philippum
archiducem Austriae. Antverpiae, n.d. (Th. Mart. Alost, 1504). Full
red moroccoo (mod.), in-4.
Fl. 30,Index librorum prohibitorum. - Antverpiae. Chr. Plantin. 1570.
sm. in-8.
Fl. 12,50
De Gulden Passer. Jaargang 2
49
175.
195.
208.
212
218.
Lindewode (W.) - Provinciale seu costitutiones Anglie: cu
summarijs atqu iustis annotationibus, Antverpie, Impensis Fr.
Birckman. London, 1525. W. fine woodcut engr. on title in border
a. woodcut repr. St-George and the dragon. (Nyhoff, 1442).
Constitutiones legitime seu legatine regionis Anglicane; cu
interpretatione Johan de Athon... Necnon et institutiones
provinciales ab archiepiscopis Cantuariensibus edite. Parrhisiis,
1504. In one volume calf, sm. in-folio.
Fl. 160,Mermannius (F.A.) - Theatrum conversionis gentium totius orbis;
sive chronologia de vocatiane omnium populorum et progagatae
per universum orbem fidei, Christimaeq. religionis descriptio.
Antverpiae, Plantin, 1573. Boards, sm. in-8
Fl. 15,Proverbia Salomonis. - Ecclesiastes - Cantica canticorum - Liber
sapientiae - Ecclesiasticus. Antverpiae, Io. Steelsius, 1557. H. calf,
in-12
Fl. 15,Royardus (J.) - Homiliae in Evangelia Dominicalia juxta litera,
abjectis Homilius in Evangelia trium Ferarium Pentecostalium ac
Evangelia de Zachaeo. Antverpiae, J. Steelsius, 1542. Stamped
calf, with clasps (one clasp missing, title a. some pages slightly
waterstained)
Fl. 20,Sibutus Daripinus (G.) - De Maximiliani aduentu in Coloniam
Eiusde de reditu et ursula Maximilianen a Gelrien in Coloniam.
Hantwerpia, Godfr. Back, 1505. W. Back's large printersdevice at
end and coat of arms on title, H. calf.
Fl. 80,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
50
MEYER ELTE.
13, Korte Poten, La Haye. no 13. - févr. 1924.
820. Emblemata. - Parvus Mundus. Antverpiae. Sumbtibus Joannes
Keerbergij. 1592. - Mundi Lapis Lydius. Sive Emblemata Moralia...
Antverpiae Joannes Galle. Ensemble 2 tom. en 1 vol. in-4o, dans
une jolie reliure en vélin avec ornementations d'or sur les deux plats
et le dos; deux titres gravés et 125 belles gravures représentant des
emblèmes
Fl. 50,822. Vaenius, Othonis. - Amoris Divini Emblemata A. Studio et Aere
othonis Vaenii concinnata. Antverpiae. Ex off. Martini & Joannis
Meursi. 1615. En pet. 4o. Belle reliure en veau anc. avec 60 très
jolis emblèmes. Sup. expl. de toute fraîcheur
Fl. 25,826. Hugo (Herm. S.J.) - Pia Desideria Emblematis, elegiis et affectibu,
ss. Patrum illustrata. Antverpiae, typis Henr. Aertssenii, 1628 in pet
8o veau, avec nombr. gr. sur bois coloriées
Fl. 10,833. Sambucus (Joan). - Emblemata et aliquot nummi, antiqui operis.
Antverpiae. Christ. Plantinum, 1584. In-12o. Reliure en pl. maroq.
bleu à filets, dent. intér. Grav. s. bois (Rel. mod.)
Fl. 45,835. Sucquet, (A.) - Via vitae aeternae. Editio septima. Antverpiae, H.
Aertsius, 1630. In-8, vélin. Av. les grav. de Boetius à Bolswert
Fl. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
51
836.
1149.
1193.
1221.
Bourghesius (J.) - Vitae Passionis et Mortis Jesu Christi Domini
nostri Mysteria, pys Meditationibus et Adispiratonibus exposita per
P. Joannem Bourghesium Malbodiensem è Societate Jesu, Figuris
acucis expressa per Boetium A Bolswert. Antverpiae, Apud Henr.
Aertssium, 1622, in pet.-8. Av. titre et grav. s. cuivre, en pl. maroq.
bleu. (Rel. mod.)
Fl. 100,Passe, Crispijn van de. - De platen van het Getijdenboek
gegraveerd door Grispijn van de Passe, afgedrukt van de
oorspronkelijke koperen platen. Antwerpen z.j. in-4, geheel marokijn
Fl. 100,Versteganus (R.) - Theatrum Crudelitatum Haereticorum nostri
temporis. Antverpiae, 1592, in-8, perk. avec nombreuses gravures
sur cuivre
Fl. 10,Triumphus Jesu Christi Crucifixi, per R.P. Bartholomaeu Riccum
à Castro-Fidardo. Societatis Jesu. Antverpiae, 1608, in-8 vélin. Avec
titre gravé et 70 très belles gravurcs.
Fl. 25,-
LIBRAIRIE HENRI LECLERC.
L. Giraud-Badin, successeur.
219, Rue Saint-Honoré, Paris.
Vente Ed. Pelay, (Hotel Drouot) 13-17 Déc. 1923.
637. De doodt vermaskert met s' Werelts Ydelheyt Afgedaen door ....
Antwerpen, Bellerus 1644 (front. et fig. sur bois dans le texte) in-12
et gr. in-8
Fr. 30,1085. Stobaeus (Joan). - Eclogarum libri duo: quorum prior physicas,
posterior ethicas complectitur; nunc primum graecé editi; interprete
Gulielmo Cantero. Antverpiae, Christ. Plantini, 1575. In-fol., vélin
souple. (Reliure ancienne)
Fr. 25,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
52
Idem.
Vente Bon de Bethmann (Hotel Drouot) 22-26 Oct. 1923
330. Goltiuz (Hubert). - Le vive Imagini di tutti quasi gl'imperatori, da
C. Julio Caesare insinio a Carlo V et Ferdinando suo fratello, dalle
vechie medaglie con grandissima solertia cavate, et al vero
fidelissimamente adumbrate, con le vite, atti, maniere, virtu, et vicii
delli medisimi imperatori, secundo i proprii loro colori, col historico
penello depinte. In Anversa, l'anno 1557, in-fol., veau fauve, fil.
(Reliure ancienne). 155 portr. d'empereurs gr. s. bois. impr. en noir
et en bistre, et tirés sur 148 ff.
Fr, 50,424. Lipsius (Justus). - Saturnalium sermonum libri duo, qui de
Gladiatoribus. Editio ultima, auctior et ornatior. Antverpiae, apud
Christophorum Plantinum, 1588, in-4, pl., cartonn. 16 planch. s.
cuivre représentant les jeux meurtriers en usage chez les anciens
Fr. 40,784. Biblia Hebraica. - Anvers Christ. Plantin, 1566, 2 vol. in-8, ais de
bols recouv. de veau fauve, plats ornés d'une grande plaque dorèe
formée d'une dent., de milieux et coins ornés avec fond d'étoiles
dorées, tr. dor. et ciselées (Rel. anc.)
Fr. 555,789. Ovidius. - Fastorum lib. VI. Tristium lib. V. De Ponto lib. III, In
Ibim. Ad. Liviam. Antverpiae, ex off. Christ. Plantin, 1587, in-16,
veau fauve, fil. dor. et cadre peint en noir, milieux de fers azurés et
peint en noir (Reliure du XVIe siècle)
Fr. 42,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
53
HONORÉ CHAMPION (Eduard Champion)
5, Quai Malaquais - Paris. - Févr. - Mars 1924.
900. Loix, Chartres et Coustumes du noble pais et comte de de
Hainault, qui se doivent observer et garder en la souveraine et haulte
court de Mons et juridictions dudict pays resortissantes à ladicte
court de Mons. Imprimé en Anvers par Jehan Loei, pour Jehan
Monnieur et Laurens Lenfant libraires de Mons en Haynault, l'an
MDLIII, avecq grace et privilège, in-8 rel, veau ancien
Fr. 200,PAUL CORNUAU.
89, Rue de Richelieu, Paris. - Janv., Févr. 1924.
11572. Discours Sommier des justes causes et raisons qui ont contrainct
les Estats Généraulx des Païs-Bas de pourveoir à leur deffence contre
le Seigneur Don Jehan d'Austrice. Anvers. G. Sylvius, 1577, 3 part,
en un vol. in-4o, vélin à recouvrements.
Fr. 80,11639. Lipsius (Justus). - Lovaniuin sive opidi et academiae ejus descriptio.
Libri très. Antverpiae, ex off. Plantiniana ap. Jo. Moretum, 1605,
in 4o, fig. vélin. anc.
Fr. 100,CYRNOS - OFFICE.
27, Rue Gioffredo, Nice (A.-M.) - Bull. Bibliogr.
no 3 Janv. 1924.
247. Ribadineyra (Pedro). - Tratado de la religion y virtudes que deve
tener el Principe christiano, para governar conservar sus Estados.
Contra lo que N. Machiavelo y los politicas deste tiempo ensenam.
En Anveres, en la Emprenta Plantiniana, 1597, in-8o vélin anc.
Fr. 30,Id. - Cat. no 10.
574. Lipsius (Just.) - De milita Romana libri quinque, commentarius ad
Polybium. Antverpiae, ex officina Plantiniana, 1614, in-4o vélin
Fr. 30,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
54
575.
624.
Lipsius (Just.) - Politicorum sive civilis doctrinae libri sex.
Antverpiae, 1610, in-4o, vélin
Fr. 20,Tacite. - Taciti opera quae extant. Justus Lipsius recensuit: additi
comment. postremum meliores plenioresque. Accessit C. Vellerus
Paterculus cum ejusdem Lipsii auct. notis. Anvers, ex officina
Plantiniana, 1600, in-4o, vélin
Fr. 25,-
DORBON - AINÉ
19, Boulevard Haussman, Paris, 9e. - No 113.
1748. Bellarminus (Rob.) - Institutiones linguae ex optimo quoque auctore
collectae etc., etc. Antverpiae, ex officina Plantiniana, 1606, in-8,
vélin ancien
Fr. 12,LUCIEN GOUGY
5, Quai de Conti, Paris. - No 383. Oct. 1923.
84. Barlande, (Adrian de). - Chroniques des ducs de Brabant,
nouvellement enrichies de leurs figures et pourtraicts - Genealogies
des forestiers et contes de Flandres avec brieve histoire de leurs vie:
recueillies de plus véritables et anciennes chroniques par Cornille
Martin: ornées des vrais pourtraicts et habits à la façon de leurs
temps, tirés des anciens tableaux par Pierre Balthasar. A Anvers, se
vendent en la boutique plantinienne, 1612, 2 ouvr. en 1 vol. pet
in-fol. fig. vélin (Rel. anc.)
Fr. 75,1020. Lipsius (Justus). - Opera omnia quae ad criticam proprie spectant.
- De recta pronunciatione latinae linguae Antverpiae, ex officina
plantiniana, 1600-1599, 2 ouvr. en 1 vol. pet. in-4, vélin (Rel. anc.)
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
55
1686.
1138.
1846.
Marchet (Jacques-Basilic), seigneur de Samos. Brief et vray Récit
de la prinse de Terouane et Hedin avec la bataille faite à Renty
(1558-1554), en latin en français. Suivant des éditions imprimées
à Anvers, 1555, pet. in-8, papier vergé, br. non rog
Fr. 5,(Belle reimpression à petit nombre d'exemplaires, d'une pièce
historique fort rare, faite à Paris, chez Techener, en 1874.)
Melzo. - Regole militari, sopro il governo e servitio della cavalleria.
Anversa, Gisa, Trognaesio, 1611, pet. in-fol. fig. vélin. (Rel. anc.)
Fr. 80,Vegetius (Flavius) de re militari, libri IV; accesserent Sex, lulii
Frontini strategematon libri IV; AEtianus de instruendis aciebus;
Modestus de vocabulis rei militari: Castramentatio Romaei historiis
Polybii, cum notis Franc. Mo... et G. Stewechii commentariis.
Antverpiae, Ch. Plantinus, 1585, pet. in-4, fig. vélin. (Rel. anc.)
Fr. 50,-
Id. no 385. Janv. 1924.
1764. Nys (Frat. Joa.) - Vita et miracula S.P. Dominici, praedicatorii
ordinis primi institutoris. Antverpiae, Theod. Gallaeus, 1611, pet.
in-4o, fig. rel. pleine en velours violet, médaillon au centre et
cabochons aux angles en cuivre doré et ivoire ciselé, tr. dor. (Rel.
mod.)
Fr. 50,PIERRE GODEFROY.
51, Boulevard Saint-Michel, Paris, 5e. - no 26, Janv. Févr.
775. Tacite (C.) - Cornelii Taciti opera quae exstant, à Justo Lipsio
postremum recensita, ejusque auctis emendatisque commentariis
illustrata. Item C. Velleius Paterculus cum ejusdem J. Lipsi notis.
Antverpiae, et officina Plantiniana, 1668, fort vol. in-folio, reliure
plein par chemin, titre orné.
Fr. 100,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
56
LUCIEN PETITOT.
91, Rue de Richelieu, Paris 2me. - no 11.
22. Scribanus (Car.) - Origines Antverpiensium, Antverpiae, ex off.
Plantiniana, apud Moretum, 1610, in-4, de 172 pp. vélin. (Rel. du
temps.)
Fr. 45,143. Histoire (L') du vieux et nouveau testament, representée par des
figures en taille-douce, avec de courtes explications latin, français,
espagnol et flamand Nouvelle édition. A Anvers, chez Jean-François
Lucas, 1722, in-8o, veau gris, dent. dos orné, tr. marbr. (Rel. romant.)
Fr. 100,EMILE NOURRY.
62, Rue des Ecoles, Paris (Ve). - no 174. Dec. 1924.
459. Desportes. - Les premières oeuvres de Philippe Desportes-Au roy
de France et de Pologne. Revues, corrigées et augmentées. A Anvers
par Nicolas Soolmans. 1582, in-16o, veau fauve foncé filets et large
dent. à froid sur les plats. (Rel. du XVIe).
Fr. 550,698. Lipsius (Justus). - Opera omnia quae ad criticam proprie spectant:
postremum ab ipso aucta, correcta digesta, quorum omnium. Index
et ordo post praefationem. Antverpiae Ex off. Plantiniana 1611.
in-4o, 8 vol., plein vélin blanc, milieu estampé à froid. (Reliure
ancienne)
Fr. 250,G. & E. SAFFROY FRÈRES.
Le Pré Saint-Gervais (Seine) près Paris.
73, Grande-rue, Villa no 23. - Cat. 94, févr 1924.
10674. Flaccus (Ambrosius Novidius) ferentinatis sacrorum fastorum libri
XII. Antverpiae, apud Joannem Bellerum, 1559, in-32o, rel. vélin.
Fr. 16,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
57
10675.
10676.
Concile de Trente. - Sacrosancti et acumenici concilii tridentini...
canones et decreta, duorum crudissimorum virorum Johannis Sotealli
theologi, et Horatii Lutii Jurisconsulti, ad marginem annotati.
Antverpiae, ex officina Christophori Plantini, 1577, in-8, vélin
Fr. 18,Hoschius (Sidronius). - Elegiarum libri sex, item Guilielmi Becani
ex eadum societate Idyllia et Elegiae. Antverpiae, ex off. Plantiniana,
Balth. Moreti, 1667. in-24o, rel. veau, plats recouverts de fleurs de
lys et dentelles or, dos fleur-delysé, tranches dorées
Fr. 70,-
ETIENNE REBOURSEAU.
11, Rue du Chapeau-Rouge, Dyon. - no 2. Janv. févr. mars 1924.
446. Damhouderius (J.) - Praxis rerum criminalium iconibus materiae
subjectae convenietibus, pulchrius quam unquam hactenus recognito
atque illustrata, multes quoque in contextu doctis additionibus
locupletata, Praetonibus, Propraetoribus, Consulibus. Magistratibus,
etc. Anvers J. Bellerum, in-4o, de plus de 500 p. à 2 col. demi rel.
cuir russie (Remb. mod.)
Fr. 150,J.A. QUEREUIL.
12, rue Jacob, Paris VIe - Cat. no 21, févr. 1924.
995. Sophocle. - Tragoediae sophoclis quotquot extant carmine latino
redditae Georgio Ratallero in supremo apud belgas etc. Antverpiae,
Joannem Bellerum, 1584, in-12o pl. rel. veau du XVIIIe, dos à nerf
orné, dentelle intérieure, tranches rouges.
Fr. 30,P. FIRMIN LAFOSSE
2, rue Jean Jacques Bel, Bordeaux. - Cat. No 10, mars 1924.
263. Justinianus (P.P.A.) - Institutionum (juris) Libri III. Antverpiae,
Plantini 1575, pet. in-8, vélin. (Rel. anc.)
Fr. 15,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
58
A. BOURDEAU
78, Grande rue, Parthenay (Deux Sévres). Cat. 49, mars, avrll 1624.
8646. Ovidius. - Nasonus fastorum libri VI, Tristium lib. V. De Sonto
libr. IIII. In ibrin ad liviam. Antverpiae Plantinum, 1589, fort vol.
in-32, bas. pl.
Fr. 6,BERNARD QUARITCH
11, Grafton street
New Bond street, London, W.I. - Cat. No 382.
53. Marogna (N.) - Caroli Clusii Atrebatis Curae Posteriores, seu
Plurimarum non ante cognitarum, aut descriptarum stirpium,
peregrinorumque aliquot animalium novae descriptiones. - In off.
Plantiniana Raphelengii, 1611
Marogna (N.) - Everardi Vorstii... Oratio funcbris. In Obitum...
Caroli Clusii Atrebatis... In off. Plantiniana Raphelengii, 1611. (4
books in 1 vol..., in-4, with numerous woodcuto, fine copies in
contemporary vellum.)
£4.15.0
153. Clusius (C.) - Caroli Clusi... Rariorum Plantarum Historia..
Antverpiae Ex off. Plantiniana Apud Ioannem Moretum, CIC.ICCI.
Folio, with engraved title, portrait, and 1157 woodcuts; portion, of
outer margin of title-page frayed. slightly affecting the figures,
otherwise a sound copy in contemporay half calf
£1.5.0
154. Clusius (C.) - Caroli Clusii... Exoticorum Libri Decem... Item Petri
Bellonii Observationes, codem Carolo Clusio interprete... Ex off.
Plantiniana Raphelengii, 1605. - Folio with engraved title and 273
woodcuts; a former ow er's nana cutout from blank portion of
title-page, otherwise a very good copie; temporary half red marocco
£1.12.0
De Gulden Passer. Jaargang 2
59
230.
231
232.
575.
651.
1245.
Dodoens (R). - Florum, Et Coronariarum odoratarumque
nonnullarum Herbarum Historia... Antverpiae, Ex off. Christ. Plantin
MDLXVIII. Dodoens (R.) Historia Frumentorum, Leguminum,
Palustrium Et Aquatilium Herbarum, Ac Eorum, quae Eo Pertinent....
Antverpiae, Ex officina Christophori Plantini, MDLXIX. - 2 books
in 1 vol., sm 8o, with numerous woodcuts; half marocco.
£5.10.0
Dodoens (R). - Purgantium Aliarumque Eo Facientium, Tum Et
Radicum, Connoluulorum ac deleteriarum herbarum historiae Libri
IIII... Antverpiae, Ex officina Christoph. Plantini Architypographi
Regii, M.D.LXXIIII. - Sm. 8o with numerous woodcuts; half calf;
contemporary vellum.
£2. 2.0
Dodoens (R). - Remberti Dodonaei... Stirpium Historiae Pemptades
Sex Sive Libri XXX. Varie ab Auctore, paullo ante mortem, aucti
& emendati. Antverpiae Ex off. Plantiniana apud Balthasarem et
Joannem Moretos M.DC.XVI. Large folio, with engraved title au
1229 woodcuts, half calf.
£4.14.6
Nonnus (L.) - Diaeteticon Sive De Re Cibaria Libri IV... Antverpiae,
Ex officina Petri Belleri M.DCXLVI. Sm. 4o, with engraved title;
contemporary calf; scarce.
£1.16.0
Renealmus (P.) - Pauli Renealmi... Specimen Historiae Plantarum...
Parisiis, apud Hadrianum Beys... MDCXI. - Sm. 4o, with 25
copperplates; the titlepage spotted, half vellum, scarce
£3.10.0
Vries (J. Vredeman de) - Hortorum Viridariorumque elegantes &
multiplicis formae, ad architectonicae actis norman af-fabre
delineatae à Johanne Vredman-no Frisio. Philippus Gallaeus
excudebat Antverpiae 1583. - Oblong folio, with engraved title and
28 fine engravings of formal gardens; vellum,
£16.16.0
De Gulden Passer. Jaargang 2
60
ALBERT DE TAVERNIER.
54, Rempart Ste Cathérine, Anvers.
vente publique du 11-12 février 1924.
10. Adrianus (H.) - Catholiicke Sermoonen oft Verclaer. op alle de
Epistelen ende Evangelien vanden gheheelen Vasten. Antw., H.
Verdussen, 1616, in-fol. Pl. v. ais de bois, orn. à froid, s.l. plats,
cabochons et fermoirs Av. nombr. fig. s. bois. Caract. goth.
Fr. 80,Bel ex., dans une belle rel. de l'epoque. Etat parfait.
22. Almanach. - Gerieflijke nieuw-jaers gifte, ofte Almanach Jaarg.
1777, 1778, 1781 à 1794, 1796 à 1808, 1870, '72, '73, 1875-79, et
1865. Antw. 99 vol. in. 32, dont 70 rel. v. 18 vol. cart. et 9 br.
Fr. 95,31. Rechten, ende Costumen van Antwerpen. - Antw., bij Chr.
Plantyn, 1583, in-fol. Dem. rel. Av. carte.
Fr. 22,33. Scribanus (Carolus). - S.J. Origines Antverpiensium. Antv, ex.
off. Plantiniana, ap. J. Moretum, 1610, in-4, vél. Av. planches. (Rare.
Bel exempl.
Fr. 55,36. Arias (Fr.) - Paleys der deughden begrijpende de naervolghinghe
der... maghet Maria. Antw., Gh. Janssens, 1609. in-16, rel. vél.,
caract, goth.
Fr. 14,58. Barry (P. De) - De eensaemheydt van Philagia dienende tot
gheestelijcke oeffeninghe in eensaemheydt, Antw., J. van Ghelen,
1646, in-16, rel. vél. caract. goth.
Fr. 9,66. Bible (Den) met grooter neersticheyt gecorrigeert... In fine: Gheprent
Thantw. by my J. v. Liesvelt, 1535, in-fol. dem. rel. v. (mod.) Titre
entouré de fig. marque typogr. et nombr. fig. s. bois par V. Sichem.
Caract. goth.
Fr. 150,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
61
67.
68.
70.
73.
77.
78.
82.
93.
Bibel (Den). - Thgeheele oude en de nyeuwe Testament. Antw., bij
mi H. Peetersen, 1535, in-fol. Rel. v. est. ais de bois, fermoirs. Titre
entouré de fig. et ill. dans le texte. car. goth.
Fr. 70,Bibel (Den). - Tgeheele oude ende nieuwe Testament.. Gheprent
Tantwerpen, bij mij H. v. Liesvelt, 1538, in-fol. dem. rel. v. Titre
rouge et noir entouré de fig. s. bois, nombr. ill. dans le texte. Car.
Fr. 100,Bible Polyglotte. - T. VIII. Antverpiae, excud. Christ. Plautinus,
1572, in-fol. Pl. rel. peau de truie est. ais de bois, fermoirs. Av.
Fr. 65,Biblia Sacra... Antw., Mourentorf, ende v. Keerberghen, 1599.
in-fol. Dem. rel. v. ais de bois. Titre entouré de fig., nombr. fig. s.
bois dans le texte. Caract. goth.
Fr. 100,Biblia Sacra vulgatae editionis Sixti V Pont. Max. jussu recognita
atque edita. Antv., ex off. Plantiniana, 1650, pet. in-4, rel. v.s. ais,
fermoirs. Titre gravé.
Fr. 60,Biblia Sacra... Antwerpen, J. Mourentorf, 1690, in-fol. Pl. rel. v.
est. ais de bois, fermoirs, Av. tttre grav.
Fr. 85,Bijbel... Gheprent Tantwerpen, bij mij J. van Liesvelt, 1542, in-fol.
Rel. v. est. (18e s.) Av. carte et nombr. fig. s. bois.
Fr. 52,Bochius (J.) - Historica narratio profectionis et inaugurationis Serr.
Belgii Principum Alberti et Isabellae, Austriae archiducum... Antv.
ex off. Plantiniana, op. J. Moretum, 1602, in-fol. vél. Titre entouré
de fig. et nombr. pll. grav. s. cuivre. (Arcs de Triomphe, Feux
d'artifice, etc.) Bel exempl.
Fr. 220,Sous la même rel.: Bochius Descriptio publicae gratulationis
spectaculorum et Ludorum in adventi Ser. Ernesti, arch Austriae..
Antv.. Plantiniana, 1595. Titre entouré de fig. et nombr. pll.
De Gulden Passer. Jaargang 2
62
98.
99.
100.
105.
108.
117.
Boeye (P. Andr. de). - S.J.F. Levens van de Heylige Patriarchen,
Coninghen, Propheten ende andere treffelycke persoonen van 't
Oude testament. Antw., bij H. Aertssens, 1642, gros vol. in-4, rel.
v. Titre gravé, et 20 gravures de Bouttats, Collaert, et autres
Fr. 30,Bolognino (G.) - Uit-vaert van het ghereformeert Nachtmael...
T'Hantw., Cnobbaert, 1632, in-16 vél. marque typogr. s.l. titre et
fig. au verso. Caract. goth. Rare.
Fr. 28,Bolsweert (B. à). - Duyfkens en Willemynkens Pelgrimagie. Antw.,
Aertssens, (1635). - Castro De on-ghemaskerde Liefde. Antw.,
Willemsens, 1686, Et autre. Ens. 3 vol. in-12. v. et vél.
Fr. 45,Boutillier (Jean). - Bottelgier). Somme ruyrael, sprekende van allen
rechten ghecorigeert bi eenen experten practizijn advocaett in den
hoghen raet des Conincs van Castilien... te Mechelen resideerende...
In fine: Ende hiermede soe eyndet dit teghenwoordighe boek.... Dat
welcke gheprent is Thantwerpen, inden jaere 1529, bij mij Claes de
Grave, in onser liever vrouwe pant. In-fol. Dem. rel. chagr. (mod.)
Grande fig. s. bois s.l. titre, arbre généalog. (f. 124). Caract. goth.
Fr. 200,Breviarium Romanum. - Antverpiae ex architypogr. Plantiniana,
1736, 4 vol. in-4o. Rel, v. avec front. et pll.
Fr. 28.Carte ou liste contenant le prix de chacun Marcq. Once, Estrelin
et As. poids de Troyes, de toutes les espèces d'or et d'argent
deffendues... etc. faicte par les Generaulx des Monnoyes, au moys
de mars, 1627. Anvers. H. Verdussen, 1627, pet. in-4, rel. v. Av.
nombr. reproduct, de monnaies.
Fr. 24,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
63
120.
125.
134.
135.
142.
154.
160.
161.
166.
Castro (J.) - De ongemaskerde Liefde des Hemels. Antw, Wwe.
Willemsens, 1686, in 8o, R. v. Titre gr. et fig. d'embl
Fr. 14,Ceparius (V.) - Het leven vanden salighen Lodewijk Gonzaga,
religieus der societeyt Jesu. Antw., 1615, in-12. dérelié. Av. portrait
Fr. 4,Chiffletius (H.) - De Othonibus aereis, subjunctus est de Antiqua
numismate. Antv., B. Moretus, 1666, pet. in-4, rel. v., armoiries s.
plats, Av. fig.
Fr. 28,Chiffletius (Ph.) - Sacrosancti et oecumenici concilii Tridentini.
Antv, B. Moretus, 1640, in-16, rel. vél. Titre gravé
Fr. 8,Clutius (Th.) - Vande biën, hare wonderlijcke oorspronck, natuer,
eyghenschap, crachtighe, ongehoorde ende selsaeme wercken. Antv.,
Verhulst den Jongere, s.d., pet. in-12, rel. vél. sovple, caract. goth.
Fr. 50,Costerus (Fr.) - Het boecsken der broederschap, dat is: Vijf boecken
der christelijcker leeringhen, voor de broedersschap der H. Maghet
Maria. Antw., J. Moerentorf, 1604, in-12, caract. goth. rel. v. (reliure
fatiguée)
Fr. 18,Croon (P.) - Almanach voor heden en morghen... Antw., Woons,
1665, in-12. Rel. v. anc. Av. front.
Fr. 34,Rare.
Damhouder. - Praxis rerum civilium. Antv., J. Bellerus, 1596, pet.
in-4, rel. vél. Av. portrait et 15 grav. sur bois
Fr. 55.David. - Psaltes. Antw. Cnobbaert, 1643. - De Barry (P). De drij
daghen v. Philagia. Antw. Knobbaert, 1675. Ens. 2 vol. in-16. Rel.
vél. et v.
Fr. 16,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
64
173.
177.
188.
200.
201.
203.
209.
De la Faille (P.) - Bekeeringe van P. De la Faille, predikant te
Koudekerk. Antw., Parys, 1764, in-12. Rel. v. Av. portrait. Et 4
autres
Fr. 12,De la Faille (P.) - Het graf der wereltse vermaeckinghen. Ant.,
Knobbaert. 1642, in-18, vél. E 3 autres.
Fr. 12,Psalter (den) des Coninckl. Propheet Davids. - Nae dye
hebreeusche waerheyt overgheset eerst int latyn doer j. Campen en
voorts tot ghemeyne profite in duytsche overgheset. In fine:
Gheprent Thantw., bij Jan Van Loo, (Priv. 1536) in-32. Rel. veau.
Avec vignette sur bois. Caract. gothique
Fr. 70,Dodonaeus (Remb.) - Cruydt-Boek. Met bijvoegsels achter elck
Capittel, uyt verscheyden cruydtbeschrijvers. Leyden, In de
Plantijnsche Druckerije, 1608, in-fol. vél Titre gravé et nombr.
figures de plantes.
Fr. 150,Dodonaeus (Remb.) - Stirpium historia... Antv., ex. off. Plantiniana,
1613, in-fol. Rel. v. anc. Av. nombr. fig. s. bois. (Le titre manque)
Fr. 26,Drexelius (H.) - Den rechterstoel Christi; verduytst door Fr. De
Smidt. Antw., H. Aertssens, 1635, in-16, rel. vél., caract. goth. Titre
gravé.
Fr. 10,Branteghem (G. a) - Enchiridion, côpluscula corùque in veteris
testamenti sacris Biblijs tradùtur picturis expressa côtinens. per
Guilh. de Brateghe Alosteum Cartusianum. - In fine: Excudebat
Simon Coquus Antverpiae, ad moenia (quoe vocant nostrates).
Sinnbardica 1535, in-8. Avec gravures sur bois coloriées et marq.
typog. entourée de la devise. Bedwanck Doet Swichten, veau noir
avec figures. (Très rare)
Fr. 130,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
65
213.
216.
217.
234.
246.
249.
250.
Erasmus. - De civilitate morum puerilium; scholiis illustratus per
G. Longolium. Antv., apud Petrum à Tongris, 1583, in-16, rel. vél.
(Manquent le feuillet 49-50 et le dernier. Très rare.)
Fr. 24,Eusebius (J.) - Verschil tusschen het tijdelijk ende het eeuwich.
Antw., Wwe J. Cnobbaert, 1648, in-8, vél. Av. front. Caract. goth.
Fr. 18,Eyckius (J.) - Urbium belgicarum centuria. Antv., B. Moretus,
1651, pet. in-4, rel. vél.
Fr. 16,Geestelijck kaertspel (Het) met herten troef, oft het spel der liefde,
door den Eerw. Pater Fr. Joseph van de H. Barbara. Antw., P.
Rijmers, s.d. (1606), in-12, rel. v. Av. par Bouttatz (2 exemplaires)
Fr. 6,Geluwe (A. Van) - Catholyken echo, ofte waeren gendschen
wedergalm, tegen de valsch opwerpende stemme van onze
dagelijksche overkomende gepretendeerde gereformeerde. Antw.,
1781-82, 3 parties en un vol. in-12, dem. rel. v.
Exemplaire avec l'appendice qui manque souvent. Très rare.
Fr. 28,Ghesant (Den) der ghedachtenisse vande overvloedigheyt der
goddelijcke goedertierenheyt, inhoudende 't leven van de H. Maeghet
Geertruydt, Abdisse der Orde vanden H. Benedictus tot Eisleben.
Antwerpen. 1655, fort vol. in-12, rel. vél. Caract. goth.
Fr. 8,Gobinet (C.) - Onderwijs der jeught in de Christelycke
godtvruchtigheyt. Antwerpen, 1697, in-12, rel. veau.
Fr. 4,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
66
251.
247.
274.
283.
285.
288.
302.
Goblerum (Just.) - Den Spieghele der Rechte: uit den natuerlijcken
bescreven gheestelijcken, wereltlijcken, ende anderen
ghebruyckelijcken Rechten, oock die ghemeyne inden heylighen
rijck der Duytscher Natien, insettinghen ende oeffeninghen daertoe
ghesedt... In fine. Gheprent in de vermaerde Coopstadt v. Antwerpen,
bij mij Simon Cock. In tjaer 1560, in-fol. Dem. rel. v. (moderne).
Grande fig. s. bois s l. titre et sur les ff. 1 et 2. Arbre général. au f.
27. Caract goth.
Fr. 70,Guicciardin (L.) - Description de touts les Pais-Bas... Anvers, Chr.
Plantin, 1582, in fol. Rel. v. Titre grav. et nombre. plans et vues de
villes
Fr. 85,Rel. fat.
Haraeius (Fr.) - Annales Ducum seu Principum Brabantiae totiusq.
Belgii. Antv., ex. off. Plantiniana, 1623, 3 t. en 2 vol. in-fol. Pl. rel.
v. anc. Av. nombr. portr. grav. s. cuivre. (2 Ex.)
Fr. 40,30,Het geheel begryp des volcomen verstants der heyligher
scriftueren des Oude en Nieuwe Testaments, etc., ghetranslateert
by Jan van den Bosch alias Berckelaer. In fine: Gheprint
Thantwerpen by my Claes van den Wouwere. 1563, in-12. Dem.
rel. (Caract. goth.)
Fr. 50,Hieronymus (D.) - Sanctum Jesu Christi evangelium D. Hieronymo
interprete. Antv., Steelsius, 1535, in-18, rel. v. anc.
Fr. 14,Histoire de l'origine, vertus, et miracles de la Saincte Croix de
Caravaca en Espagne. Anvers, 1652, in-12, rel vél.
Fr. 14,Hugo (H.) - Pia desideria. Antv., H, Aertssens, 1645, in-24, rel. vél.
Titre gravé et nombr. vignettes emblématiques.
Pr. 8,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
67
303.
304.
308.
316.
318.
320.
328.
351.
Hugo (H.) - Goddelijcke wenschen verlicht met sinne-beelden,
gedichten en vierighe uyt-spraecken der oud-vaders. Hantw..
Aertssens, 1629. in-8. Vél. Titre grav. et nombr. fig. emblémat.
grav. s. cuivre
Fr. 22,Bel ex de ce livre devenu rare.
Hugo (H.) - Goddelycke wenschen verlicht met sinnebeelden en
vierige uytspraken der out-vaders. Antw, 1645, in-16, rel. v, Av.
nomb. grav. s. bois
Fr. 16,Poirters (A.) - Imago primi saeculi societatis Jesu a provincia
Flandro-Belgica ejusdem societatis repraesentata. Antv., B. Moretus,
1640, in-fol., rel. v. Av. titre gravé et 123 fig. emblématiques gravées
par Corn. Galle. (Rare et recherché).
Fr. 75,Institutiones ad christianam Theologiam, sacrarum literarum...
Antv., in aedib. Viduae ct Haeredum J. Stelsii, 1565, in-fol. vél. Av.
fermoirs
Fr. 160,Joanne ab Heuwen (D.) - Job Patiens Docens conditionem
tribulationum humaniarum et modum patiendi eas. Ant., Woons,
1668, in-4. Rel. v. anc. est.
Fr. 40,Joseph à S. Abraham (P.F.) - Het geestelijck Kaertspel niet Herten
Troef ofte 't spel der Liefde. 3e druk Antw., Reymers, in-8. Rel. v.
Av. grav. d'emblèmes
Fr. 6,8,Keyserlycke Statuten, Ordonantien, Costumen, ende ghewoonten,
ende bisonder elcker stadt rechten, principalijck den Keyserl. landen
aengaende. Gheprent. Thantw., bi mi Symon Cock, 1516, in-4 Vel.
Grande fig. s. bois s. 1. titre et sur le fol. 1
Fr. 24,Le Roy. - Castella et Praetoria Nobilium Brabantiae., Antv.,
Simplibus Autoris, 1697. In fol. Dem. rel. veau frontisp., carte et
pl.
Fr. 90,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
68
359.
362.
365.
366.
370.
371.
375.
380.
Leven van de H. Rosalia (Het). - Patronerse tegen de Peste. Antw.,
Cnobbaert, 1658, in-12, rel. v. Titre grav. et fig. et fig.
emblématiques.
Fr. 20,Lindanus. - De Teneraemonda libri tres. Antverpiae, H. Verdussen,
1612, in-4, rel. vél. Exemplaire contenant le feuillet 2bis qui manque
souvent, et un portrait de J. Caudron ajouté.
Fr. 85,Lipsius (J.) - De amphitheatro liber. Lugd. Batav., Chr. Plantin,
1584. Av. grav. - id. Saturnalium sermonum libri duo. Antv., Chr.,
Plantin, 1582. Ens. 2 ouvr. en un vol. pet. in-4, rel. vél.
Fr. 55,Lipsius (J.) - De cruce libri tres. Av, front. Arnst. 1670. - Nicquetus
(H.) Titulus Sanctae crucis. Antv., 1670. Ens. 2 ouvr. en un vol.
in-16, rel. v. Av. planches dépliantes.
Fr. 10,Loyaerts (Sam), - Den wech der Deughden bedeylt in acht
boecxkens. T'Antw., van Keerberghen, 1599, in-8. Rel. veau ancien
est. caract. gothique
Fr. 26,Lucas (P. Andr.) - Het leven van den H. Ignatius de Loyola...
Antw., Woons, 1654, in-8. Rel. v anc. fermoirs. Av. front. Et autre.
Fr. 36,Lusthof (Den) der gheestelicke oeffeninghen, ghemaekt ende
vermeerdert door L. Makeblijde, Antw., H. Verdussen, 1617, in-19,
rel. v., fermoirs. Av. vignettes, s. bois.
Fr. 24,Manilius (M ) - Astronomicen a jos. Scaligero ex vetusto codice
Gemblacensi infinitis mendis repurgatum. Eiusdem J. Scaligerj
Notae Ex. off. Plantiniana... 1600, in-4. Rel. v. est. ais. (Rare)
Fr. 60,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
69
381.
384.
392.
393.
400.
410.
411.
412.
Mantelius (J.) - Dagh van Devotie... T'Antw., Aertssens, 1633,
in-16 vél. Av. front. et grav. caract. goth. Et 2 autres.
Fr. 26,Marchantius (J.) - Flandria commentariorum libri IIII descripta.
Antv., ex off. Plantiniana, 1596, pet. in-8, rel. vél.
Fr. 12,Marulus (M.) - Spalatensis dictorum factorumque memorabilium
libri cex. - Antverpiae excudebat Martinus Nutius, 1593. In-8, rel.
vél., est. sur ais de bois. Fermoirs en cuivre. Ex libris armorié ancien
Fr. 24,Alberti cognomento magni. Libellus qui inscribitur de formatione
hominis in utero materno, vel ut notiori titulo secreta mulierum,
nunc recens ex archetipo excriptus, etc, (1538). In fine: per me
Symonem Cocum. In-12 vélin.
Fr. 80,Meerbeeck (Adr. van). - Cronycke vande gantsche werelt, ende
sonderlinghe vande seventhien Nederlanden. Antw., H. Verdussen,
1620, in-fol., rel. vél. caract. goth. Titre encadré et portr.
Fr. 20,Miraeus (Aub.) - Bibliotheca ecclesiastica sive nomenclatores VII
veteres. Antv., Mesius, 1639, in-fol., rel. v.
Fr. 6,Miraeus. - Rerum Belgicarum Chronicon ad J. Coesaris.... usque
ad vulgarem Christi ann. 1636. Antv., ap. G. Lesteenium, 1636,
in-fol. Rel. v.
Fr. 10,Missale romanum. - Antv.. ex architypographia Plantiniana, 1817,
pl. rel. mar. vert foncé, dos et plats ornés (genre romantique), tr.
dor. Av. grav. s. cuivre
Fr. 20,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
70
414.
417.
418.
423.
441.
443.
445.
461.
Monacho (A.) - Sententiae sive loci communes ex sacris et prof.
Antv. Bellerum, 1555, in-17, rel. v. Marque typogr. s.l. titre
Fr. 7,Montanus (B.) - Hymni et secula. Antv., V. et J. Moretus, 1593,
in-16, rel. vél.
Fr. 7,Moons (J.) - Sedelijck vreughde - Perk oft derden deel van het
zedelijcke vermaeck-Tonneel... Antw., Knobbaert, 1685, in-12 Rel.
v. anc. Av. nombr. fig. d'emblèmes. Quelques taches
Fr 8,Nerrincq (Fr.) - De goddelijcke voorsienigheydt, uitgebeeldt in
Joseph, onder-coninck van Egypten. Antw., 1710, pet. in-4 rel. v.
Av. fig. emblématiques s. cuivre dans le texte. (Coin du frontispice
arraché)
Fr. 10,Oliverius (P.) - De sedighe Apologien of onder-wijsende
T'saemenspraeken der beesten. Antw., C. Woons, 1666, in-12. Rel.
v. anc. Av. front
Fr. 32,Opmeer et Beyerlinck. - Opus chronographicum orbis universi, a
mundi exordio usque ad annum 1611. Antv., H. Verdussen, 1611,
in-fol., rel. vél., armoirie sur plats. Av. titre gravé et nombr. portraits
dans le texte
Fr. 12,Ordonnancien ende decreten, van den heylighen Concilie generael
ghehouden tot Trenten. Tantwerpen, bij E. Ph. Tronesius, 1565,
in-12, rel. vél. caract. goth.
Fr. 24,Peckius (P.) - Opera omnia. Antw., J.B. Verdussen, 1679, in-fol.
Rel. v. Marque typogr. s.l. titre
Fr. 7,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
71
462.
475.
498.
503.
508.
509.
513.
544.
548.
Pelgrimagie (De) van het Kindeken Jesus, voorstellende een seer
soete maniere, hoe men in den gheest met dit alderlieffelijckste
lammeken moet converseren. Antw.. s.d., (1675), in-12, rel. v.
Fr 14,Platus (H). - Den salighen staet der religieusen. Antw., H.
Verdussen, 1607, pet. in-4, caract. goth., dérelié. Titre gravé
Fr. 10,Rekenboeckxken om te leeren legghen met penninghen, seer
profytelijck een jeghelijcken. Van nieuws oversien ende verbetert
door Meester Jan Baptist De Vos. Antw., J. Gymnicus, s.d., in-16
Fr. 100,Ribadineria (P.) en Rosweydus (H). - Generale legende der
heylighen. Antw., J B. Verdussen, 1711, in-fol., rel. v. Av. front, et
grav.
Fr. 55,Rosweydus (H.) - Generale kerckelijke historie... Antw., Knobbaert,
1622, fort vol. in-fol. Pl. rel. v. anc. est.
Fr. 22,Rosweydus (H.) - Het leven der H.H. Maeghden die in den salighen
staet der suyverheydt inde wereldt gheleeft hebben. Antw., 1625,
pet. in-8, rel. v. Titre gravé et nombr. portraits dans le texte
Fr. 18,Royaumond. - De historien des ouden en nieuwen testaments.
Antw.. 1683, in-12, rel. v. Av. front. et nombr. vignettes s. cuivre
dans le texte
Fr. 20,Sterbeeck (Fr. Van). - Citricultura oft regeringhe der uythemsche
boomen. Antw., 1712, pet. in-4, rel. v. Av. front. et 14 planches
grav. s. cuivre
Fr. 26,Strada. - De bello belgico. Antw., 1649, pet. in-8, rel. v. Av. front.
et portraits
Fr. 8,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
72
569.
576.
585.
589.
593.
595.
597.
603.
Theresia van Jesus (Moeder.) - Beschrijvinghe van het casteel oft
wooninghe vande ziele. Antw., Fr. le Chien, 1650, in-12, rel. vél.,
caract. goth. Av. portrait
Fr. 16,Torniello (Aug.) - Annales sacri, et ex profanis praecipui... Antv,
ex off. Plantiniana, 1620, in-fol. rel. veau ancien mot. au milieu des
plats. Titre gravé et fig.
Fr. 12,Uur-Werk des verstands op de Seven Wee en. Door Fr. G.S...
Antw., Mesens, 1667, in-12, vel. Av. jol. grav. par Collaert
Fr. 22,Vaenius (Othonis). - Vita D. Thomas Aquinatis. Antv. sumpt. Oth.
Vaeni, 1610, in-4, vél
Fr. 80,Suite de 30 pll. grav. par Boel, Galle, v. Paendren d'après O.V. Titre, remonté.
Abeele (Rév. P. Ch. Van den.) - La Très Sainte Trinité, les délices
de l'esprit chrétien. Anvers, 1748, in-12, rel. v.
Fr. 11,Mat (Abr. Van der). - Fasciculus Mijrrhae dat is, Het Bosseltje
van Myrrhe... ofte, eene versamel. v. meditatien op de Passie ofte
het lijden Jesu Christi. Antw., Vermey, 1709, in-12, vel. Av. nombr.
grav.
Fr. 55,Heumen (J. Van). - Den sterffelycken Adam. Leerende de konste
om saligh te sterven. Antw., C. Woons, 1668, in-4. Rel. v. anc. Titre
grav. Caract. goth.
Fr. 40,Teylingen (P. Van). - Het Paradijs der Wellusticheyt.... Antw., J.
v. Metelen, 1651, in-8. Rel. v. anc. est. ais de bois
Titre grav. Caract. goth.
Fr. 28,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
73
608.
610.
624.
628.
639.
651.
657.
669.
Verclaeringhe van tsymbolum oft twelf articulen des apostoelschen
gheloofs, gemaeckt bij... J. Hessels. Tantwerpen, bij P. van
Keerbergen, s.d. (1564) in-16, rel. veau
Fr. 12,Vertroostinghe in alle liden ende teghenspoet. Een devoot ende
seer troostelijck boecxken voor alle bedructe herten. Ghemaect door
broeder Anthonis van Hemert. (In fine). Gheprent Thantwerpen, by
my Symon Cock, 1549, in-16, rel. vél., caract. goth. Av. fig. s. bois
sur le titre.
Fr. 45,Wemmers (P.) - Het leven der saligher maghet Maria Magdalena
de Pazzi, religieuse vande Carmeliten orden. Antw., C. Woons,
1653, pet. in-8, rel. vél., av. fermoirs. Av. front. gravé par Corn.
Gaile.
Fr. 22,Zachmoorter (M.) - Bruydegoms Beddeken... Antw., v.
Wolschaten, 1628, in-18, vel. Titre grav. Caract. goth.
Fr. 18,Verhael (Cort) van verscheyde mirakelen... door 't aenroepen ende
eeren des beelts van den H. Ignatius de Loyala. Antw. H. Aertssens,
1623, in-16, cart. caract. goth.
Fr. 12,Nierenberg (C.) - Goddelijck leven oft herbane tot de
volmaecktheyt, Antw., H. Artssens, 1640, in-16, cart., caract. goth.
Titre gravé
Fr. 14,Suyverenden weg (Den) voor elken dag der maend. In 't licht
gegeven door eenen priester der societeyt Jesu. Antw., A. Everaerts,
1744, in-16, cart.
Fr. 14,Een Tractaat van Criminele Saken te weten van Saken die Dlijf
aengaen/Ende is ghenomen uit de Keyserlycke Rechten... Gheprint
Thantwerpen, 1553, in-16, veau anc.
Fr. 80,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
74
670.
671.
672.
673.
674
675.
Amelry Broeder Fransoys Vacularius. - Veel schoone beweghelike
en vierighe ghebede Bye sommighe dienende tot daghelycxsche
oeffeninghe... Geprèt Thantwerpen, Claes và de Wouwere, 1564,
in-12, cartonné. Impression en caract. gothiques. Fig. sur bois au
titre
Fr. 220,Mornay (P. Van). - Tractaet ofte Handelinge van de Kerke: daer
in gheleerdelick ende treffelick ghedisputeert wordt op alle de
bysonderste questien die in onse tijden hebben opgheworpen
gheweest, overghestelt door L. D'Heere. Thantw., Jaspar Troyens,
1580, pet. in-8, vélin souple anc.
Fr. 90,Dallman. - Een Christelycke verantwoordinghe op die Disputacie
ghehouden binnen Audenaerde, tusschen M. Adriaen Hamstadt ende
Jan Daelman. Thantwerp, by Jaspar Troyens, 1582 (à la fin).
Ghedruckt Thantwerpen my Niclaes Mollyns voor Jaspar Troyens,
1582, in-12, dem. rel., dos et coins veau anc. tr. bleues. Impress. en
caract. gothiques
Fr. 200,Virgilius (P.) - Die twaelf boecken van Aeneas ghenaemt int Latyn
AEneidos beschreven door Vergilius Maro, overgeset door Cornelis
van Ghistele. T'Hantwerpen, Nicol. Soolmans, 1583, in-12, carré,
dem. rel. veau, dos à compartiments ornés (Rel. mod.) Impression
en caract. gothique. Av. curieuses figures sur bois.
Fr. 110,Wallius (Jacob). - Poematum libri novem. Antverp. Ex off.
Plantiniana Balthas. Moreti, 1669, in-18, vélin anc.
Fr. 8,Hugo (R.P. Herman). - Pia Desideria. Antverp, J.B. Verdussen,
1740, pet. in-12, dem. rel. vélin.
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
75
676.
677.
678.
679.
685.
T'Bancket der Deugden oft Gheestelyck Tafelboek, om te trecken
naer t'ghene dat ons noch ghebreeckt. Dienende voor alle staeten
menschen die tot de deught willen komen. T'Antwerpen, Wwe Jac.
Woons, 1718, in-18, oblong, vélin, souple anc.
Fr. 65,Exempl. compl. Rare.
Bellemans. - Den Lieffelijcken Paradys-Vogel, tot Godt omhoogh
vliegende. Behelsende verscheyden Geestelycke Liedekens vande
Goddelycke liefde, ende het verlangen van het Hemels Vaderlandt,
den VIII Druck. T'Antwerpen, P.J. Rymers, s.d., in-18, oblong, vél.
souple anc.
Fr. 70,Pauwels. - Lof-Redens aen de Alderheyligste Maegd ende Moeder
Godts Maria toegeëygent met thien kopere plaeten verryckt.
tAntwerpen, J.P. De Cort, 1775, in-4, dem. veau. anc.
Fr. 28,Av. 10 belles grav. sur cuivre par J. Galle.
Verhesen. - Scala Coeli ofte Leere des Hemels. T'Antwerpen, Wwe
Bartholomeus Foppens, 1702, pet. in-8, dem. mar. rouge
Fr. 28,Av. frontisp. et nombr. figures par Bouttats grav. s. cuivre.
Boudewijns (M.) - Dienstich ende ghenuchtelyck tydverdryf voor
sieken, door M.B. Antw., Fr. Fickaert, 1654, in-16o, cart. n.r. titre
gravé
Fr. 28,-
EMILE NOURRY.
62, rue des Ecoles, Paris (Ve) no 177. Mars 1924.
2. Horto (Garcia A. b.) - Aromatum et simplicium aliquot
medicamentorum apud Indos nascentium historia. Ante biennium
quidem Lusidanica lingua per Dialogos conscripta D. Garcia ab
Horto proregis Indie Medico, auctore nunc vero primum Latina,
Facta, et in Epitomen contracta à Carolo Clusio atrebate. Antverpiae,
Ex off. Chr. Plantini, 1567, in-8o, plein vélin blanc (Rel. anc.)
Fr. 100,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
76
105.
387.
488.
491.
520.
Sambucus (J.) - Emblemata et aliquot nummi antiqui operis Jean.
Sambuci Tirnaviensis Ponnonii. Altera editio cum emendatione et
auctario copioso ipsus auctoris. Antverpiae ex off. Chr. Plantini,
1566, in-12, plein maroq. violet, dos orné, ornement au centre, fil.
sur les coupes, dent. int. tr. dorées.
Fr. 360,Ortelius. - Thesaurus geographicus recognitus et auctus. Antverpiae,
ex off. Plantiniana, 1596, in-fol., ais de bois recouv. de peau de truie
est. ferm. de cuivre (Rel. du XVIe)
Fr. 200,Biblia hebraïca. - Antverpia Chr. Plantin, 1565, 2 vol. in-8 veau
fauve, dos ornés, plats couverts d'une riche décoration dorée, formée
d'une dent. d'éventails aux angles, d'un ornement central entouré
d'une semis d'étoile, tr. dor. et ciselées, trace de fermoirs (Rel. du
XVIe)
Fr. 1250,Butkens (Fr. Cristophe.) - Trophées tant sacrés que prophanes de
la Duché de Brabant. I. Contenant l'origine, succession et
descendence des Ducs et Princes de cette maison, avec leurs actions
plus signalées Ensemble les généalogies de plusieurs Ducs, Princes,
Comtes, Barons, Seigneurs et Nobles leurs vassals et subiects avec
les preuves servantes à entière vérifications (Anvers) Imprimerie
de Christophe Jéger aux dépens de l'Auteur, 1637, 2 Tom, en 1 vol.
in-fol. veau fauve, dos ornè. fil. sur les plats, armoirées au centre.
(Rel. anc.
Fr. 600,Chertablon (de.) - La manière de se bien préparer à la mort, par
des considérations sur la Cène, la Passion et la mort Jésus-Christ.
Avec de trés belles est. emblém. Expliquées par M. de Chertablon.
Anvers, Gallet, 1700, in-4, plein maroq. violet. jasq. fil. sur les
coupes, dent. int., tr. dor.
Fr. 275,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
77
SALLE J. DE WINTER
10, rue Sainte-Gudule, Bruxelles. - Vente du 27 mars et 3 avril 1924.
7. Gevartius. - Pompa Introitus Honori Serenissimi principis
Ferdinandi Austriaci Hispaniarum Infantis S.R.E. Card. Belgarum
et Burgundionum Gubernatoris A.S.P.Q. Antwerp. Decreta et
adornata XV Kal. Maii Ann. MDCXXXV (1635). Apud Theod. A
Tulden, gr. in-fol. veau anc. dos cuir de Russie au chiffre du duc
d'Essex. (Rel. anc.)
Fr. 950.15. Butkens (F. Christophe.) - Trophées tant sacrés que prophanes de
la duché de Brabant, reparti en dix livres. Tom Premier (seul publié),
Anvers, chez Christophe Jéger, aux Dépens de l'auteur, 1641, suivi
des Preuves des Trophées de Brabant. Ens. en un vol. in-fol., veau
fauve, dos plat à compart. ornés à la grotesque, étiquette noire, et
dentelle à froid, d'encadrement sur les plats tr. vertes. (Rel. anc.)
Fr. 240,24. Die. Alder. excellètte Cronycke va. Brabât. (Au dernier feuillet)
‘Hier is voleydt dese Cronike en geprent bi my Rolant vâ den dorp:
wonède Thantwerpè in die huyvetters strate, bi onser vrouwe
broeders. Anno MCCCCVCVII (1497) op dè laetste dach van
Februarius, oft loumaent’. In-4o de 202 ff. à 2 colonnes (a à h. par
8 ff. et A à Y, et RR et RRR par 6 ff. et dd par 4 ff.), impression en
caract. gothique (lettres majuscules en rouge), à 40 lignes. (Relié
en vélin anc.)
Fr. 5500,50. Newcastle. - Méthode et Invention nouvelle de dresser les chevaux
par le très noble, haut et très puissant Prince Guillaume, Marquis et
Comte de Newcastle, etc. OEuvre auquel on apprend à travailler les
chevaux selon la nature, parfaire la nature par la subtilité de l'art,
traduit de l'anglais de l'auteur par son commendement, enrichy de
plusieurs belles figures en taille douce. A Anvers, chez Jacques van
Meurs, l'an 1658, in-folio, plein maroq. rouge du Levant, poli, dos
à 7 nerfs dorés, 6 compart, ornés de fleurons et petits fers dorés,
triple filets encadrant les plats, large dent. intér., tr. dor. (Rel. anc.)
Fr. 3800,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
78
81.
82.
83.
84.
Leve ons liefs Heren Ihû Christi. (Vita Christi) Antwerpen, De
Grave, 1512 (?), in-folio 8 ff. limin. et 329 ff. chiffrés (sauf 6, 12
et 329), à double colonnes de 41 lignes en caract. goth. rehaussés
de rouge, ill. de 152 fig. gr. sur bois dont 25 gr. à pleine page, 89 à
mi-page, 38 plus petits et nombr. lettr. Rel. en veau est à comp. sur
air de chêne, dos refait en maroq. brun. (Rel. 1r moitié du 16e siècle).
Fr. 2400,Ordonnances (Les) de l'ordre de la Toison d'or. s.l.n.d. (Anvers
Plantin 1560) (titre, une pl. gr. par Corn. Galle, représentant les
grandes Armes de Philippe le Bon, une pl. gr. par le même représ.
le collier de l'ordre, avec la Devise ‘Ante Ferit quâ Flamma Micet’,
8o limin. (tables) 83 pag. de texte (dont 52 pour la 1e partie, et 31
pour les additions (53 à 83). En 49 ff. et 55. blancs, peau de
vélin-Relié en plein maroq. rouge anc., dos sans nerfs, à 6 comp.
dont 4 ornés de fleurons, filets et pet. fer dorés. triple filet encadrant
les plats, dent. int. tr. dor. orné de l'Ex-libris frappé en or sur maroq.
du célèbre Bibliophile, Paris de Meyzieu, Intendant de l'école
militaire. (Rel. ancienne)
Fr. 5800,Junius (Hadrianus). - Medici Aenigmatum Libellus, ad Virum
Clarissimum Arnoldum Rosenbergum Jurisconsultum. Antverpia,
Ex off. Christophori Plantin 1665. Hadriani Junii medici Emblemata,
ad D. Arnoldum Cobelium ejusdem Aenigmatum Libellus ad D.
Arnoldum Rosenbergum Antv., Ex Off. Christophori Plantini, 1565,
cum Privilegio, pet. in-8o Liminaire par 8 ff. A à I par 8 ff. K., par
4 ff. 2 titres texte encadré et 57 figures sur bois d'Emblèmes. Relié
en plein maroq. rouge, dos à 5 petits nerfs. fine dent. intér. tr. dor.
(Capé).
Fr. 460,Sambucus (Joannes). - Emblemata et Aliquot nummi antiqui operis,
Joan. Sambuci Tirnaviensis Pannonii; Altera Editio, Cum
emendatione et auctoris copioso ipsius auctoris. Antverpiae, ex
Offic. Chr. Plantini, 1556, in-8o. Titre gravé, portrait de Sambucus,
et 224 fig. emblématiques et 90 reproduct. de médailles, en 16 pages.
Relié en vélin blanc ancien, dos ornés de filets croisés et semis
d'étoiles ornements dorés sur plats, tr. ciselées et dor. Curieuse
Reliure Plantinienne datée 1577 aux Initiales P.M.F.T.
Fr. 950,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
79
85.
86.
96.
116.
Sweertius (Franc.) - XII Caesarum Romanorum Imagines E
numismatibus expressae et historica narratione illustratae Ex Museo
Franc. Sweerti F. Antverp. Antv., Apud Joanem Baptistam Vrintium,
1603, cum gratia et Privilegio, pet. in-4o de 29 pp. et 1 f. blanc.
Veau fauve anc. fleurons au dos. (Rel. anc.)
Fr. 400,Breton (François le). - La Fontaine d'Honneur et de Vertu. Ou est
monstré comme un chacun doit vivre en tout aage, en tout tems et
en tout lieu, envers Dieu et envers les hommes. Translatée de latin
en langue françoise, par Maître François le Breton et nouvellement
traduite du François en bas Alleman correspondant l'un à l'autre,
très utile et profitable à un chacun et spécialement à la Jeunesse. A
Anvers, chez Guislain Jansens, 1607, pet. in-4o de 87 pp., titre
encadré texte à 2 colonnes, en français et en flamand, dem. rel. veau
fauve anc., dos à 4 nerfs ornés. tr. rouges. (Rel. anc.)
Fr. 780,Butkens (Fr. Cluistophore). Annales généalogiquesde la Maison
de Lynden. Divisées en 15 Livres. Vérifiées par Chartes, tiltres et
autres bonnes preuves avec le récit de plusieurs Histoires ou les
Seigneurs de ceste Maison se sont trouvés. Embellies de figures de
divers pourtraicts, chasteaux, sépultures et anciens sceaux tirés sur
leurs originaux. Recueillies par F. Christophore Butkens. En Anvers,
chez Jehan Cnobbart, 1626, pet. in-fol., dem. rel. veau fauve et
coins, dos à compartiments ornés, tr. jasp.
Fr. 2450,Horae Beatissimae Virginis Mariae, ad usum Romanum
Repurgatissimae. Antverpiae, Ex Officina Christophori Plantini,
MDLXX (1570). In-8o de 232 ff. imprimées sur vélin, texte encadré
de filets bleu et or. Titre-frontispice gravé et enluminé dans un
encadrement de guirlandes de fleurs, sur fonds or, caractères en or
et en couleurs, grande Marque de Plantin miniaturée, 17 grandes
planches de J.-H. Wierickx à pleine page, très finement enluminées
et pour les 4 premières ornèes d'un riche encadrement de guirlandes
de fleurs sur fond or, 40 petites miniatures représentant les Saints
et les Saintes et 10 lettrines ornées et coloriées sur fond or, dans une
éblouis-
De Gulden Passer. Jaargang 2
80
sante Reliure en maroq. brun, mosaïqué, de pièces de maroq. olive,
rouge, jaune et vert foncé, dos et plats entièrement recouverts
d'élégants compartiments, et de riches dorures, de palmes, branches
de feuillages, de spirales, d'entrelacs et de nombreux petits points
dorés, au centre, médaillon mosaïqué maroq. olive entouré d'une
couronne de lauriers, quadruple jeux de filets et guirlande ou petit
fer encadrant les plats, filets dor. intér. double et gardes de vélin
blanc, tr. dor. (Rel. anc.)
Fr. 21.000,KARL W. HIERSEMANN.
29, Königstrasse, Leipzig. - no 530. Dec. 1923.
25. Lobel (M.) de plantarum seu stirpium historica, cui annexum est.
Adversariorum volumen. 2 tomi in 1 vol. M. 2 Holzschnitttiteln u.
vielen Holzschnitten im Text. Fol. Antverpiae, Plantini
Pergamentüberzug m. Metallbeschlägen u. 1 (statt 2) Schliesse
Shillings 75,Id. no 535 mars 1924.
165. Den Bibel... met grooter naersticheyt naden latynschen text
gecorrigeert. Opten cant die alberatie en die oorspronghe van
steden... weder oversien. M. über 250 Holzschnitten im text, 1
doppelblattgrossen Karte u. 2 Titelholzschnitten. Fol. Antwerpen,
W. Vorsterman, 1533-34. Gepresster Pergamentbd. (Rücken
beschädigt) M. Bändern
Goldmark 360,200a. Dioscorides (P.) acerca de la materia medicinal y de los venenos
mortiferos. Trad. de lengua Griega en la vulgar Castellana y
illustrado por A. de Laguna. M. Titelb. u. zahbr. Pflanzen-u. Tierabb.
in Holzschnitt. Anvers, Juan Latio, 1555, Marmorierter Kalblederbd.
m.
Goldmark 120,226. Hortulus Animae vol alder devoder ghebedekens oft oefeningen
diemen in de kercken lesen sal. Antwerpen in den witten Hasewint
by jan van Ghelen 1562. Lederbd.
Goldmark 80,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
81
243.
266a.
287.
313.
319.
Lipsius (J.), de cruce II. III. Una cum notis Ed II. cum 21 figg. aen.
Antverpiae ex off. Plantiniana 1595. - Angeb. Ders., de constantia.
|| II. Ed. VI Noribergae 1594. - Angeb. Ders., politicorum sive civilis
doctrinae || VI. Noribergae 1594. Pergamentband m. super-Exlibris
Kaiser Rudolf II. u eingepresster Jahreszahl 1594
Goldmark 20,Nicolai (N.), vier Bucher von der Raisz und Schiffart in die Turckey.
Mit ein unnd sextrich man unnd Weibliche Figuren, nach dem Leben
abgesetzt, nach verenderung und gestalt der Lender. M.
Titelrandleiste u. 61 ganzseitigen kostümbildern in Holzschnit v.
A. v. Londerseel. 4. Autorff. W. Silvius, 1576, Pappbd. m. altem
Pergamentschriften Uberzug u. Bändern
Goldmark 240,Rerum à Carolo V. Caesare Augusto in Africa bello gestarum
commentarij, elegantissimis iconibus ad historiam accomodis
illustrati. (C. Sceppero collectore). Mit 3 kupfertafeln. Antverpiae
1554. Pergamentbd
Goldmark 20,Titelmann Hassellensis, Franc. clucidatio in omnes episdolas
apostolicas, 14 Paulinas et Canonicas 7 cum Textu ad marginem
adjecto. Antverpiae, Mich. Hillenius, 1529. Halblederband
Goldmark 15,Zarate (A.) - De wonderlijcke ende waerachtighe Historie vant
Coninckryck van Peru, geleghen in Indien... met alle de oorlogen
en de strijden die ghebeurt zijn sou teghens d'Indianen als oock om
tgouvernement. Antwerpen, W. Silvius, 1573. Pergamentbd.
Goldmark 80,-
R. LIER & C.
Milan (1) - Via Brera - No, 1923.
23. Bible. - Novum Testamentum, syriace (litteris hebraicis). Acc. variae
lectiones a Fr. Raphelengio collectae. Hebrew. letter. 24o, vellum
£1,51. Nonnius (L.) - Diacteticon sive de re cibaria. Engr. front. 4o vellum.
Antwerp 1645
£11,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
82
LUIGI LUBRANO & C.
103, Via Constantinopoli, Napoli. - No 14.
1626. Le Mire Aubert. - Origine des Chevaliers et Ordres militaires,
Anvers chez David Martens 1609, in-8 pic. m. pelle (3814)
Lires 80,LIBRAIRIE DORBON AINÉ
19, Boulevard Hausmann, Paris.
3611. Busbequis (A.G.) - Itinera Constantinopolitanvm et Amasianvm
ab Augerio Gislenio Busbequio ad Solimanum Turcarum
imperatorem C.M. oratore confecta Ejusdem instituenda consilium.
Altera editio. Antverpiae, ex officina Christophori Plantini, 1582,
in-12, veau ancien. (44)
Fr. 22,J. CARAGUEL
rue Gambetta, 19. Toulouse. - No 21, mars 1924.
379. Lucrece (T.) - Lucretii Cari de rerum natura libri sex, mendis
innumerabilibus liberati et pristinum poene, veterum potissime
librorum ope ac, fide ab Oberto Gifanio Burano resituti. Quoe
proeterea, etc. (Antverpiae, Chr. Plantini, 1566), pet. in-8 rel. anc.
bas. gran. d. orné enc. tr. roses
Fr. 12,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
*95
[Nummer 2]
De Gulden Passer. Jaargang 2
59
Un ancêtre anversois des livres diplomatiques.
Les gouvernements sont souvent amenés par les circonstances, à publier certains
documents choisis parmi leur correspondance diplomatique.
Les recueils ainsi mis au jour et que l'on a pris l'habitude d'appeler, d'après la
couleur de leur couverture, ‘Livres jaunes’, ‘Livres bleus’, ‘Livres gris’, ‘Livres
blancs’, etc., ont pour but de faire connaître le point de vue officiel sur une question,
ou l'orientation donnée à des négociations importantes; ils doivent aussi servir à
éclairer, dans des circonstances graves, l'opinion publique que des publications
tendancieuses, ou de faux bruits, cherchent à égarer.
On fait généralement remonter l'origine des publications de ce genre à la seconde
moitié du siècle dernier: les premiers ‘Livres jaunes’ publés en France, par exemple,
datent du second Empire.
Nous voudrions montrer que les Livres diplomatiques peuvent revendiquer une
origine beaucoup plus ancienne et que leur ancêtre vit le jour sur des presses
anversoises, au commencement du 16e siècle, pendant la période la plus fiévreuse
de la rivalité qui mit aux prises l'empereur Charles Quint et François Ier, roi de France.
Après la Paix de Cambrai et quoiqu'il eût épousé Eléonore d'Autriche, soeur aînée
de Charles Quint, François ne songe qu'à prendre sa revanche; dans ce but, il s'assure
de puissantes alliances et intrigue auprès des princes protestants d'Allemagne. En
1536, un prétexte futile rallume la guerre, dont il essaie de rejeter les responsabilités
sur l'empereur.
Charles Quint, après sa visite dans ses royaumes de Sicile et de Naples, s'était
rendu à Rome1) pour solliciter la réunion d'un Concile général et se ménager l'appui
du Pape Paul III. Sur le chemin du retour, il apprend que son fidèle conseiller et
ambassadeur auprès de la Cour de France, Jean Hannaert, seigneur de Liedekerke,
vicomte de Lombeek, vient d'être renvoyé par François Ier.
L'empereur se décide alors à dévoiler l'attitude du roi de France et à révéler aussi
bien ses intrigues que les fausses interprétations qu'il donne à sa visite à Paul III.
1) Sur la visite de Charles Quint à Rome et l'exposé qu'il y fit, devant Paul III de ses griefs
contre le roi de France, voir le récit de Jean Vandenesse, publié par Gachard, dans: Collection
des voyages des Souverains des Pays-Bas, t. II, pp. 117 et ss.
De Gulden Passer. Jaargang 2
60
Pour ce faire, il aura recours à la presse1); aussi donne-t-il à son trésorier, Pierre
Damant, ‘expresse commission et ordonnance’ de publier les pièces d'archives
diplomatiques destinées à éclairer l'opinion et à établir les responsabilités de la reprise
des hostilités.
Damant s'acquitte de sa tâche délicate avec une rapidité si remarquable que peu
de jours après le renvoi de l'ambassadeur, les presses de la Veuve de Martin De
Keysere, à Anvers, mettaient au jour l'ouvrage suivant:
Recueil daucunes lectres || r Escriptures, par lesquelles se comprend la veri || te des
choses passees / Entre la Mageste de Lem = || pereur Charles / cinquiesme, Et Francois
Roy de || France premier de ce nom. Et dont par icelles se peult tesmoigner Iustiffier
r clerement cognoistre || que ledict Roy de Frāce est seul occasion de la guer || re
presentement meue / au grand regret r desplaisir / de ladicte Mageste / nontant
seullemēt pour le fait || particulier d'icelle, Mais encoires plus pour les || grans maulx
r inconueniens apparans || a ceste cause / a la republicque || Chrestienne. Armoiries
de Charles Quint avec la devise: Plus Ovltre, dans le haut. Avec grace r preuilege.
||
Au verso du titre: Imprime en la ville Dāvers le XXVIII || Iour de Juin. L'an
M.D.CCCCC || XXXVI. Par la vefue de Martin Lem = || pereur / Imprimeur demourant
en la || rue des Lombars pres lenseigne de S. Iheromme || Et ce par charge r ou nom
de Pierre Damant. || Garde Ioyaulx de ladicte Imperialle M. com || me ayant quant
ace expresse commission r ordonnā || ce... f 2 a, Prologue || Afin que la verite ne se
puist desguiser / || de ce que Lempereur dit..... f 3 a, Sensuyvēt lesdictes lectres
escriptes... f 72 a, l. 14,... Escript en la cité || de Aste le. XVIII de Juing Anno. XXXVI.
|| l. 19.... Le
1) Ce n'était pas la première fois que Charles Quint livrait à la presse des pièces de caractère
diplomatique.
En 1527 déjà, et toujours à propos de ses différends avec François Ier, il avait fait imprimer
diverses correspondences (notamment au sujet de l'intervention du roi de France auprès des
princes électeurs) et c'est à Anvers qu'il les fit imprimer (voir Nijhoff, Nederlandsche
Bibliographie van 1500 tot 1540, Nos 1263, 1264, 1265, 1266, 1267 et 1269).
Mais ce n'étaient que des pièces isolées et non un ensemble de documents d'archives
diplomatiques pareil à ceux que forment les chancelleries modernes en vue de la publication
d'un Livre diplomatique.
De Gulden Passer. Jaargang 2
61
Visconte de Lombeque. || Baron de Likerke. || Suivent 15 l. d'errata. f, 72 b. gr. s.
bois: Armoiries de Charles Quint, avec la devise: Plvs Ovltre, sous l'écusson, dans
un philactère dont les extrémités s'enroulent autour des colonnes placées à droite
et à gauche des armoiries.
Pet, in-4o de 72 ffnc. Sign. A-I, k, L-S (4).
Car. gothiques; 31 lignes; réclames; initiales ornées gr. s. bois. (Voir; Nijhoff,
L'Art typographique dans les Pays-Bas, Ve. pl. consacrée à Martin De Keysere,
fac-simile 19, une reproduction d'une partie (26 lignes, avec en-tête et initiale P) du
f, 9 de cet ouvrage.
Brunet, Manuel, IV, 1142-1143: Nijhoff, Nederlandsche Bibliographie van 1500
tot 1540, No 1781: Bibliotheca Belgica, R8; Knuttel, Catalogus van de
Pamfletten-Verzameling..., No 71.
L'empressement que, probablement sur l'ordre de l'empereur, l'on avait mis à composer
le Recueil et à en faire le tirage, n'avait pas permis de corriger comme il convenait,
les feuillets au fur et à mesure de leur composition; aussi inséra-t-on, au f. 72a, 15
lignes d'errata. Mais, après un certain tirage, moins harcelée, sans doute, par
l'impatience de Damant, la Veuve de Martin De Keysere1) fit apporter dans le texte
les corrections relevées dans la liste des errata.
Il existe, en effet, des exemplaires correspondant exactement à la description
ci-dessus, sauf que les corrections sont portées dans le texte, la liste des errata est
supprimée et la dernière ligne du f. 72a est modifiée comme suit: ron de Likerke. ||
Les exemplaires de ce tirage, comme ceux du premier, portent la date du 28 Juin
1536. (Voir: Nijhoff, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, No 1782).
*
**
1) La veuve de Martin de Keysere s'appelait Françoise Le Rouge. Elle était fille de Guillaume
Le Rouge, graveur et imprimeur à Paris, à Chablis et à Troyes (1487-1517). Ayant épousé
Martin Lempereur (De Keysere), imprimeur, celui-ci aida son beau-père dans ses travaux et
à sa mort, reprit son atelier. Sans doute travaillait-il pour les libraires, sans éditer pour son
compte, car on ne connait aucune pièce imprimée à Paris et portant son nom. On le perd de
vue jusqu'en 1528, époque où on le retrouve à Anvers, où il imprime, le 28 septembre, les
cinq premiers livres de Moïse, suite des Psaumes de David, et le dernier volume de l'Ancien
Testament, traduits par Le Fevre d'Etaples. (Voir: M. Monceaux. Les Le Rouge de Chablis....
(Paris, 1896, in-4o), t. II, pp. 46 et ss.).
De Gulden Passer. Jaargang 2
62
Deux mois après la publication du Recueil, les mêmes presses anversoises mettaient
au jour une édition flamande dont voici la description:
Recueil oft verhael || van sommige brieuen en geschriften by de welc = || ke
wort beuondē en verstaē de waerheyt / van || den sakē gebuert en geschiet tusschē
de Keyser = || like Maiesteyt Karolo de vijfste / en Frāchois || de eerste van diē
name / Coninc vā Vrancrijck. || En bi de welcke men mach bethoonē, iustifice ||
ren / en claerlijc wetē / dat die voers Coninc vā || Vrancrijck is alleen oorsake
vander oorloghe nv tegenwaer || delick opghestaen / ter grooter onghenuechten en
mishaghē der / seluer Keyserlijcke Maiesteyt / niet alleenlick om de particulie || re
sake van sijnd' Maiesteyt. Maer daer en bouen vele meer || om tgroot quaet en
inconuenientē die geschapen sijn te || comene ter causen vanden voers oerloghen
/ alle en || der geheelder kerstenheyt. || Armoiries de Charles Quint, avec, au dessus,
la devise: Plvs Ovltre, comme dans l'édition francaise; Met Preuilegie || f. 1 b.
GHeprent inder stadt van Antwerpen / || den. XXVij. dach van Augusto. Int iaer ||
M.CCCCC. ende XXXVi. bij de Weduwe van || Merten de Keysere printere woonende
opte || Lombaerde veste by teeken van sinte Ierony- || mus / en dat wt laste en
inden name van Pee- || ter Damant bewaerdere vanden iuweelen der || Keyserlijcker
Maiesteyt / als des expresse cō- || missie en ordinancie hebbende... f 2 a, Prologhe.
|| TEn eynde dat... f 3 b, Hier na volghen die voergenoemde brieuē || bi de voers ...
f 100 a, dern. l. Lombeke || Baron vā Liekercke || f 100 b. gr. s. bois, Armoiries de
Charles Quint, comme dans l'édition française).
Pet. in-4o de 100 fnc. Sign. A-Z, a-b (4).
Caractères gothiques; 30 lignes; réclames; initales ornées gr. s. bois (Voir dans:
Nijhoff, L'Art typographique dans les Pays Bas (1500-1540), IXe pl. consacrée à
Martin de Keysere, Fac simile 47, la reproduction de 13 lignes, avec initiale A, de
cet ouvrage.
Bibliotheca Belgica. R 9; Knuttel, Catalogus van de Pamfletten-Verzameling... no
72. Nijhoff, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, no 1783.
*
**
Les deux recueils reproduisent dix lettres, dont voici la nomenclature, d'après l'édition
française:
De Gulden Passer. Jaargang 2
63
1o Lectres escriptes dez ledict Romme par Lempereur à son Ambassadeur resident
en France [Jehan Hannart, chevalier, Vicomte de Lombeke, baron de Likerke]
et par lui leuees entierement audict Roy de France. Datée de Rome, le 18 avril
1536; contresignée par le secrétaire A. Perrenin1).
2o Ce que sa Maieste Imperiale estant de chemin feit encoires escripre a sondict
Ambassadeur et joindre aux susdictes lectres translate de Castillien en Francoys.
Datée de Aquapendente, le 21 avril 1536.
o Le Substentencial du propro
de Lempereur tenu à nostre Sainct Pere dont
3
deuant est faicte mencion.
4o La responce du roy de France, faicte à nostre S. Pere, sur le propro tenu par
Lempereur a sa Saincteté. Datée du Prieuré de Pommiers-en-Forestz, le 11 mai
1536; contresignée par le secrétaire Breton.
o La replicque faicte par Lempereur sur ladicte responce du Roy de France. Datée
5
du Bourg-Saint-Donis [Borgo San Dionisio] près Plaisance, le 19 mai 1536;
contresignée par le secrétaire A. Perrenin.
o Linstruction baillée au Seigneur de Balançon, envoyé par Lempereur deuers le
6
Roy de France selon que cy deuant est faicte mencion. Datée de Reghensbourg
[Ratisbonne] le 3 avril 1532; contresignée par A. Perrenin.
o La responce que le roy de France a faicte au Seigneur de Balançon sur la créance
7
quil luy a exposée et depuis baillée par escript de la part de Lempereur. Sans
date.
o Translation de Latin en Francois des lectres escriptes par ledict Roy de France
8
aux Princes, Villes et autres estat Dallemaigne en forme Depistre, [Réimprimée
d'après l'exemplaire imprimé à Paris par ‘la vefue de feu Pierre Roffert [Roffet],
dit le faulcheur et Andrey leur filz’ le 17 février 1534].
o Lectres de Lempereur escriptes à Monseigneur le Conte du Roeulx, cheualier
9
de lordre du Thoison dor et grand Maistre Dhotel de sa Magesté, lors étant en
Allemaigne, pour iustiffier ladicte Magesté et reprouuer le contenu en ladicte
lectre et Epistre fran-
1) Cette lettre a été écrite le 17 et porte un post scriptum du 18 avril. Elle a été publiée par Lanz,
Correspondenz des Kaisers Karl V, t. II, pp. 223-229.
De Gulden Passer. Jaargang 2
64
coise cy deuant mencionnée. Datée de Barcelona, le 19 avril 1535; contresignée
par A. Perrenin.
o Autres lectres escriptes par la Magesté de Lempereur audict Seigneur de Likerke,
10
Visconte de Lombeque, son Ambassadeur en France. Sur ce que depuis les
entrefaictes auant dictes, le Roy Francois luy auroit dit quil eust a soy retirer et
non plus user de sa legation. Datée de Aste [Asti], le 18 juin 1536. Contresignée
par le secrétaire A. Perrenin.
*
**
Les descriptions qui précèdent nous paraissent ne devoir laisser subsister aucun doute
sur la similitude parfaite qui existe entre cet ‘ancêtre’ et ses lointains descendants.
Mais, ce n'est pas tout. De nos jours, la publication d'un Livre diplomatique amène
souvent un gouvernement dont le point de vue diffère, à publier à son tour un exposé
de sa manière de voir.
Il en fut déjà ainsi au 16e siècle: en effet, au mois de septembre 1537, le roi de
France riposta par la publication d'une série de documents, réunis en un volume dont
voici la description:
Exemplaria || literarum quibus & || christianissimus gallia- || rum Rex Frāciscus, ab
aduersariorum male- || dictis defenditur: & controuersiarū causae, ex || quibus bella
hodie inter ipsum & Carolum || quintū Imperatorem emerserunt, explicātur: || vnde
ab vtro potius stet ius aequúmque, le- || ctor prudens perfacilè deprehendet. Quarum
|| catalogum, sequens pagella indicabit. || Marque typogr. de Robert Estienne (Silvestre,
no 318). Parisiis. || ex officina Rob. Stephani. || M.D.XXXVII. || Cū priuilegio Regis.
||
Au verso du titre, table des lettres contenues dans le recueil.
A la fin, p. 215, l. 4: Excvdebat Rob. Stephanvs || Parisiis, Ann. M.D.XXXVII. ||
Postridie Non. Avgvst. || Suivent les errata en 30 l.; P. 216, blanche. Vient ensuite,
sur feuillet triple dépliant, un tableau généalogique intitulé: Ex hac tabula Lector
diligēs iudicare potest, ad quos Burgūdiae, & Me- || diolani dvcatvs, et Amédei
Sabavdiae dvcis haereditas pertineat. ||
A la fin: Siquid Rex Christianissimus aduersus Carolum auunculum suum ex
haereditate Amedei Ducis proaui sui cepit, quod ad
De Gulden Passer. Jaargang 2
65
Ludouicam matrem eius ex iure non pertineat, non || grauabitur restituere, modò quae
iure tam haereditario quàm aliis nominibus ad se pertinent, vicissim à Carolo recipiat.
||
In-4o de 216 p. et 1 tableau sur triple feuillet dépliant. Sign, a-z; A-D (4). Caractères
romains, sans réclames. Grandes initiales ornées sur fond criblé.
Brunet, II, 1133.
Cette édition publiée Postridie Nonas Augusti, fut bientôt suivie d'une seconde qui
sortit des mêmes presses, avec la date Calendas septembris de la même année 1537.
Ce recueil contient douze lettres, dont voici la nomenclature:
1) Epistola christianissimi regis ad quosdam Germaniae principes atque alios
ordines Schmalcaldiae congregates.
2) Apologetica epistola de sententia Christianissimi Regis ad ordines sacri Rom,
Imp. scripta.
3) Apologetica cuiusdam famae regiae studiosi epistola.
4) Responsio Christianissimi Regis ad orationem qua Caesar in in eum Romae
apud summum Pontificem inuectus est.
5) Literae Christianissimi Regis & serenissimorum eius liberorum, ad Imperij
ordines.
6) Legati eorundem literae ad Electores Imperij, quibus ad disceptandum de
Mediolano controuersiam indici conuentum postulat.
7) Christianissimi Regis in eandem sententiam ad Electores ipsos epistola.
8) Expostulatoria Regis epistola de violato tabellario ad Moguntinum Cardinalem
qua item indici conuentum efflagitat.
9) Ad vniuersos Imperij ordines eadem de re, deque pacis conditionibus per
Solimanum Regi oblatis epistola.
10) Ad Imperij ordines conuentum in Vangionibus habentes in eandem fere
sententiam epistola.
11) Additae sunt Regis eiusdem tres epistolae iàm antea datae, quarum prima
calumnias in se ab iniquis suis disseminatas refutati obiterque suum de indicendo
vniuersali concilio sensum aperit: Reliquis duabus tum eadem de concilio repetit,
tum alias adducit conciliandae in ecclesia christiana concordiae rationes.
De Gulden Passer. Jaargang 2
66
12) Item legati Regij oratio in conuentu Schmalcaldiae habita, Anno M.D.XXXV.
Le tableau sur triple feuillet déplant contient la suite des héritiers des duchés de
Bourgogne, de Milan et de Savoie.
*
**
Des descriptions qui précèdent se dégagent quelques remarques intéressantes.
C'est d'abord la rapidité vraiment extraordinaire avec laquelle se transmettaient,
au début du 16e siècle, les courriers diplomatiques.
En effet, si la date de la lettre écrite d'Asti, ou celle de publication du Recueil n'ont
pas été altérées, on ne peut que s'émerveiller de voir qu'il fallut tout au plus dix jours
pour que la copie de la lettre du 18 Juin parvînt à Anvers, séparé d'Asti par six degrés
de latitude, et y fût composée et imprimée.
Le fait n'est d'ailleurs pas isolé: par les pièces (4) et (5) du Recueil nous voyons
encore qu'une lettre écrite au Pape par le roi de France, le 11 mai 1536, fut si
rapidement connue de Charles Quint que celui-ci lui donnait déjà réplique huit jours
après.
On ne manquera pas de remarquer aussi que, tandis que le roi de France emploie le
latin comme langue diplomatique, l'empereur se sert de la langue française et fait
donner à ses sujets des Pays-Bas une édition en leur langue.
*
**
La Bibliothèque de l'Université de Louvain, incendiée par les Allemands en août
1914, possédait un exemplaire de la 2e édition (sans errata) du Recueil, ainsi que de
sa traduction flamande.
J'ai eu la bonne fortune de pouvoir placer dans les collections de la Bibliothèque
restaurée, un superbe exemplaire de la 1re édition (avec errata).
En examinant ce beau volume, l'analogie de son contenu avec celui des Livres
diplomatiques modernes a retenu mon attention et mes investigations ultérieures
m'ont fait apercevoir qu'il pouvait prétendre au titre d'‘ancêtre anversois des Livres
diplomatiques’.
LOUIS STAINIER.
De Gulden Passer. Jaargang 2
*97
De Gulden Passer. Jaargang 2
67
Een civilité-druk door Willem Silvius.
Bij alle onduidelijkheid haar eigen voor ons, heeft toch de civilité een eigen bekoring,
welke niet nalaat de belangstelling te wekken van hen die voor letter-schoonheid
ontvankelijk zijn. Dit komt voornamelijk doordat haar beeld zoo onmiddellijk gevolgd
is naar het levendig, wijl geschreven, type uit den tijd toen alles karakter had, dus
stijlvol was. Dat wat wij in onzen hopeloos verwarden tijd missen heeft zij in sterke
en zuivere hoedanigheid. Het is niet het statig schrift der getijdeboeken of missalen,
noch de op de klassieke vormgeving geïnspireerde minuskel der humanistische
boekschrijvers, het is het vaardige handschrift van de brief of het tractaat met de
luimige trekken en krullende halen. Het is het loopend gothische schrift, van Fransch
karakter dat aan dit drukschrift tot voorbeeld diende.
Dit welhaast picturaal te noemen, gulle element trekt ons aan in de civilité, zoodat
wij het drukwerk meerdere aandacht schenken, waarin ze gebruikt is geworden. Zoo
ging het ook mij toen een Amsterdamsch antiquaar mij een civilité-druk toonde van
Vivés Introduction de philosophie divine, te Antwerpen van de pers gekomen in
1565. Doch niet alleen om het lettertype trok dit boekje in klein octavo formaat mijn
aandacht. Kort geleden toch gaf de voor de geschiedenis der Antwerpsche
boeknijverheid zoo volijverige dr. M. Sabbe een bijdrage1) over Ameet Tavernier,
den bekwamen lettersnijder en boekdrukker. Naast veel belangrijks over deze
opmerkelijke figuur uit de omgeving van Plantijn, als een welkome aanvulling van
het artikel door dr. Leonard Willems Az. indertijd aan hetzelfde onderwerp gewijd2),
vestigde dr. Sabbe de aandacht op een door hem in de Universiteits-bibliotheek te
Luik gevonden civilité-druk van hetzelfde boekje, welke inderdaad om meerdere
redenen vermelding verdient.
Van een bibliographische beschrijving van dit zeldzame boekje kan ik me ontslagen
achten, ze is reeds door dr. Sabbe in zijn artikel in Het Boek gegeven. Ik kan dus
volstaan met de verschillen der beide drukken aan te wijzen, welke zich vrij zeker
tot de titel-
1) In: Het Boek van 1923, pag. 163.
2) Ameet Tavernier en de invoering der civilité-letter in Zuid-Nederland. Tijdschrift voor boeken bibliotheekwezen, Jrg V pag. 241-258.
De Gulden Passer. Jaargang 2
68
pagina beperken. Op die van het Luiksche exemplaar staat onder het drukkerksmerk
van Granjon1): En Anvers, Pour Robert Granjon. Mil Vc Lxv. Op de titel van het
inmiddels in veilige haven, het Museum Plantijn-Moretus, aangelande exemplaar is
het merk van Silvius2) geplaatst en daaronder het impressum: De l'Imprimerie de
Guillaume Silvius || Imprimeur du Roy. || Mil Vc Lxv. Letters en rangschikking van
deze titel zijn volkomen gelijk aan die van het eerstgenoemde exemplaar. Slechts de
V achter Mil is wat grooter en met langer voorhaal. De omstandigheid dat deze druk
met Silvius' drukadres voor den dag is gekomen, bevestigt wat reeds in het aan de
tegenzijde der titelpagina gedrukte privilegie van het Luiksche exemplaar staat, dat
aan hem octrooy wordt verleend tot het drukken van Vivés werkje en dus Granjon
slechts een gedeelte der oplaag met zijn naam voorzien, liet drukken.
Het zetsel van het boekje heeft hetzelfde karakter als dat van Granjons' druk:
Dialogue de la vie et de la mort, Lyon 15573). Ook de titelpagina, met de hoofdregel
in ‘lettre de somme’, het wat vrijer gothische type waaruit zich bij vlug schrijven
noodwendig het in drukbeeld als ‘civilité’ bekende schrijfschrift moest ontwikkelen.
In zijn Champfleury van 1529 geeft de veelzijdige Geofroy Tory een bladzijde met
‘lettres cadeaux’ genaamde hoofdletters, sommigen daarvan zijn van volkomen
gelijke vorm als die van Granjons' en ook andere civilité typen. Wat ons gevoel ons
reeds liet besluiten, nl. dat de civilité van Franschen oorsprong is, wordt door dit feit
mede bevestigd.
Opmerkelijk is het hoe bij alle gelijkheid van lettervorm der beide door dr. Sabbe4)
naast elkaar afgedrukte bladzijden, die van Granjons' Dialogue en van Plantijns'
L'A.B.C. ou Instruction Chréstienne, toch het uiterlijk zoo zeer verschillend is. Die
van Plantijn kan weliswaar zijn weergegeven naar een vetter afdruk, maar dit verklaart
1) Dit merk met de slang, kronkelend rondom een bekransde typha-plant, komt in ietwat grooter
afmeting, maar volkomen gelijk van teekening voor op Granjons' civilité-druk: Les nouvelles
Recreations, etc., à Lyon 1558. (Zie: F. Thibaudeau. La lettre d'imprimerie, Paris [1921],
Tome I, pag. 207.)
2) Van Havre, Marques typographiques des Imprimeurs et Libraires anversois Tome II. No 3,
doch met de ter weerszijden geplaatste spreuk: Scruta mini, in kl. kapitaal romein-letter.
3) Gereproduceerd in: Sabbe & Audin. Les caractéres de civilité de Robert Granjon et les
imprimeurs flamands; Anvers - Lyon, 1921. pag. 4.
4) In: Les caractères de Robert Granjon, etc. pag. 8.
De Gulden Passer. Jaargang 2
69
het donkerder voorkomen niet geheel. Plantijns' typen zijn nauwer gegoten, hebben
minder wit ter weerszijden dan die van Granjon. Bovendien zette deze de woorden
met grooter tusschenwit, welke afstanden vaker door lang uitgehaalde letters werden
onderbroken en verlevendigd. Granjon benaderde op deze wijze dichter het luchtig
losse handschrift, dat hem uitgangspunt was, de andere civilitélettergieters dwongen
hun typen meer in het engere raam eener voor andere letterkarakters geeïgender
werkmethode.
Van der Keere komt met zijn civilité dichter bij die van Granjon dan Tavernier.
Dat van den Antwerpenaar is eigener, en vooral door de zwaardere lijnen gemakkelijk
als van hem te herkennen. Van der Keere's détailvormen hebben eveneens iets geheel
eigens, maar ademen toch meer de Fransche geest. Er is in dit verband nog te wijzen
op het veel zorg en geoefendheid eischende gieten der ‘créneerende’ letters, dat zijn
zulken met buiten het corps uitstekende stok- en staarthalen, die zoodoende over het
witte gedeelte der boven of onder geplaatsten heen kunnen vallen. Naar het mij
voorkomt maakten Van der Keere en Tavernier spaarzaam gebruik van deze
tijdroovende en harder letterspecie vorderende giettechniek,
Maar over dit en andere vorm- en techniek- verschillen is heel wat meer op te
merken dan waartoe ik gelegenheid heb, en vrijheid durf te nemen, in deze slechts
als mededeeling over Silvius' drukwerk bedoelde bijdrage.
Niet echter mag ik nalaten te besluiten met een paar gevolgtrekkingen, waarom
mij juist dit drukje zoo belangrijk voorkomt, op eene waarvan dr. Sabbe reeds heeft
gewezen in zijn meergenoemd artikel over Tavernier in Het Boek. En wel deze, dat
wat Marcus van Vaernewijck vertelt in zijn Historie van Belgis, dat Granjon voor
Silvius een civilité heeft gesneden, aan waarschijnlijkheid wint, al is tot dusver het
‘cluchtgen’ dat het eerst er mede gedrukt zou zijn nog niet gevonden.
Dr. Leonard Willems Az. betwijfelt zulks in zijn zoo belangrijk artikel over: Ameet
Tavernier en de invoering der civilité-letter in Zuid-Nederland. Hij zegt daar1): ‘Een
aardig proefje van de civilité van Silvius is het hierbij gereproduceerde colophon
van Het Leven der Roomsche ende Constantinopelsche Keyseren int cort, een boekje
dat hij in 1566 drukte; ook in den titel is de letter verwerkt.
1) Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen, Jrg. V bladz. 252.
De Gulden Passer. Jaargang 2
70
Is de letter die wij hier zien een andere dan diegene van Silvius' “cluchtgen” of was
van Vaernewyck slecht ingelicht toen hij zegde dat Granjon ze sneed? In elk geval
geeft deze letter niet den indruk een werk van Granjon, noch een Fransch schrift te
zijn. Ik vind wel verwantschap tusschen de drie civilités van Granjon, ook tusschen
de beide van Tavernier, maar zie geen middel om voor de letter van den Gheestelijken
A B C een plaats in te ruimen tusschen de Granjon-letters.’
De letter van den Gheestelijken A B C kan ik, bij gemis aan het origineel of
reproducties, niet met Granjons' typen vergelijken, maar wel durf ik beweren dat die
in het colophon van Het Leven der Roomsche en Constantinopelsche Keyseren van
Granjon moeten zijn. De daarop voorkomende W versterkt mij in mijn meening. Bij
geen der andere civilité-sneden van Tavernier of Van der Keere komt ze in dien vorm
voor. In tegenstelling met de overigens vlotte en vrije vormgeving van Granjon, heeft
ze door de zoo letterlijk als dubbele V opgevatte bedachten vorm, iets gedwongens.
Om begrijpelijke redenen, leefde deze letter niet voor den Franschen stempelsnijder.
Ook uit het aannemen van dit feit, zou dus af te leiden zijn dat Van Vaernewyck
niet slecht was ingelicht. En ten opzichte van Silvius' druk van de Introduction de
philosophie divine, is het althans moeilijk denkbaar, dat Granjon zijn naam op een
aantal exemplaren daarvan liet plaatsen, zoo dit boekje, met door hem toch als een
navolging aan te merken typen, ware gedrukt.
De Type Facsimile Society en de Gesellschaft für Typenkunde bemoeien zich
uitsluitend met Incunabeltypen. Zulks is in velerlei opzicht jammer, in 't bijzonder
voor de civilité, die èn om haar vorm èn om haar geschiedenis alleszins de aandacht
verdient. Maar wie weet, wellicht worden wij toch nog eens verblijd met een
monographie aan haar gewijd. Dit stukje bedoelt daartoe een steentje bij te dragen.
S.H. DE ROOS.
De Gulden Passer. Jaargang 2
71
Arnold Birckman1)
1529-1542.
Arnold Birckman behoort tot een geslacht bij hetwelk de drukkunst hoog
aangeschreven stond. Niet alleen in de Nederlanden, maar ook in Duitschland en
vooral te Keulen staat de drukkersfirma Birckman als een zeer machtige bekend;
haar handel heeft zich tot Londen en Parijs uitgebreid en wij mogen gerust zeggen,
dat haar bedrijvigheid in de XVIe eeuw een internationaal karakter vertoont. Nochtans
is men er tot heden toe niet in geslaagd de juiste geboorteplaats van den grondlegger
der firma, Frans Birckman, te bepalen. Van Havre2) spreekt niet over hem; Olthoff3)
noemt eenen zekeren Frans, gezegd van Keulen, en schijnt alzoo dezen te verwarren
met dengenen dien hij als vader van Arnold beschouwt. Deze twee Birckman's zijn
één en dezelfde persoon.
Volgens Olthoff4) werd Frans Birckman geboren te Amersfoort, terwijl Paul Heitz5)
en Ennen6) beweren dat hij te Hinsbeeck bij Venlo het licht zag. Alhoewel de
voornaamste drukkerij der Birckman's te Keulen gevestigd is, wordt Frans onder de
Nederlandsche drukkers geteld. Van 1510 tot 1519 vertoeft hij te Parijs, wat hem
niet belet te Londen nabij de St Pauluskerk eenen boekhandel op te richten7).
In 1510 schrijft Erasmus uit Canterbury aan Andreas Ammonius te Parijs dat Frans
Birckman allerhande boeken in Engeland importeert8). In 1510, 14, 16, 18, 19 vinden
wij hem telkens in
1) Nota: Wij hebben aan ons onderwerp eenen grooteren omvang gegeven en de gansche familie
bestudeerd. Het scheen ons belangrijk deze uitgeversfirma gedurende de drie kwaart eeuw
van haar bestaan te volgen.
Ook wel Berchman, Berckman of Birickman geheeten.
2) Van Havre. Marques typographiques vol. I, blz. 69.
3) Olthoff. Antwerpsche drukkers blz. 11.
4) id. id.
5) Die Kölner Büchermarken bis Anfang des XVIIen Jahrhunderts mit Nachrichten über die
Drucker von Dr Otto Zaretzky: bl. XXII.
6) Geschichte der stadt Köln deel III bl. 1042.
7) Kirchhoff. Beiträge zur Geschichte des deutschen Buchhandels. Leipzig 1853 T.I. bl. 88 en
volgende.
8) Nota. Het St Pauluskerkhof was de gewone standplaats der vreemde boekhandelaars.
Erasmi opera T. III, bl. 105.
De Gulden Passer. Jaargang 2
72
Engeland: hij regelt er geldzaken voor Erasmus.1) In 1528 verschijnt bij hem een
boek getiteld: ‘Graduale in usum sacrum’ dat getuigt van zijnen invloed in het
buitenland; want er staat bijgevoegd: ‘Venundantur Londonii a Francisco Byrkman
apud cimiterium Divi Pauli.’ Tijdens zijn verblijf te Parijs, knoopt hij betrekkingen
aan met Josse Bade en Jean Petit.2) Doch na 1521 worden er niet veel betrekkingen
tusschen Antwerpsche en Fransche drukkers meer onderhouden ten gevolge van de
oorlogen tusschen Karel V en Frans I. Eigendommen van Fransche onderdanen
worden in de Nederlanden in beslag genomen.3) Terug in Duitschland bezoekt
Birckman regelmatig de Francforter Messe.4) Tot in 1526 bezit hij nog geene eigene
drukkerij; te Antwerpen o.a. drukken voor hem Johan Grapheus en Simon Cocius.
In 1526 wordt hij door den Markgraaf Nicolas de Soyer gevangen genomen voor
den verkoop van het VIe deel van het werk van Chrisostomus vertaald door
Oecolompadius.5)
Frans stuurt een rekwest naar Margaretha van Oostenrijk.6) Zij onderwerpt het
boek aan het onderzoek van Jan de Montibus, deken van Leuven en inquisiteur. Het
vonnis luidt dat mits kleine veranderingen het boek niets bevat tegenstrijdig met de
ordonnantiën op diens verkoop. Frans wordt ontlast van alle aantijgingen door den
Markgraaf in zijn beschuldigingsacte verhaald. In zijn rekwest had hij er op gewezen
dat het werk te Keulen, te Leuven en elders verkocht werd.
Dit voorvalletje moet onzen drukker aangespoord hebben Antwerpen te verlaten
want in het zelfde jaar 1526 opent hij eene drukkerij te Keulen.
Zijne laatste werken dagteekenen van de jaren 1529: hoogstwaarschijnlijk is hij
in den loop van '29 of '30 overleden. Inderdaad op 21 Juni 1530 worden de erfgenamen
van Frans Birckman door
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Ibid. T. III, bl. 238, 357, 814, 1670, 1678, 1679, 1685, 1695.
Kirchhoff: Op. cit.
Bulletin du Bibliophile beige, T VII bl. 391-392 (1850).
Kirchhoff: Op. cit.
Reusch. Index der verbotenen Bücher vol. I bl. 102.
Bulletin du Bibliophile belge. T. III bl. 49 (1846).
NOTA. - De heer dr Maurits Sabbe, conservator van het museum Plantin-Moretus, trok onze
aandacht op het verkeer van Birckman met het buitenland. Wij betuigen hem daarvoor onzen
volledigen dank.
De Gulden Passer. Jaargang 2
73
eenen Franchois Regnault in rechte getrokken wegens het niet naleven van een
kontrakt, gesloten den 22en September 1529: de levering van papier en van ‘geprinte
papieren boecken, van XXXII cronica cronicarum in boecken, van XVIII cronica
cronicarum in rollen en drie cronica cronicarum in rollen van parchemyne’. (I) De
aanlegger vraagt schadevergoeding terwijl de verweerders zich waarborg willen
stellen voor het leveren van boeken door Frans Birckman zoowel te Basel als in
andere steden gedrukt, ‘Ter manisse’ van den Amman wordt er besloten dat beide
partijen zich stipt volgens het contract te gedragen hebben. - Frans was gehuwd met
Gertrud van Amersfoort, dochter van Gebhard van Amersfoort, ook boekdrukker.1)
Wanneer Birckman te Keulen eene eigene drukkerij oprichtte koos hij als merk:
‘In de Vette Hinnen’ of ‘In pingui gallina’, merk dat eveneens door zijne opvolgers
zal gebruikt worden en dat zijn naam aan het huis te Antwerpen leenen zal.
Het indentifieeren van Frans' opvolger gaat niet zonder moeilijkheden gepaard.
Al de schrijvers die dit onderwerp behandeld hebben, stemmen toe dat Arnold hem
opvolgde. Maar hier rijst de vraag: Wie is Arnold Birckman? Kirchhoff2) en Olthoff3)
meenen in Arnold den zoon van Frans te zien. Terwijl Heitz4) staande houdt dat hij
Frans' broeder is. Ons dunkens heeft Heitz het goede einde vast. Arnold gehuwd met
Agnes van Gennep, bekomt in 1526 te Keulen het burgerschap5). In 1534 treedt hij
op als voogd van ‘Fransse ende Annen Berchmans Franchois kinderen wijlen daer
moeder af was wijlen Gheertruydt van Amersfoort’; in 1540 brengt hij (Aerdt
Berchman, boeckvercoopere, burgher tot Coellen) verslag uit over het beheer der
goederen van de twee kinderen en bekent schuldig te zijn aan de andere voogden
‘Goris Bonte, boeckver coopere, ende Mr Thielman van Kessele “de som van” acht
dugysent sevenentachtich Karolus guldenen III 1/2 stuvers ende zesse myten Brabants
eens, toecomende van meerdere somme.’
Indien Aerdt of Arnold Birckman zoon ware geweest van Frans en dus broeder
der twee minderjarige kinderen dan hadden de acten
1)
2)
3)
4)
5)
Heitz: Op. cit. bl. XXII.
Kirchhoff. Op. cit.
Olthoff. Op. cit. bl. 11.
Heitz. Op. cit. bl. XXII.
Bürgeraufnahmbuch 1526 März 19.
De Gulden Passer. Jaargang 2
74
dit wel doen uitschijnen. In 1560 levert de Schepenbank van Antwerpen op aanvraag
van Mr Franchois Birckman, advokaat, en Anna Birckman, zijn zuster, een certificaat
af, waarin Peter Soeten, Ghoris de Bonte, boeckvercoopere, en Jan Papenbroeck
attestatie geven dat zij Frans Birckman en Gheertruydt van Amersfoort, ouders der
twee aanvragers, goed gekend hebben en dat er maar twee kinderen uit hun huwelijk
gesproten zijn. (II) Dit sluit dus allen twijfel uit en wij mogen met zekerheid Arnold
als broeder van Frans beschouwen.
Tusschen de dood van Frans (1629) en het uitgeven van werken door Arnold
verloopt er eene ruimte van ongeveer drie jaar. Arnold komt slechts de eerste maal
voor in 1532.1) Nochtans zou er reeds vóór 1526 gedrukt zijn geweest onder den
naam van Arnold Birckman2). In dit jaar zou Arnold bij Frans gewerkt hebben en
zelfs in 1522 zou er sprake zijn van onderhandelingen tusschen eenen zekeren
Wilhelm Maser, boekdrukker en Arnt Byrckman boekverkooper.
Evenals zijn broeder legt Arnold eene groote bedrijvigheid aan den dag, maar,
helaas, van korten duur. Slechts een tiental jaren bestuurt hij de drukkerij. Onder de
door hem uitgegeven werken kunnen wij noemen3):
1533.
Petr. Apianus: Cosmographicus liber etc.
4o (gedrukt bij Joannes Grapheus voor
Arnold Birckman.)
1534.
Christ. Hegendorphinus: Dialecticae
legalis ll. V 8o (gedrukt bij Arnold
Birckman voor Joannes Steels.)
1539.
Frerulphi episcopi chronicorum T. II
(gedrukt bij Melchior Novesianus.)
1539.
D. Haymonis: Homiliae (excudebat Hero
Alopecius.)
1539.
Petr. Apianus: Cosmographicus liber etc.
4o (gedrukt bij Aegidius Coppenius
Diesthensis voor Arnold Birckman.)
1541.
Ruperti abb. Tuitiensis; comment. in
apocalypsi Johannis.
Alhoewel Arnold over het noodige drukkersmaterieel beschikt, laat hij veel voor
zijne rekening bij anderen drukken, terwijl ook menigmaal het tegenovergestelde
gebeurt.
1) Kirchhoff. op. cit.
2) Heitz, op. cit.
3) Voor verdere drukken kunnen wij verwijzen naar:
Heitz op. cit. bl. XL.
Kirchhoff. op. cit.
Nijhoff. Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, bl. 795, 797, 803.
De Gulden Passer. Jaargang 2
75
Nooit is Arnold Birckman eigenaar geweest van het huis in de ‘Corte Cammerstrate’
waar de filiale van Keulen gevestigd was. Hij overleed in April 1542. Olthoff1)
daarentegen meent in 1548. Dit is eene vergissing; want den 2en April 1543 (44)
verkoopt Mathys Boudaen verschillende renten aan ‘Agnes van Gennep, weduwe
wylen Aernouts Berckmans, boeckvercoopere, heure ende desselfs wijlen Aernouts
wettighen kinderen’. (III) Olthoff zal zich laten misleiden hebben door het feit dat
in Nov. 1548 Agnes van Gennep het huis koopt. De Amman verkoopt het huis
gerechterlijk op de Vrijdagmarkt op last der schuldeischers van Anthonise Mannekens.
Dierick Poelman, droogscheerder, bekomt voor rekening van Agnes van Gennep den
palmslag mits de som van ‘LXII lb. XII sc. VI den. Brabants erflic.’ In den koop zijn
begrepen al de renten die Dierick Mannekens op het huis had, alsook de renten en
lasten er aan verbonden. In de acte draagt het huis den naam van ‘huys van Delft
ende dwelc den Haen te heeten plach.’ Het uithangbord ‘de Vette Hinne’ dagteekent
dus van 1548, jaar dat de Birckman's eigenaar werden; zij hebben alzoo de benaming
van Keulen ook aan hare filiale te Antwerpen gegeven2).
Na Arnold's dood wordt de drukkerij voortgezet door zijne erfgenamen. Tot in
1548 verschijnen de werken onder den naam; ‘Vidua Arnoldi Birckmanni,’ terwijl
wij na 1550 den naam ‘Haeredes Arnoldi Birckmanni’ ontmoeten.
Arnold heeft vele kinderen achtergelaten, waaronder twee zoons: Theodoor, den
jongsten, die in de medecijnen studeert, maar toch een deel in de drukkerij blijft
behouden en eenen tweeden zoon, den oudsten, Arnold of Johan, over wien veel
werd geredetwist. - Heitz3) houdt zich aan den naam Johan, geboren in 1527 en
gehuwd met Margaretha van Dusseldorf, kinderloos gestorven in 1572. - Kirchhoff4)
is minder categoriek. Hij werpt op, dat er twijfel bestaat tusschen de twee namen.
1) Olthoff. op' cit:
2) Het merk ‘In Pingui Gallina’ of ‘In de Vette Hinne’ schijnt in de drukkerswereld zeer verspreid
te zijn. Te Parijs namelijk heeft de drukker Guillaume Cavellet (1545-74) het als kenteeken
zijner firma genomen (zie: Silvestre: Marques typographiques: deel I. bl. 57, 215; deel II.
bl. 403; 483; 709.) Dit bewijst den invloed die de Birckman's uitoefenden, maar tevens ook
dat zij zich op hunne hoede stellen moesten voor arglistige mededinging.
3) Heitz: op cit.
4) Kirchhoff: op cit.
De Gulden Passer. Jaargang 2
76
De voornaamste verdediger van den naam Arnold is Pantaleon, die met de Birckman's
in persoonlijke betrekkingen stond; een brief van Joachim Hopperus geschreven aan
de gebroeders Birckman spreekt integendeel van Johan. De messcataloog1) meldt
willekeurig Johan en Arnold. Kirchhoff wijdt de aanwezigheid der twee namen toe
aan de verwarring tusschen den waren naam, Johan en die der firma, Arnold. Zijns
dunkens mag men Johan als den echten naam beschouwen.
Anderzijds hebben wij bescheiden ontdekt die pleiten in het voordeel van den
naam Arnold. In 1559 vermelden de Liggeren ‘Aernoudt Birickman, boekvercoopere’;
buitengewoon feit daar het huis zijn hoofdzetel te Keulen heeft en de Antwerpsche
filiale min of meer tot den tweeden rang vervalt. In 1560 bekent Alonso de la Torre,
boekhandelaar in Spanje, eene schuld van 40. lb 1 sc. VI den. aan Arnold Birckman
voor geleverde boeken. In 1568 getuigen Jan en Peter Bellerus en Christoffel Plantijn
dat zij Arnout Birckman houden voor solvabel voor de som van ‘twee duysend
gulden’; Arnold had zich borg gesteld voor Arnold Muller of Mylius, op het Steen
gevangen zittende.
Rond de jaren 1560 toen Christoffel Plantijn met vele moeilijkheden te kampen
had, bevond het huis Birckman zich onder Plantijn's schuldeischers. In 1562 richt
Arnold een request tot het Antwerpsch Magistraat, zeggende dat hij aan Christoffel
Plantijn last gegeven had vijftien boeken te drukken geïntituleerd; ‘les Enseignements
de la Paroisse...’2) Hij heeft al de benoodigheden geleverd, doch Plantijn, alhoewel
sinds lang betaald, is aan zijn plicht te kort gekomen. De crediteuren, gemachtigd
de goederen van Plantijn te verkoopen, hebben die boeken niet geïnventorieerd,
evenwel willen zij ze ten hunnen profijte ter markt brengen. Dit zou groote schade
aan Birckman berokkenen. Daarom verzoekt hij het Magistraat den Amman te
gebieden hem de boeken terug te bezorgen, waarvoor hij ‘sufficente cautie’ storten
zal. Tevens verlangt hij dat voor elk geval dat zich in die zaak voordoet het consent
van den Amman voldoende weze, opdat hij zich tegenover de schuldeischers zou
kunnen verontschuldigen. Arnold bekomt
1) Kirchhoff: op cit.
2) Het overige van den tekst is verdwenen.
De Gulden Passer. Jaargang 2
77
voldoening. Vele acten van lateren datum spreken van Arnold Birckman, den oude;
wat doet veronderstellen dat er twee geleefd hebben.
Gedurende de tijdruimte van 1542 tot 1585 neemt de drukkerij eene hooge vlucht,
dankt zij het noeste werken zijner beheerders1). De firma blijft bestaan tot in 1585
wanneer zij overgaat in handen van Arnold Mylius, echtgenoot van Barbara Birckman,
dochter van Arnold I en zuster van Johan of Arnold II; dit volgens Heitz,2) maar
volgens Kirchhoff3) dochter van Johan of Arnold II. Arnold Mylius sinds lang ‘dieneer’
bij de Birckman's wordt rond 1569 hun zaakvoerder te Antwerpen. Daar hij voor
hun rekening eene reis onderneemt naar Muers, Keulen, Francfort en elders, vraagt
hij in 1569 een certificaat met het doel de verordeningen op het reizen niet te
overtreden.
De liquidatie der goederen van de Birckman's te Antwerpen begint in 1582, wanneer
Lucas Bellerus en Rumoldus Mercator verslag uitbrengen over hunne werkzaamheden,
betreffende het inventoriëeren van den inboedel berustende in ‘In de vette Henne’.
In 1600 geven de erfgenamen van Arnold Birckman, den oude, volmacht aan Jan
van Keerbergen, boekverkooper, om renten op huizen gelegen in de Hochstetterstraat
te verkoopen. De acte in Latijn te Keulen opgesteld meldt: ‘utîh eredes quondam
Arnoldi Birckmani senioris diu defuncti concivis nostri et Agnetae von Gennepp dum
viverent conjugum’.
De algemeene vereffening grijpt plaats in 1612 met den verkoop van het huis, ‘In
de vette Hinne’. (IV) De erfgenamen, allen kleinkinderen van Arnold, den oude, en
van Agnes van Gennep, machtigen Jan van Keerbergen, boekverkooper en Jan
Moerentorf, om als vertegenwoordigers hunner intresten op te treden. Jan van Meurs,
drukker, koopt het huis met al de lasten die er op rusten: o.a. één schelling negen
penningen Brabants voor het godshuis van St Bernaerts. Vier partijen worden
vertegenwoordigd op den verkoop elk voor 1/4; 1e Jan van Keerbergen, die sinds
Mey 1612 eene rente op het huis heeft; 2e de Quentel's, afstammelingen van Sophie
Birckman, dochter van Arnold I en gehuwd met Jan Quentel; Gerwinus Calenius,
zoon van den tweeden echtgenoot van Sophie
1) Voor de verschillende uitgegeven werken: zie Heitz; op. cit. bl. XL.
2) Heitz: op. cit.
3) Kirchhoff: op. cit.
De Gulden Passer. Jaargang 2
78
Birckman; Adam Huls, een bloedverwant; 3e en 4e de Birckman's.
Bij het lezen van den verkoopacte bemerken wij dat het nageslacht van onzen
drukker eenen hoogen rang in de maatschappij verworven had en andere richtingen
verkoos. Arnoldus en Gerwinus Birckman, beide doctor in de geneeskunde; Herman
Birckman, doctor in de rechten; Jan Birckman, licentiaat en assessor van de
‘Keyserlijke Camere’; Jan Kempius, doctor in de beide rechten ‘Raedt van den
Eerweerdichsten en Doorluchtichsten Keurvorst en Eertzbisschop van Ceulen’,
gehuwd met Clara Quentel, kleindochter langs moeders zijde van Arnold Birckman
en Agnes van Gennep; Catharina Birckman gehuwd met Winolt Kyver, licentiaat in
de rechten en Syndicus der stad Keulen.
Eigenaardig komt het ons voor, dat wij onder de verkoopers Arnold Mylius niet
ontmoeten. Dit doet ons veronderstellen dat hij bij de overname der drukkerij in 1585
afstand gedaan heeft van alle verdere aanspraak op het huis ‘In de Vette Hinne’,
gelegen in de ‘Corte Cammerstrate’.
Met het jaar 1612 verdwijnen te Antwerpen de laatste sporen dezer drukkersfirma
die gedurende ruim drie kwaart eeuw de Nederlanden alsook de naburige landen met
hare werken overstelpt heeft.
J. COOLS.
I.
Franchois Regnault contra heredes Frans Birckman.
Opt different geresen in rechte voor Amptman etc. tusschen Franchois Regnault voor
denwelcken als procureur in rechte gecompareert is Peeter Arano, zijn dienere, als
aenleggere, ter eenre, ende den erfgenamen van wylen Franchois Birckman, voor
dewelcke als procureur in rechte gecompareert is Andries Dicbier, verweerderen, ter
andere zyden, den voors. aenleggere contenderende ten eynde dat ter manisse des
Amptmans voors. by vonnisse der voors. Wethouderen soude worden geseegt ende
vercleert voor recht ten voirdeele, proffyte en de meyningen van den voors. aenleggere
ende ten achterdeele van de voors. verweerderen, dat deselve verweerderen
achtervolgende den contracte tusschen hen partiën gemaect den XXIIen dach der
maent Septembris in den jaere van XXIX lestleden. sullen sculdich zijn den voors.
aenleggere te supplerene ende te voldoene den nombre ende quantiteyt van CLXIX
riemen ende C vier bladeren geprinte papieren boecken, hem resterende ter causen
van den voors. contracte, van de qualiteyt ende condiciën in denselven contracte
gespecificeert ende begrepen; ende noch daerenboven XXXII cronica cronicarum
in boecken, XVIII cronica cronicarum in rollen ende drie cronica cronicarum in
rollen
De Gulden Passer. Jaargang 2
79
van parchemyne, hem insgelyckx gebrekende vuyt crachte ende ter saken van
denselven contracte, makende heysch van costen, scaden ende interesten in gevalle
van processe, den voors. verweerderen antwoordende sustineerden dat zy gestaen
souden leveren alsulcke boecken als de voers. Frans Birckman den aenleggere gelevert
hadde soe te Basele soe elders gedruct, met meer woorden by de voors. partiën desen
aengaende geallegeert, soe is ter manisse etc. per Hertssen, Borgermeester, etc.
vonnisse dat de voors. partiën hen reguleren selen na der contracte in rechte
overgegeven. Actum Martis XXI Junii XVe XXX.
Vonnisboeck 1527-31 fol. 5o
II.
Ten versuecke van Meesteren Franchoise Birckman ende Annen Birckman, zyn
sustere,
Peter Soeten, creemere, out LXVIII jaren, Ghoris de Bonte, boeckvercoopere, out
omtrent LXV jaren ende Jan Papenbroeck, coopman, out LIIII jaren, alle opidani,
juraverunt et affirmarunt ierst etc. dat zy wel kennen ende respective van joncx kints
over wel gekent hebben den voirs. Meesteren Franchoise ende Annen Birckman,
ende dat sy, deponenten, oock wel gekent hebben wylen Franchois Birckman ende
wylen Gheertruydt van Amersvoort alias Pelgroms, der voors. producenten vader
ende moeder; item dat zy, deponenten wel weten ende warachtich is dat de voirs.
wylen Franchois Birckman ende Gheertruydt van Amersvoort binnen henren levene
zyn geweest geëchte ende getrouwede persoonen ende zyn afflivich geworden,
achterlatende in levenden lyve twee wettige kinderen sonder meer, te wetene den
voirs. Meesteren Franchoise ende Anne Birckman, by hen geprocreërt geduerende
ende staende den voirs. henren huwelicke; item dat de voirs, wylen Franchois
Birckman de voirs. producenten in ende overal gehouden ende gereputeert heeft ende
ook alomme van allen anderen gehoude ende geacht zyn geweest ende oock alnoch
geacht ende gereputeert worden voir zyne kinderen ende eenige ende universele
erfgenamen sonder dat zy, deponenten, de contrarie van dien oyt gehoirt, geweten
oft vernomen hebben; redene allegerende van huerer wetentheyt. te wetene de voirs.
Peter Soeten want hy, deponent, den voirs. wylen Franchoise Birckman wel gekent
heeft aleer hy de voirs. Gheertruydt zyn huysvrouwe, getrout heeft gehadt ende oock
ten tyde deselve wylen Franchois deselve Gheertruydt, zijn huysvrouwe getrout
hadde ende oock aleer ende naer dien de voirs. producenten geboren waren, hebbende
hy, deponent, al den voirs. tyt geduerende gewoont gehadt in de gebuerte desselfs
wylen Franchois Birckman ende Gheertruyden, zynder huysvrouwe, ende anderssints
met hen altyt groote kennisse ende familiariteyt gehadt; item de voirs. Ghoris de
Bonte want hy int selve jaer dat de voirs. Meester Franchois Birckman was geboren
quam woonen als dienaer met zyn vader ende moeder voirgenoemd ende woonde
met hem den tyt van sesse jaren continuelicken ende houwede wten huyse desself
wylen Franchois Birckman, zyns meester; ende de voirs. Jan Papenbroeck want hy,
deponent, corts naer dien de voirs. Gheertruydt der voirs. producenten moeder afflivich
De Gulden Passer. Jaargang 2
is geweest, is comen dienen den voors. wijlen Franchois Birckman der voirs.
producenten vader ende heeft hem gedient continuelicken sekere jaren.
Anna 1560 prima Junii. - Certificatieboek, 1560; fol. 167.
De Gulden Passer. Jaargang 2
80
III.
Mathys Boudaen Janssone wylen vercocht Agnes van Gennep, weduwe wylen
Aernouts Berckmans, boeckvercoopere, ende heuren ende desselffs wylen Aernouts
wettighen kinderen, ierst de vier ponden groten Brabants tsjaers erffelickere renten
die Nicasius de Meyere, smet, op den XXIIIIen dach in Julio anno XVe ende XXI
vercocht heeft den voirs. wylen Janne Boudaen, op een huys cum fundo et pertinentiis
geheeten Douway, gestaen int Hoefstraetken beneden de Borsse, verschynende
jaerlicx XXIIIIe Julii; item noch de achtentwintich Karolus guldenen tsjaers
erffelickere renten die Mathys Verpoorten Gheertssone wylen, op den XXIen dach
in octobri anno XVe ende XLI vercocht heeft Otto Uher als momboir ende tot behoeff
van hem comparant ende van zyne bruederen, op tsestegedeel ende alle zyn recht
van eenen huyse metter plaetsen, gange achter vutcomende aent Maeygat, fundo et
pertinentiis genaemt De Lelye, gestaen opt Sant alhier, verschynende jaerlicx XXIa
Octobri...1) droegh oppe te waerne van allen commeren ende calaengiën.
Secunda Aprilis anno XLIII amte Pacha. Schepenbrieven 1543 W.G. II. fol. 115.
IV.
Jan van Keerberghen, boeckvercoopere alhier, voor hemselven voor een vierendeel
van de huysinge naergenoemt hem opten thienden dach der voorleden maendt May
opgedragen ende getransporteert by Lieven Meyeraet alsdoen, gemechticht van Sr
Peeter Dulmen, pro se ende zyne wettige huysvrouwe, volgende den bescheede
daeraff zynde, ende Joannes Moerentorff, oock boeckvercoopere alhier, in den name
ende alsomme tgene nabeschreven is te mogen doen volcommelyck gemechticht van
Arnoldus Quentelius, Catharina Maes, weduwe wylen Peeters Quentelius, Licentiaet
in de rechten, van Clara Quentelius, huysvrouwe van Heer Jan Kempius, Doctor in
beyde rechten ende Raedt van den Eerwerdichsten ende Doorluchtichsten Keurvorst
ende Eertzbisschop van Coelen, van Gerwinus Calenius ende Adam Huls, oock
Doctor in de rechten en Syndicus der Stadt Colen, voore een vierendeel; item van
Arnoldus ende Gerwinus Birckman, gebroederen, Doctors in de medecynen, ende
van Winolt Kyver, Licentiaet in de rechten ende Syndicus der voers. stadt Colen,
derselver cosyn. ende van Catharina Birckmans, zynder huysvrouwe, voor hen ende
respective in den name van hennen absenten cosyn ende broeder Herman Birckman,
oock Doctor in de rechten, voor een ander vierendeel; voorts van Theodorus Birckman,
Doctor in de medecynen voor hemselven ende voor zynen broeder Jan Birckman,
Licentiaet, oock absent, Assesseur van de Keyserlycke Camere, ende van Anna
Birckmans derselver zuster, oock voor een vierendeel, erffgenamen van wylen
Aernout Birckman den ouden ende in desselfs achtergelaten goeden, wettige
successeurs, in den name van de absenten de rato
1) Er volgt alsdan eene opsomming van renten op huizen, opsomming die ons van weinig belang
toescheen; zij bewijst enkel dat de familie Birckman goed ingezetene burgers waren.
De Gulden Passer. Jaargang 2
81
caverende, by procuratie gepasseert vóór Borgermeesteren ende Raedt der Vryer
Rycxstadt Coelen opten XXVIIIen dach May lestleden, dewelcke in Latynsche talen
geschreven onderteeckent Constan. Francot, wy sagen ende hoorden lesen ende
daeraff den inhoudt int eynde van desen geënsereert is, vercochten omme eene somme
gelts die hen al wel is vergouden, gelyck de voors. Joannes Moerentorff wt crachte
der voers. procuratie doen mochte, Jan van Meurs, oock boeckvercooper alhier, een
huys voor aen strate met ceuckene, neercamere met eenen gange ende achterhuysen,
gronde ende allen den toebehoorten, nu ter tyt geheeten De Vette Hinne ende dwelck
thuys van Delft te heeten plach, gestaen ende gelegen in de Corte Cammerstrate
alhier, tusschen thuys geheeten tVosken ex una, ende thuys geheeten den Wakenden
Haen aen daender zyde, gelyck ende in alle der manieren wylen Agnes van Gennep,
weduwe wylen Meesters Aernouts Birckman, des boeckvercoopers, in den voors.
huyse opten XVIIen dach Novembris anno XVe ende achtenveertich by Heer Godevaert
Sterck, Riddere, Amptman deser stadt, wten name van zynder officiën gegoeyt ende
geërft is geweest ende gelyck den voers. comparanten in der voers. qualiteyt tselve
huys cum pertinentiis toecomen, bleven ende verstorven is van de voers. Agnes van
Gennep, henne grootmoeder wylen, volgende den brieve daeraff zynde quem
tradiderunt; droegen op etc. te waerne van alle commeren ende calaengiën, wtgenomen
eenen schelling negen penningen Brabants grontchys den Godtshuyse van Ste
Bernaerts; item eenen gulden thien stuyvers erflic ter causen van den hondersten
chyspenninck van den casteele; item vyff ende eenen halven stuyver chys derselver
stadt ter causen van de helderdeuren; item vyftien guldenen erffelyck Adam Verbeeck;
item vier guldenen erffelyck Jacques de Pape; item vierentwintich guldenen erffelyck
Jan Rubbens oft actie hebbende; item acht guldenen erffelyck Engelbert de Vriese;
item vier guldenen erffelyck den Godthuyse van de Facons alhier ende thien guldenen
erffelyck den Godthuyse van de Nonnekens alhier, daer jaerlycx wtgaende naer
inhoudt der brieven ende anders nyet; welcken commer ende chysen heeft de voors.
Jan van Meurs die oock mede voor ons quam, geloeft ende geloefde mets desen voore
hem ende zyne naecomelingen van nu voordane eeuwelick duerende jaerlycx te
gelden ende te betalen sonder der voors. vercooperen henne goeden ende
nacomelingen cost, last oft schade tvoors. huys cum fundo et pertinentiis predictis
et ulterius se et sua quecumque daervore verbindende ende te pande settende.
Octava Junii XVIe XII.
Volcht den inhoudt van de voorgeruerde procuratie.
Nos, Consules et Senatus liberae imperialis civitatis Coloniae Agrippinae, notum
testatumque fecimus quod coram nobis personaliter comparuerunt clarissimi
consultissimique viri et honestae matronae Arnoldus Quentelius, Catharina Maesz,
relicta vidua Petri Quentelii, quondam jurium Licentiati, Clara Quentelii uxor D.
Joannis Kempii I.V. Doctoris et Reverendissimi Serenissimique Principis Electoris
et Archiepiscapi Coloniensis Consularii, Gerwinus Calenius, jurium Licentiatus,
Joannes Meinertzhagen et uxor ejus Gertrudis Calenii et Adamus Huls, jurium quoque
Doctor et hujus nostrae civitatis Syndicus, tanquam unius quadrantis; item Arnoldus
et Gerwinus Birckman, fraters, medicinae Doctores et eorum affinis Winoldus
De Gulden Passer. Jaargang 2
82
Kyver legum Licentiatus, itidem hujus nostrae civitatis Syndicus, ejusdemque uxor
Catharina Birckmans, pro se est respective pro absente suo affine ac fratre Hermanno
Birckman, etiam Doctore, tanquam alterius quadrantis; preterea Theodorus Birckman,
medicinae Doctor, pro se et fratre suo etiam absente Licentiato, Joanne Birckman,
Imperialis Camerae Assessore et eorum soror Anna Birckman, tanquam unius etiam
quadrantis defuncti quondam Arnoldi Birckman senioris haeredes et cohaeredes et
in relicta ejusdem haereditate successores legitimi nomine absentium de rato caventes
omni meliori modo quo id de jure ac consuetudine validius et efficatius fieri posset
ac deberet circumspecti quoque viro Joanni Moreto, civi et librario civitatis
Antverpiensis, mandatum plenarium sufficiens atque absolatum dederunt et
concesserunt ipsorum constituentium nomine domum ibidem Antverpie in der
Kammerstrassen sitam ante hae circumspecto quoque viro Joanni Moers etiam civi
et librario dicte civitatis Antverpiensis quoad tres praedictas quadrantes pro convento
precio venditare cum omnibus suis juribus et pertinentiis coram judicibus ordinariis
vel ubicum que necessarium fuerit servato ad hoc juris judicii et styli ordine cedendi
et transferendi renunciationem debitam et requisitam faciendi emptorem in
passessionem ejus immittendi seu immitti petendi eum tamquam verum proprietarium
agnoscendi et declarandi et de evictione cavendi pecunias inde provenientes recipiendi
et pro eisdem sufficienter et in optima firma quictandi casdemque pecunias per
cambium vel aliam oportunitatem ipsis constituentibusque huc transmittendi et
destinandi omniaque alia et singula agendi et procurandi que ad praemissum effectum
et legitimam proprietatis predictae cessionem et transportationem quoquam modo
pertinere videbuntur vel de jure et consuetudine exiguntur et requiruntur ipsi etiam
constituentes praesto agere possent ac deberent nullo penitus casu secluso vel excepto,
promittentes insuper stipulato se universa ea quae praedictus constitutus vigore hujus
constitutionis egerit ac gesserit rata forma et in perpetuum valida habituros ipsum
etiam constitutum omni damno relevaturos esse; quovis dolo et fraude penitus exclusis
in cujus fidem ac testimonium praesentibus secretum nostrum sigillum imprimi
jussimus. Actum XXVIII May anno MDCXII: subsignatum erat: Constan, Francot,
et sigillatum sigillo in cera viridi subimpresso.
Schepenbrieven 1612
N.C. III fol. 197.
De Gulden Passer. Jaargang 2
83
Een proces gevoerd door den stamvader der Verdussen's (1595-1596).
In de economisch zeer critische XVIIe eeuw, en ook in de twee laatste decennia der
XVIe, is er in de sociale organismen te Antwerpen een gedurige gisting geweest. Wel
sloeg die niet over tot uitingen met bepaald revolutionnair karakter, maar toch bleek
op meer dan een punt dat de arbeidende klas die zelf nog de economische
losbandigheid van het midden der XVIe eeuw had meegeleefd en die het zoo vaak
had hooren herhalen hoe voor het Antwerpsch gemeenebest maar één behoed- en
heilmiddel bestond, te weten de volledige vrijheid van den groothandel, nog de echo
van dit specifiek Antwerpsch parool meedroeg. Meende zij echter dit programma
toe te passen op hare democratische toestanden van kleinhandelaars en waagde zij
het de zelfde speelruimte op te eischen die de kooplie vroeger genoten, eischte zij
het recht tot vrije concurrentie op, dan vond dit pogen tot verbreken der gildetucht
in wat deze beperkends en belemmerends had, een taaien tegenstand bij de eigen
ambachtshoofden en een volslagen absentëisme aan den officieelen kant. Al waren
aan deze pogingen ook niet alle sympathiëen ontzegd in de traditie der stedelijke
politiek, toch bleef de beroemde Antwerpsche vrijheidsgeest voorbehouden in zijn
toepassing aan de rijken, aan de handelsploutocratie van toen, met negatie van de
mogelijkheden die het democratisch initiatief kon openen voor een stad in verval.
In een proces dat de Antwerpsche drukker Hieronimus Verdussen in 1595-1596
tegen de St-Lucasgilde aldaar voerde, werd ons een typische illustratrie bewaard van
den geest der Antwerpsche ambachtshoofden en van de verzuchtingen hunner gezellen
bij het eind der XVIe eeuw.
In de inleiding tot het eerste deel van de Briefwisseling der gebroeders Verdussen,
die dr Sabbe onlangs in het licht gaf, vinden wij Hieronimus Verdussen vermeld als
de stamvader van het huis. Hij werd omstreeks 1553 geboren en huwde in 1579 met
Maria Schyffs. Hun eerste kind werd gedoopt in 1581, en in het jaar 1591 weet men
hem woonachtig op het Ons-Lieve-Vrouwekerkhof in De 10 Gheboden1). Het ging
hem niet gelijk de geluk-
1) o.c. blz. VI en VII.
De Gulden Passer. Jaargang 2
84
kige volkeren of de vreedzame koningen, hij kreeg een geschiedenis.
Daar zijn gezin flink aangroeide - zijn zevende kind werd op 4 October 1594
geboren1) - werd hem het huis op Ons-Lieve-Vrouwekerkhof te klein. Hij kwam in
de gelegenheid het huis en den handel over te nemen van een drukkersweduwe, de
wde Gilliams van Parys2), hertrouwd met Balthasar van Witsenborch3). Hij nam haar
huis over geheeten De Pelicaen en gelegen op de Lombaerdevest ‘maer oyck alle
haren boecken inneschulden ende uytschulden4)’. In November 1595 was hij zinnens
dit nieuwe ruimere huis rond Kerstmis te gaan betrekken. Intusschentijd echter maakte
hij gebruik van de vensters van den Pelicaen om zijn boeken uit te stallen en te
verkoopen. Het is rond dit feit dat in de St-Lucasgilde heel wat herrie opging, waarvan
hier een klein relaas, naar het dossier der gilde5).
De gemeente kwam in opspraak omdat Verdussen het waagde tezelvertijd twee
winkels open te houden: een feit dat door de algemeene ‘policie’ van de stad verboden
was, en ook in strijd bleek met de reglementen of ten minste met den geest van de
gilde. Hij werd er om lastig gevallen door de hoofdlieden der St-Lucasgilde, Petrus
Phalesius6) en Marten Huyssens. In den loop der maand November 1595 zond hij een
request aan de stedelijke overheid, om de inmenging der hoofdmeesters te doen
wraken en zijn tweeden winkel te mogen openhouden. Hij vroeg, naar ouder
gewoonte, dat de stad een commissaris zou delegeeren om de partijen tot accoord te
brengen. Op 22 November werd door de stad schepen Gillis Gerardi tot dit officie
aangeduid.7)
Van dit oogenblik begint een proces dat tot November van het volgende jaar zou
duren en waarin van weerszijden heel wat argumenten werden naar voor gebracht.
Ook wordt het geval interes-
1) o.c. bladz. VI, nota 3. Er volgden er nog drie.
2) H. ROMBOUTS en VAN LERIUS: De liggeren der Antwerpsche St-Lucasgilde, I p. 306,
nota 1, Antwerpen, 1872. G. van Parys werd in de gilde als vrijmeester ontvangen in 1580,
stierf voor 1588, p. 341.
3) ARCHIEF DER KON. ACADEMIE VAN ANTWERPEN, Oorkonden, 46, doc. G.
4) cfr. Bijlage.
5) Al de des betreffende documenten zijn bewaard in bundel 46 hierboven vermeld.
6) Zie SABBE: Briefwisseling, p. VI.
7) Naar blijkt uit de apostille van het request, cfr. bijlage.
De Gulden Passer. Jaargang 2
85
sant gemaakt doordat het niet meer blijft een geïsoleerd feit, maar omdat rond
Verdussen zich enkele menschen scharen die zijn gedachten zijn toegedaan.
Onmiddellijk na de aanstelling van den commissaris werd en onder zijn leiding
door de partijen vergaderd.1) De besprekingen hadden geen gevolg en men was
verplicht der partijen te verzoeken schriftelijk argumenten voor te brengen. In de
eerste lange argumentatie van Verdussen zijn enkele passussen opmerkenswaard.
Hij gaat uit van het princiep der vrijheid want het is te noterene dat nae het natuerlyck
recht ende redene een yegelyeck vermach met alle behoorlyke ende geoirloffde
middelen zyn broot te winnen.2) Geen enkele ordonnantie kan men citeeren waardoor
het verboden zou zijn twee winkels open te houden, wel integendeel. Hij haalt daarbij
vijf voorbeelden aan van boekdrukkers en verkoopers die twee winkels hielden, met
name, Jan Roelants die een winkel had aan de Noordzijde van de Cathedraal en in
de Cammerstraat in Onser Lieven Vrouwen Thoren. Hij verhuisde later naar de
Lombaerdevest maar behield zijn uithangbord en zijn winkel aan de kerk.3) Peeter
van Keerbergen4) die én op het Cleyn Kerkhoff én in de Cammerstraat een winkel
openhield, hetzelve voor Jan van Waesberghen5), hetzelve ook voor Gheeraert Smits6)
die woonde in de O.L. Vrouwestraat in de Gulde Roose en een winkel had op het
kerkhof zuid, naast de kerckschole. Na de overgave der stad aan Farnese hield Jan
van Keerberghen7) winkel aan de Noordzijde der kerk en tegen den Oever in Het
Paradijs. Zelfs een der opposanten, een der dekens van de St-Lucasgilde, Marten
Huyssens had zich aan hetzelve schuldig gemaakt tot op 20 December 1595; toen
werd er tegen hem gereclameerd.8)
1) Daags daarna reeds op 23-XI, - 1595. Zie A.K.A. Oorkonden, 46, doc. 3. Verhalen oft Notulen.
2) Idem doc. D.
3) ROMBOUTS o.c. I p. 214. J. Roelants van Zundert werd poorter op 20. X. 1536 als meester
aanvaard in 1559, gestorven in 1570.
4) Idem, I. bl. 202. Aanvaard in 1557, als drukker gekend in 1568. Zijn winkel was in de Gulde
Sonne, hij stierf in 1569.
5) Idem, I, 202. Aanvaard in 1557, burger van af 1555.
6) Idem, I, 243. Aanvaard in 1571.
7) Idem, I, 298. In 1586 gekend als zoon van den vrijmeester Hans.
8) Ook Ameet Tavernier, de invoerder der civilité-letter in Zuid-Nederland, bezat twee winkels
rond 1569-1573, cfr M. SABBE, Ameet Tavernier, Het Boek, 1923, p. 165-66.
De Gulden Passer. Jaargang 2
86
Verdussen zoekt zijn voorbeelden ook elders: te Leuven houdt Philips de Zagere
twee winkels, een in de Prooststraat en een bij St-Pieterskerk, ook te Brussel en elders
is dit in gebruik. In vele landen is het boekverkoopen en drukken geen ambacht maar
een vrije conste en desgevolgend mag men daar twee winkels houden en op veel
plaatsen is die kunst vrij van lasten.
Nog kwam daarbij dat sedert de prospere tijden toen de woningnood te Antwerpen
zoo scherp was1), verscheidene schilders en kooplieden een winkel bezaten te huis
en een andere op de gallerijen der nieuwe beurs.
Deze stevige bewijsvoering wordt besloten door een paar algemeene
beschouwingen. Men moet niet vrezen dat mettertijt de rycke met twee winckels te
houden zouden moghen verdrucken de gene die minder van macht souden wesen
want eenieder is vrij zijn brood te winnen hoe hij wil en ook hij vermeerdert niet het
getal der boekverkoopers maar integendeel vergroot hij den handel.
Het lijkt hem daarbij dat de twee dekens die zaak vervolgen uit persoonlijke vete
ofte particuliere passie.
In het begin van het geschil hadden de dekens de vrees geuit dat de twee winkels
van Verdussen zouden aanleiding geven tot verdere misbruiken2). Indien de redenen
die hij aanbracht geldig waren daaruit zou gevolgd dat hy alle de winckels souden
moghen open houden die hy soude moge coopen, tot verderfenisse van de natie. Dit
gevaar werd ook aan de stedelijke commissaris Gerardi aangetoond in een Schrifture
van redene sustencie en de consluisie tegen Verdussen3). Men zei dat het waerachtich
ende geheel notoire en buyten allen twyffele was dat in elk ambacht dit misbruik zou
worden verboden. Het toelaten zou zijn een zaak van seer quaede consequentie. Het
lijkt ook wel dwaas te zien hoe Verdussen zich permitteeren kon van zijn huis op
het kerkhof nog twee plaatsen te verhuren. Hij was ten andere de aanklager geweest
van een drukker die het zelfde als hij nu deed had gedaan, namelijk G. Stoobants.
De dekens beroepen zich verder op een ordonnantie van 1554
1) Dit is een algemeen gekend feit. Vele echos echter bleven daarvan bewaard o.m. in L.
Guicciardini's Descritione degli tuti i paësi bassi, 1567. Antwerpen.
2) In een marginale nota bij een copij van het request van Verdussen aan de stad. A.K.A.
Oorkonden, no 46, doc. I.
3) idem doc, B.
De Gulden Passer. Jaargang 2
87
waarin zou geboden zijn elke winkel met een uithangberd te voorzien. Ook werd
toen verboden te laten venten door de knechts en jongens der drukkers achter straten1).
Even breedvoerig als Verdussen verdedigen zij zich tegen zijne Schriftuer van 29
Januari. Als een algemeen aanvaard feit wordt vooruitgezet dat ieder drukker maar
één winkel mag open houden. Voor Verdussen is dat de Pelicaen die hem genoeg
ruimte bieden kan.
In de voorafgaande debatten had Verdussen de kamer der gilde doen vergaderen
om over zijn geval te beslissen. Toen hij zag dat hij over dit punt den slag niet thuis
haalde beriep hij zich weer op den commissaris der stad.
Toch moeten de dekens bekennen dat er in het ambacht misbruiken geslopen waren
die Verdussen aanleiding hadden gegeven tot zijn handelingen. Men had aan Jan van
Waesbergen, Geeraert Smits en Jan van Keerbergen verboden hun tweede uitstalling
open te houden. Jan van Waesbergen had die zelfs overgelaten aan zijn schoonbroer
Nicolas Polemans.
Wat het argument betreft waarin Verdussen het voorbeeld van Leuven citeert, dat
kon niet aanvaard worden. Hier is het drukken en boekverkoopen een georganiseerde
nering. Er is geen sprake dus van een privilegie dat de boeken zou ontheffen van
lasten. Zij gaan hier alleen den werff aff daarna ende oeck over al betaelen zy
dimposten ende tollen gelyck dat notoir is.
Ook het feit dat schilders en kooplie een bijwinkel hadden in de beurs is echt, maar
't gebeurde door tolerantie by oochluyckinghe.
Tot verweer tegen Verdussen drijft hen niet passie of broodnijd maar wel een
gevoel van plicht en verantwoordelijkheid.
Ondertusschen hadden zich rond dit conflict andere belangen geschaard.
Verscheidene boekdrukkers wachten met belangstelling het einde van het debat en
de uitspraak der commissie af om ook twee winkels te openen. Men noemde Peeter
van Tongeren en Guilliam Stroobant, alhoewel Verdussen de oorzaak geweest was
dat Stroobant zijn bijhuis had moeten sluiten.
Verdussen pareerde dezen aanval raak2) en kwam op heel wetenschappelijke wijze
aandragen met een aantal citaten om te bewijzen dat verscheidene Antwerpsche
drukkers ooit meer dan
1) Deze ordonnantie hebben we niet weergevonden in de stedelijke Gebodtboecken. Ze dateerde
van Mei.
2) AKA, oorkonden 46, Doc. Respons.
De Gulden Passer. Jaargang 2
88
een winkel hadden bezeten en open gehouden. Bij zijn Respons voegde hij een aantal
boekjes op wier titelblad de vermelding van twee winkels voorkwam. Met name
citeert hij:
Een sonderlinghe uutvercoren salighe oeffeninghe gedrukt bij Hendrik Wouters1)
die twee winkels, geheeten allebei ‘De Gulden Sonne’ bezat, de eene op Ons L.
Vrouwekerkhof de andere in de Cammerstrate.
Maniere ende practycke van een geestelyck leven gedruckt bij denzelven in het
jaar 1586. Hij verkocht toen aan de Noordzijde der kerk en in de Cammerstraat.
Een costelyck distileerboeck gedrukt bij Jan Roelants in 1556.
Dat tafelboecxken verschenen in 1556 bij Geeraard Smits.
Tegen de aantijging dat hij nog verhuurde van een groot huis op het kerkhof brengt
hij aan dat daar zijn drukkerij is gevestigd, naast Het Paradijs.
Wat betreft de zaak van G. Stroobant die geleek niet op zijn geval. Stroobant had
een winkel De Witte Hasewint in de Lombaerdevest, hij kocht een andere winkel bij
aan de kerk onder O.L.V. toren en werd aldus gebuur van den Sampson, waar Anthoni
de Ballo inwoonde.2) Een dusdanige promiscuiteit werd als oneerlijke concurrentie
aanzien en Stroobant moest zich terug trekken.
Ook is de winkel van de wde van Parijs niet te niet geweest, het is geen concurrent
méér op de markt. Verdussen doet niets dan het bedrijf voort zetten: hij doet wat de
weduwe zelf deed, een paar vensters open houden om zijn boeken ten toon te stellen.
Spijts al zijn dialectiek kon Verdussen het pleit niet winnen. Na eene veroordeeling
die hij den 19 Maart opliep in de gildekamer en waardoor hij aansprakelijk gesteld
werd voor de kosten van het proces3), werd deze uitspraak geconfirmeerd door den
stadcommissaris op 17 Oogst daarna.4) Toch lei Verdussen den kop niet neer en hij
richtte zich in beroep tot Brussel.
Vreesden de heeren van het ambacht dat men zich daar nog meer last zou op den
hals halen, of was Verdussen het spel moe, er werd in alle geval een minnelijke
schikking getroffen op 14 No-
1)
2)
3)
4)
ROMBOUTS. oc. I, p.r. 243. Aanvaard in 1571, leeft nog in October 1589
ROMBOUTS, oc. I, p. 365. Anthony Ballo, aanvaard in 1591.
AKA, oork. 46. Doc. 7.
Idem doc. I.
De Gulden Passer. Jaargang 2
89
vember 1596, een vol jaar na den aanvang der zaak tusschen Petrus Phalesius en
Merten Huyssens eenerzijds, Jeroom Verdussen anderzijds. Deze zou het proces dat
hangend was te Brussel opgeven, desisteren ende afstandt doen van zijn reformatie.
Toen de oudermans de lijst van hunne kosten ten berde brachten werd het totaal
welwillend door de stad verminderd in het voordeel van Verdussen met een derde;
wat overbleef te betalen was 24 karolus gulden en 11 stuivers.1) Voor het overige kan
hij de costen die hy ten dyen eynde gedaen heeft... aen syn been cnoopen.
Maar van uitbreiding van bedrijf kwam daarbij niemendal. Dat de energie en de
vasthoudendheid van den vader in de zonen is overgegaan dat getuigt het verloop
der geschiedenis van het geslacht Verdussen zeer klaarblijkelijk.
J.A. GORIS.
Bijlage
Request van H. Verdussen aan de stad (November 1595)3)
Gheeft te kennen Jeronimus Verdussen boeckdruckere ende boeckvercooper hoe dat
hij suppliant over verscheyden jaren tot noch toe heeft gewoont ende syne winckel
gehouden op het cleyn kerkhoff van onse Vrouwen alhier inde Thien geboden ende
soo met verloop van tyde het getal van des suppliants kinderen is vermeert, heeft de
suppliant mits de engde en cleyne capaciteyt van syne voorschreven wooninghe opt
cleyn kerckhoof ende andersints geraden gevonden vande Weduwe was Guilliams
van Parys te coopen nyet alleen het huys genaempt den Pellicaen maer oyck alle
haren boecken inneschulden ende uytschulden met meyninghe omme tegens kersmisse
naest comende syne wooninge aldaar te transporteren de voorvensters van den huyse
open te houden ende des nyet te min synen voorschreven winckel opt cleyn kerkhoff
te blyven behouden maer want (sic) de oudermans vanden boeckdruckers ende
boeckvercoopers daerinne swaericheyt maecken ende den suppliant prittenderen te
beletten sonder wettige reden oft fundament ende dat by tselve present beletsel den
suppliant nyet alleen soude benomen worden den middel omme syne boecken ende
coopmanschappen te beneficeren ten eynde omme de voorschreven swaren coop te
moghen voldoen ende voor hem syne huysvrouwe ende kinderen den cost te winnen
nae oyck dat daerdore soude gecauseert worden syen ruyne ende bederfenisse soo
bidt de suppliant te deputeren eenige commissaris oft commissarissen uyt de weth
de welcke hem overhooren ende veraccorderen indyent doenlyck sy oft andersints
in gevalle van geenen accorde aen U.A. rapport doen om tselve gehoort voorts by
U.A. geordonneert te worden nae behooren met maeht om te mogen interloqueren.2)
1) A.K.A. Oorkonden, 46 doc. 7.
3) ANTWERSCH GEMEENTELIJK ARCHIEF. Requestboek 1595. Jo 222.
2) A.K.A. Oorkonden, 46 doc. 1.
De Gulden Passer. Jaargang 2
90
Une vente publique de livres a Anvers au XVIIe siècle
Précisions sur les ouvrages médicaux offerts aux enchères.
M. Maurice Sabbe, conservateur du Musée Plantin-Moretus, nous signalait naguère
un curieux opuscule, qui fait partie de la riche collection confiée à sa bonne garde.
Il s'agissait en l'occurence du catalogue d'une vente publique de livres, qui eut lieu
en 1673, dans l'officine du libraire Lucas de Potter, à l'enseigne du Lis Blanc, dans
la rue des Brasseurs, devenue aujourd'hui la rue des Peignes par une corruption de
langage: le mot Cammer (brasseur) s'étant mué en Kammen (peignes) dans la langue
populaire.
Voici le titre du volume:
Catalogus || LIBRORUM || Quorum Auctio habebitur Ant- || verpiae 18 Septembris
et diebus || sequentibus. 1673. in AEdibus || Lucae de Potter, Bibliopolae. || Antverpiae.
|| inde Cammerstraet, inde witte Lelie 1673.
Il mesure H: 15,2 cm × L: 10,4 cm. La marque de l'imprimeur, placée au dessus
de ses nom et adresse, est un cartouche d'où émergent trois têtes ailées (amours); le
centre est occupé par un écu chargé d'un grand lis d'argent mais semblable, pour le
dessin, au lis rouge de Florence. Sous l'écu, la devise Lucem candor amat. Pour ce
qui regarde la pagination, le volume est numéroté de 3 à 30, rectò et versò; les premier
et dernier feuillets ne sont pas chiffrés.
Le dernier feuillet porte, au rectò, les conditions de la vente aux enchères.1)
Tous les livres sont garantis complets; si, par hasard, l'un ou l'autre ne répondait
pas à cette qualité et ne pouvait être remis en état par le libraire vendeur, on s'engage
à le reprendre au prix de l'achat.
1) CONDITIE.
DEze boecken worden altemael voor Compleet vercocht ende soo eenighe imperfectt
ghevonden wierden ende by den vercooper niet conden volgemackt worden sal den vercooper
volstaen met de selve Boecken ten vercochte prijse weder te nemen.
Den tijt vande betaelinghe sal wesen, die 600. hondert guldens besteedt sal de helft op dry
maenden betaelen en ander helft dry maenden naer datum, ende die meer besteedt naer
advenant. Vaertwel ende coopt goeden coop.
De Gulden Passer. Jaargang 2
91
L'amateur faisant une acquisition du montant de six cents florins, paiera la moitié de
la somme en déans les trois mois et s'acquittera du solde au bout de six. L'acquéreur
pour une somme plus élevée verra son échéance retardée en proportion. Et De Potter
ferme son catalogue sur ce souhait désinteressé: ‘Portez-vous allègrement, et que
l'enchère vous soit propice’,
La nomenclature des ouvrages à vendre commence à la page 3. sous le titre
Catalogus Librorum, et le sous-titre Libri theologi.
Cette catégorie compte 164 unités, et se prolonge jusqu'à la page 9.
Parmi ces ouvrages figurent:
a. Becani opera fol. 2.
b. Cantipratanus de apibus fol. duaci.1)
Suit (page 10) la série des Juridici au nombre de 168, jusqu'à la page 16, dont le tiers
inférieur est réservé à la rubrique qui nous intéresse spécialement: les Medici,
comprenant 51 numéros qui occupent les pages 17, 18 et le tiers supérieur de la page
19.
A cette même page commence l'énumération des 183 Humaniores et Historici,
jusqu'au quart supérieur de la page 26; parmi ceux-ci nous épinglons
c. Lipsius De cruce etc 12. 4 vol
d. Schotti Physica curiosa 4
e. Magia universalis 4. 4 vol.
f. Organum 4.
g. Anathomia 8.
h. Stockii Physica 8.
Les livres qualifiés Gallici, au nombre de 58, occupent les trois quarts inférieurs de
la page 26 et les pages 27 et 28.
Nous y rencontrons
i. Escriteaux pour les Apoticaires fol.
f. Matthiolus sur Dioscoride fol.
La page 29 est consacrée à 14 ouvrages désignés sous le titre de Hispanici. Enfin la
page 30 donne les titres d'une série de 17 Nederlandsche Boecken parmi lesquels
figure
1) Parmi les libri theologi nous rencontrons un ouvrage intitulé Medices in D. Thom. fol. 4 vol.
Parisiis. Comme ce titre pourrait produire une confusion, nous croyons utile de signaler un
commentaire théologique de la somme de saint Thomas par le Dominicain HIERONYMUS
DE MEDICIS, dont une édition fut publiée par Simon Piget, à Paris, en 1657, in fol.
(Renseignement fourni par le R.P.F.X, Jansen S.J.)
De Gulden Passer. Jaargang 2
92
k. Beverwyck wercken 4.
Récapitulant, nous nous trouvons en présence d'une collection comportant 114
ouvrages de théologie, 118 de droit, 51 de medecine, 183 auteurs traitant l'histoire
et les belles-lettres, 58 ouvrages en langue française, 14 espagnols, 17 flamands ou
hollandais.
En tout 155 numéros. Il s'agit donc d'une vente très importante justifiant le tirage
du catalogue qui nous occupe.
Qu'un libraire tente cette entreprise à Anvers, et non dans la ville, si proche, de
Louvain, centre intellectuel du pays, est un indice certain du brillant niveau d'élégance
morale de nos concitoyens. Ils avaient donc gardé bien haut les nobles traditions
qu'ils tenaient de l'officine plantinienne d'abord et de l'atelier de Rubens ensuite.
On en jugera suffisamment par la nomenclature des ouvrages médicaux dont nous
avons rectifié et complété les noms d'auteurs et les titres, tout en indiquant, dans la
mesure du possible, l'édition visée par le catalogue.
Sauf indication contraire, les auteurs qui nous ont servi pour l'identification des
ouvrages sont les suivants:
Ludwig Choulant. Handbuch der Bücherkunde fü.r die Altere Medicin. Leipzig,
1841.
N.F.J. Eloy. Dictionnaire Historique de la Médecine ancienne et moderne. Mons,
1778.
Joh. Antonides Vander Linden. De Scriptis medicis libri duo. Editio tertia et tertia
auctior. Amsterdam, 1662.
Albert Von Haller. Bibliotheca Medicinae practicae. Berne et Bâle, 1776.
Nous avons respecté l'ordre du catalogue. Les caractères corp 8 Hollandsche
Mediaeval, sont la reproduction fidèle du texte de De Potter, le libraire vendeur.
Medeci
Agricola de re Metallica fol. Basileae.
George Agricola, (Glauchen 1494 - Chemnitz 1555).
De Re Metallica Libri XII, quibus officia, instrumenta, machinae,
et omnia denique ad Metallicam spectantia non modô luculentissimè
describuntur, sed et per effigies suis locis insertas, adjunctis Latinis,
Germanisque appellationibus, ità ob oculos ponuntur, ut clarius
tradi non possint. Accessit ejusdem de Animantibus subferraneis
Liber.
De Gulden Passer. Jaargang 2
93
Basileae, 1566, in folio.
Ibidem, 1662 et 1657. in folio. (Eloy).
Bauhini Hist. Plantarum fol. 3 vol.
Theatrum Botanicum fol. Basileae.
Jean Bauhin (Bâle 1654-1663) il est l'auteur de; Historiae plantarum
universalis Tomus I, II et III. Ebroduni 1650, 1651, in fol. (Eloy).
C'est Gaspar Bauhin, frère du précédent (Bâle, 1550-1624) qui
composa l'ouvrage suivant,
Theatrum Botanicum pars prima.
Basileae, 1658, 1663 in-fol.
Fut édité par les soins de Jean-Gaspar fils de Gaspar. (Eloy).
Bellini exercitatio Anatomica de Structura et usu Renum 12. Amst. cum fig.
Laurent Bellini, (Florence, 1643-1704).
De Structura Renum Observatio Anatomica Amsterdam, 1665, in
12, avec le Judicium de usu Renum de Jean Adolphe Borelli (Naples
1508-Rome 1579). (Eloy).
Bartholini Epistolarum Medicinalium. Centuria 3 et 4. in 8,
Anathomia Reformata 8. cum fig.
De Insolitis 8.
Thomas Bartholin (Copenhague, 1666-1680).
Epistolarum Medicarum Centurie III et IV. Hafniae, 1667 in-8.
(Eloy).
Anatome tertium ad sanguinis circulationem reformata, cum
iconibus novis accuratissimis. Lugduni Batavorum, 1651, 1669, in
8. Hagae-Comitis, 1655, 1660, 1663, 1666 in 8. (Eloy).
De insolitis partûs humani viis. Hafniae, 1664, in 8. (Eloy).
Boyle Tentamina Physiologica 4.
Robert Boile (Lismore, Irlande, 1627-1691).
Tentamina physiologica, cum fluiditatis et firmitatis historia.
Londini, 1661, 1663, 1669, in 4.
Castro de Morbis Mulierum 4.
Roderiguez De Castro (portugais, né en 1596, mort à Hambourg,
âgé de plus de 80 ans).
De universa muliebrium morborum Medicina.
Hamburgi 1616, 1628. 1662 in 4.
Francofurti, 1668, in 4, (Eloy).
De Gulden Passer. Jaargang 2
94
Cardanus de Subtilitate 4.
Jérome Cardan (Milan 1501-Rome 1576).
De Subtilitate Libri XXI.
Basileae, 1664. (Haller).
Dispensatorium Norimbergensae fol.
Dispensatorium pharmacorum omnium, tam galenicocum, quam
chymicorum quae hodie in usu potiore sunt. Authore prius Valerio
Cordo. Nunc verò opera et studio Collegii Medici inclytae
reipublicae norimbergensis emendatius, ac selectis compositionibus
auctius redditam et quartô publicatum.
Norimbergae, sumptibus Johannis Andreae Endteri, et Wolfgangi
Junioris Haeredum. Anno M.DC.LXVI. (Bibliothèque de faculté
de médecine de Paris).
Esscholtij Flora Marchica 8.
Jean-Sigismond Elscholz, (Francfort-sur-Oder 1623, Berlin 1688).
Flora Marchica, sive, Catalogus Plantarum quae partim in Hortis
Electoralibus Marchiae Brandenburgicae primariis excoluntur,
partim suâ sponte passim proveniunt.
Berolini, 1663, 8. (Eloy).
Fabri Opera Chymica.
Pierre-Jean Faber, médecin de la Faculté de Montpellier, exerça à
Castelnaudary.
Opera Chymica duobus voluminibus comprehensa.
Francofurti, 1652 et 1656 in 4. (Eloy).
GRulingij Florilegium Chymicum. 4.
Philippe Gruling, de Stolberg; il y mourut en 1667, âgé de 74 ans.
Florilegium Hippocratico Chymicum novum. Lipsiae 1644 et 1665
in 4. (Eloy).
Galenus in Aphoris, Hippocratis.
Lugd. Bat. 1633, 12. (Choulant).
Glissonius de Hepate 12.
François Glisson, médecin Anglais, mort à Londres en 1677.
Anatomia Hepatis, cui praemittuntur quaedam ad Rem Anatomicam
universè spectantia, et ad calcem operis subjiciuntur nonnulla de
Lymphae ductibus nuper repertis.
Amstellodami 1659, 1665. in-12. (Eloy).
De Gulden Passer. Jaargang 2
95
HOrstij Opera Medica fol.
Grégoire Horstius, (Torgan en 1578, mort en 1636).
La plupart des ouvrages de Grégoire Horstius ont été réunis sous le
titre d' Opera Medica.
L'édition de Nuremberg, 1660, parut en format in folio. (Eloy).
Hippocratis Opera Gr. Lat. fol.
Aphorismi 24.
Opera Omnia
Venise, 1578, in fol. (Eloy). 1588, in fol. (Haller).
Bâle, 1579, in fol. (Eloy).
Francfort, 1595, 1621, 1624, 1645 in fol.
Genève, 1657, in fol. (Haller).
Aphorismi Hippocratis (gr. et lat.) ex recognitione Vorstii.
Elzevir, Lugd. Bat. 1628 - 24.
Gaesbeck, Leyde, 1628 - 24.
(Renseignement fourni par le Dr Lucien Hahn, de Paris).
Hildani et Severeni Opera Medica fol.
Guilaume Fabrice Hildanus, (Hilden 1560 - Berne 1634).
Marc-Aurèle Severini, (Tarsia, 1580 - Naples 1656).
Observationum et Curationum Centuriae, nunc primum simul in
unum opus congestae, ac in duo volumina distributae, ab Auctore
recognitae, multisque locis auctae. In qua Editione, instrumenta
quam plurima, in praecedentibus Editionibus inepte depicia, nunc
singulari artificio ad vivum adumbrantur. Accessere Marci Aurelii
Severini, de Efficaci Medicina, libri tres. FRANCOFURTI 1646, IN
FOL. (Lind).
Hofmanni Opera Medica 4.
de Febribus 12.
Gaspar Hoffmann, (Gotha 1572 - Altorf 1648).
Opuscula Medica,
Parisiis, 1647, in-4.
Francofurti, 1667, in - 4. (Eloy).
Tractatus de Febribus,
Tubingae, 1663, in - 12. (Eloy).
Helmontij Opera Medica fol. Lugd.
Jean-Baptiste Van Helmont, (Bruxelles 1577-1644).
Opera omnia,
Lugduni 1655, in folio. (Eloy).
De Gulden Passer. Jaargang 2
96
Jonstoni Idea Medicinae 8.
Jean Jonston, écossais d'origine, né à Sambter (Pologne) en 1603,
mort a Lignitz (Silésie) en 1675.
Idea universae Medicinae Practicae Libris duodecim absoluta.
Lugduni, 1652, in 8.
En anglais; Londres, 1652, in 8. (Eloy).
Klobij Ambrae Historia 4.
Klobius (Justus F.) enarravit historiam ambrae anno 1666 Georgii
Matthiae Königii Bibliotheca vetus et nova. Altdorf 1678.
LIbaui. Opera Medica fol.
André Libavius, né à Hall (Saxe), mort à Cobourg en 1616.
Opera Chymica. VII. Volum. (?) Francof. 1606, in fol. (Lind).
Liceti de Monstris 4.
Fortunius Licetus (Rapallo 1577-Padoue 1657).
De Monstrorum causis, natura, et differentiis libri duo. (Lind.)
Patavii, 1616, 1668, in 4.
Patavii, 1684 in-4, edit. auctior, et iconibus aeneis Monstrorum
praecipuorum illustrata. (Lind).
Amstelodami, 1665 in 4. (Eloy).
Laurenbergij Anathomia 12.
Pierre Lauremberg, né à Rostock y est mort en 1639, âgé de 54 ans.
Anatomia corporis humani, sive, Collegium Anatomicum duodecim
disputationibus comprehensum.
Francofurti, 1665, in 12. (Eloy).
MErcati Opera fol.
Louis Mercatus ou Mercado, de Valladolid, mort à 86 ans, au
commencement du XVIIe siècle.
Les ouvrages de Mercado ont été recueillis en trois volumes in folio.
Pinciae, 1605, 1611, 1613.
Francofurti, 1608, 1614, 1620.
Venetiis, 1609.
Miscellanei curiosae Medico-Physice annus secundus 4.
Miscellanea Curiosa Medico-Physica Academiae naturae
curiosorum sive ephemeridum medico-physicarum germanicarum
curio-
De Gulden Passer. Jaargang 2
97
sarum annus secundus anni scilicet MDCLXXI continens
Celeberrimorum Medicorum et Eruditorum in et extra Germaniam
observationes Medicas et Physicas, vel anatomicas, vel Botanicas,
vel pathologicas, vel chirurgicas, praemista succincta Naratio Ortus
et progressus Academiae Naturae curiosorum cum legibus Societatis
et Nominibus collegarum.
Ienae, sumptibus Esaiae Fellgibeli Bibliopolae Wratislae, Typis
Samuelis Krebsii. 1671. 4, (Paris, Bibliothèque de la Faculté de
Médecine).
PAracelsi Opera Medica fol.
Philippe Aurèle Théophraste Bombast de Hohenheim Paracelse,
(Einsideln 1493 - Saltzbourg 1541).
Opera omnia Medico - Chymico - Chirurgica.
Genevae, 1652 (Eloy). 1658 in fol. (Haller).
Strasbourg, 1616, in fol. (en Allemand) (Eloy).
Plateri Praxis Medica 4.
Felix Plater, (Bâle 1536-1614).
Praxeos Medica Tomi tres.
Basileae, 1625, 1656, in 4. (Eloy).
Plempius in Avicennam fol.
Fudamenta medicinae fol.
de Oculo fol.
Vopiscus-Fortunatus Plempius, (Amsterdam 1601 - Louvain 1671).
Avicennae Canonis Liber primus et secundus ex Arabica Lingua in
Latinam translatus.
Lovanii, 1658, in folio. (Eloy).
Fundamenta seu Institutiones Medicinae.
Lovanii, 1644, in fol., avec son Ophthalmographia, Ibidem 1653,
in folio. (Eloy).
Ophthalmographia, sive de oculi fabrica, actione et usu.
Lovanii, 1648, 1659, in folio. (Eloy).
RI verij Opera Medica Horstij fol.
Lazare Rivière, (Montpellier 1589-1655).
Jean Daniel Horstius, fils de Grégoire, mort à Francfort en 1685,
âgé de 65 ans.
J. Jac. Doebelius, (Dantzig, XVIIe siècle).
Opera Medica Universa curante J.D. Horst et J. Jac. Doebelio.
Lyon 1672, fol. (Haller).
De Gulden Passer. Jaargang 2
98
Rattraye Theatrum Sympatheticum, 4.
Silvestre Rattray. (Glascow, XVIIe siècle).
Theatrum Sympatheticum,
Nurnberg, 1662, 4. (Haller).
Rolfincij Consilia Medica 4.
de Purgantibus Vegetalibus, 4.
Guerner Rolfinck, (Hambourg, 1599-1673).
Ordo methodus Medicinae Specialis Consultatoriae,
Ienae, 1669, in 4. (?).
De purgantibus vegetalibus Liber.
Ienae, 1667, 4. (Eloy).
SChneider de Catharris 4. 7. vol.
de Morbis Capitis 4.
Conrad-Victor Schneider, (de Bitterfeld, mort à Wittenberg, en
1680, âgé de 66 ans).
De Catharris Libri quinque.
Wittebergae, 1660-1662, in 4.
Liber de Catharris Specialissimus.
Wittebergae, 1664, in 4.
Liber de morbis capitis, seu caephalicis illis, ut vocant, soporosis.
Ibidem. 1669. 4. (Eloy).
Seidelius de Morbis incurabilibus 8.
Bruno Seidelius, (d'Erfurt mourut en 1577).
Liber morborum incurabilium cattsas mirâ brevitate, summâque
Lectoris jucunditate exhibens.
Arancofurti, 1593, in 8.
Lugduni Batavorum, 1662, in 8, (Eloy).
Swalue Pancreas 12.
Bernard Swalwe, Embden 1625-Harlingen 1677).
Pancreas pancrene sive, Pancreatis et succi ex eo profluentis
commentum succinctum.
Amstelodami 1667, in 12. (Eloy).
Schenckij Schola humani Corporis 4.
Jean Théodore Schenck, de Thuringe (1619-1671).
Schola partium corporis humani secundum methodum dissectoriam.
Ienae 1664, in 4. (Eloy).
De Gulden Passer. Jaargang 2
99
Saignier Lapis Naturalis 4.
Jean Saignier, alchimiste, publia en 1664, à Brême:
Lapidis naturalis philosophia et vera ars. Jöcher-Allgemeines
Gelehrten-Lexikon, Tome IV, col. 33. - Renseignement fourni par
le Dr. Ernest Wickersheimer.
Sperlings Exercitat. Physicae 8.
Jean Sperling (Laucha 1603-Wittenberg 1658).
Institutiones Medicae et Physicae.
Witteb. 1469, 8. (Haller).
THeatrum chymicum diversorum 8. 6 vol.
vol. Sextum. 8.
La bibliothèque de Strasbourg possède trois éditions du Theatrum
chemicum.
1o Ursellio, 1602, 3 vol in 8.
2o Argentorati, 1613-1622, 6 vol., in 8.
(Vol. VI ex-germanica et gallica lingua... per Joh. Jac.
Heilmannum).
o
Argentorati, 1659-1661.
3
C'est probablement du 2o qu'il s'agit ici. (Dr Ernest Wickersheimer).
Veslingij Anatomia 4.
Jean Veslingius, (Minden, Westphalie 1598-Padoue 1638).
Syntagma Anatomicum, publicis dissectionibus in auditocum usum
aptatum.
Patavii, 1647, in 4, avec figures.
Ibidem, 1677, in 4.
Amstelodami, 1659, 1666, in 4.
Leyde, 1652, in 4. (en Hollandais). (Eloy).
WEckeri Antidotarium 4.
de Secretis 8.
Jean-Jacques Wecker, (Bâle 1528 - Colmar 1586).
Antidotarium speciale,
Basileae, 1561, in 4.
Antidotarium generale.
Ibidem 1580, in 4.
Ces deux Antidotaires ont paru ensemble, sous le titre Antido-
De Gulden Passer. Jaargang 2
100
tarium geminum; voici les éditions qui correspondent au format
in-4o indiqué par le catalogue:
Basileae, 1601, 1617, 1642, in 4. (Eloy).
De secretis Libri XVII.
Basileae, 1560, 1588, 1603, 1629, 1642, 1662 in 8. (Eloy).
Warthon de Glandulis 12.
Thomas Warthon, (de Londres, vers 1650).
Adenographia, sive Glandularum totius corporis descriptio.
Amstelaedami, 1659, in 12. (Lind).
Witichij Observat Medicae 4.
Jean Wittichius, (d'Arnstadt, fin XVIe, commencement XVIIe siécle).
Consilia, Observationes, atque Epistolae Medicae nobilissimorum
ac doctissimorum Germaniae Medicorum, quibus sua ipsius Consilia
inseruit.
Lipsiae, 1604, in 4. (Haller).
ZAcuti Opera Medica. fol.
Zacuto, (Lisbonne 1575-Amsterdam 1642).
Opera omnia.
Lyon, 1642, 1649, 1657, 1667. fol. (Eloy).
Zacchiae Quaestiones Medico Legales fol.
Paul Zacchias, (de Rome, y mourut en 1659, agé de 75 ans).
Quaestiones Medico-Legales, in quibus omnes eae materiae
Medicae, quae ad Legales Facultates videntur pertinere,
proponuntur, pertractantur, resolvuntur.
Amstelodami, 1651, in fol.
Avenione, pars prima, 1660, in-fol.
Lugduni, pars posterior, 1661, in-fol.
6rancofurti, 1666, in-folio. (Eloy).
Livres médicaux ou para-médicaux figurant sous les autres rubriques.
LIBRI THEOLOGI.
Becani Opera fol 2.
Jean Van Gorp, (Hilvarenbeek 1518-Maestricht 1572).
Opera Joan. Goropii Becani, hactenus in lucem non edita: nem-
De Gulden Passer. Jaargang 2
101
pe Hermathena, Hieroglyphica, Vertumnus, Gallica, Francica,
Hispanica.
Antverpiae, 1580, fol. (Annales Plantiniennes).
Cantipratanus de apibus fol. duaci.
Thomas de Cantimpré, (XIIIe siècle, Leeuw-Saint-Pierre-Louvain).
Incipit liber qui dicitur bonum universale de proprietatibus apum
in fol. (Brunet).
Incunable attribué à Weldener de Cologne, 1475.
Il en existe un autre, originaire de Strasbourg, daté de 1472.
Quant aux éditions de Douai [1597 (Larousse), 1605 et 1628
(Brunet)] elles sont dans le format in-8o.
HUMANIORES ET HISTORICI.
Lipsius De Cruce. etc. 12, 4 vol.
Juste-Lipse (Yssche 1547-Louvain 1606).
De cruce Libri III, Amsterdam, 1670, in 12.
Schotti Physics curiosa 4,
Magia universalis 4, 4 vol.
Organum 4.
Anathomia 8.
Gaspar Schot. (Königshofen 1608-Wurzbourg 1666).
Physica curiosa siue mirabilia naturae et artis libris XII
comprehensa, quibus pleraque, quae de Angelis, Daemonibus,
Hominibus, Spectris, Energumenis, Monstris, Portentis, Animalibus,
Meteoris, etc. rara, arcana, curiosaq. circumferuntur, ad Veritatis
trutinam expenduntur, variis ex Historia a Philosophia petitis
disquisitionibus excutiuntur, et innumeris exemplis illustrantur.
Herbipol. 1662, 1667, 4. (Bibl. de la Fac. de Med. de Paris).
Magia Universalis naturae et artis, sive recondita naturalium et
artificialium rerum scientia cujus ope per variam applicationem
activorum cum passivis, admirandorum effectuum spectacula,
abditarumq. inventionum miracula, ad varios humanae vitae usus,
eruuntur.
Opus quadripartitum.
Pars I continet optica. II Acoustica.
III Mathematica, IV Physica.
Wurzbourg, 1657, 4. (Bibliothèque de la Faculté de Medecine de
Paris).
De Gulden Passer. Jaargang 2
102
Organum mathematicum, 1668, fut publié par le P. Gaspar Schott,
mais a pour auteur Athanase Kircher, (Fulda 1598-Avignon 1680).
(Paris, Bibliothèque de la Sorbonne).
Anatomia physico'-hydrostatica fontium ac fluminum libris VI
explicata et figuris exornata.
Wurzbourg. 1663. (Le R.P.F.X. Jansen S.J.).
Stockii Physic 8.
Jean Guillaume Stuckius, (Zurich).
Antiquitatum convivialum libri tres. In quibus... multa Grammatica,
Physica, Medica, Ethica, OEconomica, Politica, Philosophica,
Historica... tractantur.
Tiguri, 1582, 1597, fol. (?). (Lind, Haller).
GALLICI.
Escriteaux pour les Apoticaires fol.
Matthiolus sur Dioscoride fol.
Pierre André Matthiole, (Toscan, né vers l'an 1580, mort à Trente
en 1577),
Il s'agit ici de la traduction de Jean Pinet, avec les Commentaires
de Mattioli, Lyon 1561, fol. ou de celle de Jean des Moulins avec
les commentaires du même. Lyon 1572. fol. (Choulant).
NEDERLANDSCHE BOEKEN.
Beverwijck Wercken 4.
Jean Van Beverwijck, (Dordrecht 1594-1647).
Alle de Wercken zo in de Medicyne als chirurgie van de heer Joh.
van Beverwyck out schepen der stadt Dordrecht.
Amsterdam, 1656, 4. (Coll. Tricot-Royer).
Dr TRICOT-ROYER.
De Gulden Passer. Jaargang 2
103
Boeken - livres
Mgr. Dt. Gisb. Brom (†) en Mgr. Prof. Dr. A.H.L. Hensen: Romeinsche
Bronnen voor den Kerkelijk-Staatkundigen toestand der Nederlanden inde
16e eeuw ('s Gravenhage, Martinus Nijhoff. 1911).
Deze rijke verzameling archiefbeschieden, nr 52 van de reeks der Nederlandsche
Rijks Geschiedkundige Publicatiën, is voor Antwerpen van onbetwistbaar belang.
Onder de 951 hier bijeengebrachte stukken uit de verschillende collecties van het
Vaticaansche Archief (van 1521 tot 1592) zijn er heel wat die de geschiedenis van
Antwerpen of van Antwerpsche instellingen als de oude abdij van S. Bernard, het
klooster der Dominicanen, de Engelsche nonnen, de Minorieten, e.a. betreffen.
Wij vestigen hier vooral de aandacht op deze uitgaaf omdat ze ook ettelijke
documenten bevat, die welkom zullen zijn bij hen, die zich voor de geschiedenis der
Antwerpsche boekdrukkunst interesseeren.
In de eerste plaats zijn er daar enkele bescheiden over de Trognaesiussen, dit
ondernemende, vaak te voortvarende geslacht van drukkers en kannuniken, waaraan
de heer F. Donnet in 1919 zijn studie Les imprimeurs Trognaesius et tear familie
beeft gewijd (Annales de l'Académie royale d'Archéologie de Belgique).
In een brief van den Dominicaan fra Felice, die fr. Vincenzo Ercolani in 1568 op
zijn visitatiereis door de Nederlanden vergezelde, aan den Staatssecretaris Kardinaal
Bonelli (p. 213) vinden wij een echo van den twist ontstaan tusschen Emmanuel
Philips Trognaesius en Chr. Plantin over het privilegie om het Nieuwe Breviarium,
dat in 1564 voor het eerst bij Paul Manuce, te Venetië verscheen, in de Nederlanden
te mogen uitgeven (Zie Donnet: p. 9). Fra Felice gewaagt over ‘de moeilijkheden
die Plantin Trognaesius in den weg legde’ met behulp van Granvelle. ‘Alhoewel
velen Plantin voor een rechtschapen man houden’, toch meent fra Felice, dat hij niet
altijd zeer kiesch is.
Diezelfde Emmanuel Philips Trognaesius verliet het drukkerswerkhuis en werd
geestelijke. Reeds in 1578 verkreeg hij een kannunikaat in de O.L.V. Kerk te
Antwerpen. Toen Laevinus Torrentius in 1587 bisschop van Antwerpen werd, had
hij heel wat moeite om den deken en het kapittel aan zijn bisschoppelijke juridictie
te onderwerpen. Emmanuel Philips Trognaesius was de spil van het verzet tegen het
bisschoppelijk gezag. Hij was het die naar Rome werd gestuurd om de opvatting van
het Antwerpsche Kapittel te verdedigen, (zie Donnet p. 15-23). Ook van dit geschil
vinden wij sporen in de Romeinsche Bronnen (p. 378), in een brief van den Nuntius
Frangipani te Keulen aan H. Cuyck, bisschop te Roermond. Frangipani klaagt er
over, dat Trognaesius hem bij den paus belasterd heeft.
Een derde Document betreft Joachim Trognaesius, broeder van Emmanuel Philips,
die de drukkerszaak, door den kannunik verlaten, voortzette. Nr 421 van de
Romeinsche Bronnen is een privilegie in optima forma, gedagteekend 22 Augustus
1590, waarbij Paus Sixtus V aan Joachim Trognaesius verlof geeft om voor het gebied
der Nederlanden na te drukken de weldra verschijnende Vaticaansche uitgaven van
den nieuwen Brevier en andere liturgische boeken, alsook van den ‘Index’ der
verboden boeken. Op de overtreding van dit privilegie stond een straf van 1000
De Gulden Passer. Jaargang 2
gouden daalders, een derde voor de Apostolische kas, een derde voor den aanbrenger
en een derde voor Trognaesius of zijn gevolmachtigde.
De Gulden Passer. Jaargang 2
104
Ook Plantin en de eerste Moretussen worden in verscheidene stukken vermeld. Het
belangrijkste document in die reeks is Nr 164, waarbij Paus Pius V aan Plantin vergunt
het nieuwe Breviarium te drukken onder toezicht van den Antwerpschen Kannunik
Dover (22 November 1568).
M.S.
Dr. Stanislas Lam. Le livre polonais au XVe et XVIe siècle. Varsovie, Wl.
Lazarski, 1923. 80 pp. in 4o. - L'auteur de ce livre entreprend de montrer
par quels chemins les divers types d'imprimés pénétrèrent en Pologne et
comment s'y propagea le goût du beau livre.
Dès les débuts de la typographie, plusieurs ouvriers polonais vont travailler et se
perfectionner en Occident, tandis que les imprimeurs d'Occident répandent chez eux
l'art nouveau. On écrit beaucoup en Pologne, mais des ateliers nationaux ne suffisent
pas au mouvement intellectuel; les manuscrits sont conflés aux presses de l'étranger.
Mayence, Strasbourg, Cologne, Paris, Lyon, la Suisse et Venise coopéreront à la
diffusion de la pensée polonaise. C'est de l'atelier de Jean Petrejus de Nuremberg
que les découvertes de Copernic sont révélées au monde. C'est à Anvers que
s'impriment les Vitae regum polonorum de Janicki et les oeuvres de Hosius. de
Dantyszek, de Grodecki, de Grepski et de Thomas Treter.
Ainsi s'affirment les rapports étroits de la Pologne avec la culture occidentale.
Mais si l'étranger inspire et fournit la Pologne, les imprimeurs nationaux, dans le
choix des caractères et des lettrines, dans la disposition des colonnes, dans la
composition des pages titulaires et finales, dans tout ce qui constitue le caractère
esthétique du livre et son ornementation, font preuve dun goût personnel et fécond.
Jean Haller de Cracovie realise les premiers progrés: Florjan Ungler, dans un
‘Hortulus’, approprie les signes à sa langue; Jérôme Vietor, établi en Pologne après
avoir travaillé à Vienne, atteint à la maîtrise. Les ateliers se multiplient non seulement
à Cracovie mais encore en province, où l'on en compte une quinzaine au XVIe siècle.
Cet élégant volume, tiré à 400 exemplaires sur papier de Hollande, est accompagné
de références nombreuses et précises, et orné de magnifiques illustrations (lettrines,
frontispices, etc.) exécutées d'après les originaux provenant des meilleures collections.
L'impression fait grand honneur à la maison Wl. Lazarski de Varsovie.
M.H.
Tijdschriften. - revues.
Mej. M.E. Kronenberg publiceerde in Het Boek van Januari-Maart 1924 een bijdrage
die zeer groot belang biedt voor de geschiedenis der Antwerpsche typographie, nl.
de Lotgevallen van Jan Seversz. Boekdrukker te Leiden (C. 1502-1524) en te
Antwerpen (c. 1527 - c. 1530). Veroordeeld en verbannen om in 1524 de Summa der
godliken scrifturen oft Een Duytsche theologie te hebben gedrukt, komt Seversz zich
rond dien tijd te Antwerpen vestigen. Mej. Kronenberg was zoo gelukkig de hand te
kunnen leggen op een hoogst zeldzaam, wellicht uniek drukje van Seversz te
De Gulden Passer. Jaargang 2
Antwerpen, nl. de Calengier van 1527. Laten wij de schrijfster van het boeiend artikel
zelve aan het woord: ‘Van deze Calengier ken ik het bestaan
De Gulden Passer. Jaargang 2
105
al sinds Maart 1918, toen hij in een catalogus van de bekende Londensche
boekhandel-antiquaar James Tregaskis te koop werd aangeboden voor 50 pond; de
drukker heette in de catalogus Jan Severs, Antwerpen. Aan Wouter Nijhoff komt de
eer toe, de curiositeit uit de catalogus te hebben gepikt. Pogingen van de firma Nijhoff
het boekje toen aan te koopen mislukten. Het was reeds verkocht. In October of
November 1921 staat het opnieuw in een catalogus van Tregask is voor dezelfde
prijs. Deze keer met veel uitvoeriger en nauwkeuriger beschrijving, zoodat ik nu
zekerheid omtrent de drukker had. Weer trachte de firma Nijhoff het aan te koopen;
weer was een ander haar voor geweest. Nu was mijn belangstelling echter in zoo
hooge mate geprikkeld, dat ik niet gerust hebt, eer ik heb uitgevonden, waar het
boekje gebleven was. Het is een heel spannende jacht geweest, in November 1921
begonnen en eerst in Juli '23 met succes bekroond. De moeilijkheid zat hem hier in,
dat de Londensche boekhandelaar, om onverklaarbare redenen, niet te bewegen was,
de naam van zijn kooper te noemen. Dit is een totaal nieuwe ervaring in mijn
bibliographische loopbaan geweest. Tot nu toe had ik overal van de zijde van de
boekhandel de grootste welwillendheid en medewerking ondervonden. Het is een
zekere voldoening, dat ik toch mijn doel bereikt hebt. Zelfs met onwillige honden
blijkt men dus nog wel eens een haas te kunnen vangen. Nadat alle pogingen op de
onverzettelijkheid van de verkoopers afgestuit waren, heb ik in het Literary
Supplement van The Times van 7 Juni 1923 een verzoek aan de eigenaar van de
Calengier gericht om zich bekend te willen maken. Stephen Gaselee, de Engelsche
bibliograaf en bibliothecaris van de Foreign Office, is zoo vriendelijk geweest, mijn
vraag met de autoriteit van zijn naam te ondersteunen. Met succes. De eigenaar,
W.H. Jervis Wegg in Londen, heeft zich aangemeld en de groote welwillendheid
gehad het kostbare boekje in September '23 voor mij aan de Koninklijke Bibliotheek
te leenen. Ik beb het daar mogen laten fotografeeren en er verder een uitvoerige
beschrijving van gemaakt, die te zijner tijd in het supplementaire deel van de
Nederlandsche Bibliographie zal worden opgenomen.
Deze Calengier, die voor ons een onmisbare schakel in het leven van Jan Seversz
vertegenwoordigt, is zeker niet om die reden door Engelsche bibliofielen op zoo
hooge waarde geschat. Dat dankt het boek stellig aan zijn charmant bandje, waardoor
het als objet d'art met bijzondere zorg bewaard is. Het is vermoedelijk al jaar en dag
in de Engelsche handen geweest. Van recente datum is een ex-libris van de beroemde
collectie George Dunn op Woolley Hall.
Het heete boekje is niet grooter dan c. 75 × 102 mM.; het curieuse voorplat van
de band wordt hier afgebeeld. Het is een paneelband van binnen kalfsleer met een
overslag, die aan 't achterplat bevestigd is Deze overslaande klep wordt gesloten met
een geelkoperen pin, van boven omgekruld, die tegelijk als schrijfstift dienst kon
doen. De plaatstempel meet hier 60 × 102 mM., maar de band was te klein om hem
volkomen af te drukken, en zoo ontbreken er van boven, van onderen en ook opzij
stukken van de randschriften. Het bovenpaneel stelt twee rijen van vier mythische
dieren in ranken voor; dit stuk wordt omgeven door het randschrift: clamor (?) meus
(?) || adte veniat Wilhelm bac (k?). Dit zal waarschijnlijk in zijn geheel moeten luiden:
domine exaudi orationem meam et clamor meus adte veniat. Daaronder volgt een
strook, in vier vakken gedeeld, met vier gediertes, een arend? een stekelvarken, een
leeuw en een hert. Het onderpaneel heeft dezelfde ranken en mythische dieren als 't
bovenpaneel en het randschrift: deus (?) dedit (?) || deus abstulit || sit
De Gulden Passer. Jaargang 2
106
nomen ||... klaarblijkelijk aan te vullen: domini benedictum. Op het achterplat is
dezelfde stempel afgedrukt.
Wilhelmus Bac of Back zal zeker de naam van de binder, misschien ook van de
plaatsnijder wezen; van elders is hij mij niet bekend. Was hij soms een zoon of broer
van Govaert Bac, die 1493-1517 drukker in Antwerpen was en volgens de Liggeren
van 't St-Lucasgilde tevens boekbinder.
Het boekje, in 16o, begint met een Calengier van 8 bladen, loopende over de jaren
1527-1550, gevolgd door “Drie maniere om te leere cijfferen ende rekenen metter
pennen”, die ook 8 bladen beslaat. Hoogst eenvoudige sommetjes van een soort, die
hedendaagsche, goed gedresseerde schoolkinderen zeker al in de 3e of 4e klasse
kunnen oplossen. Dan nog 4 bladen met “Die eualuatie vanden gouden penningen”,
berekend op 1 Maart 1526. Tusschen de Calengier en “Die Maniere om te leeren
cijfferen” zitten 12 dikke blanke bladen van een soort geprepareerd perkament
(“prepared asses' skin” noemt de catalogus Tregaskis 846 het).
Een type kalender dus en tevens opschrijfboekje met verdere wetenswaardigheden,
dat te vergelijken valt met de handige almanakken, die de Geldersch-Overijselsche
Maatschappij van Landbouw en zeker nog meer vereenigingen jaarlijks aan hun
leden geven. De Calengier van Seversz. met zijn toevoegsels van sommetjes en
muntberekening was natuurlijk speciaal voor de handelsman “in die vermaerde
coopstadt van Antwerpen” gemaakt. Zoo'n mooi verzorgd bandje heeft stellig maar
een enkel luxe-exemplaar gehad, bestemd voor een 16e eeuwsche Kröller. Het titelblad
vertelt heel aardig, dat men op die bladen kan schrijven met een priem van goud,
zilver, tin, “of van coeper of van lattoen (rood en geel koper?)” ende met eenen natten
vingher machment wt doen. Ende wanneert soe veroudt is, dattet niet meer scriuen
en wil, soe salt den selven Jan Seners (sic) soon parkementmaker om een cleyn ghelt
vermaecken, dattet so well scriuen sal oft nieuwe waer.’ Volgt zijn adres. Maar dan
bedenkt hij zich klaarblijkelijk, dat de instructies toch nog niet heelemaal duidelijk
zijn en voegt er aan toe: ‘Item of den wtwisschers vingher vet waer, soe salmen
nemen een cleyn spongie met wat weyten bloems, ende daer salt beter mede wt
gaen..’
Het perkament, waarschijnlijk wel het oorspronkelijke, beantwoordt nu, na 4
eeuwen, nog geheel aan zijn doel. Ik heb niet kunnen nalaten, er een bescheiden klein
haaltje met den koperen schrijfstift op te zetten, dat minstens even duidelijk als een
potloodsschreef werd.
‘Men vintse te coop in die vermaerde coopstadt van Antwerpen op die Lombaerde
veste, by Jan Seuers soon int gros, in die huyse van Jan Gasten boecke bijnder.’ Jan
Seversz woonde dus in 1527 op de Lombaerde veste, 't gewone drukkerskwartier,
ten huize van Jan Gasten. Deze boekbinder wordt ook vermeld door Weale; als Jan
Gast, boeckverguldere (en boekbinder) is hij ingeschreven in de Liggeren van 't St
Lucasgilde in 't jaar 1506 en wordt ook nog genoemd in een stuk van 1536.’
Dank aan de firma M. Nyhoff kunnen wij hier de reproductie van het aardige
boekje afdrukken.
Dans les Annales de l'Académie Royale d'Archéologie (7e série, tome I, 1e et 2e
livraisons), M. le professeur F. Van Ortroy publie une excellente monographie sur
Chrétien Sgrooten, cartographe du XVIe siècle, qui fut en relations continuel-
De Gulden Passer. Jaargang 2
*99
Band om Calengier. Antwerpen, Seversz., 1527.
De Gulden Passer. Jaargang 2
107
les avec des éditeurs anversois comme Jérôme Cock, Philippe Galle, Christophe
Plantin, etc. M. Van Ortroy donne en son étude de haute valeur scientifique, la
biogragraphie complète, la chronologie, et passe en revue toutes les oeuvres coonues
du géographe, y compris les atlas manuscrits de Bruxelles et de Madrid. Parlant de
ce dernier, M. Van Ortroy dit: L'Atlas mérite une reproduction en facsimile, pour
pallier aux risques d'incendie, et pour rendre possible une étude de l'ensemble. La
chose ne sera pas aisée toutefois. La magnifique enluminure et les dimensions des
planches exigeront un budget de dépenses, qui devra être dressé avec le plus grand
soin. Nous ne disons pas ceci pour décourager les efforts, mais pour éviter les
mécomptes et les surprises désagréables. Puisse un riche Mécène attacher son nom
à cette grande et belle oeuvre, qui lui fera honneur ainsi qu'à notre pays, et à nos
voisins du Nord!’
Dans la Gazette des Beaux-Arts de mai dr., M. Edouard Michel étudie le Bréviaire
de la Collection Mayer van den Bergh à Anvers, un monument de l'art de la miniature,
qui a échappé jusqu'ici à l'attention des spécialistes. M. Michel attribue le splendide
Bréviaire à l'école ganto-brugeoise et le croit antérieur au Bréviaire Grimani de
Venise. Il est même très probable que nous ayons ici dans les deux manuscrits les
oeuvres d'un même atelier que sépareraient seulement quelques années, dix ou vingt
ans peut être, c'est à dire, selon M. Michel, aux environs de 1508-1514. ‘Il est à
souhaiter, dit l'auteur de cet intéressant article, que la Société Nationale pour la
reproduction des manuscrits à enluminures de Belgique, qui vient de donner une si
belle édition des Heures d'Hennessy, puisse, sous la direction de la Régence,
rapidement s'occuper de ce précieux bréviaire’.
Vragen om inlichtingen demandes de renseignments
Degenen onzer lezers die in hunne bibliotheek drukken zouden bezitten van Anthonius
Tilenus Brechtanus, (Antoon Tielens, drukker te Antwerpen, omstr. 1564-1588)
worden beleefd verzocht daarvan opgave te bezorgen aan het adres der redactie.
Ceux de nos lecteurs qui possèderaient dans leur bibliothèque des impressions de
Anthonius Tilenus Brechtanus (Antoine Tielens, imprimeur à Anvers, env. 1564-1588)
sont priés de les signaler à l'adresse de notre rédaction.
De Gulden Passer. Jaargang 2
1
Bulletijn van de verkoopprijzen van oude Antwerpsche drukken,
onder redactie van
Bulletin des prix de vente d'anciennes impressions anversoises, sous
la rédaction de
M. Sabbe, J. Eelen & A.J.J. Delen.
Beleefd verzoeken wij de heeren boekhandelaars van hier en elders ons regelmatig
hunne catalogen te doen geworden.
Nous prions M.M. les libraires du pays et de l'étranger de nous faire parvenir
régulièrement leurs catalogues.
BOUQUINERIE BRUGEOISE BLONDEEL.
Ezelstraat, 3 - Brugge. Catalogue no 12, Avril 1924.
321 Lipsius (Justus). - De Militia Romana libri quinque. Commentarius
ad Polybium. Editio ultima. Poliorceticôn sive De Machinis.
Tormentis. Telis. Libri quinque. Ad Historiarum lucem. Editio tertio,
correcta et aucta. Antverpiae. Ex. off. Plant. 1614 et 1605. 2 ouvr.
rel en 1 vol. in-4o pl. veau éd. (Rel. défaite)
Fr. 30,LE BOUQUINISTE GANTOIS. A. DE TAVERNIER
Rue Courte du Jour, 20 - Gand. Catalogue No 114, mai 1924.
267. Kaertspel (Geestelijck) met herten troef, oft het spel der liefde,
door den Eerw. Pater Fr. Joseph van de H. Barbara. Antw. P.
Rijmers, s.d., (1666), in-12, rel. v. Av. grav. par Bouttats (Reliure
un peu fatiguée)
Fr. 12,286. Ghesant (Den) der ghedachtenisse vande overvloedigheyt der
goddelijcke goedertierenheyt, inhoudende 't leven van de Maeghet
Geertruydt, Abdisse der Ordre vanden H. Benedictus Eisleben. Antw. 1655, fort. vol. in-12, rel. vél. caract. goth.
Fr. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
2
289.
294.
Gobinet (C.) - Onderwijs der jeught in de christelijcke
godtvruchtigheyt, Antw. 1697, in-12, rel. v.
Fr. 5,Goltzius (Hub.) - De re nummaria antiqua Tome V. Antv.,
Verdussen. s.d. in-fol., cart. papier, non rogné.
Fr. 25,-
BOUQUINERIE DES AMATEURS. - L. WILLIAMS-GANSSEN
120, rue Paradis - Marseille. Catalogue no 7, 1924.
Ortelius (Abr.) - Deorum, Dearumque capita, ex vetustis
numismatibus in gratiam Antiquitatis studiosvorum effigata et edita.
Ex musoeo Abraham Ortelii Antuerpia, 1573 (In fine). Antverpiae
Philippus Galloeus excudebat, anno 1582. pet. in-4o, 4 ff. prélini.
et 58 pl, veau brun foncé poli, dos orné, double encadrement à froid,
fleurons d'angles, dent. intér., tr. peigne (Simier) (B 2).
Fr. 200,LIBRAIRIE HENRI LECLERC. - L. GIRAUD-BADIN.
219, rue Saint-Honoré - Paris. Vente du 25 au 29 mars 1924.
54. Sacrobusto (J. de). - Libellus, de anni ratione: seu, ut vocatur vulgo,
Computus ecclesiasticus. Antverpiae, apud Joannem Richardum,
1547, 6 fig. - Sphaera Johannis de Sacrobosco, Ibid., id., 1549, 49
fig. géométriques. - Ens. 2 plaquettes in-8 de 43 et 40 ff. non chiff.,
déreliées.
Fr. 200,IDEM. - Vente du 7 au 9 avril 1924.
4. Biblia Sacra. - Vulgatae editionis Sixti Quinti Pont. Max. jussu
recognita atque edita. Antverpiae, ex officina Plantiniana, 1629, 5
vol. in-16, mar, rouge, dent, comp., fleurons et milieux à l'éventail
d'or. à petits fers, dos ornés, tr. dor. (Rel. anc.) Reliure très fine. Le
second plat du tome II est détaché du volume.
Fr. 210,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
3
225.
430.
435.
492.
Amadis De Gaula. - La segunda parte del invencible cavallero
Amadis de Gaula. En la qual se contienen el tercero y quarto libro.
Impressa in Louayna in casa de Seruacio Sasso. En el ano 1551.
Vendese la presente obra en Enberès, encasa de Arnoldo
Byrckmanno, in-8, vélin, fil., comp. et milieux à froid, traces de
fermoirs (Rel. anc.) Première édition imprimée en Belgique.
Fr. 130,Giustiniano (Pompeo). - Delle Guerre di Fiandria libri VI. Posti
in luce da Gioseppe Gamurini, con le figure delle cose piu notabili.
In Anversa, appresso Joachimo Trognesio, 1609 in-4, pl., vélin à
recouvr. (Rel. anc.) Edition originale, ornée de 29 planches, plans
de batailles et de sièges, gravées à l'eau-forte.
Fr. 20.Barland (Adrien). - Hollandiae comitum historia et icones. Ejusdem
Barlandi Caroli Burgundiae ducis vita. Item Ultrajectensium
episcoporum catalogos et res gestae. Ejusdem argumenti libellus
Gerardo Noviomagno auctore. Lugduni Batavorum, ex officina
Christophori Plantini, 1684, pet. in-fol., portr. vélin blanc, dssorné,
fil., milieux d'or. (Rel. anc.)
34 portraits en pied gravés sur cuivre Jolie reliure de l'époque. Un
nom coupé dans la marge inférieure du titre.
Fr. 115,Lipsius (Justus). - Saturnalium sermonum libri duo, qui de
Gladiatoribus. Editio ultima et castigatissima cum aeneis figuris.
Antverpiae, ex off. Plantiniana, apud J. Moretum, 1604. - Lovanium,
sive opidi et academiae ejus descriptio. Libri tres. Antverpiae, apud
J. Moretum, 1605 - De cruce libri tres. Antverpiae, ex. off.
Plantiniana apud viduam et J. Moretum 1594. - De Vesta et
vestalibus syntagma. Altera editio. Antverpiae, apud J. Moretum,
1609. Ensemble 5 ouvrages. en 1 vol in-4, pl., peau de truie estampée
à froid, tr. bleues. (Rel. anc.)
Nombreuses figures et planches sur cuivre. Exemplaire aux armes
de Frédéric Duc de Bavière et de Elisabeth de Hesse, sa femme
Fr. 160,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
4
493.
Lipsius (Justus). - Saturnalium sermonum libri duo, qui de
Gladiatoribus. Editio ultima et castigatissima cum aeneis figuris.
Antverpiae, apud J. Moretum. 1604. - De amphitheatro liber. In quo
forma ipsa loci expressa, et ratto spectandi Cum aeneis figuris.
Antverpiae, apud J. Moretum, 1604. - De Vesta et vestalibus
syntagma. Antverpiae, apud J. Moretum, 1603. - Ensemble 3
ouvrages en 1 vol. in-4, vélin à recouvr. (Rel. anc.) Figures et
planches sur cuivre.
Fr. 22,-
LIBRAIRIE J. NOURRY, A. BELLAIS, successeur.
12, Place du Théâtre - Dijon.
838. Tacite. - Cornelii Taciti opera quae exstant. Justus Lipsius
postremum recensuit. Additi commentarii aucti emendatique ab
ultima manu. Antverpiae, ex officina Plantiniana, apud Joannem
Moretum, 1607. fort vol. in folio, rel. veau anc. sur ais, plats gaufrés
(manque les fermoirs).
Fr. 60,LIBRAIRIE ANCIENNE et MODERNE EMILE NOURRY.
62, Rue des Ecoles - Paris 5e. Catalogue no 22, fin mai 1924.
161. Loyola (Ignace de). - Exercitia spiritualia S.P. Ignatii Loyolae,
fundatoris Ordinis Societatis Jesu. Brevi insuper instructione,
meditandi quae omnia et dilucidantur et illustrantur pluribus ex aere
impressis imaginibus. Antverpiae, H. Verdussen, 1732, in-8, veau
marbr., dos orné, tr. rouges. (Rel. anc.)
Fr. 100,684. Agrippa (Henri, Corneille). - De Incertitudinae e Vanitate
Scientiarum et Artium, atque excellentia Verbi Dei, declamatio.
Antverpiae, Joannes Grapheus, 1530, in-4, in-4, veau brun, estampé,
à froid. (Rel. du XVIe).
Fr. 75,698. Macarius (J.) - Canonici Ariensis Abraxas seu apistopistus: quae
est antiquaria de gemmis basilidianis disquisitio. Accedit Abraxis
proteus, seu multiformis gemmae basilidianae protentosa varietas.
Antverpiae, ex off. Plantiniana, 1657, in-fol, veau fauve, chiffre au
dos et sur les plats, fil, tr. rouges. (Rel. anc.).
Fr. 60,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
5
729.
1236.
1237.
1340.
1341.
Bodin (Angevin). - De la Démonomanie des Sorciers, de nouveau
reveu et corrigé oultre les précédentes impressions par J. Bodin,
angevin. Anvers, Joh. Keerberghe, de l'imprimerie d'Arn. Conninx,
1593, in-8, veau marb., dos orné, tr. rouges (Rel. anc.)
Fr. 100,Dodonaeus (Remb.) - Commentariorumde stirpium historia
imaginum tomus secundus. Item annotationes in aliquot utruisque.
Tomi imagines. Et stirpium herbarumque, complures imagines
novae, quae supra priores, huic posteriori aeditioni accesserunt.
Habet et musea splenem. Antverpiae, ex off. Joan. Loei anno 1559.
in-8, veau brun. (Rel. anc., charnière sup. fatiguée). Notes
manuscrites en marges. Fortes mouillure, et rousseurs à la fin du
volume
Fr. 40,Dodonaeus (R.) - Historia frumentorum, leguminum, palustrium
et aquatilium herbarum. Florum et coronariarum odoratarumque
nonnullarum herbarum historia. Purgantium aliarumque eo
facientium, tum et radicum convolvulorum herbarum historiae, libri
IIII. Antverpiae. ex off. Ch. Plantini, 1569-1574, ensemble 3 ouvr.
en un fort vol. in-8, vélin blanc à recouvrement. (Rel. anc)
Fr. 100,Lobel (Matt. de) - Plantarum seu stirpium historia Antverpiae, ex
officina Christophori Plantini, 1576, in-fol., veau fauve, fleurons à
froid et filets au dos, petite dentelle, filets ornements en eventail
dans les coins et milieux à froid sur les plats (Rel. du XVIe)
Fr. 500,Lobel (M. de) - Nova stirpium adversaria. Per facilis vestigatio,
luculentoque accessio ad Priscorum praesertim Dioscoridis, et
Recentiorum, Materiam medicam. Quibus accessit appendise cum
indice variorum linguarum locupletissimo. Eodem M. de Lobel
auctore. Additis Guillielmi Rondeletti aliquot Remediorum formulis,
nunquam antehac in lucem editis. Antverpiae. apud Ch. Plantinum,
1576, in-fol, demivélin estampé coins. (Rel. du XVIe)
Fr. 225,-
R.G. MICHEL.
17, Quai Saint-Michel - Paris Ve. Catalogue 1924.
7975. Terence - Terentius afer, studio accuratissime castigatus et
adnotationibus variis. Antverpiae, J. Latius, 1565, in-18, vél. à
recouv. (Rel. anc.)
Fr. 30,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
6
7983.
Valerius Maximus. - Valerii Maximi exemplorum memorabilium;
Lucii Julii Flori, historiae romanae. Lugduni Batavorum, ex officina
Plantiniana, 1596, 2 part. en 1 vol. in-18, rel. vél. recouvr. (Rel.
anc.)
Fr. 30,-
ALBERT BESOMBES, Libraire.
40, Rue Le Peletier, 40 - Paris (IXe Arr.) Catalogue nn 67, 1924.
743 Rabelais. - Les oeuvres, contenant cinq livres de la vie, faicts et
dicts héroïques de Gargantua et de son fils Pantagruel, plus la
pronostication Pantagrueline, etc. Anvers, François Nierg, 1573,
in-16, maroq. rouge, pet. dent., dos orné, tr. marb.
Fr. 150,Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus.
LIBRAIRIE CH. BOSSE.
18, Rue de l'Ancienne Comédie - Paris. Catalogue 361, mai 1924.
5722. Novum Testamentum syriacum. - (literis chaldaicis excusum
usque ad Epistolam Joannis primam). Anvers, vers 1573; in-8, mar.
rouge, dos orné avec pièces héraldiques, fil. sur les plats, tr. dor.
(Rel. de l'époque). (111)
Fr. 200,Edition en trois langues, hébreu, syriaque et grec, donnée par
François Raphelengius, gendre de Plantin.
LUCIEN GOUGY.
5, Quai de Conti - Paris. Catalogue no 387.
494. Lipsius (Justus). - Politicorum sive civilis doctrinae libri sex. Qui
ad principatum maxime spectant. Editio altera, quam auctor
progermana et fida agnoscit. Lugduni Batavorum, ex officina
Plantiniana, 1590, in-8, vélin blanc (Rel. anc.) Piqûres de vers dans
le bas de la marge de quelques feuillets et légères mouillures
Fr. 25,861. Wierix (les frères). - Recueil fadice de 40 figures à toutes marges
ou montées en plein sur papier fort en 1 vol. pet. in-8, maroq. rouge,
filets à la Du Seuil, fleurons aux angles, dos orné, dent. int., tr. dor.
(Rel. du XVIIe siècle).
Fr. 500,Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus.
De Gulden Passer. Jaargang 2
7
G. FOURDRINIER, LIBRAIRE.
11, Rue de l'Ancienne - Paris. Nouvelle série, no 7, 1924.
723. Porta (Io. Baptista.) - De Miraculis rerum naturalium libri III.
Antverpiae, ex officina Chr. Plantini, 1560, pet. in-8, vélin à recouv.
(Rel. anc.)
Fr. 100,948. Zachaire (Denis). - Opuscule très eccellent de la vraye philosophie
naturelle des métaux, traictant de l'augmentation et perfection
d'iceulx; avec l'advertissement d'éviter les folles despenses qui se
font ordinairement par faulte de vraye science, avec le traicté de
vénérable docteur allemant Messiere Bernard, comte de la Marche
Trevisane sur le mesme subgiect. En Anvers, par Guil. Silvius, 1567,
péf. in-8, vélin. (Rel. anc.)
Fr. 60,Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus.
LIBRAIRIE DE TH. BELIN.
29, Quai Voltaire - Paris. No 360, avril 1924.
26. Biblia. - Biblia sacra quid in hac editione a theologis lovaniensibus,
praetitum sit, eorum prefaetio indicat. Antverpiae ex officina
Christophori Plantini, 1553, 1 tome relié en 3 vol. in-fol., maroq.
rouge, triple encadrement de fil. dor. avec coins sur les plats, dos
orné, tr. dor. (Rel. anc.) Fr. 1000,- Belle impression sur deux
colonnes, ornée de nombreuses figures, gravées en taille douce par
Pierre Huys.
Exemplaire entièrement réglé dans une reliure à petits fers de Du
Seuil.
198. Natalis (H.) - Adnotationes et meditationes in evangelia quae in
sacrosancto missia saccrificio toto anno leguntur cum eorumdem
evangeliorum concordantia, Auctore Hieronymo Natali, Societatis
Jesu thelogo. Antverpiae, in officina Plantiniana, apud Ioannem
Moretum, 1607, in-fol., maroq. olive, comp. de fil., tr. dor. Croix
de Lorraine sur le dos et les plats. (Rel. anc.)
Fr. 1800,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
8
258.
Savaron. - Traité contre les masques par M. Jean Savaron, sieur de
Villars, conseiller du Roy, président et lieutenant général en la
sénéchaussé d'Auvergne et siège présidial de Clairmont. Paris, A.
Périer, 1611, in-12, veau fauve, fil. sur les plats, dos orné (Padeloup)
Fr. 120,A cet ouvrage a été ajouté Homelia B. Augustini de Kalendis
Januarii. Paris, Perrier, 1611.
MENNO HERTZBERGER.
364, Singel - Amsterdam. Catalogue no 21.
177. David (J.) - Occasio arrepta neglecta. Antverpiae, Plantin, 1605.
W. title-border, engravs. a printer's device. Full calf with arms, in-4.
375.
515.
Fl. 12,With 12 splendid engravings by Th. Galle.
Recueil de cartouches de la renaissance flamande publié au XVIe
siècle à Anvers p. H. Cock. Anvers, s.d. Av. 13 pls. d.e.t. in-4
Fl. 4.Alciatus (A.) - Emblematum libri II. Antverpia. Ch. Plantin, 1567.
Nice copy
Fl. 16,-
IDEM. Catalogue no 22.
174. Contemplationes Idiote. - in duytsche overgeset door B. Jan van
Alen. Tantwerpe, Willem Vorsterman, n.d. (ab. 1535). W. 56 fine
woodcuts, some of which by Woensam. Boards, sm in-8. (some
leafs slightly waterstained).
Fl. 100,Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus.
239. Garcia ab Horto, Aromatum et simplicium aliquot
medicamentorum apud Indos nascentium historia. Annot. illustrata
a Carolo Clusio. 4a Ed. Antverpiae, 1593. W. illustrations A. Costa,
Chr., Aromatum et medicamentorum in orientali India nascentium.
Caroli Clusii Latinus factus et notis illustratus. Altera ed. Antv.,
1593. W. ills. Monardes, N., Simplicium medicamentorum ex Novo
Orbe delatorum, quorum in medicina usus est. Latio donatus et notis
a Carolo Clusio. Altera ed. Antv. 1593. Vellum, sm. in-8
Fl. 37,50
De Gulden Passer. Jaargang 2
9
424.
580.
595.
Mye (F.v.d.) - De morbis et symptomatibus popularibus Bredanis
tempore obsidionis et eorum immutationibus pro armi victusque
diversitate, deque medicamentis in summa rerum inopia adhibitis.
Acc. Diss. de contagio et cornu monocerotis quondam in aquis circa
Bredam reperto. Antv., 1627. Boards, in-4.
Fl. 8,Vaenius (O.) - Theatro moral de la vida humana en cien emblemas
con el Enchiridon de Epicteto y la tabla de Cebes. Amberes. 1701.
W. portr. of the author by Pontius and many large engraved
emblems. Calf, sm. in folio
Fl. 18,Vloers. - Pensées sur le lait doux et le tabac en poudre. Anvers,
1783. Boards.
Fl. 7,-
J. & J. LEIGHTON. Ltd.
25, Heddonstr., Regentstr., - London, W I. Shor tList of Books, no 6A (N.S.)
29. Blackwood (Adam). - Martyre de la Royne D'Ecosse Douairière
de France. Contenant le vray discours des traisons à elle faictes à
la suscitation d'Elizabet Angloise (etc.) Anvers, chez Gaspar
Fleysben, 1588 8vo, old calf, rebkd. and full gilt. side notes cut into.
156.
£3,10 s.
Index Librorum qui ex Typographia Plantiniana prodierunt, 1615.
Index Librorum qui in Typographia Plantiniana excusi venales nunc
exstant. 1642.
£4,15 s.
8vo 2 books in 1 vol, orig. calf gilt (joint cracked).
BERNARD QUARITCH Ltd.
11, Graftonstreet, New Bondstr. - London W. 1. Catalogue no 384 April 1924.
996. Breviarum Romanum, ex Decreto sacrosancti Concilii Tridentini
restitutum, S. Pii V. Pont. Max jussu editum... Pars Verna (aestiva,
autumnalis; Hiemalis). Antverpiae, ex Architypographia Plantiniana.
MDCC.LXVIII, 4 volo, 12 mo., bound in contemporary Frend red
morocco, line sides, gilt backs, with delicate floral tooling, gilt
edges, in the style of Derome.
£4,00 s.
De Gulden Passer. Jaargang 2
10
MESSRS ELLIS.
29, New Bondstreet - London. W. 1. Catalogue no 220.
57. Campen (Jean de). - Paraphraste sur to' les Psalmes clerement
expliduez au plus pris de la virite Hebraique: avec l'interpretation
d'aucunes Sainctes Phrases inscreez en l'epistre au lecteur.
(Colophon): Imprime en Anvers par M. Ant. des Corps, l'an 1542.
Sm 800 Gothie Letter, printed in red and black, fine copy in
contemporary stamped calf.
£10,06 s.
114. Galle. - Effigies Sanctorum Patrum et Priorum Ordinis Eremitarum
S. Augustini. 4to, a series of 30 fine portraits of saints and membres
of the Order, beautifully en graved by C. Galle. afte I. Francquart,
within ornamental borders, brilliant impressions, Printed upon
Vellum, interleaved with paper, and bound in old black morocco,
gilt edges, with silk ties.
£25.00 s.
115. Galle. - Prosopographia, sive virtutum, animi, corporis, bonorum
externorum, vitiorum et affectuum variorum delineatio imaginibus
accurate expressa a Philippo Gallaeo, et monochromate ab eodem
edita. Distichis à Cornelio Kiliano Dufflaeo illustrata. Sm. 4to, title,
dedication, and 43 emblematie plates engraved by Philippe Galle,
calf gilt, withe the crest and emblems of Richard Rawlinson in gilt
on sides.
£5-5 s.
116. Gallonius (Ant.) - De S.S. Martyrum Cruciatibus liber. Antverpiae,
1668. 12 mo. engraved title-page and 44 plates of martyrdoms and
tortures, old calf. 8.
£0-8 s.
185. Martinius (Martinus). - De Bello Tartarico Historia; in quâ, quo
pacto Tartari hoc nostrâ aetate Sinicum Imperium inuaserint, ac ferè
totum occuparint. narratur: eorumque mores breuiter describuntur.
Antverpiae, ex officina Plantiniana. 1654. 16mo, with map of China,
old red morocco, the original gilt sides inlaid, gilt edges.
£2-2 s.
De Gulden Passer. Jaargang 2
11
208.
Ovidius Naso (Publius.) - Heroidum Epistolae Antverpiae, ex
officina Christoph. Plantini, 1583. Sm 800. in a contemporary
English binding of calf, the sides decorated with a gilt oval ornament
enclosing the device of the Pelican feeding its young, with the
inscription ‘Love Kepeth the lawe, obeieth the King, and is good
to the comente’
£9-9 s.
IDEM. Catalogue no 221.
231. Buchanan (G.) - Paraphrasis Psalmorum Davidis Poetica, nunc
primum edita, auctore Georgio Buchanano, Scoto, poëtarum nostri
saeculi facile principe. Eiusdem Buchanani tragoedia quae inscribitur
Jephtes. Antverpiae, ex officina Christophori Plantini, 1566. 16mo.
original vellum.
£0-12 s.
LIBRAIRIE ANCIENNE C.E. RAPPAPORT.
153, Via del Babuino, 153 - Rome. Catalogue Bimestriel 9e année, no 44.
32. Ortelius (Abrah.) - Theatrum orbis terrarum. Quis nunc tertio ab
ipso auctore recognition, multisque locis castigatum, quamplurimis
novis tabulis atque commentariis auctum. Parergon, in quo Veteris
Geographiae aliquot tabulae. - Nomenclator Ptolemaicus: omnia
locorum vocabula quae in tota Ptolemaei geographia occurrunt,
continens: ad fidem graeci codicis purgatus, & in ordinem... digestus.
Antverpiae, auctoris aere et cura impression absolutumque apud
Christophorum Plantinum, 1584. Avec titre gravé, fort beau portrait
d'Ortelius et 140 cartes géograph., le tout très finement colorié de
l'époque. grand in-folo. Plein veau brun, 2 filets sur plats, petits
fleurons dans angles, beau centre ornementé, aux armes de Rovere,
dos orné (très intéressante reliure de l'époque.
Lire 1380,62. Miraeus (Aub.) - Elogia illust. Belgii scriptorum, qui vel ecclesiam
Dei propugnarunt vel disciplina illustrarunt. Antverpiae, Beller,
1602. 205 et 9 pp. In-12. Vél. souple.
Lire 25,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
12
149.
Flavius Vegetus. - De Re Militari Libri IV, post omnes omnium
edit., ope veterum correcti a Godescalco Stewechio. Acc. Sex. Julii
Frontini Strategematon libri IV; Aelianus, De instruendis aciebus:
Modestus, De vocabulis rei militaris; Castramentatio Romanorum
ex historiis Polybii. Acc. seorsum eiusdem G. Stewechi in Fl.
Vegetium Commentarius Adj. eiusd. Stewechi & Fr. Modi in Jul.
Frontinum coniectanea et notae. Lugd. Bat., off. Plantiniana apud
Fr. Raphelengium, 1592. Avec environ 50 figs fort intéress. de
machines et de bâtiments de guerre, de soldats, etc. très finem grav
s.b. 8 ff. 320 pp. 8 ff. d'index (pour Végèce). 12 ff. 400 pp Pet. in-8.
Plein vélin ancien.
Lire 250,-
ERNEST FISCHER.
Bürgerwehrstr i. Br - Freiburg. Katalog nr 1, Heft. 1.
17. Alciatus. - Emblemata V.C. Andreae Alciati Mediolanencis.... Per
Claudium Minoem Divionensem. Ad calcem Alciati vita nuper ab
eodem Minae conscripta. Ex officina Plantiniana apud Christ
Raphelengium Acad. Lugd. Bat. Typogr. 1590. Bll. 141/2 u. 235/6
fehlen. Angebunden: Sambucus Joa. Tirnaviensis Pannonii.
Emblemata et aliquot nummi antiqui. Antw. Christ. Plantin. 1584.
Perg Man. Band 16o
Mark 50,18. Id. - Omnia emblemata cum comment, per Cl. Minoem. Mit
Titelbord. und 210 Holzschnitt. Antverpiae, ex officina Chr. Plantini
1577. 8o Hldr. 732. gez. S. 1 Bl. Brunet 1 col. 148. Fehlt in den
‘Annales Plantiniennes.’ einige Holzschn. altcoloriert, andere leicht
angemalt
M. 35,25. Arias Montanus (Ben.) - Ben. hispalensis. Antiquitatem judaicarum
libri IX. Lugd. Batav. ex officina apud Franciscum Raphelengium
1593. 2 Bll. + 200 Seiten 4o. Mit Mehreren Kupfertafeln A-N. (O-Q
fehlen). Leider ist das Titelblatt sehr schmutzig. Das Innere aber
zum grössten Teil wohlerhalten, die schöne und interessante Karte
(56 × 35 cm.). in vorzüglichem Zustand, ebenso die beiden grossen
Karten von Palestina etc.
M. 28,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
13
104.
135.
160.
Blosius (Ludov.) - Igniarum divini amoris seu precationes piae ex
operibus V.P. Ludovici Blosii abbatis Laetiensis excerptae. Antverp.
ex offic. Plantiniana Balthasaris Moreti 1635. 12o. 209 Bll. Perg.
Band. Mit Kupfer-Titeivignette.
M. 20,Colloquia et dictionariolum septem linguarem, Belgicae, Anglicae.
Teutonicae Latinae, Italicae. Hispanicae, Gallicae. Antwerpen 1586
apud Joach Trognaesium Kl. quer 8o Halbperg
M. 25.Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus.
Erasmus Roterodamus. - Paraphrasis D. Erasmi Roterodami in
novum Testamentum, videlicet in quatuor evangelia et acta
apostolorum. Antverpiae, apud Joann. Steelsium 1540-41. 3 Teile
in einem Band 8o. Exemplar in braunem, reichgepresst. Orig. Einband m. Titel. Rücken beschäd. Schliessen ab.
M. 28,-
BUCHHANDLER. KARL W. HIERSEMANN.
29, Königstrasse. - Leipzig. Katalog 537. Mai 1924.
228. Poirters (A.S.J.) - Het Duyfken in de Steenrotse, datis een
medelytende Siele op die bittere passie Jesu Christi mediterende.
Gemaeckt door eenen Priester d. Societeyt Jesu. M. Titelblatt u
vielen emblemen Kupfern. Antwerpen 1657. Pergamentbd.
Sommervogel VI, 930, 7
M. 60,231. Saavedra Taxardo (D) - Obras. Tomo I: idea de un principe politico
christiano. La republica litteraria Con frontisp., armas y 100
empresas emblematicas. En-fol. Amberes, J.B. Verdussen, 1708.
Biegsamer Pergamentbd. d. Zeit.
M. 36,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
14
233.
411.
428.
459.
Vaenius (O.) - Amorum emblemata figuris aeneis incisa. M. 124
embl. Kupfern u 1 Kupfertafet. Qu. -4. Antverpiae 1608.
Kalblederbd. mit hübscher Blindpressung nach alten Motiven u.
Goldschnitt
M. 30,Alegambe (Ph. S.J.) - Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu. M.
Titelvign. Fol. Antverpiae 1643. Pergamentbd. Sommervogel I, 151.
- Teilweise etw. fleckig.
M. 12,Canones congregationum generalium societatis Jesu. - Formulae
congregationum in quarta generali congregatione confectae, in sexta
et septima recognitae. - Ratio atque institutio studiorum societatis
Jesu, auctoritate VII. congreg. gener. contractae. Zusammen in 1
Band. Antverpiae, J. Meursius, 1635. Pergamentbd Titel gestempelt.
Selten. Mit Ex-libris.
M. 16,Orlandinus (N), Sacchinus (J.), etc, historiae societatis Jezu. 7
partes in 6 voll. Mit 1 Titelkupfer u. Holzschniittvignetten. Fol.
Antverpiae et Romae 1620-1859. 1 Schweinslederbd. mit
Blindpressung, 1 Lederbd, 3 Pergamentbd., 1 Pappbd.
M. 1200,-
IDEM. Katalog 538. mai 1924.
551. Catechismus Romanus, ex decreto concilli Tridentini. Antverpiae
off. Plantiniana apud J. Moretum. (Mit 1 Druckersignet), 1606.
Ganzpergamentbd. d. Zeit
M. 10,552. Catullus, Tribullus, Propertius. - Antverpiae, Plantin, 1569.
Pergamentbd.
M. 8,553. Haraeus (Fr.) - Annales ducum seu principum Brabantiae totiusque
Belgii. 3 tomi in 2 vol. Mit 2 Kupfertiteln u. 43 schönen blattgrossen
Porträtkpfrn. nebst Wappen. Fol. Antverpiae, officina Plantiniana,
1623. Etw. beschabte Lederbde. d. Zeit m. goldgepr. Rücken
M. 32,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
15
554.
555.
556.
557.
558.
559.
560.
Heuter (P.) - Rerum Burgundicarum iibri VI. Mit Titelvign. Fol.
Antwerpiae. Chr. Plantin. 1583-84. Selten. Halbpergamentbd.
M. 20,Lipsius (J.) - Justi Lipsi sapientiae et litterarum antistitis, fama
postuma, Ed. II. Mit Druckermarke der Plantinoffizin auf Titel. u.
Schlussblatt u gestoch. Porträtfrontisp., Théod. Galleus del. et sculps.
4. Antverpiae 1613. Halbpergamentbd.
M. 7,Lipsius (J.), ad annales C. Taciti liber commentarius, variis in locis
auctis. 12. (Antv., Plantin, 1581.) - Curtius Pichenae, ad C. Taciti
opera notae. 12. (Florentiae) 1600. Zus. in 1 Pergamentbd. Name
auf. Titelblatt u ein Ausschnitt ohne Textverlust.
M. 5,Marchantius (J.) - Flandria commentariorum lib. IV descripta.
Antverpiae, Plantin. 1596. Pergamentbd. Titel aufgezogen.
M. 6,Monardes (N.) - Simplicium medicamentorum ex novo orbe
delatorum, quorum in medicina usus est, historiae liber tertius. Nunc
veró primum Latio donatus, et notis illustratus a C. Clusio. M.
einigen Holzochnitt abbildgn. Antverpiae, Plantinus, 1582. 47 pp.
Pappbd. mit 1 Bl. eines alten Druckes überzogen
M. 45,Russardus (L.) - Ius civile mss. librorum ope... infinitis locis emend.
et notis illustr. Consilio tamen et auct. Fr. Duareni. (Digesta seu
pandecta) 7 Tle. = 50 Bücher) in 2 Bdem. Mit Druckermarke. 12.
Antverpiae, Chr. Plantin, 1567. Halbpergementbd.
M. 20,Plautus (M.) Accius, comoediae viginti. 24 Lugduni Bataviae. ex
offic. Plantin. 1593. Alter Pergamentbd. mit den Initialen L.H.E.
und der Jahreszal. 1600
M. 5,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
16
561.
562.
563.
564.
565.
989.
Soneca (L. Ann.), opera omnia a J. Lipsio em. et scholiis ill. Ed.
III. Aucta L. Froncondii ad quaestiones naturales et ludum de morte
Claudii Caes. Mit gest. Titel, Porträt von J. Lipsius und 2
Kupertafeln, C. Galle sc. u. 1 Kupfer in Text. Fol. Antverpiae, off.
Plantiniana, 1632. Halblederbd.
M. 6,Sleidanus (Jo.) - De quatuor summis intperiis ll. III. Demo recogn.
et emend. opera H. Meibomii. Helmstadt 1586. - Beurer. J.J.,
Hanoviae 1594. - Joannes Saresberiensis, Policraticus, s. de nugis
curialium et vestigiis philosophorum; ll. VIII, M. Druckermarke.
Lugduni Bat., ex officina Plantiniana 1595. In 1 Schweinslederbd.
m. reicher Blindprssg.: in der Mitte die Porträts Kaiser Maximilians
II., rep. Herzog Augusts v. Sachsen, umgeben v. Bordüren m. kleinen
Köpfen u. Blattwerk.
M. 8,Tacitus C. Cornelius. - Opera quae extant. Ed. J. Lipsius cum
eiusdem commentariis et notis. 3 voll. in 1. Mit Titelvign. Lugduni
Batavorum, Plantin, 1585 Pergamentbd. mit Blindpressung Etwas
fleckig.
M. 18,Id. - Dasselb J. Lipsius postremum recensuit. Additi commentarii
aucti emendatique. Accesit C. Velleius Paterculus eum eiusdem
Lipsi auctioribus notis. Mit einem in Kupfer gest. Druckerzeichen,
4 Druckerzeichen in Holzschnitt u. zahlreichen Initialen, Folio.
Antverpiae 1627. Pergamentbd. Rücken etwas defekt.
M. 20,Xaverus (F). - Epistolarum libri IV en Hispano in Latinum conversi
ab H. Tursellino. Edit. noviss. et aucto. M. gest. Portr. 24.
Antverpiae, ex offic. Plantin, 1657. Pergamentbd. m. Schliessen
M. 30,Goltzius (Hub.) - Thesaurus rei antiquariae huberrimus. 4. Mit 2
Kupfern (Portr. u. allegor. Figur.) Antverpiae, ex offic. Chr. Plantini
1579. Pergamentbd.
M, 6,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
17
990.
991.
Guicciardin, (Louis). - Description de tons ies Pais-Bas, autrement
appellés la Germanie inférieure. Av. 4 frontisp. et 78 planches grav.
à l'eau forte. In-fol. Anvers. Chr. Plantin, 1582. Pergamentbd.
M. 150,Lipsius (J.) - Epistolarum selectarum centuria singularis ad
Germanos et Gallos. 5 partes in 1. Mit Titelsignet. Folio. Antverpiae,
ex off. Plantiniana op. J. Moretus, 1602. Pappbd.
M. 16,-
BUCHHANDLUNG TONDEUR & SAUBERLICH.
3, Georgiring - Leipzig. Antiquariats-Anzeiger, nr 8.
146 Lipsius (J.) - De cruce libri tres. Antverpiae. Ex officina Plantiniana.
1606. 4o, 96 gez. S. Vorrede, Widmung, Text; 4 uugez. Bl. Index,
Privileg. u. Drucksignet. Mit 19 Abb. (18 in d. Text gedr. Kpfr.)
M. 30,R. LIER & Co.
Via Brera, 7, Milano. Catalogue IV. 1924.
617. Heurnius (Johannes) (Jan van Heurne). - De Gravissimis Morbis
Mulierum Liber. Item de morbis ventriculi. 61 pp. I leaf, 32 pp. and
2 leaves. 4o. Leyden ex officina Plantiniana Raphelengi. 1610.
Bound up with: Same author. - In Hippocratis de Hominis Natura
libros duos commentarius. 32 pp. Lugduni Batavorum ex officina
Plantiniana Fr. Raphelengius. 1611.
Hippocratis prolegomena et prognosticorum libri tres: cum
paraphrastica versione et brevibus commentariis J. Heurnii. J.
Heurnii in Hippocratis de victus ratione in morbis acutis libros
quatuor commentarius. 184 pp. 4 leaves, 125 pp. and I leaf. Lugduni
Batavorum ex officina plantiniana Fr. Raphelengius 1603.
Hippocratis aphorismi Graece et Latine illustrati a J. Heurnio. 161
pp. and 2 leaves. Ex officina Plantiniana Ranhelengii. 1611.
Lires 115,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
110
[Nummer 3]
Plantin et les ‘Amours’ de Ronsard.
A l'occasion du quatrième centenaire de la naissance de l'admirable lyrique
Vendômois, il nous semble intéressant de rappeler à ses admirateurs qu'une des
premières éditions de son recueil anacréontique, contenant Les Amours, la
Continuation des Amours et le Bocage, sortit des presses de Christophe Plantin à
Anvers.
Dans son Tableau Chronologique des OEuvres de Ronsard,1) M. Paul Laumonier,
le seiziémiste ronsardisant par excellence, cite l'édition des Amours de 1552 (Paris,
Vve Maurice de la Porte) comme la plus ancienne. Viennent ensuite celle de 1553
(Id. id.) et les deux qui ont paru en 1557 à Rouen chez Nicolas Le Rous, et à Paris
chez Sertenas.
Plantin est l'imprimeur de l'édition rouennaise, quoique son nom n'y figure pas.
En écrivant ceci je ne signale pas une découverte personnelle. Max Rooses avait
déjà reconnu dans l'édition de Nic. Le Rous une impression plantinienne et il nous
l'apprend dans son beau livre sur Plantin2) ainsi, que dans le catalogue du Musée
Plantin-Moretus, sans toutefois fournir les preuves à l'appui.
Cette édition de 1557 est trés rare. Dans sa remarquable thèse Ronsard poète
lyrique3), si riche en documentation, M. Paul Laumonier déclare n'en connaître que
trois exemplaires: un à la Bibliothèque nationale à Vienne, un second chez le
professeur Stengel à Greifswald, et un troisième dont il est lui-même l'heureux
posseseur. Il en existe un quatrième exemplaire au Musée Plantin4).
En voici le titre général: LES AMOURS / DE P. DE RONSARD / VANDOMOIS,
NOUVELLE- / ment augmentées par luy. Avec les / Continuations desdits Amours, /
& quelques Odes de l'Au- / teur, non encor imprimées. / Plus, le Bocage & Meslanges
/ dudit P. de Ronsard. / A ROUEN, / Par Nicolas le Rous. / 1557.
C'est un joli volume in 8o, folioté. Il comprend 4 feuillets préliminaires et 72
feuillets reproduisant la deuxième édition des Amours (1553); ensuite 80 feuillets,
ayant pour titre: Continuation première et seconde des Amours (du fo 2 au fo 39 la
Continuation de 1555,
1) Paris, Hachette & Cie 1911, p. 5, 13.
2) Chr. Plantin (Anvers, Zazzarini, 1914. p. 19).
3) Paris, Hachette & Cie 1909, p. 173.
4) Salle XVII, no 5.
De Gulden Passer. Jaargang 2
111
et du fo 40 au fo 80 la Nouvelle Continuation de 1556); enfin 108 feuillets reproduisant
la première édition du 2e Bocage et des Meslanges.
Comment prouver que cette édition est une impression plantinienne?
Dans une Ode aus Muses & Poetes d'Anvers1), Plantin nous rapporte que parmi
ses premières publications se trouvait un recueil de poésies de Ronsard:
Puis Ronsard nous vient dire
Ses plus belles chansons,
Que premier sur la Lire
R'aprit dans vos girons.
Dans le catalogue manuscrit des livres imprimés par Plantin jusqu'en 1580, dressé
par Jean Moretus et offert comme étrennes à son beau-père, figurent: Les Amours et
autres opuscules de Ronsard, 8o2).
Une note de la main de Plantin même nous apprend qu'il envoya le 4e jour de
décembre 1556 au Sieur Arnould Langelier, libraire à Paris, 100 + 150 exemplaires
des ‘Amours continuations et Bocage’, les trois livres ensemble comptant 33 feuilles.
Il expédia en outre le même jour 100 + 150 ‘Continuations seules’, contenant 10
feuilles. (Archives plantiniennes, Reg. XXXIV).
C'étaient là des exemplaires d'une édition imprimée par Plantin pour compte d'un
ou de plusieurs libraires Français. Dans ses années de début le Tourengeau-Anversois
a souvent travaillé pour des éditeurs parisiens tels que Martin le Jeune, Nicolas
Langelier, la Vve Langelier et d'autres encore. Ordinairement il signalait in fine qu'il
était l'imprimeur de ces ouvrages, mais il lui arrivait fréquemment d'omettre ce
renseignement.
Les volumes parus avec le nom de Nicolas Le Rous à Rouen 1557 sont indentiques
à ceux expédiés par Plantin à A. Langelier en Décembre 1556.
Nous trouvons dans l'éditions rouennaise les oeuvres renseignées au registre
XXXIV des archives plantiniennes et le nombre de feuilles signalé par Plantin (33)
est le nombre exact des feuilles de l'édition N. Le Rous (Amours: a - i = 9 feuilles.
Continuations: A - K = 10 f. Bocage: A - O = 14 f. Total 33 feuilles.)
1) Les Rimes de Chr. Plantin (Editions du Musée Plantin, 1922, p. 18).
2) Musée Plantin-Moretus, salle XVII.
De Gulden Passer. Jaargang 2
112
Ces 33 feuilles donnent la texte de Ronsard. Les 4 feuilles préliminaires de l'édition
N. Le Rous, comprenant le titre, les Iambes contre un mesdisant de Ronsard et trois
sonnets en l'honneur de Ronsard par M. De S.G., J.A. De Baïf et Estienne Jodelle,
doivent être comptés à part. Nous supposons que le texte de Ronsard, imprimé par
Plantin a été vendu en feuilles à différents éditeurs qui le publiaient sous leur nom
avec un autre titre et d'autres préliminaires.
Il y a d'autres faits qui démontrent d'une façon plus concluante encore que l'édition
N. Le Rous est une impression plantinienne.
Les caractères sont les mêmes que ceux employés par Plantin vers 1556 pour
l'impression d'autres ouvrages. Plusieurs vignettes, fleurons et lettres initiales figurant
dans l'édition rouennaise ornent d'autres publications plantiniennes de la même
époque.
Voici quelques exemples:
1o Les Amours, fol. a, 1: Le fleuron se retrouve dans Le Premier Livre des Odes
de Ch. de Rovilon (Edition Plantin, 1560) fol. 4.
o Id. id., fol. a. 1, et Continuation, fol. 40: L'initiale ornée est également employée
2
dans Jac. Raevardus Tribonianus (Ed. Plantin. 1561) fol. 2.
o Continuation: Le fleuron du titre réapparait dans Die Secreten van Alex.
3
Piémontois (Ed. Plantin, 1558) fol. 8, verso.
o Id., fol. 25 verso: L'A orné se retrouve dans les Orationes de Cicéron (En
4
Espagnol) (Ed. Plantin, 1557) fol. 24 verso.
o Id., fol. 26: Le petit A orné; fol. 27, l'E orné; et fol. 34 verso, le M orné sont
5
reproduits dans Le Favori de Court d'Ant. de Guevara, traduction de J. de
Rochemore (Ed. Plantin, 1557) fol. 15, 68 et 1 verso.
o Id., fol. 30: le D orné; et fol. 32: le C orné figurent dans l'Histoire des Pays
6
Septentrionaus d'Olaus le Grand (Ed. Plantin, 1561) fol. 4 et 261.
o Id., fol. 37; le P orné se rencontre également dans l'Historiale Description de
7
l'Afrique de Jean Leon (Ed. Plantin, 1556) fol. 65 verso,
On pourrait multiplier ces exemples, mais ce serait là, un travail superflu.
Les 250 exemplaires des Amours, Continuations et Bocage et les 250 exemplaires
des Continuations seules, expédiées par Plantin au Sire A, Langelier à Paris, ne
constituaient pas tout le tirage des
De Gulden Passer. Jaargang 2
113
oeuvres de Ronsard fait à Anvers. Plantin en avait conservé encore un nombre assez
considérable qu'il fournit à d'autres libraires, comme le prouvent ses livres de comptes.
A la p. 37 du Registre XXXIV des Archives plantiniennes on a l'inscription
suivante, non datée: ‘Pour envoyer 100 Ronsard a 2 pat. = 10.-’. P. 6 vo du Registre
XXXV, Plantin inscrit que le 19 janvier 1558, il expédia ‘à Maistre Robert d'Wal, 6
Amours de Ronsard 1.- 4’ Dans le même livre, p. 110, il note avoir ‘envoyé à Paris
en une mande marquée no P L 9, le 12 mars 1560, 50 Amours de Ronsard’. Au
Registre XXXVIII il y a encore la trace de plusieurs expéditions du même ouvrage:
p. 2, le 13 octobre 1557, à son compère Jan Steelsius, 1 Ronsard P L.; p. 6, le 12
novembre 1557, à son compère Jan Bellart (Bellerus), 100 Ronsard; p. 29, le 4 août
1557, à Jacques Boschart, libraire demeurant à Malines 1 Ronsard à 3 1/2, et 1 Id. à
3 1/2, le 13 septembre 1557; p. 55, le 14 mars 1558, à son compère Jan Steelsius, 18
Ronsard 3-3, et p. 59, le 27 avril 1559, encore à Jan Steelsius, 1 Amours de Ronsard
en basanne, 5.Nous avons constaté que les volumes des Amours Continuations et Bocage parus
avec le nom de Nic. Le Rous et ceux expédiés par Plantin à Langelier sont identiques.
Ces ressemblances de matériel typographique et de texte n'existent pas pour l'édition
parue la même année 1557 chez V. Sertenas à Paris. Celle ci, également de format
in 8o, est paginée, non foliée, et comprend la Continuation et la Nouvelle Continuation
des Amours ainsi qu'un certain nombre de pièces de vers de Dorat Belleau et Mallot.
Le texte primitif a subi dans cette édition de multiples variantes1).
Il existe une troisième édition des Amours parue la même année, que M. Prosper
Blanchemain signale au tome VIII des OEuvres Complètes de P. de Ronsard dans
la Bibliothèque Elzévirienne2). En voici la titre: LES AMOURS de P. de R., V.,
nouvellement augmentées par luy avec les Continuations des dits Amours et quelques
Odes de l'auteur non encore imprimées. - Basle, Augustin, Godinet, 1557. Deux
parties, petit in 8o. M.P. Blanchemain en donne la description suivante; ‘Je possède
le seul exemplaire
1) Voir les détails P. Laumonier Ronsard poète lyrique, p. 174.
2) Paris, Librairie A. Franck, 1867 p. 80.
De Gulden Passer. Jaargang 2
114
conun de ce volume, écrit-il. La première partie contient 4 ff. préliminaires et 72 ff.
dont 5 pages de table. - La continuation (première et seconde) qui a un titre et un
foliotage particuliers renferme 80 ff., elle n'a pas de table. - Cette édition est sans
commentaires. On y lit plusieurs pièces de Belleau, J. Aubert, N. Mallot et Daurat’.
M. Paul Laumonier affirme que cette édition de Bâle est identique à celle de Rouen
‘avec cette différence qu'elle n'en contient pas la troisième partie’1). L'identité dont
parle ici M. Paul Laumonier, est-ce seulement une identité de contenu et de disposition
du texte, ou bien une identité complète de texte et de composition typographique?
Nous nous sommes adressé à M.P. Laumonier lui-même pour avoir ces
renseignements. Il nous a déclaré qu'il n'a jamais eu l'édition de Bâle sous les yeux,
Il ne la connait que par la discription ci-dessus de M.P. Blanchemain et il ne s'est
pas intéressé a son aspect typographique.
Quand, en lisant la description de l'édition de Bâle, faite par M. Prosper
Blanchemain, nous avons constaté que Les Amours y occupent 4 ff. préliminaires et
72 ff. dont 5 pages de table, tout comme dans l'édition rouennaise; quand nous avons
constaté en outre que Les Continuations des dits Amours comptent également 80 ff.
comme dans l'édition de N. Le Rous, nous avons eu l'impression que l'édition bàloise
pouvait être la même que la rouennaise avec un simple changement de nom, de lieu
et d'éditeur. L'édition Godinet ne serait-elle donc qu'une légère métamorphose de
l'impression plantinienne.
Pour en avoir le coeur net nous avons fait des décalques des principaux ornements
typographiques, lettres initiales, fleurons etc., de l'édition Le Rous pour les envoyer
à M. Paul Blanchemain, héritier de la bibliothèque du Château de Castel Biray, où
se trouvait la précieuse édition de Bâle. Par la comparaison il eût été facile d'établir
s'il y a identité typographique ou non entre les deux éditions. Malheureusement M.
Paul Blanchemain est mort au début de 1924 et notre lettre est restée sans réponse.
Espérons qu'un jour nous pourrons être fixés sur ce point.
Qu'il nous suffise pour le moment d'avoir établi que l'édition de Nic. Le Rous à
été imprimée à Anvers, où l'admiration pour le poète Vendômois était très grande
parmi les lettrés de l'entourage
1) P. Laumonier: Ronsard poète lyrique, p. 173.
De Gulden Passer. Jaargang 2
115
de Plantin. Charles de Rouilon, l'auteur du Premier Livre des Odes sorti de l'officine
plantinienne en 1560, nous donne la mesure de cet engoûment pour les poètes de la
Pleïade dans les vers suivants, empruntés à son Ode à Charles d'Utenhove Gantois:
Témoin en est non Ronsard,
Duquel ja le non s'epart
Jusqu'à la voute du monde.
Et du Bellai, dont la vois
A ja tourné tant de fois
Toute la machine ronde....1)
MAURICE SABBE.
Annexe.
Archives plantiniennes. vol. XXXIV. p. 12.
Le 4e jour de Decembre 1556 envoye au Sire Arnould Langelier ce qui s'ensuict
dedans une casse delivree a Matthieu Vandreville pour porter audict Langelier à Paris
et doibt avoir pour le port de chaicune 100. pesant 48 s.
Et premierement
100 les amours continuations et Bocage 9-18
de fin papier a 30 s. la rame dudict papier
et contient chacun decdicts livres
comprins les 4 ensemble le nombre de 33
feilles qui font 6 Rames 12 mains
100 Continuations soubs de fin papier a 3-18
30 s. la rame contenant 10. feilles qui se
montent a 2 Rames
150 Les Amours continuations et Bocage 7-8
papier de Rouen a 15 s. la Rame et
contiennent comme dessus les 4 ensemble
la piece a 33 feilles qui font 9 Rames 18
mains
150 continuations dessusdicts papier de 2-15
Rouen a 15 s. la Rame contenant comme
dessus 10 feilles chaicune 3 Rames
Tous lesquelz livres ensemble se montent 19-8
en papier a vingt Rames et six mains et
1) p. 70.
La firme Castellan et Cie, 26, Boulevard Malesherbes à Paris, a eu l'extrême. obligeance de
nous prêter le cliché de l'intéressant portrait de Ronsard qui accompagne notre article. Nous
l'en remercions bien vivement. Le portrait, représentant le poète en habit de cour, fait partie
de l'illustration de l'ouvrage La Fleur des poésies de Pierre de Ronsard, édité par la Maison
Castellan.
De Gulden Passer. Jaargang 2
avons prix faict a 18 s. pour l'impression
de chaicune Rame qui se monte en argent
au prix susdict a
42-10
De Gulden Passer. Jaargang 2
116
Un drapelet ancien de Notre-Dame d'Anvers.
Introduction.
Le drapelet ancien d'Anvers, dont nous publions une reproduction, nous a été offert
dans le courant de l'année 1922 par quelques folkloristes liégeois. Il est le seul que
l'on connaisse pour la célèbre dévotion de la vierge miraculeuse vénérée à l'église
de Notre-Dame à Anvers C'est aussi un exemplaire unique. A défaut d'une oeuvre
d'art, il constitue au moins un document d'un vif intérêt et confirme notre opinion
que pour tous les pèlerinages flamands de quelque importance, on a gravé jadis un
drapelet, soit en bois, soit en tailledouce, ou à l'eau-forte. Autrefois, le drapelet en
était le souvenir traditionnel, l'accessoire obligé.
Le drapelet d'Anvers est à deux faces gravées en taille-douce. L'avers représente
le célèbre ommegang avec quelques-uns de ses chars, le revers la riche procession
de Notre-Dame, qui déroule encore sa pompe à travers les rues de la grande métropole
commerciale le dimanche qui suit l'Assomption. Ces deux gravures sont de deux
différents artistes, ont été exécutées à des époques différentes et ont une valeur bien
inégale. Aucune des deux ne porte un nom de graveur ou d'éditeur. Celle de
l'ommegang nous semble la plus ancienne; elle est aussi la plus usée. Il est même
probable que le marchand qui a fait imprimer le drapelet possédait déja la planche
de l'ommegang et que voulant en tirer parti à l'occasion des fêtes religieuses qu'on
allait célébrer à Anvers, il a chargé un graveur, populaire peut-être mais médiocre
certainement, de la compléter par une autre représentant la procession et la cathédrale
d'Anvers. Tout nous porte à croire que la gravure de l'ommegang pourrait être l'oeuvre
d'un artiste allemand ou hoilandais, qui s'est peut-être inspiré de la belle planche de
Gasper Bouttats. mort en 1696, pour la mise en page de la sienne.
Quoi qu'il en soit, car il est difficile de se prononcer dans l'occurrence, le drapelet
d'Anvers a été mis dans le commerce en 1728, au mois d'août, à l'occasion de la
célébration du 250e anniversaire de l'institution de la confrérie de Notre-Dame
d'Anvers. Notre exemplaire doit dater de cette année; il était sans doute fixé à un
bâtonnet, car il porte encore les traces du collage. La légende de
De Gulden Passer. Jaargang 2
117
la banderole qui flotte dans le ciel de l'avers doit se traduire: Voici assis grand'père
en grand apparat, le peuple le voit avec plaisir. Cette légende a été gravée par un
illettré, elle fourmille de fautes d'orthographe. On remarquera aussi, non sans quelque
surprise, que le nom même d'Anvers a été estropié. Les dimensions de la surface
gravée du drapelet sont les suivantes. Avers, hauteur: 170 mm., base: 270 mm. Revers,
hauteur: 160 mm., base: 270 mm. On lira peut-être avec quelque intérêt les
renseignements qui vont suivre sur les images miraculeuses de Marie vénérées à
l'église Notre-Dame d'Anvers, sur la confrérie dont on célébra le 250e anniversaire
en 1728 et sur la composition en la même année de l'ommegang, à juste titre réputé.
Nous avons consulté des publications de l'époque, les archives de la confrérie,
obligeamment mises à notre disposition par M. Georges de Cock de Rameyen,
président des maîtres de la chapelle de Notre-Dame, les archives du Musée Plantin
et celles de la ville d'Anvers.
I. - Les notre-dame miraculeuses de l'église notre-dame d'Anvers.
Parmi les images miraculeuses de Marie vénérées en Belgique, celle d'Anvers, honorée
sous le titre de ‘O.L.V. op 't Staaksken’ jouit jusqu'en 1533 d'une si grande notoriété
que Wichmans écrit, à tort sans doute, que par suite du grand concours de monde
une rue voisine de l'église Notre-Dame reçut le nom de rue des Pèlerins (Platea
Peregrinorum). On y trouvait un grand nombre de petites constructions dans lesquelles
vivaient des cabaretiers et des marchands1). Une hôtellerie du Vieux marché au Blé
avait pour enseigne ‘De Pelgrim’2). Papebrochius pense qu'un ermite pourrait avoir
habité la maison appelée l'Ermitage (Cluys), qui fut vendue, en 1488, aux marchands
hanséatiques et qui s'élevait à l'endroit où se trouve aujourd'hui le Vieux marché au
Blé, entre la rue des Pèlerins et la rue Haute3). Cet auteur rapporte, d'après la chronique
du chanoine Snyders, qu'en 1473 de nombreux miracles récompensèrent la confiance
des fidèles. Ils furent reconnus authentiques l'année suivante.
1) Wichmans. Brabantia Mariana. Anvers, 1632, p. 339.
2) Edm. Geudens. Plaatsbeschrijving der straten van Antwerpen. II, p. 184.
3) Papebrochius. Annales Antverpienses. Anvers, 1845, II, pp. 99 et suiv.
De Gulden Passer. Jaargang 2
118
On sait que de bonne heure les pèlerinages à des lieux plus ou moins éloignés furent
ordonnés à titre de punition. Notre-Dame d'Anvers était au nombre de ceux que le
magistrat de Lierre imposait aux délinquants (1446 et 1451)1).
*
**
On croit communément que Notre-Dame d'Anvers porte le titre de ‘O.L.V. op 't
Staaksken’ parce que des habitants de cette ville auraient trouvé la statue sur une
souche d'arbre, dans un potager, en l'année 837, après les dévastations des Normands.
Mais ce n'est là qu'une légende. Le culte de l'image ne remonte pas aussi haut, il doit
dater tout au plus du XIVe siècle.
Il ne nous paraît pas impossible qu'une madone, objet de la vénération populaire,
se soit trouvée primitivement dan le chemin, en escalier, qui conduisait du Vieux
Marché au Blé au Cimetière Notre-Dame et qu'on désignait par les mots ‘aen de
staecxkens’. C'est aujourd'hui le passage Quinten Matsys2). Cette madone, portée
plus tard à l'église Notre-Dame, peut-être après un événement dont le souvenir est
perdu, y aurait été honorée sous te nom de l'endroit où elle avait été fixée d'abord.
Il est plus probable cependant que ce titre lui a été donné parce qu'elle était exposée
sur un Staatsken (petit pilier, branchette). Toutefois cette représentation ne confirme
pas la légende car elle peut avoir créé celle-ci.
*
**
D'après une autre légende, deux images de Marie descendant l'Escaut en 1371, furent
recueillies devant Anvers par des pêcheurs. Mais quand ceux-ci se proposèrent, après
les avoir apportées à terre, de les transporter plus loin, on ne parvint, malgré les
chevaux et les machines auxquels on eut recours, à les faire avancer que lorsqu'on
eut décidé de placer une d'elles à l'église Notre-Dame3).
*
**
1) J.B. Stockmans. Het Correctieboek der stad Lier. 1401-1484, Anvers, 1906. Nos 392 et 462.
2) Edm. Geudens. Op. citat., II. p. 178.
3) Chronycke ofte beschryvinghe van Antwerpen. Anvers, J.P. Robyns, s.d. (1726). - 250 Jaerighe
Jubelfeest van den Dienst der H, Moeder Godts Maria. Anvers, 1728. - Mertens et Torfs.
Geschiedenis van Antwerpen. Anvers, 1845, I. p. 558.
De Gulden Passer. Jaargang 2
119
Quelques écrivains ecclésiastiques rapportent qu'en l'année 1348, les maîtres de
chapelle de l'église Notre-Dame d'Anvers ayant relégué l'antique image miraculeuse
dans un coin obscur du sanctuaire pour la remplacer par une autre moins ancienne
et plus belle, la vierge Marie apparut à trois reprises à une vieille dévote, Béatrice
Soetkens, et lui intima l'ordre de faire repeindre l'ancienne statue et d'aller la placer
à Bruxelles, dans l'église du Sablon, sur le grand autel. Béatrice monta avec l'image
dans une barque et arriva, d'une manière surnaturelle, sans le secours des voiles et
des avirons, à Bruxelles où elle fut accueillie avec des témoignages extraordinaires
de foi et de bonheur. Les notables de la ville, et à leur tête le duc Jean III, vinrent à
sa rencontre et escortèrent ensuite l'image jusqu'à l'église du Sablon où elle fut
déposée1). Elle y fut brûlée en 1580 par les iconoclastes2).
***
Il va de soi que le voyage surnaturel de la statue miraculeuse de Notre-Dame d'Anvers
ne soutient pas la critique. Il est probable que l'image n'a jamais quitté notre ville.
On présume qu'elle a péri dans l'incendie qui consuma en 1533 tous les autels, à
l'exception du maître-autel, en l'église Notre-Dame d'Anvers, car, à partir de cette
année, les auteurs n'en font plus mention et les pèlerins cessent de venir implorer son
secours. La dévotion déclina et tomba dans l'oubli3). Cependant, M. l'abbé Louis
Philippen, qui a fait une étude approfondie de cette vénération, pense que l'image
miraculeuse n'a été détruite ou perdue que lors de l'occupation de l'église en 1580
par les Calvinistes.
***
On ignore si l'image qu'on vénère encore à la cathédrale d'Anvers est celle sculptée
en 1399, probablement aux frais de la ville, pour être portée, richement habillée,
gesiert met eerliken abite4), dans la grande procession de l'Assomption. Elle est en
bois de chêne et de grandeur moyenne. Marie est représentée debout, tenant sur
1) Gielemans, Rosweydus, Papebrochius, Wichmans. - Jean Magnus. Histoire de l'image de
Notre-Dame du Sablon. Brusselles, J. Van de Velde. S. d.
2) Abbé H. De Bruyn. Origine de l'église de Notre-Dame au Sablon à Bruxelles. Louvain, 1867,
p. 41.
3) Car. Scribanus. Origines Antverpiensium. Anvers, 1610, pp. 80-81.
4) Archives communales d'Anvers. Oudt register metten berderen. Fol. 294 verso et seq. 1399.
De Gulden Passer. Jaargang 2
120
le bras gauche l'Enfant et de la main droite le sceptre. Cette statue a été faite pour
être habillée car toutes les parties visibles dans une image habillée sont bien achevées
et finement peintes, tandis que les parties cachées sont ébauchées et recouvertes d'une
grossière couleur brune. L'Enfant est indépendant de l'image principale de façon à
pouvoir être facilement vêtu. La statue de Marie est en partie évidée pour la rendre
plus légère et empêcher le bois de travailler. Elle a toujours été revêtue d'habits
précieux qui gagnaient encore en somptuosité les jours de procession, grâce à la
générosité de riches Anversoises qui avaient offert leurs diamants et leurs joyaux
pour l'en parer.
Le 20 août 1566, cette statue, qui avait déjà été insultée l'avantveille par les
hérétiques pendant la procession, fut gravement mutilée dans la chapelle de
Notre-Dame où elle se trouvait exposée à la vénération des fidèles. Elle fut percée
de coups d'épée, criblée de balles, on lui abattit la tête, on détacha la main droite et
le bras gauche qui portait l'Enfant. Elle porterait encore, paraît-il, les traces de ce
vandalisme.
***
Notre-Dame d'Anvers n'a pas, comme les Notre-Dame d'autres lieux de pèlerinage,
une spécialité bien déterminée, on l'invoque dans toutes les nécessités. En temps
d'épidémie, la foule s'y portait pour obtenir par ses prières, ses voeux et ses offrandes
la cessation du fléau. Elle délivra, rapporte-t'on, en 1527, l'antique cité de la maladie
infectieuse connue sous le nom de suette. Au XIXe siècle, lors des épidémies
cholériques de 1832, 1849 et 1866, un nombre considérable de fidèles vinrent
l'implorer et déclarèrent avoir été exaucés. Quoi qu'il en soit, en souvenir des
nombreux miracles qu'on lui attribue, l'image a été couronnée au nom du pape le 15
août 1899.
II. - La Confrérie de la Louange de Notre-Dame.
Une première confrérie en l'honneur de la Vierge, érigée en l'église Notre-Dame
d'Anvers au XIVe siècle, celle de Salve Regina, précéda celle de la Louange de
Notre-Dame. Elle disparaît en 1511. Son autel appartenait en 1596 aux débitants de
vin, qui avaient pour patron saint Martin1).
1) Edm. Geudens. Het St Huibrechtsgild en zijne genooten. Anvers, 1921, p. 14.
De Gulden Passer. Jaargang 2
121
Une autre confrérie en l'honneur de Marie fut instituée en 1478 par quelques personnes
notables d'Anvers, dans la même église, sous le titre de ‘Ghilde van Onser Liever
Vrouwen Loff’ (Confrérie de la Louange de Notre-Dame). Elle avait pour but de
faire chanter chaque soir, après la sonnerie des cloches et le jeu du carillon, des
hymnes, avec accompagnement d'orgue, en l'honneur de Marie, afin de solliciter son
aide et sa protection pour la ville d'Anvers et d'appeler sa bénédiction sur les membres
de l'association. Les premiers cantiques furent chantés le 12 février 14781). Cette
confrérie acquit quelque célébrité et compta parmi ses membres des personnages
considérables.
La confrérie payait au corps de garde une contribution annuelle, qui s'éleva jusqu'à
trois cents florins, et moyennant laquelle tous ses membres étaient dispensés de tout
le service personnel de milice, sauf celui de l'aumônerie. Le nombre des confrères
était donc limité, et fixé par l'autorité supérieure. Les membres étaient recrutés parmi
les personnes honorables et notables de la ville, qui briguaient l'honneur de se faire
inscrire dans l'association religieuse et sans doute jouir des avantages qui y étaient
attachés.
Par un privilège en date du 7 juillet 1505, la confrérie fut autorisée, pour couvrir
les frais d'embellissement de la chapelle, notamment ceux de l'exécution d'un retable,
à porter le nombre de ses membres à 200. Chacun d'eux devait payer un droit d'entrée
de trente escalins gros de Brabant, six escalins pour sa contribution annuelle et onze
escalins pour sa dette mortuaire. Les régents et les doyens de la confrérie devaient
faire célébrer annuellement un service funèbre pour le repos des confrères trépassés.
Le 10 décembre 1548, pour couvrir les frais d'entretien et de restauration de la
chapelle, fort éprouvée par un récent incendie de l'église, la confrérie fut autorisée
à porter le nombre de ses membres à 300.
Le 12 août 1553, le nombre des membres, qui avait déjaà été réduit précédemment
à 150, fut diminué jusqu'à 100.
1) Pour plus de renseignements sur la confrérie, ses débuts et ses progrès, voir: Hoefnagels et
Gouy. Gilde van O.L.V. Lof of kort verhael der instelling en voortzetting van de kapel der
H. Moeder Gods, in de kerk van O.L. Vrouwe te Antwerpen. Anvers, 1853. - Abbé A. Thyssen.
De eeredienst der H. Moeder Gods in de Hoofdkerk van Antwerpen. Turnhout, 1911.
De Gulden Passer. Jaargang 2
122
Par octroi du 26 janvier 1567, pour réparer les dégâts causés par les iconoclastes, la
confrérie, qui ne comptait plus à ce moment que 36 membres, fut autorisée à
s'adjoindre une centaine de personnes honorables1).
*
**
Les membres promus maîtres étaient tenus de donner un grand repas à leurs confrères.
Suivant une communication que M. Maurice Sabbe, le savant conservateur du Musée
Plantin, a eu l'obligeance de nous faire, les frais du banquet offert par Pierre Goos
et Balthazar Moretus III les 24, 25 et 26 janvier 1672 ne s'élevèrent pas à moins de
942 florins 11 sous. Bathazar Moretus II, père du jeune maître, car celui-ci n'avait
alors que 26 ans, paya une moitié de cette somme et Pierre Goos l'autre. D'après une
note récapitulative, Balthazar Moretus II, qui désirait sans doute que son fils traitât
avec magnificence ses confrères, dépensa au cours de l'année de maîtrise (1672) de
celui-ci 1120 florins et 17 sous, y compris un droit d'entrée de 250 florins et la moitié
d'un autre repas donné en commun avec Pierre Goos, qui avait été élu maître en
même temps que le jeune Moretus, dans la chapelle de Notre-Dame2), repas auquel
on ne servit que du poisson, des pâtisseries, de la bière et du vin du Rhin3). Balthazar
Moretus II lui-même avait été promu maître en 1644.
*
**
D'après les livres de comptes de la confrérie. entre les années 1700 et 1745, les
offrandes en argent atteignaient une moyenne annuelle de 1323 florins. On les
recueillait dans la chapelle pendant l'octave et dans le tronc pendant l'année, - par
les marguilliers les samedis, les dimanches et les jours fériés et par le bedeau les
autres jours - plus, les collectes faites dans la ville, notamment le premier lundi du
carême et les jours suivants. En l'année 1728. alors qu'on célébra le 250e anniversaire
de l'érection de la confrérie, on re-
1) Archives communales d'Anvers. O.L.V. Kerk. Gilde van O.L.V. Lof. 1505-1752.
2) Ne faudrait-il pas lire ‘dans la chambre de la confrérie’? Cette chambre, fort spacieuse, existe
encore et sert de dépót pour les archives de la confrérie et de salle de réunion pour les membres
de la pieuse association.
3) Archives du Musée Plantin. Reg. CCCXXXV, fol. 22/23.
De Gulden Passer. Jaargang 2
123
tira des troncs, pendant l'octave de l'Assomption, une somme de 424 florins et 2 sous.
Pendant cette même année, les offrandes, les rentes, les fondations au profit de la
chapelle de Notre-Dame produisirent 3696 florins 4 1/4 sous1).
*
**
Dans leur séance du 21 février 1728, les administrateurs de la confrérie décidèrent
de célébrer avec la plus grande pompe la même année le 250me anniversaire de
l'existence de leur association et de confier la direction de la décoration de la chapelle
au père jésuite Van Loo, qui serait assisté des confrères Lambrechts, Heck, Willems
et Coppal2).
Le 25 juin suivant, par la voie de la Gazette van Antwerpen, les maîtres et les
confrères faisaient savoir à la population anversoise que le 15 août suivant ils
célébreraient le 250e anniversaire de l'institution de leur confrérie par une octave
solennelle de quinze jours et que les magistrats communaux leur avaient permis de
se servir, pour donner plus d'éclat à la procession qui sortirait à cette époque, de
quelques-uns des principaux chars de l'ommegang, comme cela avait eu lieu lors des
dernières fêtes donnèes à l'occasion de la canonisation de quelques saints3).
Le 23 juillet suivant, la même feuille annonçait que les maîtres de la confrérie de
Notre-Dame faisaient des préparatifs extraordinaires pour célébrer avec la plus grande
pompe le 15 août la fête de l'Assomption et qu'à l'occasion du 250e jubilé de leur
confrérie, le 22 du même mois, l'image de Marie, patronne de la ville, serait portée
dans la magnifique procession, procession qui serait suivie non seulement par les
principaux chars du fameux ommegang anversois, mais aussi par d'autres, construits
par des particuliers, pour donner encore plus d'éclat à cette grande fête4).
Le 13 août, la Gazette van Antwerpen annonçait qu'on mettait en vente chez le
sieur Hieronymus Verdussen, à la Grand'place, et chez J.B. Van de Cruys, dans la
rue des Peignes, un petit livre, orné de belles planches sur cuivre, représentant la
solennité et la
1)
2)
3)
4)
Archives de la Confrérie de Notre-Dame.
Archives de la Confrérie de N.D. Resolutieboek. O.L.V. Kapel. 1696-1733.
Gazette van Antwerpen, Vrydagh 25 Juny 1728. Bibliothèque principale d'Anvers.
Idem. Vrydagh 23 July 1728.
De Gulden Passer. Jaargang 2
124
magnificence du 250e Jubilé qui allait être célébré à Anvers en l'honneur de Marie1).
Le 24 août, le même journal rapportait que le dimanche précédent la magnifique
procession était sortie avec toute la solennité imaginable, suivie de plusieurs chars
de triomphe de toute beauté et d'autres pièces principales de notre réputé ommegang,
soulevant l'admiration non seulement des habitants de la métropole commerciale
mais aussi d'une affluence considérable d'etrangers (sic) qui étaient accourus des
localités environnantes2).
Le 27 du même mois, par la voie du même journal, les membres de la confrérie
annonçaient à la population qu'avec la permission de Messieurs du Magistrat, le
dimanche suivant, étant le 29 août, aurait lieu une nouvelle sortie de la procession.
Celle-ci serait suivie de la plupart des chars de l'incomparable ommegang, aussi
richement, aussi magnifiquement ornés qu'à la première sortie. Cette sortie de la
procession clôturerait l'octave3).
*
**
L'octave de Notre-Dame était toujours célébrée par la confrérie avec une grande
solennité. Celle de 1728 et la décoration de la chapelle à l'occasion du jubilé
nécessitèrent une dépense de 1326 florins et 13 sous. Ainsi, on paya aux musiciens
et aux chanteurs 383 florins et 11 sous, au chanoine Damiens pour deux saluts
d'enfants 8 florins, au carillonneur Théodore Everaerts 8 florins 8 sous, à J.P. Geeraerts
pour la sonnerie de la grande cloche 14 florins, a l'organiste J. Ch. Goovaerts 10
florins 10 sous, au veilleur Thomas Paepe 16 florins 6 sous, au sculpteur Corn. Struys
pour la confec-
1) Gazette van Antwerpen, Vrydagh 13 Aug. 1728. Voici le titre de cet ouvrage, dont un
exemplaire se trouve aux archives de la confrérie: Twee-hondert || en || vyftigh-jaerighe ||
Jubel-Feest, || Ingestelt tot verheffinge, ende vermeerderinghe || van den Godt-behagen den
Dienst der Alder= || heylighste, ende Aldersuyverste || Moeder Godts || Maria || Patronersse
deser Stadt || Ingestelt in den jaere 1478, op nieuws verthoont, met alle Pracht, || ende Luyster
binnen Antwerpen, den 22 Augusty 1728./ Den inhoudt, en verbeeldingh van dese
Triumphante || Jubel-Feest || Uytmuntende schoon, om sien, ende vermaekelyck om lesen,
wordt || ten dienst van alle Ingesetenen, als oock uytheemsche Lief-heb-|| bers gedruckt, ende
vercoght. In-4o, 31 pp. non chiffr., 3 planches en taille-douce sans intérêt. Approbation du
12 août 1728.
2) Idem. Dynsdagh 24 Augusti 1728.
3) Idem. Vrydagh 27 Augusti 1728.
De Gulden Passer. Jaargang 2
125
tion de deux têtes de bois et une paire de jambes 14 florins, à Geevaerdt Useel pour
la confection de bras pour des anges et pour avoir fourni de grandes et de petites
roses en papier 57 florins, à Mathys Peeters et son fils pour la fourniture de couleurs
et d'écussons 50 florins 8 sous, au maître d'école Driesens pour avoir calligraphié
les noms des maîtres de la confrérie, quelques sentences et ‘cronika’ 10 florins 7
sous, à Melle Waerbeeck pour huit douzaines de livrets d'étain battu et deux livres de
papier doré 9 florins 18 sous, à Albert Verbrugghen, pour la restauration et la remise
à neuf de l'autel 44 florins, à Melle Panis pour de la toile grise 74 florins, à Jan
Vermeiren, cladschilder, pour peindre la chapelle 45 florins 5 sous, à Melchior
Mouchou pour la fourniture de colle forte, avoir peint les roses et doré pendant cinq
jours avec trois ouvriers 32 florins 2 sous, au peintre Haeck pour avoir dessiné et
peint les cartouches 115 florins 10 sous, au brasseur Peeters pour quatre tonneaux
et demi de bière 32 florins 11 sous, au confrère Boeckaert qui avait livré un demi-muid
de vin de Beaune offert au père jésuite Van Loo qui avait prêché pendant l'octave
35 florins, etc., etc.1).
**
On a une description détaillée de la décoration de la chapelle dans le livret publié
à l'occasion du jubilé. Nous allons la résumer.
Pour rehausser l'architecture et la beauté du magnifique autel en marbre blanc de
Notre-Dame, on l'avait surmonté d'un riche baldaquin de velours, dont les draperies
pendantes, frangées d'or, le faisaient mieux ressortir. Sept anges sculptés avec art
descendaient de ce baldaquin, embouchant une trompette comme pour annoncer le
jubilé. Le fanion de chaque trompette portait une inscription, sous forme de
chronogramme, proclamant que Marie était semblable à l'arche d'alliance parce qu'elle
avait su vaincre et détruire l'hérésie, qu'elle était le rempart du christianisme et de la
ville d'Anvers, etc.
La chapelle de Notre-Dame était fermée par vingt piliers toscans rectangulaires,
entourés de bandeaux de cuivre rouge et dont sept fermaient le côté droit, sept le côté
gauche et dont les six autres soutenaient le jubé. Entre les bandeaux de cuivre rouge
il y avait
*
1) Archives de la confrérie Notre-Dame, Livre des Comptes.
De Gulden Passer. Jaargang 2
126
des roses en relief, ce qui produisait, paraît-il, le plus bel effet. Dans les intervalles
compris entre les piliers et les fenêtres, des piédestaux supportaient des représentations
de l'arche, appropriées à la vie de la Mère du Sauveur. Ainsi, parmi ces
représentations, nous mentionnerons celle du roi David jouant de la harpe et dansant
devant l'arche, avec l'inscription formant chronogramme: La ville d'Anvers se réjouit
pieusement de la restauration du culte de Marie. Au jubé, on avait représenté le
prophète Jérémie devant la grotte où il avait caché l'arche, pour rappeler que les
bourgeois d'Anvers avaient caché l'image de Marie, pendant les années 1581-1585,
dans le but de la préserver contre les violences des iconoclastes. A l'entrée de la
chapelle, un groupe représentait la Mère de Dieu sur un char de triomphe écrasant
des hérétiques. Des cartouches chargés de chronogrammes et des guirlandes de
verdure achevaient la décoration de la chapelle. Presque toutes les inscriptions
établissaient un parallèle entre Marie et l'arche d'alliance.
III. - L'Ommegang.
La procession de Notre-Dame fut instituée par un acte de l'an 1398. La Renaissance
y introduisit ses allégories païennes, ses représentations empruntées plutôt à l'antiquité
qu'à la légende. Albert Durer, qui visita Anvers en 1524, fut émerveillé du spectacle
à la fois original et magnifique qu'elle présentait. Elle était si longue, écrit-il, qu'il
se passa bien deux heures avant qu'elle eût défilé tout entière devant la maison où il
se trouvait.
La veille de la procession, dans l'après-midi, les membres du magistrat et la plupart
des fonctionnaires communaux se rendaient au son des trompettes, de l'hôtel de ville
à l'église, où les membres chantaient les vêpres, après quoi l'image de Marie était
solennellement portée au milieu de l'église et l'on chantait devant elle le Salve Regina.
Durant toute la nuit suivante l'image était gardée par des confrères des ghildes. Le
lendemain matin la procession sortait par le grand portail de l'église et parcourait à
peu près le même itinéraire que de nos jours. Elle avait douze stations, à chacune
desquelles les porteurs de l'image étaient renouvelés, Au retour de la procession à
l'église, la grand'messe était célébrée au maître-autel, et l'après-midi les vêpres, puis
la sainte image était reportée avec les mêmes cérémonies dans la chapelle.
De Gulden Passer. Jaargang 2
127
L'Oudt register metten berderen, conservé aux archives communales d'Anvers,
contient une ordonnance de l'année 1399, règlant l'ordre de la procession et la place
qu'y devaient tenir, tant le clergé, les ordres religieux et les confréries, que le magistrat,
les serments et les corps de métiers qui prétendaient à l'honneur de porter, à tour de
rôle, la statue de la Vierge.
Cette ordonnance fut renouvelée plusieurs fois, et nous voyons que l'ordre des
préséances fut modifié à différentes reprises, suivant l'importance relative des corps
de métiers.
Les comptes de la ville montrent qu'une partie des frais était supportée par la caisse
communale1).
Aujourd'hui, les deux éléments qui composaient l'ommegang de jadis, l'élément
civil et l'élément religieux, sont séparés.
A l'occasion de la réception de certains personnages de marque, les autorités
communales ont organisé des sorties de l'ommegang. Ainsi, quand l'Infante Isabelle
conduisit à Anvers, en 1631, Marie de Médicis, mère de Louis XIII, roi de France,
elle demanda au magistrat de vouloir bien avancer la date de la sortie de la procession
afin que sa royale invitée pût y assister.
Le 20 juillet 1803, à l'occasion de la visite que le Premier Consul fit à la ville
d'Anvers, on organisa aussi une sortie de l'ommegang. Le spectacle intéressa si
vivement Bonaparte et sa suite que le baron Meneval, son secrétaire, dans les
‘Souvenirs’ qu'il a publiés en 1845, n'oublie pas de parler ‘de la procession triumphale,
si chère au peuple d'Anvers, où figurèrent des personnages historiques, mystiques,
profanes ou fantastiques dans une suite de bizarres tableaux’2). Autre sortie le 9 juin
1811, pour fêter la naissance du Roi de Rome. A cette occasion, six chars nouveaux
représentèrent la France couronnée par l'Immortalité, l'Alliance entre les maisons
d'Autriche et de France, la Naissance du Roi de Rome, le Berceau
1) Mertens et Torfs. Geschiedenis van Antwerpen. VI, 519. - Eugène Gens. Histoire de la ville
d'Anvers. Anvers, 1861, pp. 252-253. - Chev. L. de Burbure. De Antwerpsche Ommegangen
in de XIVe en XVe eeuw. Anvers, 1878. - M, Sabbe. De Antwerpsche Ommegang. Elsevier's
geillustreerd Maandschrift. 1921. Cet article, dont nous recommandons vivement la lecture
pour son abondante documentation, sera réédité bientôt dans l'ouvrage du même auteur: Uit
het Plantijnsche Huis. Anvers, Victor Resseler, éd.
2) Napoléon et Marie-Louise, ou Souvenirs historiques. Paris, 1843-1845, VI, ch. V.
De Gulden Passer. Jaargang 2
128
du Prince héritier, un Autel entouré des vertus royales et des Beaux-Arts, et la France
donnant pour roi à l'antique ville de Rome le petit Napoléon, Enfin, quand, en 1816,
le prince d'Orange Guillaume et sa femme la grande duchesse Anna-Paulowna
visitèrent Anvers, l'ommegang déroula encore ses fastes à travers les rues de notre
cité et le géant harangua en vers, mais peu spirituellement, leurs Altesses.
Ainsi qu'on vient de le voir, on complétait quelquefois l'ommegang par des chars
allégoriques, dont le sujet était emprunté aux événements politiques on économiques
du moment.
*
**
Voici, d'après le livret de 1728, la composition du cortège qui sortit cette année à
l'occasion du jubilé de la confrérie et l'ordre dans lequel ses différents éléments se
succédèrent.
I. - Les 27 corps de métiers: les bateliers. les forgerons, les fendeurs de bois, les
meuniers, les bouchers, les poissonniers, les savetiers, les cordonniers, les
pelletiers, les merciers. les cordiers, les drapiers, les tisserands, les tailleurs, les
fripiers, les charpentiers, les tonneliers, les menuisiers, les maçons, les jardiniers,
les scieurs de bois, les beurriers, les portefaix, les porteurs de tourbe, les barbiers,
les culottiers et les selliers. Chaque métier était précédé de deux torchères ornées
de blasons à ses armes, et suivi de ses doyens et de son chapelain;
II. - les simples d'esprit de l'hospice Saint-Roch, entretenus aux frais de la ville;
III. - les petits et les grands aumôniers de la ville;
IV. - les ordres religieux et le clergé: les Minimes, les Capucins, les Beggards, les
Augustins, les Carmes, les Dominicains, les chanoines de l'église Saint-Jacques,
de l'abbaye Saint-Michel et leur prélat, les chanoines de la cathédrale d'Anvers
et l'évêque1).
V. - des trompettes et des tambours;
VI. - le Mont Parnasse. avec Apollon et les neuf muses, qui célébraient les louanges
de la vierge Marie;
VII. - le char de l'Assomption, avec cantiques d'anges proclamant que Marie est
montée au ciel pour implorer le pardon de nos fautes;
1) C'est sans doute après le No IV que venait l'image de Marie que l'auteur oublie de mentionner.
De Gulden Passer. Jaargang 2
129
VIII. - le char des Pucelles, dont Marie occupe le sommet pour témoigner de sa pureté
exceptionnelle;
IX. - le grand Vaisseau suivi de trois autres plus petits, emblèmes de ce qu'aucune
autre ville au monde n'est comparable à celle d'Anvers pour les facilités qu'elle
offre au commerce et qu'Anvers est la mère nourricière de toutes les autres villes
et de tous les peuples;
X. - la Baleine, dont l'image évoque les dangers de la mer;
XI. - deux dauphins, L'auteur ajoute que d'après le naturaliste Pline, quand le temps
est doux, le dauphin vient jusqu'au rivage de l'océan pour jouer avec les enfants
et les emporte sur son dos dans la mer1);
XII. - le char de Neptune et d'Amphitrite, traîné par des chevaux à crinière d'or, et
devant lequel nagent deux sirènes se peignant tes cheveux;
XIII. - l'Eléphant, qui est couronné, symbole de la paix succédant à la guerre;
XIV. - le Géant;
XV. - le char des petits géants, qui, sautillant et dansant, suivent leur père, den grooten
Reuse (le grand géant). Le premier est habillé à l'espagnole et à la flamande, les
autres à la française, à l'anglaise et à l'allemande pour montrer que Marie est le
refuge de toutes les nations de la chrétienté.
XVI. - les Quatre parties du monde: Asie, Afrique, Amérique, et Europe. L'Asie est
représentée par un éléphant, l'Afrique par un lion, l'Amérique par un chameau
et l'Europe par un boeuf, gros et gras, couronné de fleurs.
XVII. - un petit chameau et d'autres petits animaux, dont le detail serait trop long;
XVII. - le char de l'Enfer;
XIX. - les six ghildes bourgeoises:
les Escrimeurs avec l'archange saint Michel,
les Arquebusiers avec saint Christophe et un ermite,
le Jeune Serment de l'Arc,
le Vieux Serment de l'Arc, qui a pour patron saint Sébastien,
le Jeune Serment de l'Arbalète, avec son blason,
1) Cf. Maurits Sabbe. Dierkunde en Diersage by Vondel. Anvers, 1917, p. 132.
De Gulden Passer. Jaargang 2
130
le Vieux Serment de l'Arbalète, accompagné d'un dragon, de saint Georges et
de sainte Marguerite.
L'auteur du livret ajoute qu'à l'occasion de ce jubilé le Vieux Serment de
l'Arbalète sera accompagné d'un nouveau dragon, sculpté ‘d'après nature’, qui
sera transpercé par saint Georges. Ce dragon, qui doit représenter l'ennemi
infernal qui ne vise qu'à la chute de l'homme, est enfin terrassé et tué par le
saint.
XX. - l'Ommegang de ce jubilé triomphal de 250 ans était fermé ‘par la suite des
très nobles, respectables et prévoyants Messieurs du Magistrat d'Anvers, à qui
le Seigneur prête et donne prudence, sagesse et longue vie. Amen’.
De Gulden Passer. Jaargang 2
*126
De Gulden Passer. Jaargang 2
*127
De Gulden Passer. Jaargang 2
131
Les van Bomberghen d'Anvers
Imprimeurs, libraires et éditeurs.
La famille van Bomberghen semble originaire des Pays-Bas septentrionaux1).
Le chef de la dynastie, Daniel I, établi à Anvers vers la fin du XVe siècle, y est
décédé, âgé de 58 ans environ, entre le 6 janvier 1477 et le 19 mars 1478. Il avait
pris pour femme, avant le 23 décembre 1454, Francine Allaert, passée de vie à trépas
vers 1496.
De ce mariage sont issus: Corneille I, qui nous intéresse particulièrement, et Loth
ou Lottin, né avant 1456, et mort avant 1550.
Corneille I2)
Éditeur
1496.
On ne connaît ni la date, ni le lieu de sa naissance; il était majeur en 1474; son père
lui donna procuration dans le courant de cette année, pour vendre les biens qu'il
possédait à Ooverveen, près d'Harlem, où il est né selon toutes les apparences.
Corneille I est décédé à Anvers le 21 mars 1526, ayant survécu cinq ans à son épouse
Agnès Vrancx, alias Peeters, morte le 17 août 1521, et avec laquelle il avait contracté
mariage avant 1483. Elle lui donna cinq filles et trois fils: François, décédé avant
1541, et Antoine, né en 1483, et mort le 15 mars 15533), firent le commerce de
tapisserie de haute lisse; Antoine joua peut-être un rôle dans l'imprimerie de son frère
Daniel II, qui devint typographe à Venise et dont nous ne tarderons pas à nous
occuper.
1) Monsieur Henri van Bomberghen a consacré récemment à sa famille un bon travail
généalogique (Généalogie de la famille van Bomberghen, Bruxelles, Havermans, 1914, in
8o, 165 pp. et figg. d'armoiries). La Science consciencieuse qu'il y a mise fait regretter que
son ouvrage ne soit pas dans le commerce; l'accueil eût été chaleureux et sympathique. Puisse
l'auteur compléter son étude par une partie historique, et la mettre à la disposition de la
collectivité, qui se réjouira de son beau geste.
2) H. van Bomberghen, Loc. cit., pp, 11-16.
3) Idem. Ibidem, p, 56.
De Gulden Passer. Jaargang 2
132
Plusieurs de leurs descendants passèrent au calvinisme, et s'expatrièrent pour y avoir
été mêlés trop activement.
Établi à Anvers, et lancé dans le négoce, qui lui permit d'amasser une grosse
fortune, Corneille I fit d'importantes affaires avec la ville des lagunes. C'est grâce à
cette circonstance très-probablement, et aux prix spéciaux qui lui furent faits, qu'il
confia en 1496, aux presses vénitiennes, avec lesquelles les ateliers anversois
pouvaient pourtant entrer en lice, l'impression, à ses frais, de la première édition
revisée du Bréviaire de l'Église Notre Dame d'Anvers; on ne connaît qu un seul
exemplaire complet de ce travail, resté inconnu à Hain et à Reuchlin; il est conservé
à la Bibliothèque Royale à Bruxelles, Fonds V.H. 647; Van Hulthem a placé une
longue notice manuscrite en tête de cette impression, composée de 2 vol. petit in-12o;
en voici les titres:
Pars hyemalis bre / uiarij scdm morē ecclesie || sctē marie antuerpiensis. ||
10 ff. n.c. pour liminaires, 329 ff. côtés pour texte, et 1, f non côté, où on lit au vo
ces lignes imprimées en rouge: Ad laudem et gloriā Sanctissime trinitatis: castissime
|| quoque excellentissime vginis marie genetricis dei: || Ad honorē decorē ecclesie
btē marie Antwerpiēn; ||... Impēsis quo spectabilis vi || ri Cornelij de Bomberga:
Arte insuper famatissimi || Venetiarū impressoris Johānis hertzog alemani || eleganter
impressa:... Anno chri || stianissime natiuitatis post millesimum quater cē || tesimum
nonagesimo sexto. Nonas Martias. ||
En dessous marque typographique de J. Hertzog, aux initiales I.H.
Pars Estiualis bre = || uiarij scdm morē ecclesie || sctē Marie antuerpiensis. ||
12 ff. n.c. pour liminaires, et 288 ff. côtés pour texte; au dernier feuillet: au ro,
imprimées à l'encre rouge, ces lignes:
Ad laudem omnipotentis dei beatissimeq; matris eius vir || ginis marie: par sestiualis
breniarij (sic) scm morē ecclesie beate || marie antwerpien :... || Impēsis quoq;
spectabilis viri Cornelij || de bomberga: imp ssa Venetijs . iohannē hertzog; feliciter
|| explicit Anno salutis post M.CCCC.XCVJ. || Klas Martias. ||;
Au vo, imprimée en rouge, la marque typographique de J. Hertzog, aux initiales
I.H.
De Gulden Passer. Jaargang 2
133
Daniel II van Bomberghen1)
Imprimeur, libraire et éditeur a venise
1515-1549.
(Charles son fils - Antoine son frère)
Ce fils de Corneille I van Bomberghen2) est né après 1483, à Anvers; il y mourut,
non en 1549, comme le veut la Biogr. Nat. de Belgique, t. II, mais en 1553. Cette
date résulte d'une lettre du 9 juin 15543) d'André Masius à Latinius, secrétaire du
Cardinal Putei; ‘Jam habiturus eram, dit-il, ni fata meum Bombergum hoc automno
mihi eripuissent’, et surtout des comptes de l'Église Notre Dame à Anvers, où Daniel
fut inhumé, avec exposition des huit quartiers, le 21 décembre 15534).
A la suggestion de son père peut-être, qui connaissait la place, grâce au trafic qu'il
faisait avec elle, Daniel II alla s'établir à Venise. Il eut le rare bonheur d'y rencontrer
le moine augustin Félix Pratensis, qui, lors de son passage à Rome en 1515, obtint
du Pape Léon X l'autorisation de publier une nouvelle traduction latine de la Bible.
Il s'occupa d'abord des Psaumes; ce fut à van Bomberghen qu'il confia le soin d'éditer
ce travail, qui parut, à la date du 5 septembre 1515, sous ce titre:
Psalterium ex Hebraeo... translatum Fratre Felice ordinis Heremitarum sancti
Augustini interprete... In fine... Anno... MDXV... excussum Venetiis in edibus Petri
Liechtenstein... impensis ac sumptibus egregii viri do. Danielis Bombergi
Antverpiensis... in 4o.
Cette publication décida de l'avenir de Daniel. Il commença d'étudier l'hébreu sur
les conseils, et sous l'habile direction de Félix de Prato; puis après avoir résolu, sur
ses indications, d'imprimer, à l'usage des Juifs, des Bibles et le Talmud, qu'il mit sur
le métier dès 1517, il lui confia la direction de l'atelier qu'il avait fondé.
Il résulte de cet exposé que Daniel ne se rendit pas à Venise pour y créer une
imprimerie hébraîque et talmudique; c'est dans cette ville même, que l'idée lui vint
de tourner son activité vers cette branche importante et délicate de l'art typographique.
1) Henri van Bomberghen, Loc. cit., passim.
2) Cfr. suprà sub verbo Corneille I van Bomberghen.
3) Max Lösen, Briefe von Andreas Masius und seine Freunden, 1538 bis 1573, (Leipzig 1886),
p. 172.
4) Henri van Bomberghen, Loc. cit., pag. 12, note, et p. 13.
De Gulden Passer. Jaargang 2
134
Doué du flair des affaires, qui était la caractéristique de son père, le fils de Corneille
I van Bomberghen vit s'ouvrir devant lui un champ immense qu'il défricha, et exploita
avec succès pendant une trentaine d'années; il évinça même, par des armes parfois
peu courtoises, des concurrents sérieux. Jérôme Soncino, dont il reproduisit, sans
autorisation préalable, les éditions hébraïques, aussi bien faites que les siennes, qu'il
s'agisse de la beauté des caractères, ou de la restitution critique de plusieurs passages
de texte, Soncino, dis-je, fut obligé, grâce à ces procédés, d'émigrer dans les pays
soumis au Sultan de Constantinople1).
Malgré sa prospérité, et sa puissance financière, l'établissement de Daniel, si bien
organisé fût-il, finit par rencontrer des difficultés insurmontables: frais énormes
résultant de l'exploitation, et notamment du nombreux personnel, spécialisé, employé
(on cite comme correcteurs cent rabbins et savants juifs); - concurrence de plus en
plus intense, tant à l'intérieur du pays, qu'à l'extérieur; - hostilité ouverte de la
Seigneurie de Venise2); - enfin et surtout à notre sens, décrets de l'Inquisition, qui
sévit de façon particulièrement rude sous le pontificat de Jules II; grâce à eux, les
livres du Talmud et autres livres hébreux, imprimés en partie par Daniel, furent livrés
aux Hammes3). Pour toutes ces causes réunies, les van Bomberghen durent suspendre
leurs travaux; mais nous ne parvenons pas à saisir sur le vif, le déclin de la grande
firme, avec laquelle s'éclipsa la belle impression hébraîque. Sa disparition fut-elle
lente ou brusque? Continua-t-elle de subsister encore un certain temps, nous ne disons
pas de jeter un certain éclat, après le départ de Venise de Daniel, de son fils Charles
peut-être, le seul de ses enfants qui fut majeur4), et de son frère, mais non son cousin,
Antoine van Bomberghen? On ne doit pas s'étonner de voir citer ici ce dernier nom.
En raison des frais considérables que l'imprimerie bomberghienne imposait, nous
nous
1) G. Fumagalli, Lexicon typographicum Italiae, pp. 397-399.
2) Idem. Ibidem, p. 478.
3) Lettre du Comte Palatin Frédéric, au Sénat de Venise, en date du 19 février 1554, dans: Acta
Academiae Theodoro-Palatinae, t, VII, historicus, Mannheim, 1794, p. 347, in 4o (1 ex.
Bruxelles: Bibl. Roy. V.H. no 20758.)
4) Il était docteur en droit; en 1555, il vendit le fief ‘De Vryen Cost’, situé à Merxem, dont il
avait hérité de son père; marié avant 1561, il devint communemaître à Malines en 1584. A
la date considérée, c'est-à-dire vers 1553, ses deux frères étaient mineurs; Daniel III était
étudiant à l'Université de Leyde en 1560; François alla échouer à Candie, où il mourut, étant
chanoine, en 1571.
De Gulden Passer. Jaargang 2
135
demandons si elle n'était pas, ou si elle n'était pas devenue tout au moins une entreprise
collective, où les capitaux des trois fils de Corneille I, c'est-à-dire Daniel II, Antoine
et François, mort prématurément en 1541, ont été engagés. Il résulte en tous cas d'un
accord conclu le 16 mars 1524, entre les huit enfants de Corneille susdit, que ses
affaires commerciales ont été laissées à ses trois fils. Ainsi peut s'expliquer
l'intervention incontestable d'Antoine, intervention confirmée à toute évidence par
la lettre du comte palatin du 19 février 1554, où il est dit que Jean de Rencalino était
le facteur des van Bomberghen à Mannheim: ‘dicti Danielis et Antonii Bombergorum
cognati, et isthic negotiorum curatoris’. Par amour de l'exactitude, notons que le
comte Frédéric a été mal informé; les deux van Bomberghen, auxquels il s'intéresse,
étaient frères, et non cousins, et ils étaient morts tous les deux à Anvers en 1553.
Si nous ignorons quand et comment la firme Vénitienne a été liquidée, ce ne peut
être, on vient de le voir, avant 1554, nous pouvons affirmer en revanche que ses
propriétaires n'ont pas été ruinés; les biens, dont les enfants ont hérité en 1556, en
portent témoignage. Il est établi d'autre part qu'une partie au moins des caractères
hébraïques qu'elle possédait, et que Daniel II avait fait fondre pour son usage, ont
été dirigés sur Anvers; Corneille II1), neveu de celui-ci et fils d'Antoine, en disposa
lors de l'association, pour un terme de quatre ans, qu'il conclut le 26 novembre 1563
pour permettre à Christ. Plantin de relever son industrie, qui avait périclité, et de lui
rendre sa prospérité d'autrefois; ses coassociés furent l'architypographe, le docteur
1) Corneille II et Pierre Kerkhovius ou Cemetière, libraire à Anvers, traduisirent chacun, en
flamand, une partie des Dialogves François povr les ievnes enfans, de Jacques Grésin; ils
publièrent leur travail dès 1567. Plantin y plaça trois intéressantes lettres-préfaces en vers
français (Max Rooses, Christophe Plantin, p. 96).
De Gulden Passer. Jaargang 2
Goropius Becanus, Jacques de Schotti, et Charles2), son cousin germain, fils de Daniel
II van
2) La familie van Bomberghen fut réellement une Providence pour Plantin. La ‘pillerie d'Anvers’
porta un vilain coup au prototypographe, Pour se procurer de l'argent, il céda, en 1577, sa
librairie de Paris, à Michel Sonnius. Mais il dut aussi solliciter I'appui de son ancien associé,
Charles. Le 6 avril de cette année, celui-ci, pour lui permettre de faire face aux obligations
qu'il avait contractées à la foire de printemps de Francfort, lui avança, tant en son nom, qu'au
nom de ses frères Daniel et Franpçois (?), une somme de 9600 florins, qui était entièrement
liquidée en 1588 (Max Rooses. Christophe Plantin, pp. 297 et 316).
En compulsant aux archives plantiniennes le Reg. XIX, fo 110, où ce prêt est détaillé, nous
avons constaté avec grande surprise que le nom des van Bomberghen, dont on perçoit encore
de légères traces, avait été gratté quatre ou cinq fois, et était devenu Vanden Berghen.
Monsieur Maurice Sabbe, conservateur du Musée Plantin, aux lumières duquel nous avons
eu recours pour résoudre cette énigme, nous fait remarquer que plusieurs membres de la
famille van Bomberghen avaient embrassé le parti de la Réforme; il ne serait pas étonnant
que Plantin, pour ne pas étre soupçonné d'accointance avec des hétérodoxes et pour éviter
le renouvellement des ennuis qu'il avait eus en 1561-1562, ait recouru à la falsification que
nous avons relevée. Cette crainte de tracasseries possibles est exprimée par l'architypographe
dans une lettre à Jean Mofflin(a), lorsqu'il déclare inopportun le contact ou les relations avec
les van Bomberghen.
C'est une explication, mais nous devons signaler qu'il existe dans les archives de la grande
imprimerie quelques lettres, et de nombreux postes, révélateurs des relations de Plantin avec
les van Bomberghen, auxquels il n'a pas été apporté la moindre modification.
Ajoutons encore que le passage de la note, dont nous nous occupons et qui est relatif à Daniel
et à François van Bomberghen, est d'une autre main et d'une autre encre que le restant du
texte manuscrit.
(a) Les grands Belges. - Christophe Plantin. (Turnhout 1920), pp. 33. Cfr. aussi Correspondance
de Chr. Plantin, t. I, pp. 255-256.
De Gulden Passer. Jaargang 2
136
Bomberghen. Nous ignorons comment Corneille, qui devint comptable de l'entreprise,
était propriétaire de ces caractères. Tous les livres, à l'impression desquels ils furent
employés par son groupe, durent porter son adresse; il en fut ainsi de la Bible
hébraïque de 1566, qui eut trois tirages, in 4o (1 vol.), in 8o (2 vol.) et in 16o (4 vol.),
et pour le Pentateuque in 8o de 1567.
A l'expiration de l'association, les ‘matrices d'ébrieu’ devaient retourner à Corneille,
‘sans que la compagnie en ait part quelconque’, dit le contrat1); il n'en fut pas ainsi
toutefois; Plantin les racheta, et elles sont encore conservées au Musée.
Rallié au parti de la Réforme, Corneille fut cité à comparaître le 21 février 1567,
à Bruxelles, où il fut condamné au bannissement; mais il s'était réfugié, déjà le 12
février de cette année, à Venise. Il y mourut sans postérité, en 1577.
Corneille II a été un audacieux en affaires. Il le devait sans doute à la fréquentation
de la Bourse de commerce, qui ne lui porta guère bonheur.
D'autre part les prêts d'argent, qu'il faisait assez volontiers, et ses combinaisons
financières lui occasionnèrent des tourments.
Pierre Gassen, de Paris, correspondant et fournisseur de Chr.
1) Max Rooses. Christophe Plantin, p. 401.
De Gulden Passer. Jaargang 2
137
Plantin, était redevable à Corneille, en 1565, d'une somme, dont les acomptes ne
furent pas toujours payés à date convenue2).
Le 26 juin 1566, Plantin et Corneille II se portèrent garants envers le chevalier de
Sèvre, pour une somme de ‘1300 écus au soleil à 52 sous par écu’ qu'il avait pretée
à Claude de Witthem. Le terme de l'engagement était de neuf années; de Witthem
devait rembourser annuellement ‘2646 fl. l sou, le florin compté à 20 patars’. Il
semble que Corneille endossa, à P. Gassen, sa part dans cette affaire, qui occasionna
à Plantin une perte de 2630 florins1).
Enfin en 1567 et 1568, Corneille eut le malheur de perdre huit mille florins dans
les assurances maritimes, et de voir s'engouffrer la plus grande partie de sa fortune
dans la banqueroute d'un certain Elixa2), et d'autres hommes d'affaires3).
Bien qu'il n'ait pas hésité, dans ces pénibles circonstances, à se dépouiller pour
satisfaire à ses engagements, Corneille, qui aimait encore à paraître, ne sut plus
trafiquer en Bourse. Il vécut d'emprunts, que lui consentirent quelques amis
bienveillants. Jamais il ne démentit le bruit que Plantin était son obligé, et qu'il avait
encore, comme ses aînés, les moyens, d'imprimer des Bibles en hébreu. Or il n'a pas
su, faute d'argent, laisser achever celles qu'il avait fait commencer; l'architypographe
ne les termina que grâce aux précieux concours qu'il parvint à s'assurer.
On s'explique mieux maintenant l'achat fait par Plantin, au moment où la crise,
qu'il avait subie, n'était pas à sa fin, des caractères hébraïques appartenant à Corneille
II van Bomberghen, et qui lui servirent, avec des caractères hébraïques d'un autre
type, à imprimer la Biblia hebraïca, de 1568.
Nous ne voulons pas nous borner aux détails biographiques qu'on vient de lire.
En raison du rôle qu'ella a joué en Italie, la grande firme Vénitienne a droit, dans
cette étude, à une place privilégiée. Le vrai moyen de rendre hommage à ses mérites,
c'est de donner un relevé sommaire des nombreuses et belles impressions qu'on lui
doit.
2) Lettre de P. Gassen à Chr. Plantin, du 24 mars 1565. Cfr. Max Rooses, Correspondance de
Christophe Plantin, t. I, p. 27.
1) Lettre du 13 juillet 1568 de Chr. Plantin à Cl. de Witthem. Cfr. Max Rooses, Correspondance
de Chr. Plantin, t. I, p. 301.
2) Max Rooses, Christophe Plantin, p. 96.
3) Lettre de Plantin datée du 1er août 1568, à Cl. de Witthem... Cfr. Max Rooses. Corr. de Chr.
Plantin, t. II, pp. 317-318.
De Gulden Passer. Jaargang 2
138
La Jewish Encyclopedia1), et le travail de Monsieur Henri van Bomberghen2)
notamment faciliteront notre tâche.
Avec le concours de Félix Pratensis et de plusieurs dévoués collaborateurs, Daniel
II mit au jour:
Le 27 novembre 1518 la première édition de la Biblia rabbinica Bombergiana
(texte hébreu et chaldaïque) en 4 t. in fol. (La dédicace à Léon X est de 1517). - La
deuxième édition, plus exacte et plus belle que la première, parce qu'il a été tenu
compte des critiques, fut imprimée de 1524 à 1525 (4 t. in fol). La revision est l'oeuvre
du successeur de F. de Prato3), le rabbin Jacob ben Chajim, né à Tunis, ancien
correcteur de la firme. - Le ‘typographus’ de cette édition, Corneille ben Baruch
Adelkind4), se vit confier la direction de la troisième (1547-1548). - Enfin une
quatrième édition fut imprimée par Plantin pour le compte de Daniel III, en 1568,
‘typis Bombergianis’.
Dans ces conditions, des huit Biblia rabbinica (Biblia magna) existantes, quatre
ont été imprimées avec les caractères de Daniel II van Bomberghen.
L'impression de ce trés gros travail marcha de pair avec celle de Bibles hébraïques,
ou parties de la Bible, qui présentent toutes un réel mérite, et sont des plus rares.
En 1518, première édition de la Biblia hebraïca (en 4 t. in 4o); rééditions en 1521;
1525-1528; 1533; 1544-1545;
En 1518, une Biblia hebraïca (texte sans commentaires), 1 vol. in 4o, plus
spécialement destinée aux fidèles;
Comme parties de la Bible, il faut citer cinq éditions du Pentateuque, Megilloth,
Haftarot, texte hébreu et chaldaïque, 1523, 1524, 1548 (in fol.); 1527, 1543 (in 8o);
Trois éd. du Pentateuque, texte hébreu, 1527, 1544, 1548 (in 8o);
1) T. III, (New-York et Londres, 1902). pp. 299-300, et fac-simile d'une feuille du Talmud de
1526.
2) Pour la partie spéciale de son travail, il a pu recourir aux lumières de Monsieur G. Zech, chef
de bureau à l'Administration communale d'Anvers, un hébraïsant de réel mérite.
3) Il était parti pour Rome, où il mourut presque centenaire en 1539.
4) En 1551, Adelkind dirigea l'impression d'une Bible hébraïque in 4o, dans les ateliers fondés,
en 1548, par un noble Vénitien, Marc-Antoine Giustiniani. Celui-ci appela à Venise, pour
lui faire graver des caractères hébraïques, le français Guillaume Lébé, élève de Robert
Estienne(a).
(a) Cfr. , Loc. cit., p. 478.
De Gulden Passer. Jaargang 2
139
Cinq éd. des Psaumes, texte hébreu, 1518, 1522 (in 24o); 1524 (in 18o); 1537 et 1538
(in 8o);
Trois éd. des Proverbes, Cantiq., Eccles., texte hébreu, 1522, dédiée à Jean
Reuchlin ‘XII Kalen. februarias MDXXII’; 1524, 1533 (in 16o);
Trois éd. des livres de Job-Daniel, texte hébreu, 1527, 1538, 1544 (in 16o);
Une éd. des Megilloth, texte hébreu et chaldaïque, avec commentaires, 1524 (in
fol).
Sachant qu'il n'avait paru que des traités isolés du Talmud de Babylone (Talmud
Babli), Daniel II van Bomberghen, le premier, en publia, en 1520, le texte complet
(15 vol. in fol.), avec les commentaires de plusieurs rabbins-exégètes; cette éd. fut
suivie de deux autres (1526 et 1548); d'après Scaliger, les frais d'impression de
chacune d'elles fut de cent mille écus.
En raison de sa valeur intrinsèque, l'édition de van Bomberghen est reproduite de
nos jours, avec la mention de son nom, de préférence à celle d'autres imprimeurs ou
commentateurs.
Le Talmud-Babli se compléte par le Talmud de Jérusalem (1 vol. in-fol.), que
Daniel fit paraître en 1523-1524; la deuxième éd. de ce dernier ouvrage sortit des
presses à Cracovie, en 1609 seulement.
Citons encore: Abot, 1e éd. 1521; - 2e éd. 1526;
Moïse de Concy, ‘Sefer Mizwot’, 1e éd. 1522; - 2e éd. 1547;
Elijah Mizrahi, Commentaires sur Rashi, 1e éd. 1527; - 2e éd. 1545;
Et quarante six autres ouvrages relatifs aux Saintes Écritures.
Pendant la période brillante qu'elle a connue, la firme van Bomberghen, qui se
spécialisa, nous le répétons, dans les impressions hébraïques, a encore fait sortir de
ses presses:
En 1524, la Concordance hébraïque, la première qui ait été imprimée, du rabbin
Isaac Nathan (1 vol. in-fol.);
En 1523, une volumineuse grammaire hébraïque, établie à l'initiative de Daniel
II, par Je rabbin Abraham de Balmis. L'imprimeur traduisit eet ouvrage en latin, et
le publia, encore en 1523, précédé d'une préface de sa main, sous le titre;,.. PECVLIVM
ABRAE. GRAMMA- || tica Hebraea vna cvm Latino nvper edita per Doctiss. virum
Magistrum Abraham de Balmis Artium & Medicinae doctorem. Impressa Venetijs
in Aedibus Danielis Bôbergi, XIIII kl. Decêbris MDXXIII (1 vol. in-4o). Il y a une
éd. anversoise de 1564, et une autre à Hanau en 1594.
De Gulden Passer. Jaargang 2
140
De Balmis mourut au cours de l'impression de ce travail, et fut remplacé, dit van
Bomberghen, par Calos CALONYMOS, qui y apporta de larges remaniements;
En 1529, la grammaire hébraïque de David Kimchi, accompagnée d'un lexique;
la grammaire seule fut reproduite en 1545.
Daniel II van Bomberghen, qui fut en rapport avec plusieurs savants, Nic. Clénard,
G. Postel, Reuchlin, A. Masius, etc., et qui, ‘le premier, tenta de grandes choses dans
le champ de la typographie et de l'érudition’1), attend toujours, de même que sa familie,
son historien.
Nicolas van Bomberghen
Imprimeur
C'est pour seconder l'effort de celui-ci, et élargir son horizon, que nous donnons
quelques détails sur deux ‘de Bomberghe’, cités par Max Rooses dans Christophe
Plantin, et qui ont joué un rôle modeste au point de vue typographique.
On ne sait guère comment rattacher Nicolas à la dynastie bomberghienne; il peut
en effet, mais ce n'est pas notre avis, être originaire du Limbourg hollandais; un
hameau de la commune de Grubbenvorst (arr. de Ruremonde) s'appelle Bomberge;
et une localité de ce nom est mentionnée parmi les Villagia seu Pagos, portés dans
la bulle d'érection (1560) de l'évêché de Bois-le-Duc.
Malgré l'impossibilité de placer l'intéressé en ordre utile, dans le crayon
généalogique, que les éléments, fournis par Monsieur Henri van Bomberghen2), nous
ont permis de tracer, nous croyons cependant qu'il est un des membres de la famille
van Bomberghen.
Antoine, frère de Daniel II, né vers 1483, et décédé à Anvers le 15 mars 1553, eut
trois fils; un d'eux, Antoine, s'éteignit en 1568; n'est-ce pas de lui qu'est issu Nicolas,
dont nous nous occupons?
Ce dernier fut en rapport avec Henri Niclaes, le fondateur de la secte ‘La Familie
de Charité’. Pendant son séjour à Emden (Frise orientale), de 1540 à 1560, cet illuminé
s'efforça de propager
1) G. Brunei, Dict. de bibliologie, col. 366.
2) Loc. cit., passim.
De Gulden Passer. Jaargang 2
141
sa doctrine, au moyen de nombreux écrits; il en confia l'impression à Dirk de Borne
(de Deventer), à Augustin de Hasselt, à Chr. Plantin, et à Nicolas ‘de Bomberghe’1).
Celui-ci a imprimé des planches apocalyptiques de Henri Niclaes, où on lit cette
adresse:
Gedruckt zu Coelln durch Niclaes Bohmbergen2).
Le détail est fort intéressant; il confirme l'existence dans la grande ville rhénane
d'une imprimerie des van Bomberghen, signalée maintes fois, mais accidentellement
et de façon trop sommaire, par Max Rooses, et dont nous ne tarderons pas à nous
occuper.
Daniel III van Bomberghen
Editeur et imprimeur (Cologne).
Nous sommes plus riches de renseignements sur Daniel III van Bomberghen. II était
fils de Daniel II, l'illustre typographe vénitien, et frère de Charles, docteur en droit,
l'associè en 1563 de Christophe Plantin.
Après avoir fait ses études dans les deux droits à l'Université de Leyde, où il était
inscrit le 16 mai 1560, il alla habiter Cologne (1568 à 1570), Bruxelles, puis encore
Cologne, et enfin Middelbourg.
On a vu plus haut que le milieu leur étant devenu défavorable, les van Bomberghen,
fatigués de lutter et d'endurer, avaient décidé de quitter Venise, et qu'ils liquidèrent
entre eux peut-être, et à une date impossible à préciser, leur affaire, qui avait connu
la célébrité. C'est ainsi que Corneille II, fils d'Antoine et neveu de Daniel II, fut en
possession de caractères hébraïques, qu'il vendit vers 1567 à la firme Plantin.
Dans une histoire de la Bible Polyglotte, imprimée par l'architypographe, Max
Rooses signale l'achat par celui-ci, au moment de l'élaboration de ce monument
typographique, d'un type spécial de caractères hébraïques, appartenant à l'atelier des
van Bomber-
1) Max Rooses, Christophe Plantin, p. 63.
2) C.A. Tiele. Christophe Plantin et le sectaire mystique Henrik Niclaes. Le Biblioph. Belge,
Bruxelles, Olivier, 3e ann., 1868, p 126, note (1).
De Gulden Passer. Jaargang 2
142
ghen, établi à Cologne, et qui furent employés pour la paraphrase chaldéenne de la
Bible exécutée de 1568 à 15721).
L'idée de cette imprimerie bomberghienne se trouve aussi dans le Christophe
Plantin2), où Daniel III est cité dans la liste des imprimeurs avec lesquels le
prototypographe fut en relation. Mais la vente de caractères typographiques ne suffit
pas pour conclure à l'existence d'une imprimerie; ses produits, quel que soit leur
nombre, sont un témoignage autrement probant. Or ce témoignage faisant toujours
défaut, nous estimions, contrairement à l'opinion de Max Rooses, à la haute
compètence duquel nous rendons hommage, mais qui pouvait errer, que les van
Bomberghen n'avaient jamais fait rouler leurs presses à Cologne, et que leur action
s'était bornée à l'exploitation d'une librairie d'allure modeste, à la fondation de laquelle
on ne savait pas assigner de date.
Un détail, que nous venons d'emprunter à Tiele, et qui avait échappé aux chercheurs,
ne laisse plus place au moindre doute; l'assertion de Max Rooses est exacte, et les
van Bomberghen doivent être rangés parmi les imprimeurs belges établis à Cologne.
D'après Max Rooses, on lit dans la Bible Hébraïque de 1568, une inscription dont
il donne cette traduction: ‘Imprimé par Christophe Plantin par ordre du Sieur
Bomberghe (Dieu est son rocher et son libérateur), dans l'année 326 de la petite
computation, ici dans la célèbre ville d'Anvers’3). Rien ne dit que l'éditeur de ce livre
est Daniel III, comme rien ne dit qu'il fut libraire ou imprimeur et installé à Cologne.
Il semble cependant, grâce aux données que nous possédons, qu'il ne peut s'agir
ici que de Nicolas, ou mieux de l'ancien étudiant de Leyde; c'est lui qui vendit des
caractères hébraïques spéciaux à Plantin, c'est à lui que Benedictus Arias Montanus
s'adressa4) pour avoir le moyen d'achever convenablement la Bible Polyglotte, qu'il
avait en préparation.
Lors de son passage à Venise en 1559, le savant écrivain espagnol apprit de
personnes dignes de foi que Daniel II avait possédé deux exemplaires manuscrits
fort anciens ‘Venerandae Vetusta-
1) Plantijns Koninklijke Bijbel, page 9. (Tiré à part de De Gids, 1880, no 8).
2) Par Max Rooses. Anvers 1882, p. 408.
3) Christophe Plantin, ff. 248-249.
4) Lettre datée d'Anvers, du 10 des Calendes de juin 1570, dans Biblia sacra hebraice, chaldaice,
graece & Latine, excvd. Antverpiae, Christoph. Plantinvs.
De Gulden Passer. Jaargang 2
143
tis’, et d'excellente exégèse, du Nouveau Testament en Syriaque. Ce texte, auquel il
ne connaissait rien de comparable, lui était indispensable pour la collation et la
revision des Bibles imprimées existantes, et aussi pour la publication la plus prompte,
la plus correcte et la plus scientifique possible des Livres Saints dont le Roi Philippe
l'avait chargé; Arias demanda à Daniel III de le lui procurer et de bien vouloir même
faire des démarches à Venise, s'il ne se trouve pas à Cologne, contrairement à ce qui
lui a été affirmé. Van Bomberghen ne resta pas sourd à cette sollicitation, mais il eut
à lutter contre l'opposition de Charles, son frère aîné; celui-ci craignait
vraisemblablement que le manuscrit resté, d'après nous, un bien de famille indivis,
ne courût le risque d'être confisqué.
Un accord s'établit entre les deux frères, que résument les lettres patentes, en date
du 14 juin 1570, revêtues du sceau du Magistrat et du Sénat de la ville Impériale de
Cologne, et où intervinrent comme parties contractantes, Mare Velberger, mandataire
de Charles van Bomberghen, Georges von Steine, Dominique Petitpass, et enfin
Daniel III van Bomberghen, qui devait jouir de considération dans te milieu Colonais.
Ce dernier pouvait recevoir en communication les deux précieux volumes du Nouveau
Testament, que Daniel II avait fait venir à ses frais de Syrie à Venise, à la condition
formelle qu'une provision de quatre vingts couronnes d'or fût déposée, ou qu'un
citoyen de la grande ville métropolitaine rhénane promît de restituer le manuscrit à
Cologne même, endéans le semestre.
Georges von Steine en ordre principal, puis Dominique Petitpass, et enfin Daniel
III. qui temporairement ne savait pas accepter les obligations imposées par son frère,
prirent l'engagement réciproque de donner satisfaction à Charles.
Daniel fit le voyage de Cologne à Anvers pour remettre à Arias le manuscrit tant
convoité. Cela résulte de la préface au lecteur datée d'Anvers du ‘x Cal. Sextiles CI
I LXXI’, qui est placée en tête de la Biblia Sacra1). A partir de ce moment nous
perdons toute trace de ce intéressant document.
Malgré l'intervention directe de Daniel III à la convention dont nous venons de
tracer les grandes lignes, on ne sait toujours pas comment et en quelle qualité il
échoua à Cologne. Son cousin Nico-
1) Christoph. Plantinvs Excvd. Antverpiae, fo XXX 2 vo
De Gulden Passer. Jaargang 2
144
las y était-il déjà installé? Lui même y vint-il, après avoir achevé ses études à Leyde?
ou émigra-t-il d'Anvers après les troubles qui y éclatèrent, en emportant la Bible
Syriaque, dont on craignait la disparition par un acte de l'autorité? Autant d'énigmes
en vérité, auxquelles s'en ajoutent d'autres, dont nous allons dire un mot.
Il semble établi que Daniel III habita Bruxelles de 1571 à 1584, et qu'il y devint
colonel de la garde bourgeoise en 1579. Si le renseignement est exact, il aura quitté
Cologne, étant assuré de l'impunité, grâce au service marquant rendu à Bénédictus
Arias. Que devint alors l'imprimerie? Fut-elle liquidée? y plaça-t-il un gérant? ou
Nicolas continua-t-il à l'exploiter? Quoi qu'il en soit nous revoyons Daniel à Cologne
en 1587.
Le 7 juin et le 23 août de cette année, deux membres du consistoire de l'église
réformée des flamands réfugiés en cette ville, Herman Faukelius et Paul Mondekins
se présentèrent d'abord à la femme de Daniel III van Bomberghen, puis à son mari,
pour leur reprocher leur réconciliation ‘met den Romanisten’, et pour leur suggérer
l'idée de faire pénitence, et de se rapprocher de nouveau du Seigneur1).
Nous ignorons la suite qui fut réservée à ces entretiens. L'impriprimerie des van
Bomberghen fonctionnait-elle toujours?
En 1611 Daniel III habitait Middelbourg.
F. VAN ORTROY.
1) Werken der Marnix Vereeniging, Sér. I. Deel III, Handelingen van den Kerkeraad der Nederl.
Gemeente te Keulen, 1571-1591 (Utrecht, 1881).
De Gulden Passer. Jaargang 2
145
Nog twee drukken van Jan d'Ingelsche alias lettersnijder.
De Gulden Passer is voor de Nederlandsche bibliograaf als de vervulling van een
schoone illusie. Iedere aflevering brengt bewijzen van nieuwe belangstelling en
veelzijdige roerigheid in België op bibliografisch gebied. Naast bijdragen van
uitstekende, vermoedelijk jonge geleerden, wier namen bij ons nog niet bekend
waren, staan andere van bibliografen, die ook in Nederland al een goede reputatie
hebben. Ongevraagd krijg ik zoo het profijt van vele kostelijke ontdekkingen, die ik
dankbaar gebruik bij de voorbereiding van het vervolg-deel onzer Nederlandsche
Bibliographie van 1500-1540.
Terwijl de voor-oorlogsche Ned. Taal- en Letterkundige Congressen - requiescant
in pace et in aeternitate - met hun luidruchtige, opdringerige verbroederingsleuzen
mij altijd diep doordrongen hebben van 't verschil tusschen Belg en Nederlander,
heeft dit nieuwe Antwerpsche tijdschrift van zuiver wetenschappelijke aard juist de
omgekeerde uitwerking. Hier komen Noord en Zuid elkaar zeer nabij. Ons
gezamenlijk historisch verleden leeft er in; de problemen van de Belgische bibliograaf
zijn ook de onze. Zou zonder de kennis van de hoogst belangrijke Antwerpsche
drukkunst der 16e eeuw de bestudeering van de Noord-Nederlandsche
post-incunabelen geen gebrekkig en eenzijdig prutswerk zijn gebleven? Weldadig
doet het ook aan, in dit nieuwe tijdschrift geen enkel spoor te ontdekken van de felle
Belgische taalstrijd, voor ons, buitenstaanders, altijd zoo moeilijk mee te voelen in
al zijn schakeeringen. Opstellen in 't Vlaamsch of Nederlandsch en in 't Fransch
wisselen elkaar hier af, als gelijkwaardige producten van wetenschappelijke
landgenooten.
Het artikel, dat de heer Marcel Hoc in de vorige jaargang aan Jan Lettersnijder
heeft gewijd1), is een kostbare aanvulling op 't weinige, wat we van deze drukker
wisten. De 4 drukken, aldaar beschreven, waren mij geheel onbekend. Als 5e
onbeschreven druk kan nog vermeld worden Een nieuw eualuacie boecxken van
1526 (-1527) in 't British Museum te Londen [signatuur T. 1712 (2)],
1) MARCEL HOC, Quatre impressions de Jean D'Ingelsche alias Lettersnijder I (1923), p.
161-168.
De Gulden Passer. Jaargang 2
146
dat de heer Wouter Nijhoff al genoemd heeft in Het Boek III (1914), blz. 66. Ik heb
eerst gemeend, dat dit wel identiek zou zijn met no III van Marcel Hoc, te Antwerpen
bewaard. De heer Victor Scholderer, die zoo vriendelijk is geweest in 't British
Museum een onderzoek voor mij in te stellen, heeft echter vastgesteld, dat het zetsel
aldaar verschilt van het Antwerpsche ex., b.v.:
ex. Londen titelblad, reg. 4: keysers
ex. Antwerpen: Keysers
ex. Londen titelblad, reg. 8-9:
berbo-||den(sic)
ex. Antwerpen: verbo-||den
ex. Londen titelblad, reg. 11: dassayen
ex. Antwerpen: dassayē
Klaarblijkelijk zijn het dus twee uitgaven met gelijke inhoud, maar met lichte
afwijkingen in 't zetsel. Bij gelegenheid hoop ik deze druk in Londen te beschrijven.
En verder kan ik hier, als kleine bijdrage, nog een 6e onbeschreven druk van Jan
Lettersnijder aan toevoegen. Ook een muntevaluacie, eigendom van de Koninklijke
Bibliotheek te 's-Gravenhage, waar het bandje mij een paar jaar geleden bij een
verplaatsing van boeken vertoond is. Het is samengebonden met een andere
onbeschreven Eualuacie vanden goude ende siluer, door Willem Vorsterman,
vermoedelijk om en aan 1504, te Antwerpen gedrukt. Mettertijd krijgen beide hun
plaats in het supplementaire deel van de Nederlandsche Bibliographie. In afwachting
daarvan geef ik hier al vast de beschrijving van Jan Lettersnijder's drukje. Evenals
het placcaat van 1526 een extract is uit het Eualuacie boecxken van dat jaar
(respectievelijk no IV en III door Hoc beschreven), zoo is no II van Hoc, de Eualuatie
van 1520, heel klaarblijkelijk een uittreksel uit dit boekje van de Kon. Bibliotheek,
dat er uitziet als volgt.
Een nieu eualuaciboecxcken van 19 Novemb. 1520. Antwerpen, Jan Lettersnijder,
(1520). 8o.
1a: Een nieu eualuaciboecxken ghe || ordonneert van weghen onsers ghena- ||
dichs heeren des roomschen keysers. || Den nieuwen gouden Reael || voor- en
achterzijde munt || Den haluen nieuwen Reael || voor- en achterzijde munt ||
Den nieuwen Karolus gulden || voor- en achterzijde munt || 1b: Hier na volghen
die nieuwe siluerē pē || nighē (sic) diemē vaā nv voort aen mūten sal || 2a: Die
eualuacie vandē goudē en siluerē || pēnīghē gheordineert vā weghē onser || alder
ghenadichstē heerē des Roōschē || Keysers dē. xix. dach vā nouēb' int iaer || ons heerē.
M.CCCCC en . xx. || 4b r. 17: Eualuacie vandē silueren penn . || 6b: Hier
nae volgen
De Gulden Passer. Jaargang 2
147
al die goede koeruor || ster guldens... 13a r. 6: Hier na volcht die rechte weerde ||
vandē goudē pēninghen lichte en ande || re verboden en gheacht voer bilioen also
|| nae alst doenlick is van elck marck once || inghelsche / welcke weerde bi goeder
de || liberacie vā rade verandert en geaugmē || teert es / na der ordinancien en
prijs vand' || munten. Int iaer ons heerē. xv. c. en xx. || 21b r. 5: Hier nae volcht
hoe veel inghel- || schē half inghelschē fierlinc troykē deu || sekē en aseken dat
elckē goudē pēninck || wegē moet... 23b: Hier nae volcht die maniere om || te
weghen metten penninck ghewichte || 24b r. 9: Een deuseken hout twee asekens ||
Gheprēt in die vermaerde coopstadt || van Antwerpen bij mi Ian Lettersnijder ||
wonende bi die wilde zee. || Cum gr a et p uilegio ||
8o. 24 bll., [as] b-cs, goth., 23 rr., met vele afbeeldingen van munten.
's-Gravenhage Kon. Bibl. (signat. 230 G 28).
's-Gravenhage, Maart 1924.
M.E. KRONENBERG.
De Gulden Passer. Jaargang 2
148
Un ‘taeffelken’ du cours des monnaies imprimé par Jean d'Ingelsche.
La plaquette d'évaluations monétaires, imprimée par Jean D'Ingelsche en décembre
1526 ou dans les premiers mois de l'année 1527,(1) comprend trois parties distinctes:
1o l'évaluation, ordonnée par les maîtres généraux des monnaies, des deniers d'or et
d'argent qui auront cours à partir du 1er mars 1527, avec les figures des bons florins
des Electeurs; 2o la valeur du marc, de l'once et de l'esterlin de diverses monnaies
d'or, valeur changée et augmentée selon l'ordonnance de 1520; 3o la valeur du marc,
de l'once et de l'esterlin d'un certain nombre de monnaies d'argent étrangères,
défendues et réputées pour billon selon des essais faits par les maîtres généraux.
De cette plaquette, il a été tiré plusieurs ‘tableaux’ destinés à l'affichage. L'un
deux, reproduisant la 3e partie, a été décrit dans ce Bulletin.(2) Il en est un autre, que
nous avons eu la bonne fortune de rencontrer au cours d'une recherche dans les
cartons de la Chambre des Comptes aux Archives générales du Royaume.(3) Ce
‘tableau’ est d'un tirage différent et contient les 2e et 3e parties de l'Eualuacie
boecxken.
Voici la description de ce placard, qui comporte 3 feuillets juxtaposés, imprimés
d'un seul côté en caractères gothiques, 3 grandeurs. Les ff. 1 et 3 ont 3 colonnes,
tandis que le 2e f. est imprimé sur 4 colonnes.
F. 1. (lignes longues, grands caractères): (H) Ier na volght die rechte weerde
vanden gouden penninghen lichte ende andere verboden ende ghe- || hacht voer
billioen also na alst doenlick es / vander Marck. Oncen / ende Inghelschen van
diuersche || sorten van gouden penningen daer mē ghemeenlick meest af vint / welcke
weerde gemaect verandert || ende gheaugmenteert es na der ordonnancien ende prijs
vander munten Int iaer. XV.C.XX. || Suivent les évaluations des monnaies d'or, avec
figures, jusqu'à la 10e ligne de la 4e col. du 2e feuillet.
(1) Édition française: cf. W. Nijhoff et E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500
tot 1540, No 893; édition flamande: cf. M. Hoc, Quatre impressions de Jean D'Ingelsche,
dans le Compas d'or, t. I, 1923, pp. 164-166.
(2) Le Compas d'or, t. I, 1923, pp. 166-167.
(3) Carton 65bis.
De Gulden Passer. Jaargang 2
149
F. 2, col. 4, 1. 11: (grands car.): Hier na es ghestelt ende || (car. moyens) verclaert
van wegen onsers ge || nadichs heerē des Keysers. die || weerde vander marck. once.
en || insghelsche van diuersche sortē || van siluerē verboden vremde pē || ningen
gereputeert voor billiō. || naevolghende dassayen bijden || generaels daer afgemaect
/ die || nochtans daghelicx gheergert || worden int alloy / alsoe dat niet || moghelick
es die rechtuerdige || rekeninghe daer af te maken. || waer af die calculatie ghedaen
|| es den Karolus gulden die men || nv dagelicx munt voir twintich || stuuers / den
stuuer voir twee || grooten vlaems gherekent / en || allen anderē gouden ende silue
|| ren penninghen na aduenant. || en sal ingaen dē eersten dach vā || maerte Int iaer.
XV.C.XXVI. || Suivent les évaluations des monnaies d'argent, avec figures.
F. 3, col. 3, au bas: vignette sur bois (41 × 53 mm.) représentant la double aigle
couronnée, et colophon: Geprēt thant || werpē by de wil || de zee bi my Jan ||
Lettersnijder || Cum gracia et || preuilegio. ||
Les bois utilisés pour ce placard sont ceux qui ont servi à l'impression de la
plaquette de 1526 (1527). A remarquer que sur le f. 2, les figures d'un florin ont été
placées à l'envers.
Ce tableau a été imprimé également en texte français, avec les mêmes caractères
et les mêmes figures. Nous en avons rencontré un fragment, malheureusement trop
réduit pour qu'il soit possible de le décrire ici.1)
MARCEL HOC.
1) Archives générales du Royame, Chambre des Comptes, carton 65bis.
De Gulden Passer. Jaargang 2
150
De bibliotheek van een Antwerpsch koopman te Keulen in 1651.
De geestelijke en economische betrekkingen tusschen Keulen en Antwerpen dateeren
uit de Middeleeuwen. Ze vloeiden logisch voort uit de economische bestemming der
Rijnstad en groeiden paraleel met de uitbreiding van den Antwerpschen handel.
Alhoewel zonder onderling streng verband, is beider verval op weinig na gelijktijdig.
Een oppervlakkig doorloopen der Antwerpsche archieven, wat handel en verkeer
betreft, levert al dadelijk het bewijs van drukke betrekkingen, voornamelijk in de
eerste helft der XVIe eeuw.1) Later was de handel in boeken tusschen de beide steden
zeer druk.
Van uit het standpunt van Keulen werden deze betrekkingen - jammer genoeg
alleen kultuur-historisch - bestudeerd door WIEDE in Köln und Flandren-Brabant.
Kultur-historische Wechselbeziehungen vom XIIen bis zum XVIIen Jhr. Keulen, 1920
(Gonski)2). Gedrukt en verwerkt materiaal over den Keulsch-Antwerpschen handel
bezitten we niet.
Wel is bekend hoe de Rijnstad, in de politieke beroerten onder Philips II, en vooral
na de inname der stad door Farnéze als schuiloord fungeerde voor betrekkelijk talrijke
Nederlandsche en vreemde kooplieden uit Antwerpen. Een twintigtal voorname
Portugeesche handelsfamilies uit Antwerpen kwam zich reeds in de jaren 1579-1580
in Keulen vestigen. Op het einde der XVIe eeuw waren er reeds ongeveer een 2 à
300 Italianen. Enkelen, lijk de Cie Morichoni, hadden later bijhuizen te Antwerpen.
Onder de uitgeweken Nederlanders zijn vooraanstaande kooplieden lijk Jacques
des Cordes, Peter van Ackeren en een aantal anderen. Zij houden zich bezig met den
lakenhandel die in bloei werd gezet door de uitgeweken Vlaamsche lakenwevers.3)
Zij be-
1) Zie het ANTWERPSCH GEMEENTELIJK ARCHIEF, Privilegiekamer, Briefwisseling van
het magistraat. Bundels Handel en Scheepvaart, enz.
2) Zie de ontleding en de strenge critiek die H. PIRENNE op dit werk uitoefende in de Revue
Belge de Philologie et d'Histoire II, [1923].
3) Cfr. H. THIMME, Der Handel Kölns am Ende des 16. Jahrhunderts und die internationale
Zusammensetzung der Kölner Kaufmannschaft. Westdeutsche Zeitschrift für Geschichte und
Kunst, XXVII. [1912], blz. 404 en volgende.
De Gulden Passer. Jaargang 2
151
ïnvloedden zeer sterk de opkomende zijde-industrie in Keulen, vooral schonken zij
hunne aandacht aan het verbeteren der techniek.(1)
Tegenover de inwijkelingen was het magistraat van Keulen zeer verdraagzaam;
katholieken als protestanten, want allebei zochten op sommige oogenblikken hun
heil te Keulen, werden op dezelfde wijze onthaald.
Waarschijnlijk behoorde de koopmansfamilie De Groote tot de katholieke confessie
toen ze uit Antwerpen naar Keulen vertrok. In den inventaris der goederen van het
sterfhuis van H. De Groote in 1651 treffen wij ook een klein aantal boeken aan. De
catalogus daarvan kan een sommair maar toch altijd nuttig beeld geven van de
geestelijke bekommernissen van een rijk koopman uit het midden der XVIIe eeuw.
H. De Groote moet tot de beste burgerij van Keulen hebben behoord. In de
notarieele stukken die aan den inventaris voorafgaan wordt hij genoemd in Zeit seines
lebens des heiligen Reichs freyer Statt Coln gewesenen Burgern Kauffmann. Uit zijn
inventaris blijkt dat hij een mensch was met veel zin voor de dingen die in
Renaissance-toon het leven moesten verfraaien. Hij bezat o.m. talrijke en blijkbaar
waardevolle schilderijen. Het opmaken van zijn boedellijst duurde van 10 Februari
tot 20 April. Zijne erfgenamen kwamen uit Parijs, uit Holland en uit Antwerpen. De
inventaris draagt ook op de door H. De Groote vererfde goederen van zijn Oheim
Mathijs Duisterlo.
*
**
Hier volgt de opgave der boeken2)
(1) Cfr G. WITZEL, Gewerbegeschichtliche Studien zur niederländischen Einwanderung in
Deutschland im 16 Jhrt. Westdeutsche Zeitschrift für Geschichte und Kunst, XXIX, [1910],
blz. 117-182, en 419-451 en A.A. VAN SCHELVEN, De nederduitsche vluchtelingenkerken
der 16e eeuw in Engeland en Duitschland in hunne beteekenis voor de reformatie in de
Nederlanden. Den Haag, 1909.
2) Deze catalogus die tezelvertijd een taxatie is werd getrokken uit het Inventarium und Taxa
von herrn Mattheiss Duisterlo seligen gereiden und ungereidten guetteren geschrieben und
auffgericht am 14n Februarij und folgemden tagen Anno 1651. In Coln, fo 37 ro en vo,
berustend op het STAATSARCHIEF te ANTWERPEN (Zurenborg).
De Gulden Passer. Jaargang 2
152
Darnach hat der Ehrnhafter Daniel banck gl.-.als Peritus hernach specificirte Bücher
taxirt
Nemblich: Biblia Ulnbergij in folio in 13.-.weissem pergamenen bandt geschetzt vier
reichs(daler)
Drei Romanische frantzosische Histori 19.12.Bücher in fo in schwartzem ledern bandt
geschetzt zusammen sechs reichs(daler)
Grosser illuminirter Attlass in drei
Stucken von blaw1) in dreyen weissen
schon Pergamenen bänden geschetzt
susammen dreyssig reichs(daler)
97.12.-
Theatrum mundi auctore Abrahamo
Ortelio in weissem pergamenen brandt
taxirt fünff reichs(daler)
16.6.-
Seneca auf franszösisch in folio in
9.18.schwartzem ledern bandt geschetzt drei
reichs(daler)
Chartes des Provinces de France in folio 9.18.in weissem Pergamenen bandt taxirt drei
reichs(daler)
Noch Chartes des Costes de France einen 4.12.goltgl.
Plutarchus auf frantzosisch in folio in
zwei grossen bänden, zusamen acht
reichs(daler)
26.12.12.-
Historia Naturalis Plinij auf fransois
geschetzt drey Reichs(daler)
9.18.-
Frantzosische Reitschul drittenhalben
Reichs(daler) in folio
8.3.-
Chronica Jacobi Gualtheri2) in francois in 4.1.6
weissem pergamenen bandt taxirt fünff
reichsort
1) Hier is wel bedoeld de beroemde Atlas van BLAU.
2) Hier is hoogstwaarschijnlijk bedoeld een Fransche vertaling van JOHANNIS GUALTERII
(Jani Gruteri), Chronicon chronicorum Ecclesiastico-Politicum, ex huius superiorisque
aetatis scriptoribus concimatum:.. Francfort, 1614, 2 vol. in 8o. De Jacobi voor Johannis is
wel een vergissing.
De Gulden Passer. Jaargang 2
Colerus3) auff Teutsch drey reichs(daler) 9.18.6
Lumen eloquentia (sic) in frantzosisch4) 1.10.8
in 4o und weis pergamenen bandt taxirt
zwey copstuck
3) Is dit wellicht: ALEX. AB ALEXANDRO Genialium dierum Libri sex Illustrati et locupletati
semestribus Andreae Tiraquelli, Cui accessit auctorum variarum notarum atque
observationum et pensiculata recognitio Christoph. Coleri Franc. Francfort, 1594, in fo.
4) Een anoniem werk van dien naam in het Fransch kennen we niet. Wellicht: De l'éloquence
françoise et des raisons pourquoy elle est demeurée si basse, par le S.D.V. Pr. Pr. au
Parlement. Parijs, 1606, in 8o.
De Gulden Passer. Jaargang 2
153
Essarse de Montarie in octavo in weissem 1.2.bandt anderthalb copstuck
Historie Nicolai Trigantij del China1) in 1.2.octavo (sic) in weissem bandt ein halber
Colnisch daler
Lettres amoreuses et morales de Basson 1.2.Peres2) in 8o in weissem bandt ad
Satyr Minepee in 8o in weissem bandt
1.12.-
Les propos d'Epictete in 8o taxirt
1.12.-
Philippus Commeneus in frantzosisch in 1.2.12o geschetzt
Parnassus des Muses3) in 12o
1.16.-
Epitome Vicelij Uber die Sontag4) in 4o
taxirt einen
1.16.-
Ambassades du Peron5) in 8o in zwei
schwartzen bandten zusamen
2.16.-
Lessius, de Justitia et jure in folio in
8.21.weissem bandt geschetzt dritten halben
reichs(daler)
Corpus juris cum notis Godofredi6) in
folio taxirt funff reichs(daler)
16.6.-
J.A. GORIS.
1) Hier is bedoeld de latijnsche uitgave van NICOLAS TRIGAULT de la Cie de Jésus, Histoire
de l'Expédition chrestienne au royaume de la Chine entreprise par les PP. de la Cie de Jésus.
Lyon, 1616. De Latijnsche vertaling verscheen in het zelfde jaar.
2) Is dit geen verwarring met eenig werk van de BASSOMPIERRE?
3) Dit is: Le Parnasse des muses des plus belles chansons à danser Le concert des enfants de
Bacchus assemblés avec ses bacchantes pour raisonner au son des pots et des verres des
plus beaux avis et chansons à sa louange. Parijs, 1627, klein in 12o.
4) Is dit een onbekend werk van GEORGIO VICELIO de schrijver van het Hagiologium, seu
de Sanctis Ecclesiae, Historiae Divorum toto terrarum orbe celeberrimorum, e sacris
scriptoribus summa fide ac studio congestae et nunc primum emissae a... Mainz, 1541 in fo.
5) Wellicht heeft dit werk iets gemeens met PERONDINUS PRATENSIS PETRUS, Magni
Tamerlanis Scytharum imperatoris vita. Florentië, 1555.
6) Dit is wel geweest het Corpus juris civilis, Pandectis ad Florentinum archetypum expressis,
Institutionibus, Codice et Novellis, addito textu Graeco, ut et in digestis et codice, legibus
et constitutionibus Graecis, cum optimis quibusque editionibus collatis Cum notis integris,
repetitae quintum praelecttionis, DIONYSII GOTHOFREDI, te Amsterdam in 1663, 2 vol.
in fo verschenen. Is hier sprake van een ongekende vroegere uitgave?
De Gulden Passer. Jaargang 2
154
Nog over valsche Plantin- en Moretusdrukken. - Filippo Finella.
In onze bijdrage over Valsche Plantin- en Moretusdrukken (Zie: Gulden Passer,
1923, blz. 182) maken wij melding van drie werken van Filippo Finella, die ten
onrechte voor Plantindrukken doorgaan.
Bij deze drie geschriften van F. Finella kunnen wij er thans een vierde voegen,
dat bij ons weten nog nergens aangeteekend werd, en door zijn uitgevers ook onder
naam van de Plantijnsche drukkerij de wereld werd ingezonden. Dit hoogst zeldzame
boek werd door den heer Edm. de Bruyn aan het Museum Plantin-Moretus
geschonken.
Wij laten er hier de beschrijving van volgen:
Ia: Libri tres / Nevorum / Philippi Phinellae / Antverpiae / Ex offucina Plantiniana
Apud Balthassarem Moretum / (Deze titel is gegraveerd op een koperplaat met het
wapenschild van het geslacht De Rivera uit Napels). - § 2 Ilmo et Eccmo Domino D.
Ferdinando Aphan De Rivera Enriquez. (Gedagteekend: Napels 12 Juli 1632); fol.
3 verso: Admodum Reverendi C. Luce Palumbi Pia cêtini Canonici Minorensis.
Epigramma. - fol. 4 + Studioso Lectori. - A. p. 1 Liber I Nevorum (tot p. 102). - P.
102: Ne faciei situationes... 4o, 7 fol., 102 blz. houtsneden.
De houtsneden van deze uitgave hebben gediend als modellen voor de Metroscopia
van 1638.
In de opgave der firma komen weer drukfouten voor (offucina en Balthassarem),
die voor dezen druk evenals voor de vroeger door ons besprokene op een Italiaansche
herkomst wijzen. Ook de gebruikte letter laat vermoeden, dat wij hier weer met werk
van den Napolitaanschen drukker J. Gaffarus te doen hebben.
M.S.
De Gulden Passer. Jaargang 2
155
Boeken. - livres.
Fugger-Zeitungen. Ungedruckte Briefe an das Haus Fugger aas den Jahren
1568-1605. Herausgegeben von Victor Klarwill. (Rikola-Verlag MCMXXIII.
Wien-Leipzig-Munchen.)
In de Nationale Bibliotheek te Weenen worden een reusachtige hoeveelheid brieven
bewaard, die over een tijdruimte van 300 jaren aan het huis Fugger uit alle beschaafde
landen der wereld werden gezonden. Uit die massa heeft V. Klarwill een bloemlezing
samengesteld, die op menige gebeurtenis uit de wereldgeschiedenis een helder en
vaak verrassend licht werpt. Ook uit Antwerpen werden door de agenten der Fuggers
belangwekkende bijzonderheden medegedeeld, waarvan wij er in dezen bundel heel
wat aantreffen. Over gevallen van insolventie op de Antwerpsche beurs in de 16e
eeuw, over den beeldstorm, over het verbod om den katholieken godsdienst uit te
oefenen, over het beleg en de overgave van Antwerpen in 1585, en over andere zaken
meer vinden wij hier pittige opmerkingen. Het boek is voorzien van 24 platen.
M.S.
Pas verschenen:
Uit het Plantijnsche Huis. Verspreide Opstellen door Dr. Maurits Sabbe, MCMXXIV.
Gedrukt bij en uitgegeven door V. Resseler. Antwerpen. Een boekdeel gr. in 4o van
207 blz. overvloedig geïllustreerd. Prijs 30 frank.
Tijdschriften - revues.
De Bijdragen tot de Geschiedenis van 25 Juni 1924 bevatten als voor Antwerpen
belangrijke stukken het vervolg van de annoteering van P.J. Goetschalckx bij het
Jaargetijdenboek der kapelanen van O.L.V. te Antwerpen, en een belangrijke Studie
van Floris Prims over de Antwerpsche korenmeters en -dragers in de XIVe eeuw,
waarin de schrijver nagaat een der interessantste groepeeringsverschijnselen welke
de volle ontplooiing van het ambachtswezen der XVe eeuw voorafgaan.
In Het Boek publiceert O. Dambre een uitvoerige Bibliographie van de werken
van Justus de Harduyn (Gent 1582-Oudegem 1642). Het stuk geeft meer dan de titel
belooft, en behalve de bibliographie bevat het een studie over de persoonlijkheid en
de werken van dezen Zuid-Nederlandschen poeët der Hoog-Renaissance, van wie
talrijke boeken bij Antwerpsche drukkers van de pers kwamen.
A. Geerebaert S.J. publiceert in de Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke
Vlaamsche Academie (Maart 1924) de Inleiding tot zijn Lijst van de gedrukte
Nederlandsche vertalingen der oude Grieksche en Latijnsche schrijvers. Ook dit
stuk biedt voor de studie der Antwerpsche bibliographie een ongemeen belang. In
de Gulden Passer I 1923, blz. 126-136 beschreef Geerebaert een door hem ontdekte
te Antwerpen gedrukte Cato-vertaling van 1574. Op blz. 193 van denzelfden
De Gulden Passer. Jaargang 2
156
jaargang deed Dr R. Apers opmerken dat deze Nederlandsche Cato reeds ‘was gekend
door de Erasmusbeschrijvers’, met welke ‘Erasmusbeschrijvers’ de redactie der
Bibliotheca Erasmiana bedoeld is. Ik meen beslist te mogen verzekeren, zegt P.
Geerebaert, dat genoemde redactie nergens het boekje bekend heeft gemaakt en dat
in plaats van ‘gekend door’ te lezen is ‘bekend aan’. Een vraag om inlichtingen aan
Dr Apers is onbeantwoord gebleven’.
Vragen om inlichtingen.
Demandes de renseignements.
In een verzamelbandje van de Bibliothèque Nationale te Parijs vond ik onlangs,
samengebonden met een paar andere Nederlandsche fragmenten, twee bladen met
een colophon, in-4o, die ik, dank zij het opschrift van een hoofdstuk: Vâ vier
bisscoppê die Tondalus d[aer] vant en kende ||... dadelijk kon terechtbrengen. Ze
behooren thuis in een uitgave van het Boeck van Tondalus vysioen, volgens het
colophon gedrukt te Antwerpen bij Henrick Eckert van Homberch op 18 Feb, 1515.
Klaarblijkelijk zijn het de twee laatste bedrukte bladen van het boek. Het Parijsche
fragment draagt de signatuur: Réserve B 24104 (4).
Bij R. Verdeyen en J. Endepols, Tonalus' Visioen en St-Patricius' Vagevuur I-II
(Gent-'s Gravenh. 1914-17) wordt deze uitgave niet vermeld en Prof. Dr R. Verdeyen,
die ik over mijn vondst raadpleegde, bleek haar ook thans nog niet te kennen. Schuilt
soms in een openbare of bizondere bibliotheek, 't zij in België of elders, een volledig
exemplaar van deze editie? Mededeelingen daaromtrent zullen dankbaar door mij
ontvangen worden.
M.E. KRONENBERG,
Laan van Meerdervoort, 110, 's Gravenhage.
September 1924.
De Gulden Passer. Jaargang 2
157
Doodsbericht. - nécrologie.
Dr. Paul Buschmann (1877-1924).
Geheel onverwacht is deze pas 47-jarige geleerde, die een der ijverigste en knapste
bestuursleden was van de ‘Vereeniging der Antwerpsche Bibliophilen’, ons ontrukt
geworden. Weggemaaid in volle werkzaamheid, laat hij in ons midden een leemte
na, welke zeer moeilijk zal kunnen worden aangevuld.
Buschmann was een der interessantste figuren uit onze intellectueele wereld.
Gesproten uit een aloude drukkersfamilie, zelf vertrouwd met al de geheimen der
edele typographische kunst, stelde hij meer dan gewoon belang in alles wat betrof
de geschiedenis onzer plaatselijke boeknijverheid. Hij was van het ras der oude
Antwerpsche printers, die van de 15e eeuw af, de typographie tot een kunst hadden
weten op te voeren. En ofschoon hij door zijn ambtsbezigheden als conservator van
het Koninklijk Museum voor Schoone Kunsten te Antwerpen zich noodzakelijk meer
met de geschiedenis der plastiek bezig hield, was niets hem vreemd wat behoorde
tot de kunst van het boek. De plaatselijke geschiedenis van Antwerpen, het schitterend
verleden zijner geliefde moederstad, boeide hem in alle bijzonder heden.
Voor onze vereeniging was hij een uitnemend en steeds bereidwillig raadsman,
en meer dan eens was hij in de gelegenheid ons met zijn uitgebreide kennissen
diensten te bewijzen.
Maar wij missen in hem daarenboven een vertrouwden en verkleefden vriend die,
in ons midden, door zijn zeldzame hoedanigheden van hart en geest, aller sympathie
had weten te winnen. Wij bewaren van hem een onvergankelijke herinnering.
Aan zijne familie, in de eerste plaats aan zijn jonge weduwe Mevrouw Elza
Buschmann-van Rijswijck, bieden de ‘Antwerpsche Bibliophilen’ de betuiging van
hun diepe en oprechte deelneming.
De Gulden Passer. Jaargang 2
1
Bulletijn van de verkoopprijzen van oude Antwerpsche drukken,
onder redactie van
Bulletin des prix de vente d'anciennes impressions anversoises, sous
la rédaction de
M. Sabbe, J. Eelen & A.J.J. Delen.
Beleefd verzoeken wij de heeren boekhandelaars van hier en elders ons regelmatig
hunne catalogen te doen geworden.
Nous prions M.M. les libraires du pays et de l'étranger de nous faire parvenir
régulièrement leurs catalogues.
ALBERT DE TAVERNIER, FILS.
Rempart Ste Catherine, 54, Anvers.
Vente publique M.S. Belloy, le 30 juin 1924.
1. Af-Beeldinghe van d'Eerste Eeuwe der Soc. Jesu. Antw.,
Plantijnsche Druckeriie, 1640, in-4o, rel. v. anc. Titre gravé et nombr.
figures d'embl.
Fr. 40,12. Biblia Sacra, dat is de geheele H. Scrifture. Antw., P. Jacopsz,
1657. infol. rel. chagr. mod. Avec front. gravé s. cuivre et fig. s.
bois par V. Sichem.
Fr. 45,46. David (P.J.) - S.J. Messis Myrrhae et Aromatum ex instrumentis
ac mysteriis Passionis Christi colligenda ut ei commoriamur et
Pancarpium Marianum. Antv., ex. off. Plantiniana, 1618, in-8o, cart.
pap. mod. Titre et 50 pll. grav. par. Galle.
Fr. 18,50. De la Serre. - Le miroir qui ne flatte pointe. Anvers, J. Huyssens
1647, in-4o, rel. v. anc. Av. front. et 4 gravures
Fr. 8,69. Galloni (Ant.) - De SS. Martyrum cruciatibus liber Antv. A. Frisi,
1668, in-18o vel., tr. dor. Av. front. et nombr. gravures.
Fr. 20,84. Hazart (Corn.) - Kerckelijcke Historie. Deel I. Antw., Cnobbaert,
1682, in-fol., rel. v. Av. front. et planches
Fr. 4,85. Hazart (Corn.) - Triomph der Pausen v. Roomen. Antv., M.
Knobbaert, 1678. 3 vol, in-fol. vél. avec nombr. portr. et pll.
Fr. 22,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
2
106.
107
124.
135.
136.
137.
138.
140.
142.
145.
147.
152.
Joseph A.S. Barbara - Het Geestelyck Kaertspel met herten Troef
oft t'Spel der Liefde. Antw., Rymers, s.d., in-12o, rel. av. gravures
Fr. 4,Kort Begryp v.d. Heylighe Schriftuer. Getrocken uyt de H.H.
Vaders en de Leeraers. Antw Wed Van der Hey. 1766, 2 vol. in-8o,
v. av. fig. grav. sur cuivre
Fr. 10,Mallants (P.) - Het leven... van den H. Patriarch Bruno. Antw. C.
Woons, 1673, in-12, dem. rel. v. Av portr. et grav. par Bouttats, etc.
Fr. 6,Missale Romanum ex decreta... Pii V. Antv. ex archityp.
Plantimana, 1725, in-fol. rel. v. anc. ais de bois, avec gravures
Fr. 20,Missale Romanum... ex decreta Clementis VIII. Antv., ex archityp.
Plantiniana, 1757, in-fol. pl. rel. v. anc., dos et plats ornés, ferm. en
argent. Av. grav.
Fr. 22,Missale Romanum... ex decreta Clementis VIII. Antverpiae, ex
archityp. Plantiniana 1765, in-fol., pl. rel. veau maroquiné rouge,
fil. 3. plats, ferm. et coins en argent.
Fr. 60.Molina (C.) - Den oprechten Schriftuerlijcken Roomsch-catholijcken
Mondt-stopper... Antw., J. v. Soest, 1739, in-12o, dem. rel. vél.
Caract. goth.
Fr. 12,Nakatenus (W.) - Het open Paradijs des Hemels. Antw., Verdussen,
s.d. in-12o, pl. rel. v. maroq., dos et plats ornés, fermoires argent.
Fr. 28,Officium Beatae Mariae Virginis, Antv.. ex off. Plantiniana, 1759,
in-4o, cart., n.r. Av. 50 grav.
Fr. 28,Opmeer (P). - Martelaars Boek, ofte Historie der holl. Martelaren,
welken om het christen cathol. geloof en Gods-Dienst,... sijn
omgebracht. Antw., P. Van der Meersche, 1702, 2 vol. in-8o, dem.
rel. v. mod. Av. 2 titr. gr. et 31 portr. et fig, et gr. pl. repliée. Car.
goth. (bel. exempl.)
Fr. 22,Pauwels (J.A.F.) - De verkeerde Wereld tot het Goed
aengewackert... Anw, De Cort, 1769, in-12o, rel. v. anc.
Fr. 8,Pinelli (Eerw. Vader.) - Den Costelijcken Spieghel der religieuse
Volmaecktheydt. In de nederl. tale overgeset, bij Cartuyseren tot
De Gulden Passer. Jaargang 2
Loven. Antw., Gheleyn Janssens, 1605, in-12, vél Cart. goth. Fig.
s.l. titre.
Fr 4,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
3
153.
158.
170.
196.
258.
274.
537.
606.
613.
613.
Poirters (P. Adr.) - Het masker vande Wereldt afgetrokken,
T'Hantw., We Cnobbaert, s.d. in-4o rel., v. anc. Av. titre gravé et
fig. d'embl. gr. s. cuivre. (rare)
Fr. 12,Processionale pro Ecclessiis ruralibus... Antv., J.B. Verdussen.
1746, in-4o, rel. v. est. mus. notée.
Fr. 6,Schoenius (W.) - De weg der Suyverheyt van d'Hollandse Maegde
gemaekt. Antw., Ph. v. Eyck, 1676, in-12o, vél. titre grav.
Fr. 9,Verstegen (R.) - Theatrum Credulitatum Haereticorum nostri
temporis. Antverpiae, ap. Adr. Huberti, 1592, in-4o, rel. vél. ornem.
à froid s. plats. av. 29 grav. représentant les cruautés commises en
France et dans les P.B. par les Gueux. Dans la der. partie on trouve
la pl. représentant l'exécution de Marie Stuart. (très rare)
Fr. 95,Placcaeten ende Ordonnantien vanden Hertoghen van Brabant...
Antw., H. Aertssens, Brussel, Velpius en Fricx 1648 (1738), 10 vol.
in-fo. pl. rel. v. anc. orné. avec frontispice. Très bel exempl.
Fr. 75,David (R.P.J.) - Occasio arrepta, neglecta. Illuis commoda: illuis
incommoda. Antw., ex off. Plantiniana, 1605, in-4o. vél. Titre grav.
et 13 grav par Galle
Fr. 16,Lipsius (J.) - Twee boecken vande stantvasticheyt... ende in de
nederl. tale overgeset door J. Mourentorf 't Antwerpen, bij Chr.
Plantijn. 1584, in-12o, pl. rel. v. jans ornem. à froid sur plats, t. dor.
n.r. Marque d'imprim. sur le titre
Fr. 60,Hugone (Herm.) - Pia Desideria Emblematis elegiis et affectibus
Vulgavit Boetius à Bolswert. Antv., H. Aertssens, 1628, in-18o Dem.
rel. dos et coins chagr. dos orné, tr. dor. (rel. mod.) avec nombr. fig.
d'embl. grav. s. cuivre.
Fr. 26,Vaenius (O.) - Batavorum cum romanis Bellum, a Corn. Tacito lib.
IV et V. Hist. olim descriptum... figuris nunc aeneis expressum.
Antv., ap. auctorum vaeneunt, 1612, in-4o obl. avec 35 grav.
Fr. 24,Vaenius (O.) - Batavorum cum romanis Bellum, a Corn. Tacito lib.
IV et V. Hist. olim descriptum... figuris nunc aeneis expressum.
Antv., ap. auctorum vaeneunt, 1621 in-4o, obl. avec 35 grav. Empl.
rel. vélin.
Fr. 34,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
4
777.
780.
782.
840.
844.
932.
950.
951.
954.
Sadeler (R.) - Bavaria Sancta Maxim. Ser. Pr. Impr. ducis auspiciis.
Coepta, descripta eidemq... a M. Raduo. Antv. 1615, titre et 58 pl.
- id. Bavaria Pia... Antv., 1628. Suite de 3o pl. - Bavariae Sanctae.
Vol. III Antv., 1627, 29 pl. Montées en un album in-4o, obl. cart
Fr. 55,Sandrart (J.V.) - Sculpturae veteris admiranda, sive delineatio vera
perfectissimarum eminetissimarum que Statuarum... Norimbergae,
Frobergii, 1680, in-fol., dem. rel. vel. avec nombr. pll. de statues
grav. par Colin d'après Sandrart
Fr. 35,Teniers (Dav.) - Antverp. Theatrum pictorium, in quo exhibentur
ipsius manu delineatae ejusque cura in aes incisae, picturae
archetipae Italicae... in Pinacothecam suam Bruxelles collegit.
Antverpiae, ap. J. Peeters, 1684, in-fol., rel. Avec 244 pll. (sur 246)
grav. sur cuivre
Fr. 130,Boaistau, de Tesserant en de R. Hoyer. - Het wonderlijck
Schadt-Boek der historien... Antw., Mesens, 1670, 2 t. en un fort
vol. in-12, vél. Avec nombr. fig. sur bois. Car. Goth.
Fr. 3,Opmeero P. et L. Beyerlinck. - Opus chronographicum orbis
universi a mundi exordio usque ad annum 1611. Antv., H. Verdussi,
in-fol., rel. v. est. ais de bois, fermoirs, titre grav. et portraits gravés
sur bois.
Fr. 24,Bottelgier (Jud.) - Dits die excellente Print-Cronike van Vlaenderen
beginnende van Marlen Bart tot Leopold II, T'Hantw., J. Van Ghelen,
pet. in-8o tr. non rogné. Avec fig. sur bois. (Rare)
Fr. 9,Van Meerbeeck (Adr.) - Chroniicke vande gantsche Werelt, ende
sonderlinghe vande Seventhien Nederlanden. Antw.. H. Verdussen,
1620 fort vol in fol. rel. v. Avec titre gravé et nombr. port. A la fin,
belle marque typogr. Car. goth.
Fr. 24,Van Vaernewyck (M.) - De historie van Belgis diemen anders
noemen mach den Spieghel der Nederlandscher oudtheydt t'Hantw.,
H. Verdussen, (1666) in-fol., dem. rel. v. Fig. s. bois. Caract. goth.
Fr. 18,Van Brabant die excellente Cronike. - Van Vaenderen. Hollant,
Zeelant uit generael. Vander oorspronck des lants van Ghebre, ende
ooc die afcomste der hertogen van Ghelre... tot den jaren 1530 in
Junio. - In fine: Gheprent tot Antwerpen op de Lombaerde Veste,
bi mi Jan Van Doesborch in 't jaer O.H. 1530, in-fol., vel. à rebords
Fig. sur bois s.l. titre et dans le texte, marque typograph. et gr. pl
dépliée
De Gulden Passer. Jaargang 2
Fr. 750,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
5
972.
976.
1053.
1067.
1160.
1174.
1257.
1321.
1324.
1328.
1334.
Bochius (J.) - Descriptio publicae gratulationes spectaculorum et
ludorum in adventu ser. Princip. Ernesti archiducis Austriae,...
Belgicis prov. a regia 1594, 18 julias Antverpiae, edit Anv., ex off.
Plantiniana, 1595, in-fol.. rel. v. Titre gr. et pl.
Fr. 65,Gevartuis (Carp.) - Pompa introitus honori ser. Principis Ferdinandi
Austriaci... Antv. ap. Theod. Thulden, 1635, in-fol., vél. avec titre
grav. portr. et pll. grav. d'après P.P. Rubens
Fr. 170,Lipsius (J.) - De militia romana liber quinque Antv., ex off.
Plantiniana, 1614. in-4o, rel. v. aux armes. Avec pl. et fig.
Fr. 22,Philonis ludaei opera... Exegetica in libros mosis, de mundi opificio,
historicos, et legales. Antv., Keerbergen. 1614, in-4o vélin
Fr. 12,Guicciardin (Lod.) - Description de tout le Pay-Bas... Anvers,
Silvius 1567, in-folio, vel. avec nombr. cartes, plans et pll.
Fr. 80,Fransche Mercurius, of bondige beschrijving van geheel Vrankrijk,
en desselfs landtschappen, steden, kastelen, etc. Antw., bij M.
Cnobbaert, 1666, gr. in-8o obl. rel. v. avec front. et nombr. plans,
cartes et vues, etc. gr. s. cuivre
Fr. 45,Den grooten herbarius met al sijn figueren der cruyden, om die
crachten der cruyden te onderkennen, met een tafele, vanden namen
der cruyden in latyn en de duytsche... Geprent Tantwerpen, bi mi
Simon Cock, (1547), in-4o, dem. rel. vel. Titre en rouge et noir.
nombr. fig. sur bois.
Fr. 35,Becanius (J.) - Onginis Antverpianae, sive cimmeriorum
Becceselana nov. libros complexa. Antverpiae, ex off. Christ.
Plantini. 1569. in-fol, rel. vél.
Fr. 50,(Christyn). - Nobilitas sive septem Tribus patriciae antverpiensis.
Sec. édit s.l. 1689. in-16o. Vél. avec front, et fig. d'arm
Fr. 20,
De gedachtenis der Sneeuw Constenaren... verthoonende alle de
Sneeuwe Beelden ghemaeckt binnen Antwerpen in januario 1716.
Antw., P. Robyns, s.d., in-16o, rel. v. anc. Avec front. et fig.
Fr. 10,de Smidt (Fr.) - Hondert-jaerigh Jubelevreught bewezen in deze
stadt Antwerpen ter oorsaeke van de herstellinge des Geloofs in
t'jaar 1585... behelsende de bedietsels en de opschriften der Arcken,
vertoonende de Triumph-Waegens, etc Antw., H Verdussen, 1605,
De Gulden Passer. Jaargang 2
in-4o cart. n.r. avec 1 portr., vue de l'hòtel de ville et 12 arcs de
triompge grav. par Bouttats
Fr. 30,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
6
1335.
1336.
1374.
1375
1381.
1382.
1383.
1385.
1390.
De Triumphe van Antwerpen, de seer wonderlycke schoone
triumphelijcke Incompst van Philips, prince van Spaignien,... in de
stadt van Antwerpen, anno 1544 Geprint T'Antwerpen, voer P.
Coecke v. Aelst, by Gillis van Diest, 1550, in-fol. dem. rel. maroq.
gros nerfs. dos à compart. (rel. mod.)
Fr. 375,Diercxsens (J.C.) - Antverpia Christo nascens et crescens. Antv.,
1673, 7 vol. in-8o, dem. rel. chagr. bleu tr. rouge. Avec front
Fr. 30,Ordonnantie Albertine ofde Polici ende Administratie van de
goederen ende inne-komen der stadt Antwerpen. 23 Okt. 1659.
Antw., Jouret, 1720 - id. 15 Jan. 1618 Ens. 2 vol. in-4o.
Fr. 10,Ordonantie van de Ertshertoghen... rakende het stuck vande Gulden
ende Borgerlijcke Wacht der stadt van Antwerpen. Antw., G. v.
Wolsschaten 1618. - id. Plantynsche Druckeriie, 1623. - Ordonnantie
van mijne Heeren Schouteth,... der stadt van Antw... op den
particulieren Reghel ende handel van de Wacht der selven stadt.
Antw., Plantijnsche Druckeriie, 1623. Ens. en un vol., in-4o, dem.
rel. vél.
Fr. 12,Proces tusschen de gene der stadt Antwerpen.. en de gene der stadt
Mechelen ten andere. Treur-Galm over den Mechelschen Maenen
blusch overwonnen door den Antw. Zielen-Blusch. S.I. n.d. (Anvers
17...) in-4o de 6 ff. - Klucht Verssen rymende met het proces v.
Sinjoor; oft tweede proces... Gedruckt in Elizeus Pleyn, 1766, in-4o
de 16 pages. Mechelschen Weer-Galm in antwoord op den Antw.
Alphabetico. Apologist Innocentius dien eerste v.d. naem, by C. De
Wit in de naeckte waerheidt, 1735, in-4o, de 6ff. Ens. 3 op. in-4o.
Fr. 18,Rechten en de Costumen van Antwerpen. Antw., Plantijn, 1682,
in-4o, dem. rel. v. Avec carte.
Fr. 22,Recueil de 48 ordonnances, avis et proclamations des 16e et 17e
siècle, émanant du magistrat de la ville d'Anvers. Anvers, en un
vol., in-4o, dem. rel. vel.
Fr. 12,Robiano (Cte de). - Collection des dessins des fig. et des groupes
qui ont été faits de neige dans plus. rues.., d'Anvers... Janv. 1772.
Anvers J. Carstiaenssens, in-8o, pl. rel. veaux. n.r. (rel. moderne).
Avec 24 pl. gravées.
Fr. 30,(Roveroy). - Kronijk v. Antwerpen... Antw. in-fol. rel. t.
Fr. 14,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
1393.
Scribani (Car.) - S.J. Antverpia. Antv., ex off. Plantiniana, 1610
in-4o, rel. veau anc. Avec cartes et pll.
Fr. 45,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
7
1411.
1452.
(Willems). - Histor. onderzoek naer den waren naem der openb.
plaetsen en andere oudheden van Antwerpen. Antw., 1828 in-8o
Cart. pap. Avec planches.
Fr. 20,Vloers (P.) - Vande wonderlijcke mirakelen vanden H.
Roosen-Crans. Antw., in-8o, rel. v. Titre grav. et fig. d'embl. Car.
goth.
Fr. 4,-
ALBERT DE TAVERNIER.
Rempart Ste Catherine. 53. - Anvers. no: 49, Juillet 1924.
12. Requeste van de goede mannen van den Ambagte deezer stad
Antwerpen. Antw.. Parys, (1790). - Naer Berigt... over de
misbruycken... binnen deze Gilden ingestopen. S.I., 1791. Plan
betrekkelijk de verbetering des Armsfinantiën. Door J. Deckers.
Antw., 1817. Ens. 5 op. in-12.
Fr. 5,31. Bibel (De) inhoudende het oude ende nieuwe Testament...
Antwerpen, bij die Wwe van J. van Liesveldt, 1560, in-fol. Dem.
rel. v. (18e S.) av. titre entouré de fig., carte, grav. s. bois et lettrines.
(Car. goth.)
Fr. 90,86. Concilii Tridentini (Sacrosancti et oecum.) Paulo III, Julio III....
celebrati Canones et Decreta... Duorum eruditiss Joh. Sotealli et H.
Luttii. Antv., ex off. Plantiniana, 1586, in-12. Rel. v
Fr. 15,151. (Dupuis). Leevensbeschrijv. van J.B. Dupuis, geboortig van
Antwerpen, inhoudende zijne zeven-en-twintig en half jaerige
gevangenis, in handen der Barbaeren en tot Algiers. Antw., Parys,
1818, in-32. av. portrait.
Fr. 3,180. Gervatius (Casp.) - Icones Imperatorum Romanorum, ex priscis
numismatibus ad vivum delineatae, et brevi narratione historica
illustrata per H. Goltzium... Antv-, Verdussen. 1708. in-fol, Dem.
rel. v. Av. titre grav. et 160 pll. de méd. grav. en bistre, par Galle.
203.
214.
Fr. 65,Heyman Jacobsz. - Sondaeghs Schole, ofte uytlegginge op de
Evangeliën van de Sondagen, alsoo men die hout in de H. Kerke..
Antw., Ger. van Bloemen, 1720, in-12, br. Titre entouré de fig. s.
bois, et fig. s. bois dans le texte. Caract. goth.
Fr. 15,Hosschius (S.) - S.J. Elegiarum libris ex. Item. G. Becani ex eadem.
Soc. Idyllia et Elegiae Antw., ex off. Plantiniana, 1667, in-32, vel.
Fr. 6,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
260.
Loterie. - Conditien ende voorwaerden, waer op ghelot sal worden
inde Loterije binnen Antwerpen. Op-gherecht door H. van Soest, 't
Antw., v. Soest, (1694). in-16. Av pl. repliée.
Fr. 20,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
8
411.
452.
470.
Reinardiana. - Reynaert de Vos, of het oordeel der dieren. Antw.,
Herleyn, s.d., in-12. Fig. s. bois. Rare
Fr. 6,Testament ('t Nieuw) Ons salighmaeckers Jesu-Christi. Mitsgaders
d'Epistelen uit 't oude Testament... Oversien en verbetert nae den
laetsten roomschen text door den Eerw. H. Henricus van den
Leemputte. 't Hantw., v. Tongeren. 1642, fort vol. in-12, Rel. v. anc
Av. fig. s. bois. Car. goth
Fr 18,Van Geluwe (A.) - Catholijcken Echo, ofte waeren Gendtschen
Weder-Galm, 5 deelen. Antw., Cnobbaert, 1650, en un vol. in-12.
Rel v. Av. gravure. Car. goth.
Fr, 10-.
A. DE TAVERNIER.
20, Rue Courte du Jour, Gand. - No 115. Juillet 1924.
71. Bottelgier. - Dits die excellente printcronike van Vlaenderen
beginnende van Marten Bast eersten forestier van de Republique
dezer provintie en behelzende alle de vroome feyten die aldaer ende
in de geunieerde provincien begaen zijn, tot en met de regeeringe
van den Keyser Leopoldus II. Antw., (1792) in-12. cart. non rogné.
Av. figures (caricatures) sur bois. (Rare).
Fr. 30,467. Ogier (O.) - De seven hooft-sonde speelsghewijse, vermakelyck
ende leersaem voorgestelt. Antw., 1715, in-12, rel. v. Av. titre gravé,
portrail et 7 grav. par G. Bouttats.
Fr. 15,598. Smetius (H.) - Prosodia in novam formam digesta. Antv., J.
Meursius, 1660, in-12, rel. v. (Reluire fatiguée.).
Fr. 4,EMILE NOURRY.
62, me des Ecoles, Paris (Ve) - No 180 - Juin 1924.
137. Chansons anciennes, - Livre septième des Chansons vulgaires, de
diverses autheurs à quatre parties, convenables et utiles à la jeunesse
Toutes mises en ordre selon leurs tons. Avec une briève et facile
instruction pour apprendre la musique. Ténor. En Anvers, de
l'imprimerie de Pierre Phalese, au Roy David, I6I3, in-4 oblong,
vélin blanc. (Rel. mod.)
Fr, 600249. Sénèque. - Opera quae exstant omnia à Justo Lipsio emendata et
scholis illustrata. Editio quarta, atque ab ultima Lipsi manu aucta
Liberti Fromondi scholiis ad quaestiones naturales, et ludum de
Morte Claudii Caesaris, quibus in hac editione aecedunt ejusdem
Liberti Fromondi ad quaestiones naturales excursis novi. Antverpiae,
De Gulden Passer. Jaargang 2
ex Off Plantiniana, Balthasaris Moreti, 1652, in-fol., vélin ivoire à
recouvrement dos orné, fil. sur les plats, tr. dorées. (Rel. anc.)
Fr. 120-
De Gulden Passer. Jaargang 2
9
F. MONIER.
4, rue de Clichy, Paris - No 3 - Juillet 1924.
1280 Eschyle et Sophocle. - Aeschyti Tragediae VII. 1 vol. Sophoclis
Tragediae VII. 1 vol. Antverpiae, ex officina Christ. Plantini, 1580,
ensemble 2 forts vol. in-18o, veau fauve anc., triple filet dor. s les
plats, dos ornés, tr. rouges.
Fr. 50,ETIENNE REBOURSEAU. 11, rue du Chapeau-Rouge, Dyon - No 5 Août-Sept. 1925.
568. Alciati (Andreas). - Emblemata cum cominentariis, quibus
emblematum omnium aperta origine, meus auctoris explicatur, et
obscura omnia dubiaque illustrantur per Cl. Minoem Divionensem.
Anvers, Plantin, 1577, in-12, rel. bas. dos orn. (lég, mouill.)
Fr. 55,748 Sophocles tragoediae VII. - In quibus multa munda sublata,
carminum ratio hactenus obscurior, nunc apertior proditur opera G.
Canteri. Anvers, Plantin. 1579, in-12, rel. bas. anc.. dos orn. (coiffe
déch., rel. frott., manque 1 fermoir.)
Fr, 12,ALBERT BESOMBES.
40, rue Le Peletier, Paris (IXe Arr ) No 68 - 1924.
186. La joyeuse et magnifique Entrée de Monseigneur Fraiçois, fils de
France... duc de Brabant, d'Anjou, Alençon, Berri, etc., en sa très
renommée ville d'Anvers. A Anvers, de l'Impr. de Christophe
Plantin. 1582, in-fol. de ff. prélim. non chiff, 46 pp. et 1 f. non chiff.
pour l'extrait du privilège, maroq. bleu, doubles comp. de fil. à la
Du Seuil, encadrem, à la Tournes à froid, milieux dor., dos orné,
dent. int., tr. dor. (Lortie.)
Fr. 1000,225. Haeften (B.) - Schola cordis, sive Aversi à Deo cordis ad eumdem
reductio et instructio. Antverpiae, Verdussen, 1663, in 12, titre gr.,
fig., maroq. rouge, dent., dos orné, tr. dor. (Rel. anc.)
Fr. 250,244 Hugo (Hermann). - Pia Desideria, emblematis, elegiis et affectibus
SS. Patrum illustrata. Antverpiae, Aertssen, 1628, pet. in-12, fig.,
maroq. rouge, fil. à froid, dent. int, tr. dor (Petit-Sincier).
Fr. 180,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
10
F. BLONDEEL.
Ezelstraat, 3, Brugge - Nr 13 Juli 1924.
4 Af-Beeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeyt Jesu. (Titelbl. ontb.)
1640 (Uitg. van Plantijn), in 8o beb.
Fr. 25,81. Buchlerus (Joan.) - Thesaurus phrasium poeticarum. Antverpiae,
1620, in 8o, rel. parch.
Fr. 10,86. Cabiliavum (P P.) - Epistolarum Heroum et Heroidum Libri
quatuor. Antverpiae, 1636, in-16o led. b.
Fr. 2,25
E. SELE.
Hoornstraat, 12, Antwerpen - Nr 6.
2966. Af-Beeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeit Jesu voor ooghen
gestellt door de duyts-nederlandsche provincie der selver Societeyt.
t'Antwerpen in de plantijnsche druckerye, 1460, 4o. Oude
kalfslederband, op de hoeken sletig
Fr. 60,2981. David (E.H.P. Joannes). - Christelycken Waerseggher. De
principale stucken van 't Christen geloof en leven in cort begrijpende.
Met een rolle der deugtsaemheyt daer op dienende. t'Antwerpen, in
de plantijnsche drukerye bij Jan Moerentorf, 1603. 4o, zwart hlf.
lederb. (mod.)
Fr. 75,3030. Ovidius Naso (P) - De brieven, ghenaemt in 't Latijn ‘Epistolae
Heroidum’. Met uytlegghinghe versiert Antwerpen, Hennrick
Aertssens, 1622 8o, Gansch perkament
Fr 12,3047. Sucquet (P. Antonius), p. P. Gerardus Zoes. Den wech des Eeuwich
Levens. Met beelden verlicht door Boëtius a Bolswert. t'Antwerpen,
Hendrik Aertssens, 1622. Oude kalfslederb, versl. op voor- en
achterpl. Rug en hoeken slet.
Fr. 75,MARTINUS NYHOFF.
Lange Voorhout, 9, La Haye - Nr 504.
108. Edictum. - Philippe II regis, de librorum prohibitorum cataloga
observando. Antv., Chr. Plantin, 1570, pet in-8 br., n.r.
fl. 10,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
11
164.
165.
292.
293.
477.
480.
511.
556.
Concilii Tridentini, Paulo III et Pio IV celebrati, conones et decreta.
Antv., Chr. Plantin, 1571, pet. in-8o veau
fl. 6,Ordonnantien ende decreten v.d. heyl. Concilie generael ghehouden
tot Trenten onder Paulus III (1545-47), Julius III (1551-52) en Pius
IV (1562-63). Antw., W. Silvius, 1570, pet. in-8o, veau, dos doré
fl. 25,Estius (W.) - Waerachtighe historie van de martelaers van Gorcom,
die veur het Catholijck gheloove van de ketters ghedoodt zijn inden
iaere MDLXXVI, U. h. Lat. d. W. Spoelbergh Antw. J. Moerentorf,
1604, pet. in-8o, cart.
fl. 18,Sainctes (Cl. de) - Liturgiae, s missae sanctorum patrum Jacobi
apostoli, Basilii Magni, è cod. Lat. tralat., Joannis Chrysostomi,
interpr. L. Thusco. De ritu missae et eucharistia, ex ll. Dionysii
Arcopagitae, etc. Antv, J. Stelsius, 1562. - P. Montanus, Dominicae
afflictionis sec. quat. evang. enaratio. Antv. M. Nutius Vidua, 1563
- En 1 vol. pet. in-8o, veau.
fl. 15,Zarate (A. de) - De wonderlycke ende warachtige historie vant
coninckrijck van Peru geleghen in Indien, inde welcke.. de
gheleghetheydt, costuymen... overvloedicheyt des gaudts en de
silvers..., vanden steden, plaetsen ende inwoonders... alle de
oorlogen... teghen d'Indianen, etc Thantw, J. Verwithagen, 1573.
Avec carte de l'Amérique du Nord et grav. s. bois dans le texte par
Ant. Nicolaï. 4o. vélin
fl. 150,Augustinus (S. Aur.) - Vierighe meditacien oft aendachten. Ende
die alleenspraken der sielen tot God. Ende dat hantboecxken vand'
aenscouwingen Christi. Noch S. Bernardus devote aendachten. Ende
een boecxen van S. Anselmus ghenaemt. Die strale der Godlijcker
liefden etc... alle nyeu overgheset d. Anth. v. Hemert. Thantw.,
Symon Cock, s d. (A la fin.) Thantw., Claes v.d. Wouwere, 1562.
Av 80 grav, s. bois (dont q.q. unes répétée:) pet. in-8o, veau, av.
fermoirs et un ‘ecce homo’ sur les plats
fl. 45,Stanihurst S.J.G. - Veteris hominis per expensa quatuor novissima
metamorphosis, et novi genesis. Anv. 1661 Av. front. et 4 pl., dont
1 danse de mort. pet. in-8o, vélin.
fl. 4,50
Tagliente (G.A.) - Lo presente libro insegna la vera acte di lo
excellente scrivere de diverse varie sortie de litere lequali se fano
geometrica ragione, Antv., J. Loëus, 1545 28 ff 4to. Plein mar. vert
foncé, dent. mar. vert foncé, dent. inter., dor. s. tr. (Hardy Mennil).
Bel ex.
De Gulden Passer. Jaargang 2
557.
fl. 250,Vicentino (L.) - Operina da imparare' di scrivere littera
cancellarescha. Antv., J. Loe, 1546. 28 ff. to. Plein mar. vert foncé,
dent. inter., dor s. tr. (Hardy Mennil) Bel exemplaire.
fl. 250,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
12
LEO. L. OLSCHKI.
2, Lungarno Corsini, Florence - 21, Fontanella Borghese, Rome
no 79. - A XXXIX.
56. Bochius (Joannes). - Descriptio publicae gratulationis.
spectaculorum et ludorum, in adventu Sereniss. Principis Ernesti
Archiducis Austriae, ducis Burgundiae, Belgicis Provinciis praefecti.
an. 1594, 18 Kal Julias, aliisque diebus Antverpiae editorum. Cui
est praefixa de Belgii principatu brevis narratio. Accessit Oratio
funebris in archeducis Ernesti obitum ijsdem provinciis
luctuosissimum Antverpiae, ex officina Plantiniana, 1595, in-fol.,
fig. s.c. Veau vert. fil., dos orné, dent, intér., tr. dor. (34636).
fr. Suisses 400,S. BOCCA. (Alberto Bocca).
27. Via Fontanella di Borghese. - Roma (9). No 298.
235. Chiffletius (Jo. Jac.) - De linteis sepulchralibus Christi Servatoris,
crisis historica. - Antverpiae, 1688. 1 vol. 4 bas. con. tav.
Lire 15,602. Giustiniani Pompeo. - Delle Guerre di Fiandra Libri VI. Posti in
luce da Gius. Ganiurini. - Anversa, 1609. 1 vol. 4 perg. con belle
tavob.
Lire 50,653. Grivello Io. Sequano I.C. - Decisiones celeb. Sequanorum Senatus
Dolani, in quibus multa ad theoriam Juris, ad praxim et
consuetudinem spectantia explanantur. - Antverpiae, 1663. 1 vol
fol. perg.
Lire 18,675. Haeftenus Bened., Ord. S Bened. S. Benedictus illustratus sive
Disquisitionem Monasticarum libri XII quibus S.P. Benedicti regula,
regula, religiosorum rituum, antiquitates variae dilucidantur. Antverpiae, 1644. 2 vol. fol. d. perg.
Lire 1600,802. Lipsius Justius. - De amphiteatro liber. - Antverpiae, Plantin, 1598.
1 vol. 4 perg. con fig.
Lire 20,803. Lipsius Justius. - Epistolarum selectarum III centuriae, - Antverpiae,
Plantin, 1601. 1 vol. 4 perg.
Lire 10,804. Lipsius Justius. - Diva Sicemiensis sive Aspricollis Nova eius
Beneficia et Admiranda. - Antverpiae, Plantin, 1605. 1 vol. 8 perg.
Immagine sul frontesp.
Lire 16,813. Lucilius (C.) - Svessani Auruncani. Satyrarum quae supersunt
reliquiae, Fr. Jani Dousa collegit et notas addidit. - Ludg. Batav.,
Plantin, 1597. 1 vol. 4 perg.
Lire 15,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
13
842.
866.
867.
892.
990.
1009.
1013.
1019.
1205.
1300
1330.
1358
1448.
Malderus (Jo.) - Ep. Antverp. De Vertutibus theologicis et justitia
et religione, commentaria ad II. Secundae D. Thomae. Antverpiae,
Plantin, 1616 1 vol. fol. perg.
Livre 40,Marselaer (Fred). - Eg. Legatus, libri duo. - Antverpiae, Plantin,
1826, 1 vol. 4 perg
Lire 18,Marselaer (Fred.) - Kerikeion, sive legationum insigne. Antverpiae, 1618. 1 vol. 8 perg.
Lire 18,Melzo. (Cav. Fr. Lod.) - Regole militari sopra il governo e servitio
della Cavalleria - Anversia, Gio. Trognaesio, 1611. 1 vol. fol. picc.
perg. con belle tavole incise.
Lire 75,Novum Testamentum. - Antverpiae Plantin. 1584. 1 vol 12 cart.
Lire 19,Ortelius (Abraham). - Theatri Orbis Terrarum Parergon sive Veteris
Geographiae tabulae commentariis Geographicis et Historicis
illustratae, cura Balth. Moreti. - Antverpiae, Plantin, 1624. 1 vol.
fol. perg. con grandi carte geografiche incise.
Lire 150,Ovidius (Naso.) - Metamorphoseon libris XV electorum libri
totidem, cum commentariis. studio et opera Jac. Pontani S.J. Antverpiae, 1618. 1 vol. fol. perg.
Lire 24,Pagnino Sancte Lucens. - Epitome Thesauri Linguae Sanctae. Gum
augmentis F. Raphelengii. Ex officina Plantin. 1616. 1 vol. 8d. pelle.
Lire 18,Rubenus (Albert). - De re vestiaria veterum praecipue de lato clavo,
libri duo. - Antverpiae Plantin, 1665. 1 vol. d. perg.
Lire 16,Stapleton (Thom.) - Andidota Apostolica contra nostri temporis
Haereses. In Acts Apostolorum. - Antverpiae, 1595. 1 vol. 8 perg.
Lire 16,Sylvius a Brania Franc. - S.Th. Doct. Commentaria in Summam
D. Thomae Aquin. - Antverpiae, 1678. 4 vol. fol. perg.
Lire 290,Theophylactus (Bulgariae Archiep). - In omnes D. Pauli Epistolas
Enarrationes. Latine, cura Phil. Montani. - Antverpiae, 1564. 1 vol.
8d. perg.
Lire 16,Virgilius collatione Scriptorum Graecorum illustratus, opera et
industria Fulvii Ursini. - Antverpiae, Plantin, 1568. 1 vol. 8 perg.
Lire 18,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
De Gulden Passer. Jaargang 2
14
C.E. RAPPAPORT.
153. Via del Babuino, Rome. - No 45. - 15e année.
12. Apianus (Petr.) et Gemma (Frisius.) - Cosmogrophia sive
descriptio universi orbis Petri Apiani & Gemmae Frisii,
mathematicorum insignium, iam denium integritati suae restituta.
Adjecti sunt alii, tum Gemma Frisii, tum alior. auct. ejus argumenti
tractatus ac libelli varii. Antverpiae, ap. Joannem Bellerum, 1584.
Avec une grande mappemonde, plusieurs petites cartes géogr. et un
grand nombr. de figures astron. gr. s.b. dont quelquesunes mobiles.
8 ff, 479 pp., 1 f. In-4o. Vél. souple
Lire 520,56. Breughel (Pieter). - Boeren-Breughel. Suite de 8 curieuses gravures
représentant les Vertues. Brugel (Brvegel) inv., H. Cock exc., 1559.
Avec des légendes en latin. 20 × 30 cm. Montées anciennement.
Cart.
Lire 300,142. Geyn (Jac. de le Vieux). - Excercices de Cavalerie ou de manège
Suit de 22 magnifiques gravures (y compris le titre) représ. de différ.
exercices de chevaliers en riches costumes et armures Jac. Gheyn
inw. et exc. Envir. 1620. In-4o. obl. Montées anciennement. Cart.
Lire 320,212. Melzo, (Fr. Lod.) - Regole Militari sopra il guverno e servitio
particolare della cavalleria. Anversa, G. Trognaesio, 1611. Avec
titre gravé, et 15 belles et fort intéressantes planches pliées. 8 ffuch,
222 pp., 1 f. In-fol. Vélin souple.
Lire 150,323. Opera Quae exstant omnia. Justo Lipsio emend. et scholies
illustrata, aucta Liberti Fromondi Scholiis ad quaestiones naturales
et ludum de morte Claudii Caesaris. Antverpiae, ex officina
Plantiniana Balthasaris Moreti. 1623. - Avec très beau frontisp. et
3 portraits gravés s.c. par Corn. Galle. 6 ff. XXXVI, 893 pp. 3 ff.
In-fol. Vélin. dos à nerfs, ornem. à froid sur les plats, fort belle rel.
de l'époque
Lire 300,JOSEPH BAER.
6, Hochstrasse, Frankfurt a. M. - Katalog 701.
952. Sylvius (Ant.) - Omnium fere gentium nostraeque aetatis nationum,
habitus et effigies, in eosdem Joannis Sluperii Herzelensis
epigramamta, Antverp. Beller. 1572. 8o; 128 genummerde bladen,
blz. 1-135 met 120 houtsneden; de houtsneden zijn van Ant. Nicolaï
Fr. Suisses 200,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
15
954.
2990
Ortelius (Abr.) - Theatro ridotto in forma piccola.., tradotto in
lingua italiana da Giovanni Paulet, Anversa, stamp. Plantin. 1593,
a le spese di Ph. Gallo, 8o, met 170 kaarten
fr. Suisses 40,Ortelius (Abr.) - Theatrum oder Schowbuch des Erdtkreys, Antor
ff, Chr. Plantin, in verlegung Abraham Ortell. 1580, met 3e, 5e Zusaiz
desz Theatri... Antv 1584, 1591, 1597, folio, in band uit den tijd.
fr. Suisses 500,-
L'ART ANCIEN. S.A.
7. Piazza Manzoni, Lugano (Zwitserland) - No 11 - 1924.
3051. Adam Van Bremen. Historia ecclesiastica continens religionis
propagatae gesto, quae a temporibus Karoli Magni usque ad
Henricum IV, acciderunt in ecclesia non tam Hamburgensi quam
Bremensi. Eiusdem auctoris libellus de situ Daniae. Editus cura
Erpoldi Lindenbruch. 6 leaves, 156 pp, 16 leaves. With fine engraved
portrait of Count Heinrich Rantzau and printer's device. Leyde,
Plantin, 1595.
Bound up with:
Lindenbruch (Erpold). - Historia compendiosa ac succineta
serenissimorum Daniae regum, ab incerto actore conscripta nunc
vero usque Christianum IV. deducta. 2 leaves, 64 pp., 2 leaves.
Printer's device. Leyde, Plantin, 1595.
Bound up with:
Lindenbruch (Erpold). - Historia archiepiscopurum Bremensium
à tempore Karoli Magni usque ad Karolum IV. 2 leaves, 136 pp, 4
leaves, Printer's device. Leyde, Plantin. 1595.
3 books in one vol. Small 4to. Vellum
fr. Suisses 450,Aangekocht door het Museum. Plautin-Moretus.
Aquis par le Musée Plantin-Moretus.
3054. Apianus. - Cosmographiae Introductio. Antv. Jo. Bellerus, 1574.
4o Orig, vellum
fr. Suisses 140,3068. Brulius (M. Joach. O. Erem. Aug.) - Historiae Peruanae ordinis
Eremitarum S.P. Augustini libri octodecim. Non tantum rebus per
Augustianos gestis, tractatur enim de origine Peruanorum, eorum
moribus, regimine, de eorum subiectione per Hispanos etc. 2 parts
in 1 vol. 4 leaves, 276 pp. 2 leaves. 182 pp and 3 leaves. Large
printer's device. Woodcut initial letters. Folio. Vellum. (Antverpiae)
G. Lesteeuius 1651-52.
fr. Suisses 200,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
16
3087.
3314.
Lens (Arnoldus de) - In Geometrica elementa eisagoge. 3g pp.
With astronomical figures and printer's device. Antwerp, Chr.
Plantin, 1565
fr. Suisses 130Morley (Christoph L.) - Collectanea chymica leydensia quae nuper
Carolus Maetsius, Christianus Marcgravius, et Jacobus Le Mortius
in Academia Lugduno-Batava facultatus chymicae, qua professores
discipulis suis non solum ostenderunt, verum etiam dictarunt.
Redacta per Th. Muykens. 8 leaves, 544 pp., 10 leaves; 8 vo. Vellum.
Antwerp, 1702
Frs. Suisses 20,-
BERNARD QUARITCH, LIMITED
11, Grafton Street-New Bond Street, London, W. 1 - No 387 - July 1924
19. Apollonius (Livinus). - Levini Apollonii.. de Peruviae, Regionis.
inter Novi Orbis provincias celeberrimae, inventione: & rebus in
eadem gestis, Libri v... Antverpiae, Apud Joannem Bellerum..
MDLXVII.
(Col.:) Antverpiae, Typis Amati Tavernerii.
Sm. 8 vo. italic letter; with a folding woodent map of the New
World; a little waterstained; old vellum. Antwerp 1597
£3-3-0
Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus
299. Anthony I, King of Portugal. The explanation. Of The True and
Lawfull Right and Tytle, of The Moste Excellent Prince, Anthonie
the first of that name, King of Portugall, concerning his warres,
againste Philiep King of Castile, and against his Subiectes, for the
recouerie of his kingdome. Together With A Briefe Historye of all
that hath passed aboute that matter, untill the yeare of our Lord.
1583. Translated into English and conferred with the French and
Latine Copies... at Leyden In the Printing house of Christopher
Plantyn, 1585.
Sm. 4to., with a folding Genealogical Table; a good copy in modern
limp vellum, gilt edges
£9-9-0
376. Hymnal of Sarum usc. Hynorum (sic) cum notis Opusculum, ad
usum Sa.: diurus servitio, per totu annu apprime necessariu: plurimis
eliminatis media, impressum 1528 Christophor Ruremudu (Col.:)...
Antwerpie per Christophoru Endouiensem impressum: impensis
vero probi ac honesti mercatoris Godefridi de hagis
Sm 4to., Gothic letter, printed in red and black, with musical notation
throughout;. with Endhoven's device on the title and a cut of the
English Royal arms on the recto of the last leof (otherwise blank);
a very fine copy with several leaves of contemporary MS. music
De Gulden Passer. Jaargang 2
bound in at the end; purple morocco, blind tooled, gilt edges, bij
Rivière
£115-0-0
De Gulden Passer. Jaargang 2
17
538.
699.
1445.
Perret (Et.) - XXV Fables des Animaux. Vrai miroir Exemplaire,
par lequel toute personne raissonable pourra voir et comprendre,
avec plaisir et contenment d'esprit (vivante selon les sensualitez
charnelles) aux animaux et bestes brutes: composé et mis en Lumière
par Estienne Perret.
Sm. folio. title and 25 copper-plate engravings; vellum. Plantin
Antwerp. 1578
£15-15-0
Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus
Aquis par le Musée Plantin-Moretus.
Vegetius (V.) Inl Fl. Vegetii Renati Comitis, aliorumque aliquot
veterum de Re Militari libri. Accedunt Frontini Strategematibus
eiusdem auctoris alia opuscula. Omnia emendatius, quaedam nunc
primum edita a Petro Scriverio. Cum Commentariis aut Notis God.
Stewechii et Fr. Modii. Antv. Plantin, 1607
Sm. 4to., with numerous woodcuts; vellum
£2-16-0
Nicolay (Nicolas de), Sieur d'Arfeville. La Navigation Du Roy
D'Ecosse Jaques Cinquiesme Du Nom, Autour son Royaume, et
Isles Hebrides et Orchades, soubz ta conduicte d'Alexandre Lyndsay
excellent Pilote Escossois. Recueillie et redigée.. Par Nicolay
d'Arfeville... A Paris, chez Gilles Beys... MDLXXXIII...
Sm. 4to., with te excessively rare engraved folding map of Scotland,
a folding woodcut diagram, and woodcuts of the Compass, etc. in
the text; a very fine and exceptionally large copy, bound in dark
blue levant morocco, by Rivière
£42-0-0
JOSEPH BAER & Co
Hochstrasse 6. Frankfurt am Main - Nr 703.
1017. Miraeus (A) - Illustr. Galliae Belgicae script. icones et elogia. Ex
museio Auberti Miraei. Antverp, apud T. Gallaeum 1608 kl. folio.
Titel, Widmung, Wappen, Gedicht des Justus Lipsius u 58 Portr.,
Sämmtlich in Kupferstich. Pbd.
Fr. Suis. 60,TONDEUR & SÄUBERLICH
Georgiring, 3, Leipzig - Nr 15.
35. Chifletius (Joh. Jac.) - Anastasis Childerici I. Francorum Regis
sive thesaurus sepulchralis Tornaci Neruiorum effossus, c.
commentario illustratus... (Kupfervign.: Wappen). Antwerpen. Ex
officina Plantiniana Balthasaris Moreti, 1655. 4o Ppbd.
Goudmark 45,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
18
73.
78.
115.
Horae Diurnae Breviarii Romani. - Ex decreto sacro-sancti,
concilii Tridentini restituti, Pii V. Max jussu editi, Clementis VIII
& Urbanii VIII. auctoritate recogniti, in quibus ea omnia continentur,
quoe praeter. lectiones & carum responsoria, ad plenam officii
matutini recitationem pertinent. Antwerpen, Ex Architypographia
Plantiniana. 1749, 4o Ganzldrbd. (berieben) mit 3 seitig. Goldschnitt
G. mark 25,Junius, Hadrianus, medicum, Emblemata. Eiusdem Aenigmatum
libellus. Cum 58 flg. ligno inc. Antverpiae, ex off. Christoph,
Plantini, 1569, 16o. Hldr., mit Rückenverg
G. mark 80,Officium in festo omnium sanctorum ad instar Breviarii Romani
sub Urbano P.P. VIII. recogniti. Antverpiae, Ex Typographia
Plantiniana. (Nach 1700) Gr. 16. Beriebener Ganzlederbd, mit 3
seitig. Goldschnitt.
G. mark 12,-
MARTIN BRESLAUER.
Französische str., 461, Berlin W 8 - Verzeichnis 35.
2164. Boutillier (Jan). - Somme ruyrael. Antwerpen, Claes de Graeve, 3
April 1527. 4o. Goth. Type, 2 Col. 6 ungez. u. 246 gez. Bl. Xylogr.
u. typograph. Titel, rot gedruckt, Hobzschnitt u. 3 ornamental.
Holzschnittleisten geschmückt Mod Halbchagrinband mit Ecken.
G. mark 165,2195. Jordan (Raymundus). - Cotemplationes Idiote, in Duytsche gedeelt
in vi boecsckens, Overgesedt door B. Jan van Alen. Antwerpen,
Willem Vorsterman. (c. 1536). In-12. goth. Type. Mit
Tilelumrahmung, zahlr. mittleren und kleineren Holzschnitten (einige
koloriert), und kolor. Hulzschnittinitialen. Druckermarke auf der
letzten Seite, 128 ungez. Bll Rubriziert. Brauner Kalblederbd. d. 18
Jahrh mit Rückenvergoldung.
218,2200. Lemnius (Lev.) - De miraculis occultis libri IV. Item de vita cum
animi et corporis incolumilate recte instituenda libre unus,
Antwerpen, Plantin, 1574. 632 £ 8o,
2228. Münzverordnungen, Niederländische, in flämischer Sprache,
Antwerpen 1575-1576-1580. Mit zahllosen Münzabbildungen in
ausgezeichnetem Holzschnitt. 12o. 3 Werke in 1 Band. Pergt. 45,-
De Gulden Passer. Jaargang 2
159
[Nummer 4]
Bio- en bibliographische notas over Cornelis Crul.
I. Biographische notas.
Cornelis Crul behoort ongetwijfeld tot de zeldzame figuren die in onze
zestiendeeuwsche letterkunde goeden indruk maken. Hij is daar bij uitstek de
vertegenwoordiger van de volkspoëzie met haar snaaksche vreugde en haar soms
zoo diepe melancolie. Prof. Kalff was de eerste die werkelijk de aandacht op hem
vestigde en hem de waardeering schonk die zijn origineel en persoonlijk talent
verdient1).
Crul is stellig niet de mensch met de groote ontroeringen, hij beleeft zijn woelige
zestiende eeuw niet met een episch inzicht in den reusachtigen gedachtenstrijd van
toen. Hij ziet blijkbaar met de bijziende oogen van den kleinburger, die het
wereldgebeuren maar aanvoelt door de verwijderde zijriviertjes van locale
omstandigheden en anecdotisch beleven.
Niemand neemt hem dit kwalijk, als hij ons van een anderen kant zijn scherpe,
maar enge opmerkingsgave ten dienste stelt, als hij volmaakt weergeeft het verloop
van een volksche grap maar met een kleur en een oolijke wijsheid waarvan door de
eeuwen heen de frischheid volkomen bewaard blijft.
Noch G. Kalff2), noch Serrure3), noch Baekelmans4) weten in hun respectieve studies
en uitgaven rond Cornelis Crul, omtrent zijne persoonlijkheid en leven iets meer te
vertellen dan het bitter weinige dat uit zijn werk zelf blijkt. K. Ruelens veronderstelt,
zonder, (naar de onzalige gewoonte der Antwerpsche geschiedschrijvers der vorige
eeuw), zijn bronnen of redenen aan te geven, dat Crul behoorde ‘tot een Gentsche
familie uit het land van
1) G. KALFF, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde in de 16e eeuw, I, blz. 104-105.
2) G. KALFF, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, III, blz. 130. Groningen, 1907.
3) SERRURE in 't Vaderlandsch Museum V, [1863], blz. 381-399.
4) Uitgave van Een schoone ende gheneuchlicke historie of cluchte van Heynken de Luyere,
enz. Antwerpen, z.j. aanteekeningen, blz. 61-64.
De Gulden Passer. Jaargang 2
160
Waas afkomstig’1). De eenige gebaseerde bewering is die van F.A. Snellaert: nm. dat
Crul in 1533 in Antwerpen leefde2).
Naar de verklaring van L. Baekelmans zouden opzoekingen in het Antwerpsche
archief onvruchtbaar gebleken zijn3).
Wij hebben aan de gegrondheid dezer bewering getwijfeld en dat ons scepticisme
gegrond was bewijzen de volgende bijzonderheden die we uit de Antwerpsche
schepenbrieven hebben geput en die den persoon van Cornelis Crul in een kalm en
zakelijk daglicht stellen.
De dichter van Heynken de Luyere werd of op het eind der XVe of in de eerste jaren
der XVIe eeuw geboren te Antwerpen. Zijn vader heette Jan en was meerssenier in
15164). Hij overleed vóór 1523. In dit jaar vinden we voor het eerst Cornelis Crul
vermeld in onze archieven. Hij woont als burger in Antwerpen en is gehuwd met
Katelijne Petitpas, dochter van Thomas en van Lysbet Peeters5).
Over de sociale positie van Crul in het stedelijke gemeenebest krijgen we de
schaarsche inlichting dat hij in 1530 coopman6) was. Beter kunnen we nagaan hoe
het met zijn fortuin stond. We vinden daar, in een tiental schepenacten, interessante
bijzonderheden over.
In 1523, verkoopt hij, als momboir van zijn vrouw, een erfelijke rente van 12 gl.
op zijn bezit het Hoochhuys in het Kipdorp aan Godev. van den Vekene, priester en
kapelaan van O.L.V. kerk alhier. Verder renten op een hoeve te Oeleghem en daaraan
ge-
1) K. RUELENS, Refereinen en andere gedichten uit de XVIe, eeuw IV, blz. 202. Antwerpen.
1879.
2) Verhandeling over de Nederlandsche Dichtkunst in België, blz. 203. Brussel, 1838.
3) O, c. blz. 63.
4) ANTWERPSCH STADSARCHIEF. Schepenbrieven 1523, R.K. fo 279. ‘Katline Petitpas
met Cornelise Bouwens alias Crul, Janssone wijlen, eius marito et tutore’.... Jan Crul is ons
ook bekend uit een verdrag dat hij op 5 Juni 1516 aanging met zijn schuldenaar Jan Raet,
‘weerdt in de tafelronde’: Raet moest hem 20 ponden vl. te betalen bij de geboorte van het
eerste wettige kind van Keizer Karel (Schepenbrieven 1516, V.K. fo 116).
5) Idem. Schepenbrieven 1537. K.W. fo 42 ‘Katlyne Petitpas Thomasdochtere daer moeder of
was Lysbet Peeters, met heuren wettigen manne C. Crul’...
6) Idem Schepenbrieven 1530 K.B. fo 301. vo ‘Cornelis Crul, Janssone wijlen, coopman ende..,’
De Gulden Passer. Jaargang 2
161
hechte landerijen1). Hij bezit in 1528, een rent van 6 ponden brabants op Anthonie
Wils-C. Peeters.2).
Het grootste deel van zijn fortuin kwam klaarblijkelijk voort van zijn vrouw. In
1530 staat hij haar recht af op de hoeve op de ponte te Schilde, 31 bunder groot3).
Als de oom zijner vrouw, Geert Peeters, sterft, treedt Crul in 1537 ook in haar naam
op4). In het zelve jaar machtigen beide Michiel van der Haghe voor notaris Jeroniem
Heyns (12 September) om t' erve te geven aan Jacob Noosen, haringkooper, een
hoeve met huysinghen, smoutmoelene, alame, der selve honinghe, lande, beempde,
aerde, fundo en pertinenciën, 27 bunden en 1 1/2 vierendeel groot en gelegen te
Oeleghem op Gheenbroeck, erfdeel van wege Thomas Petitpas5).
In 1538 treden beiden noch tweemaal op in dergelijke acten6).
Na dit jaar (22-VI-1538) ontmoeten we beider namen niet meer in de
Schepenbrieven. De parochiale begrafenis-registers van Antwerpen lichten ons ook
niet verder in7).
Uit de akten van 1551-53 leeren we echter dat de familie bestond uit volgende
kinderen.
1o Jan, meerderjarig en waarschijnlijk ongehuwd in 1551.
2o Katelyne, meerderjarig en gehuwd met Cornelis Hulsthout in 1551.
3o Lysbet, minderjarig nog in 1553.
De twee eerstgenoemden treden in 1551 gezamentlijk op om aan Lysbet, hun zuster,
de 2/3e en alle recht te verkoopen van een erfrent van 10 karolus gulden, 5 st. en 16
myten hen verschuldigd volgens een schuldbekentenis in bezit van wijlen hun vader
en moeder op naam van Anth. Lauwers-Jossaerts, en geteekend den 22-VI-15388).
In 1553 sterft hun grootvader Thomas Petitpas9).
1) Schepenbrieven 1523 R.K. fo 279.
2) Schepenbrieven 1528 R.K. fo 449. (30-1-1528). Bekennen ontvangen te hebben de
hooftpenningen van 6 p. gr. hem competerende van wege hare moeder.
3) Schepenbrieven 1530 K.B. 301. vo.
4) Schepenbrieven 1537 K.W. fo 42.
5) Schepenbrieven 1537 K.W. fo 241.
6) Schepenbrieven 1538 K.W. fo 8 en R.N. fo 384.
7) Cfr ANTWERPSCH STADSARCHIEF. Burgerlijke Stand. De vroegste overlijdens-registers
beginnen in 1599 en 1647.
8) Schepenbrieven 1551 W.G. II fo 147.
9) Schepenbrieven 1553 W.G. II, fo 36.
De Gulden Passer. Jaargang 2
162
De sterfdatum van Cornelis Crul moet dus liggen tusschen 1538 (Juni) en 1551
(Maart). Wij zijn geneigd, gezien het algeheele verdwijnen van zijn naam uit de
Schepenbrieven van nà 1538, zijn afsterven zoo vroeg mogelijk in de '40 jaren te
plaatsen.
*
**
Uit deze korte uiteenzetting vloeit dus voort
1o dat we C. Crul, de luimige en pittige dichter, als Antwerpenaar moeten
beschouwen1).
2o dat hij, gehuwd zijnde in 1523, waarschijnlijk ongeveer 1500 geboren werd.
3o dat hij een welstellend koopman was en
4o tusschen 1538-50 overleed.
Ten slotte zij vermeld dat, voor de periode 1510-1553, slechts één enkel persoon
genaamd Cornelis Crul in de Antwerpsche schepenbrieven voorkomt. De naam zelf
is eerder zeldzaam.
II. ‘Mondt toe, Borse toe’
In 1543 gaf Crul te Antwerpen Eenen gheestelycken A B C uit, by Math. Crom; dit
boekje werd in 1551 in Leuven herdrukt; in 1582 kent men de eerste uitgave van
Heynken de Luyere, insgelijks te Leuven. In 1609 verscheen een vers waarvan de
titel luidt:
‘Ofte yemandt myn naam wilde weten’
‘Mont toe, Borse toe ben ick gheheeten’.
Het exemplaar van dezen herdruk, dat men kende, en dat in de Gentsche
Universiteitsbibliotheek berustte, is verloren gegaan2). Het dateerde van 1609. Een
ander van hetzelfde jaar is te vinden
1) Vermits nergens Crul wordt vermeld met bijvoeging van zijn geboorteplaats. Het leek ons
van van minder belang na te gaan van waar Jan Crul, senior, afkomstig was. Te meer omdat
de opzoekingen erg verward worden door het feit dat Crul die alias Bouwens heet, in de jaren
1513-15 en homoniem heeft Cornelis Bouwens, Claussone cruydenier en dat het ontwarren
dier familieverwantschappen ons onnuttig te ver brengen zou. (ANTWERPSCH
STADSARCHIEF, Schepenbrieven 1513 V.K. fo 131, 1513. G.L. fo 39).
2) Cfr BAEKELMANS, Een schoone en gheneuchlicke Historie of cluchte van Heynken de
Luyere. - blz. 63. Antwerpen, [1920].
De Gulden Passer. Jaargang 2
163
in de bibliotheek Thijsius te Leiden1). De Universiteits-bibliotheek van Leiden bezit
een druk van 16012).
Wij hadden het geluk een vroegere druk van dit vers terug te vinden in de
bibliotheek van het Plantin-Moretus Museum te Antwerpen3). Hij dateert van 1583
en heet Mondt toe borse toe; het boekje draagt geen aanduiding betreffende den
drukker of de plaats der uitgave. Het gedicht zelf is in gewone gothische letter gedrukt,
behalve de laatste regel van elk vers en de eigennamen. Op het schutblad staat de
titel en het rijmpje:
Die hooren en sien can /
en swygen || mede:
Deucht sal hem geschien || dan /
en crygen || vrede.
Ietwat lager staat een vierhoekige typographische versiering zonder bizonder karakter,
en het boekje sluit met de naamteekening: Niet meer also. Crul, en een in groote
letter gedrukt rijm:
Hoort swycht / ende siet:
Muyst maer en meaut niet.
*
**
Het vers is in meer dan opzicht merkwaardig, vooral om enkele literaire schoonheden
die werkelijk aardig aandoen.
Er is iets van een schoone drift en een krachtige adem in de strofe waarin hij tot
de slotsom komt:
‘De tonge heeft een onberispelick quaet gewrocht.’
‘De Tonge heeft Christum aent Cruys ghebrocht.’
En een verrassing van aangenamen aard is de strofe waar een middeneeuwsch
natuurgenot uit spreekt, zóó ver van de dorre ver-
1) Naar de welwillende opgave van den Heer J.N. Muller is dit boekje beschreven in den
Cataloog der Pamfletten van de Bibliotheca Thysiana en van de Universiteits-Bibliotheek te
Leiden, blz. 102 (no 876).
2) Zie zelfden Cataloog, blz. 87 (no 757).
3) Het is het nummer R 9516 van den catalogus. Het werd geclasseerd op de woorden Mondt
toe, niet op den naam van den schrijver, Crul.
De Gulden Passer. Jaargang 2
164
standelijkheid die de Renaissance en de Rederijkers in de poëzie aan den dag legden:
Men weet niet waermen succoers sal soecken /
Alle plaetsen zyn onvry/end' geheel suspect;
De Muyskens sitten in alle hoecken /
De Coppespinnen hangen aen t'huys gestrect:
T' wordt al verstaen / waer dat ghyt vertrect;
De Swaluwen zyn onder u dack gecropen /
T' serpent leydt onder t'cruydt bedect
De krekel coemt uuter schouwen geslopen /
T' veldt heeft zyn oogen allesins open;
Alle bosschen end' hagen ontpluycken haer ooren /
Ghyen condt niet spreken, sy en sullen hooren.
Merkwaardiger is echter de houding die Crul hier aanneemt tegenover de
tijdsomstandigheden. Uyt Heynken de Luyere was men gerechtigd op te maken dat
Crul wel niet zoo heel veel op had met de bestaande orde in geestelijke zaken1). In
Mondt toe, Borse toe neemt hij vlakaf stelling tegen de ketterij, in onverbloemde
bewoordingen. Heynken werd tijdens de regeering van Keizer Karel geschreven2),
op Mondt toe prijkt het jaartal 1583. Dit is dus blijkbaar een heruitgave van een
werkje waarvan het origineel onbekend bleef. Méér dan in de eerste helft der 16e
eeuw, was in de tweede vossensluwheid noodig om niet in lastige omstandigheden
te geraken. De dreiging van onderzoek naar geloofszaken die ook vóór 1550 bestond
was erger en erger geworden. De heruitgave van dit vers in 1583 was, gezien de
toepasselijkheid op een identieken toestand, een welkom verschijnen in den
sluikhandel van pamfletten.
Om dit alles hebben wij het nuttig geoordeeld het vers, dat in onze niet zoo heel
rijke literatuur der zestiende eeuw wellicht zijn plaats verdient, in zijn geheel over
te drukken.
1) Er zijn geen bepaalde oneerbiedigheden te releveeren tegenover de geestelijkheid, maar over
't algemeen is zijn houding nogal vrij.
2) Cfr. Heynken blz, 51.
De Gulden Passer. Jaargang 2
165
Mont toe / borse toe
Die hooren en sien || can /
En swijgen || mede:
Deucht sal hem geschien || dan /
En crijgen || vrede.
Ghedruckt int Iaer ons Heeren:
M.D. LXXXJJJ.
Ist sake dat ymandt nu te rechte bedinckt /
Hoe perijckeloos nu zijn de tijden ||
End hoe veel quaets / dat de tonghe inbringt /
Oock de stricken / om t Gelt aen alle zyden:
Die sal waerachtelick moeten belijden /
Dat het seg-woordt daechlicx wordt volbracht /
Wildy u selven end u goet bevrijden?
Mondt toe / Bors toe / op u woorden wel acht:
Sijdy als de Rijcke / hebdy eenige macht?
Siet dat ghy u tonghe niet en laet verhalen /
Dat u Borse namaels wel mocht betalen.
Tis eenen yseren tydt / alsoomen sien || mach /
Nergens en is men vrij in eenighe stede /
Wie isser / die de boosheyt te hans verbien / mach?
Goetheyt is verstroyt / alle rust ende vrede /
Men vreest God / noch zijn gheboden mede /
De deucht is geheel wt den lande gesmeten
Maer list end bedroch / is nu de zede:
Wille heeft goede reden heel verbeten /
Rechtveyrdicheyt is in een hoecxken geseten /
Tis den deyrlicxsten tijdt / diemen oyt vandt:
D'onrechtveyrdicheyt heeft nu de overhandt,
Elck is in hem selvenvol erreuren /
De macht der rechtveyrdicheyt wordt heel verneert /
Deen wilt thooft schier controleuren /
Want donverstandige nu domineert /
De Gulden Passer. Jaargang 2
166
Door gifte / wordt Iustitie gecorrumpeert:
Dwelck de Eergiericheyt in can geven /
Dies menich quaet Boeve noch triumpheert /
End de slechte rechtveyrdige moeten sneven /
De Schaepkens worden al-om verdreven /
Want de Wolven sietmen plucken en teesen
Die al de werelt schier brenghen in vreesen.
Guychelaers / Dobbelaers / end' Hoereerders /
Onschamel Clappaerts / end' Leugenvinders /
Ezels1) / Bottaerts / Slechtaerts / Flatteerders /
Dronckaerts / Brassaerts end' stoute onder-winders /
Sijn beter geacht / dan deucht-beminders /
Wijse / geleerde / verstandighe persoonen /
Oft sobre / schamele / eerlicke kinders /
Dwelck certeyn een quaet is / niet om verschoonen:
Sal God een yegelick na zijn wercken loonen?
Wat eeren sullen sy connen bewysen?
Die den quaden boven den goeden Prijsen?
Nergens en is ruste / maer groot verdriet /
Heymelicke vyandtschap / nijdt end'haet /
Niet dan dreygementen datmen nu siet /
En daer en boven / de vreese der Boeven quaet /
Vol twist end tweedracht is in elcken staet:
De Lieffde wordt heel vanden Naesten gekeert /
De gheveynsde Heyligen / met Boosen raet /
Hebben de werelt haer bedroch geleert:
Dies oock de ketterye daechlicx vermeert /
Want hoe souden sy yet goets geleeren meugen:
Die de waerheyt willen veranderen in Leugen?
Daer is eenen nieuwen Arrius geboren /
End'eenen nieuwen Manicheus, oock diesgelijcke /
Nouatianus ketterye roemt nu te voren /
End' den quaden Erintheus, vol valscher practijcke /
Noch duysent meer ander / die ick over-strijcke /
1) Er staat: Ezlels.
De Gulden Passer. Jaargang 2
167
Daer tvolck by verleydt wordt / slecht van verstande /
End' steken nu thooft op / in elcken wijcke /
End' saeyen tquaet cruydt hier achter Lande:
Dwelck is voor de Herders een groote schanden:
Die de rechte Leere houden verholen:
Daermen de waerheyt swijcht, moetmen altoos dolen.
Nu isser datmen noyt te voren en sach /
Alle dingen zijn verandert op dit termijn /
Ick meyne / dat ons naeckt den laetsten dach:
Want daer daechlicx veel vremde teeckenen zijn /
De boosheyt thoont nu haren schijn /
Al-om end' om zijn sondige wercken /
Nemesis Negera, end' Alecto sijn /
Met Thesiphone, comen den hoop versterken /
Wt der duyster hellen / want sy anemercken /
Datment al wil besitten / met forts end' gewelt
Trecht wordt vercrompen, men siet meest na t'gelt.
Ick en wijts den Princen niet / maer de sonden /
Die nu gebeuren in diversche plecken /
In alle neringe is gebreck bevonden:
End' niemandt en machmen zijn boosheyt ontdecken /
Al soumense geyrne tot deuchden trecken /
Twordt al verstaen met twist end' geschille /
Hoe goede argumenten / men hoortse begecken /
Hij is quaet te wijsen / die verdoolt gaen wille:
Dus hoort en denckt / voorts swijgende stille /
End' maeckt dat ghy Mondt end Borse toe-sluyt:
Want tis al voor eens dooffmas deur geluyt.
U tonge moet gij dan scherp bedwingen /
Oft u Borse mocht wel lijden noot /
De tonge is oorsaeck van quade dingen /
De tonge brengt menich mensch ter doot:
De Tonge maeckt Orloge / end' tweedracht groot /
De Tonge is tbeginsel van de kijvagie /
De Tonge maeckt eenen vriendt wel vijandt bloot /
De Gulden Passer. Jaargang 2
168
Gheen grooter verraedt / dan valsche clappagie /
De Tonge maeckt / dat al de werelt schier sneeft:
De Tonge die neemt, dat si niet en gheeft.
Een quade Tonge / is een abuyselicke wee /
Sy maeckt / dat menich hert ongesont || is /
Een vreeslick tempeest / een draeyende Zee /
End' quader dan Sirtus, die sonder grondt || is:
Tis wonder / hoe quaet dat der Tongen vondt || is /
Noch quader dan Schulla, daert al wordt verslindt
Hoe-wel sy bequaem in smenschen mondt || is /
De tonge is t' schadelicxste datmen vindt /
De tonge t' secreet den herten ontbindt /
Men tempt alle Beesten / hoe wreedt van natueren /
Maer een quade Tonge, sal haer altijdt rueren.
De Tonge is meerder / dan alle de samen /
Sy breeckt de ruste / end' maeckt den twist;
De Tonge beneemt veel goede namen /
De tonge heeft dickmaels haer gelooft gemist;
De tonge is d'Instrument van allen argelist /
De tonge derff Gods naem wel blasphameren:
De tonge heeft Gods woordt ydelick verquist /
De tonge doet Steden end' Landen mineren /
De tonge deed' de Phropheten persequeren /
De tonge heeft een onberispelick quaet gewrocht:
De Tonge heeft Christum aent Cruys ghebrocht.
De Tonge moet vreesen voor alle saken /
End' principalick haer woorden wel gade-slaen;
Een goede tonge can vriendtschap maken /
Maer een quade tonge heeft wonder misdaen
Daerom doe ick u nu noch eens vermaen:
Wildy u selven / end' u goet bewaren /
En laet niet veel woorden wt uwen monde gaen /
Denckt hoe zy voormaels hebben gevaren?
Oft u tonge sou u Borse beswaren /
Die de tonge gebracht heeft in groot verdriet:
Want een woordt dat ghesproken is, en keert doch niet.
De Gulden Passer. Jaargang 2
169
Met swijgen en condy niet verbeuren lichte /
Want men seydt gemeenlick: t' gedacht is vry /
Maer daer veel woorden zijn even dichte:
Daer zijn oock veel sonden / na Salomons bely:
Men antwoordt wel sonder veel spreken / waer dat sy /
Veel woorden brengen sotheyt voort ten beginne /
Al is een boerachtich / end' plomp daer by:
Can hy swijgen / men rekent hem wijs van sinne:
Sommige en hebben geen vuylder feyt inne:
Dan veel claps / dwelck de ziele doet beven:
Want van elcken woorde salmen rekenschap geven.
Dus stopt uwen mondt / die geneycht is om spreken:
Den mondt is den kuyl / vol quader vonden:
Hy bewaert zijn ziele van veel gebreken /
Die synen mondt houdt inden breydel gebonden:
Wt den mondt comen diversche sonden /
Valsch getuych / verradery ende nijdt:
Om dat den mondt spreeckt (naer Christus orconden)
Coemt wter herten eerst t' rechte belijdt:
Dus wildy met rust leven / al uwen tijdt?
En laet niet veel woorden wt den monde vliegen:
Oft u tonge sou u Borse bedriegen.
Ghy siet wel / daer en is nergens geen trouwe /
Deen vriendt wordt vanden anderen beclaecht:
Dwijff tegen den Man / de Man tegen de Vrouwe:
De Vader tegen t' kindt / nu vyandtschap draecht /
End' t' kindt synen vader voor t' gerichte daecht:
Deen Broeder is tegen dander int geschille /
De vrouwe wordt van haer Ionckwijff geplaecht:
End' de knecht synen meester verraden wille /
Ghy en condt niet gespreken / secreet oft stille /
Men sal u altydt in een woordt bevangen /
Een ygelick salder oock t' zijn toe hangen.
Men weet niet waermen succoers sal soecken /
Alle plaetsen zijn onvry / end' geheel suspect:
De Muyskens sitten in alle hoecken /
De Gulden Passer. Jaargang 2
170
De Coppespinnen hangen aen t' huys gestrect;
T'wordt at verstaen / waer ghijt vertrect:
De Swaluwen zijn onder u dack gecropen /
T'serpent leydt stille onder t' cruydt bedect;
De krekel coemt wter schauwen geslopen /
T'veldt heeft zijn oogen allesins open:
Alle bosschen end' hagen ontpluycken haer ooren /
Ghij en condt niet spreken, sy en sullen hooren.
De Vogelkens zijn altijdt inde weyre /
De Exter en can haer huppelen niet laten:
De clapachtige Roetaerts brengent int cleyre /
End' dragen de tijdinge soo achter straten:
De Schimpaerts kijchen door spleten end' gaten /
De Twistmakers brengent al int dangier /
En dragen tot Meesters end' Ondersaten /
In deen handt twater / end' dander handt vier:
Men weet niet waermen sal spreken schier /
Dus raed' ick u noch eens / op alle bede:
Mondt toe, Bors toe, so blijffdy in vrede.
De mondt door lichtelick ontluyken;
Can de sulcke haest in u borse geraken;
Tis wonder / wat stricken dat syer toe gebruycken;
Dees gierige vreckaerts / dees scherpe staken:
De begeyrte des Gouts / can wonder maken /
Orlooch stichten / groote steden bederven /
De Leugen prijsen / de waerheydt laken:
Den boosen verheffen / den goeden doen sterven:
Ontwegen / ontmeten / ontsweyren / onterven:
T'gelt derff alderhande saken bestaen:
Maer Godt end' t'groot Ghelt, can qualick tsamen gaen.
O Gelt / Gelt / oudt beminlick fenijn /
Ja bederffnisse van t' menschlick geslachte:
Al schijndy ons nuttelick / op dit termijn /
Deur u coemt daghelicx verdriet end' clachte:
Ghy waert die / die den Heer ter dootwaerts brachte /
De Gulden Passer. Jaargang 2
171
Die om soo luttel gelts was verraden:
Waert dat men u wercken te recht bedachte /
Een yegelick sou u bedroch versmaden:
O des vyandts supstantie / vol ongenaden /
Oorspronck / daer alle sonden wt-spruyten:
Ghy leydt ter hellen, end' selff blijffdy daer buyten,
Wat isser ontschamelder / oft stouter dan t' gelt
End' dat den mensche aldermeest doet sneven??
Die niet en heeft / wordt seer gequelt /
End' diet heeft wordter dick om verdreven:
Wat comen u al groote Beesten beneven?
Ist dat u borse wel is gelardeert?
Ghy en condt so vredelick hier niet leven
Om ws gelts wille / wordt haest u lichaem verneert;
Dus in mynen raedt dan persevereert /
Mondt toe / Bors toe / wilt niemandt betrouwen:
So meuchdy u lichaem, end' u goet behouwen.
Daer comen daechlicx naer den Roof gevlogen /
Valcken / Grieffoenen / end' felle Dieren /
Oock loose Vossen / suptijl deur-togen /
Jae Raven end' Wolven / met ander Dieren /
Dese volgen t' Gelt na / in alder manieren /
Gelijck eenen hoop der Tyrannen quaet /
Als oock Advocaten / die valscheyt versieren:
End Procureurs / bedriechlick in heuren raedt /
Voorts / aldat met nieu practijcken om-gaet:
Woeckeraers / Moorders / Crijgers end' Dieven /
Die Godt versaken, end' t'Gelt gelieven.
Dit volck is altijts een hebbens tachtere /
Als Crassus Pigmalion hier te voren:
Sulcke en laet ick oock niet achter /
Polimnester Ruffus, seer gierich geboren /
Dese hadden het Gelt heel wt-vercoren;
En brochten menich mensch in groot verdriet /
Al heeftmen u hier oock trouwe gesworen:
De Gulden Passer. Jaargang 2
172
Tis al naer de Borse / dat yegelick siet /
Al en is door u Lichaem gheen sonde geschiet:
U Borse soude haest sondigen in dit termijn /
End ghy soudt moeten een dubbel ketter zijn.
Meester.
Aldus houdt den mondt en Borse int slot /
End siet men wien ghy hier verkeert:
Raedt u yemandt anders / die is wel sot /
Door hooren en swijgen / wordt den vrede vermeert /
Tis altoos onderhouwen / end opt geleert /
Van alle verstandige Mannen end Wijven:
Canmen swijgen / men wordt op d'Aerde ge-eert /
Om eens woordts wille / moet sulck in darmoey blijve
Rust end Vrede sal u dan beclijven /
Condet ghy u tonge tot silentie geven:
Tot ws Lichaems profijt is dit geschreven.
Niet meer also:
CRVL.
Hoort / swijcht / end siet:
Muyst / maer en meaut niet.
II. ‘Eenen gheestelycken A B C.’
De vroegste uitgave van Crul die men kent, is zijn boekje waarvan elke strofe met
een letter van het alphabet in volgorde begint: Eenen geestelycken A B C, gedrukt
bij Math. Crom, in 1543. Een tweede uitgave verscheen te Leuven, bij Hugo Cornwels,
in 1551. Beide uitgaven werden herdrukt, de ééne naar een oude copie, door P.C.
SERRURE in het ‘Vaderlandsch Museum’ (V, 1863, blz. 381-399), de andere door
RUELENS in de Refereinen en andere gedichten uit de XVIe eeuw1). Geen van deze
uitgaven draagt den naam van den dichter. Serrure heeft echter afdoende bewezen
dat we met een werk van Crul te doen hebben.
1) Uitgave der Antwerpsche Bibliophielen, IV. Antwerpen 1879.
De Gulden Passer. Jaargang 2
173
Wij vonden een onbekenden druk van dit boekje, dateerend van 1564 en uitgegeven
bij Willem Silvius te Antwerpen1). Het boekje, dat 16 bladzijden groot is, werd in de
Civilité-letter gedrukt en draagt als titel:
Eenen gheestelycken A B C ghetogen wt den Psalmen van David seer leerlyck ende
oirboorlyck voor allen Christen menschen, metten Pater noster ende Ave Maria in
Nederlants dicht.
Behalve het aangekondigde, bevat het druksel nog een Veni Sancte Spiritus en een
kort vers: Beslot.
Er zijn echter eigenaardige dingen gebeurd met den tekst van 1543 en 1551;
belangrijke wijzigingen werden aangebracht. De vraag is natuurlijk of ze nog tijdens
het leven van den dichter gedaan werden? Of zijn ze de resultante van het veranderde
spraakgebruik? Men oordeele zelf.
Overal, waar in de uitgaven van 1543-51 voorkomt dijn of dijnen, drukt Silvius
uw of uwen. Waar stond treckt zet hij trect. Zekere kleine woorden vallen weg,
anderen worden gewijzigd of bijgevoegd. In plaats van most komt wijn, enz.
Men zal zich een oordeel vormen van de werkwijze van Silvius, of van den dichter,
bij het nagaan der varianten tusschen de eerste strofe van het gedicht.
Tekst van Ruelens.
Druk van W. Silvius.
Aenhoort doch, Heere, dyn dienaer belast, (doch)... uwen...
die totter hellen geheel is gesoncken;
gheheel was ghesoncken
myn wederpartye haer haestelyc rast:
haer seer
om my te verdrucken staen sy en loncken, verdrucken, staen
en hebben my bitteren dranck
geschoncken.
zij...... gheschoncken.
Ontfermt myns, Heere, doch mits dynder (doch)...... deucht
duecht;
gheeft my dat u apostelen droncken:
maeckt my als....
vanden nieuwen most die den geest
verhuecht;
... nieuwen wyn.. gheest verheucht
leert my bidden, dwelc ghy vermuecht; ... dewelck...... vermeucht
doet open myn lippen, myn stemme sal doet op.....
rysen,
treckt my naer u en vernieut myn juecht; trect my naer u, verwint myn jeucht
dynen loff sal ic volcomelyc bewysen:
uwen lof......... volcomelyck
de heydenen u met veel woorden prysen. want die.......1)
1) Bibliotheek van het Plantin-Moretus Museum. S.v.A.B.C.
1) Bibliotheek van het Plantin-Moretus Museum. S.v.A.B.C.
De Gulden Passer. Jaargang 2
Men ziet hier hoe belangrijk de wijzigingen zijn, in deze eerste strofe. Zoo is het
geheele gedicht behandeld.2)
2) De (...) duiden weglating aan in den tekst van Silvius.
De Gulden Passer. Jaargang 2
174
III. Invloed van C. Crul?
Onder de pamfletten op het Antwerpsch Stedelijk Archief bewaard, troffen wij een
gedicht van 14 strofen van 12 regels, zonder drukkersnaam, uitgegeven in 1577. Het
heet: Bekentenisse ende verscheydinghe van Madonna Castillia, tot Antwerpen Anno
1577, 23 Augusto.
Het is een alleenspraak van Madonna Castillia (Spanje), die in zinnebeeldigen
vorm de Spaansche furie voorspelt. Daarna neemt de auteur het woord en ontwikkelt
het verloop van deze gruwelgebeurtenis.
Dit vers herinnert zeer sterk den trant van Cornelis Crul; het heeft niet de
eigenschappen van taal en kleur, noch de vlotheid van samenstelling die Crul
kenmerkt. Maar de meeste strofen besluiten toch ook met de sententies die Crul zoo
lief waren. O m.:
Want gheen dinck en crenckt meer dan een quade fame.
Want 't betichten der waerheyt, is quaet t'exuseerne.
Want dat Godt en den mensch haett en can niet gheblyven.
Maer sieckte van quaet aes en is niet te ghenesen.
Selden spinnen sy goet garen diet qualyck rooken.
Maar hoe kan hy goot zyn die van duecht vestrorven leeft
Want sterke casteelen tlandt meest cranck maken.
IV. Besluit.
Uit het voorgaande meenen we te mogen afleiden dat de faam en de populariteit van
Cornelis Crul in de XVIe eeuw, veel grooter waren dan we beseften. Inderdaad, we
kunnen nu reeds de volgende bibliographie opmaken van zijn werk, die waarschijnlijk
verre van volledig is:
Refereinen.
Uitgave te Antwerpen, in 15381),
1) Cf. KALFF. (o.c. III, blz. 130) citeert J. KONING, Naemlijst, blz. 73, maar heeft zelf deze
uitgave niet gezien.
De Gulden Passer. Jaargang 2
175
Eenen geestelycken A B C.
uitgave te Antwerpen, in 1543
uitgave te Leuven, in 1551
uitgave te Antwerpen, in 1564.
Mondt toe, Borse toe.
uitgave zonder drukkersnaam, in 1601
uitgave idem, in 1609
uitgave idem, in 1583.
Heynken de Luyere
uitgave te Antwerpen, in 1583.
Sommighe Schoone Colloquien ofte Tsamensprekhingen
uitgave te Delft, in 1611.
Het zou ons zeer aangenaam zijn indien andere uitgaven dan hierboven vermelde in
dit tijdschrift werden gesignaleerd.
J.A. GORIS.
De Gulden Passer. Jaargang 2
176
Un recueil précieux d'éditions Anversoises du XVIe siècle. Glaude
Luython, le maitre d'école de la paroisse de St-André.
I.
En consultant à la Bibliothèque Mazarine le Vocabulaire en quatre langues, imprimé
en 1551 par Bartholomy de Grave (cote 10149) nous eûmes l'agréable surprise de
trouver, reliés dans le même volume, mais non catalogués, cinq autres ouvrages du
XVIe siècle, dont deux du maître d'école anversois Glaude Luython, qu'on ne connaît
jusqu'à présent que de nom. Les cinq ouvrages sont, dans l'ordre, le no 1 étant le
Vocabulaire précité de 1551:
2. Le Dictionnaire Français-Flamand de Glaude Luython, Anvers, Gregoris de
Bonte, 1552.
3. Le Vocabulaire Flamand-Français de Noël de Berlaimont, Anvers, Andries
Luberts, 1552.
4. Le Commencement de Sagesse (en flamand et en français), Anvers, Jan van
Ghelen, 1552.
5. L'Histoire de l'Ancien Tobie et du Jeune Tobie; l'histoire de Judith et l'histoire
de Suzanne, Anvers, Jan van Loe, 1551.
6. La merveilleuse et joyeuse Vie d'Esope, avec quelques unes de ses fables,
traduites du latin en français et en flamand par Glaude Luython, Anvers, Gregoris
de Bonte, 1548.
Les nos 2 et 6, les deux ouvrages de G. Luython, sont totalement inconnus. Nous
croyons pouvoir en dire autant du no 3, mais nous n'oserions nous exprimer d'une
façon aussi catégorique concernant les nos 4 et 5. Nous les signalens à l'attention
particulière des bibliophiles, qui, le cas échéant, voudront bien faire connaître aux
lecteurs du Compas d'Or les exemplaires, qui leur sont connus, ou compléter nos
notes1).
La première partie de cet article est consacrée à la description des nos 2, 4, 5, 6
seulement. Les nos 1 et 3 se rattachent à l'histoire des Colloquia de Fickaert et le
lecteur les retrouvera dans notre réimpression2).
1) Un second exemplaire du no 6, signalé par le R.P.A. Geerebaert, S.J., se trouve au Musée
Plantin-Moretus à Anvers; voir page 183, note 1.
2) Sous presse. Edition des Bibliophiles Anversois.
De Gulden Passer. Jaargang 2
*152
I. - Luython, Glaude: Dictionnaire Français-Flamand.
(Anvers, G. de Bonte, 1552)
De Gulden Passer. Jaargang 2
*153
II. - Het Beginsel der Wijsheid. - Le Commencement de Sagesse.
(Anvers, J. van Ghelen, 1552)
De Gulden Passer. Jaargang 2
177
(10149) 2. Luython, Glaude, Dictionnaire français-flamand, Anvers, 1552.
1a † Dictionaire || En Franchois & Flameng ou bas allemant || tresutile pour apprendre
les deux langages. || Assemble par Glaude Luython Mai- || stre d'escole demourant
en Anuers || chez lesglise de Sainct Andrieu. ||
Dictionaris || In Fransoys en vlaemsch oft neder duytsch || zeer orbaerlijck
om te leerene de twee talen. || Vergadert by Glaude Luython School- || meester
woonende Thantwerpen || by de kercke van Sint Andries. || Cum gratia & preuilegio.
|| Thantwerpē indē schilt vā Basele by Gregoris de || Bonte / gesworen printer en
boeckvercooper || byder K.M. toegelaten. || M.CCCCC. LII. || 1b || 2 a Preuilegie
(daté de Bruxelles le 7 décembre 1551, et signé: Philips de Lens; deux col. goth.) ||
2 b Glaude Luython || aux Nobles et sages Seig- || neurs / prudentz Marchās || et
bons Bourgeois de || la renommee et tri- || umphante ville || Danuers. || Salut. (2e
colonne Glaude Luython / || den Edelen ende wijsen Hee- || ren / voorsichtigē
Cooplieden / || ēn goeden Borgeren vander || vermaerder ende trium || phanter stadt
van || Antwerpen. || Saluyt. || 3 b La table de ce || present liure. || (2e colonne)
De Tafel vā desen te- || genwordigē boecke. || 4 b, dernière ligne. Fin de la table.
A partir de 5 a les feuillets, qui contiennent le dictionnaire, sont numérotés Fo. 1 à
Fo. 43; Fo. 43 (b) en bas Imprime en Anuers auec Grace || & Preuilege par Gregoire
|| Bonte / en lan de nostre || Seigneur 1552. || (2e col.) Gedruct Thantwerpē met Gracie
|| en preuilegie duer Gregoris de || Bonte / int iaer ons Heerē || M.D.LII. || Fo. 44,
qui n'est pas chiffré, porte au recto la marque de l'imprimeur, le verso est .
4o, 200 mm × 142, 48 feuillets, sig. (A-M) 4, sans récl., goth., 4 col. de Fo. 1 à Fo.
33 a, 2 col. de Fo. 33 b à Fo. 43 b, 42 lignes par page. Impression trés soignée et
sensiblement supérieure à celle du Vocabulaire de Noël de Berlaimont de 1551; les
caractères du titre sont du même type que ceux employés par Henric Pieterssoen die
Lettersnider pour son Henricus Caligis (voir la reproduction page 25 de cette revue,
1923). Pour plus de détails concernant l'auteur et le dictionnaire nous renvoyons le
lecteur à la seconde partie de cet article. (Planche 1.)
Le Dictionaire fut réimprimé par Jean Waesbergue (voir note 1 à la page 184),
mais nous n'en avons pas retrouvé d'exemplaire.
De Gulden Passer. Jaargang 2
178
(10149). 4. Het Beginsel der Wijsheid. Le Commencement de Sagesse,
Anvers 1552.
1a Dbeghintsele der || Wijsheyt / sprekēde vā deuch- || den ende ondeuchden.
Mitsgaders || de maniere om altijt wel en || wijsselijck te spreken. ||
Le commencemēt || de Sagesse / parlāt des vertus || & vices / Enlembte (sic) la
maniere || de tousiours bien & sage- || ment parler. || Gheprint Thantwerpen
/ by Ian || van Ghelen ghesworen Boeckprinter der. K. || Magesteyt. (sic) Anno.
M.CCCC. en Lij. || Cum Gratia & Priuilegio. ||
1b DIt Boeckxken gheintituleert Dbeghintsel || der Wijsheyt / Is Gheuisiteert ende
gheapprobeert || bi Meester Iasper de Mere Licentiaet inder Godheyt / || bijder
K.M. daer toe ghecommiteert. || Ghegheuen tot Bruessel den. ix dach Februarij.
|| Anno vijfthien hondert ende. x l v i j . || Onderteeckent Facuwes. || (en dessous
bois, voir planche 3).
2a
Aenden Leser. Au Lecteur en 2 col.
3a
Van Wijsheijt. De Prudence en 2 col,
36a Tot die welcke ons wil leyden || de Vader / de Sone / ende de || Heylighe Gheest
|| Amen. || † (2e col) A laquelle n9 veuilles cō- || duire le Pere / le Filz / & le
Sainct Esprit. || * ||
o
4 200 mm. × 142, 36 feuillets, sign. [A-I] 4, sans récl., goth., 2 col.
Le bord du titre, mais rehaussé de rouge, fut également employé pour le no 3 (le
Vocabulaire de Noël de Berlaimont) par l'imprimeur A. Luberts. Le même ouvrage
figure sur la liste des livres, présentée en 1569 aux échevins d'Anvers par l'imprimeur
Jean Waesbergue sous le titre: Beghintsel der Wysheijt1). (Planches 2 et 3).
(10149) 5. De Historie van den Ouden en den Jongen Tobias. de Historie
van Judith en de Geschiedenis van Suzanna. L'Histoire de l'Ancien et du
Jeune Tobie, L'Histoire de Judith et l'Histoire de Suzanne. Anvers 1551.
1a Die historie vanden ou- || den Tobias en van sijnen sone den iongen Tobias /
vol || schoonder leeringhen. Inhoudende hoe
1) A.M. Ledeboer, Het geslacht van Waesberghe, 2e ed. p. 261-263.
De Gulden Passer. Jaargang 2
*154
III. - Het Beginsel der Wijsheid. - Le Commencement de Sagesse.
(Anvers, J. van Ghelen, 1552) Fo 1 b.
De Gulden Passer. Jaargang 2
*155
IV. - De Historie van den ouden en den jongen Tobias. L'histoire de l'ancien et du jeune Tobie.
(Anvers, J. van Loe, 1551)
De Gulden Passer. Jaargang 2
179
een vader sinē || sone onderwisen sal / en hoe een Godt vresende kint sij || nen vader
onderdanich sijn sal. Noch die historie || van die groote cloecheyt der edelder weduwen
|| Iudith / en die geschiedenisse vāder eerbaer- || der vrouwen Susanna / met dat
von- || nisse vanden ionghelinck ende || Prophete Daniel. ||
Lhistorie (sic) de lancien tobie et de || son filz le ieune Tobie plain de beaux
enseignements / con || tenants comme vng pere instruira son filz / & comme vng ||
enfant craindant Dieu sera obedient a son pere. Encoires || lhistoire de la grande
hardiesse de la noble vefve Iu || dith / & ce quil aduint de la honeste dame Su- || sanna
/ auecques la sentence du iouuen- || ceau & Prophete Daniel. ||
Geconsenteer (sic) bider. Key. Maiesteyt in sinen Rade van Brabant te || moghē
drucken Tobias / Iudith / ende Susanna in duytsch / ende fran- || choys / ende verbiet
alle andere niet na te drucken binnen den tiide van || viif Iaren. Gheuisiteert te Louen
by M. Petrū Curtium. Ghedaen te || Bruessele den 13. Nouemb. int Iaer 1546.
Ondertekent Boudewiins. || Cum Gratia & priuilegio. || Gheprint Thantwerpen in
onser lieuer || Vrouwen pant. By my Ian van || Loe / Anno M.D.LI. ||
1b 2a commence l'histoire de Tobie 22a l'histoire de Judith 48b, l. 7 l'histoire
de Suzanne. 55b, l. 10, (1e col) Hier eyndt die historie || van Susanna. || (2e col.) Icy
finist lhistoire || de Susanna. || 56a, b .
4o, 200 mm × 142, sign. [A-O] 4 56 feuillets, sans récl., goth., 2 col., 36 lignes par
page. Comme le privilège, valable pour cinq années, date de 1546, il est possible
qu'il existe une édition antérieure à celle-ci. Bartholomy de Grave publia le Livre de
Tobie en trois langues (sans doute en latin, français et flamand); il le signale dans
son Vocabulaire de 1551, le no. 1 précité, à l'attention des jeunes gens en ces termes:
‘Et aprés auoir leu ce present liure (le Vocabulaire) vous sera vtile le liure de Tobie,
lequel auons aussy imprimé en trois langues.’ (Planches 4 et 5).
(10149) 6. La merveilleuse et joyeuse Vie d'Esope, avec quelques Fables.
Dat wonderlijk en genoeglijk leven van Esopus, met sommige Fabelen.
Anvers, 1548.
1a La merueilleuse et ioyeuse || vie de Esope / en Francois & bas Allemāt / diligem
|| ment reueue & corrigee / auec aucunes Fables ||
De Gulden Passer. Jaargang 2
180
du mesmes composees / & moralizees / || tresutiles à vng chascun. || Dat wonderlijck
ēn genuech- || lijck leuē vā Esop9 / in Fransoys ēn neder Duytsch || nerstelijck ouersien
en gecorrigeert / met sommigē || Fabulen vanden seluen gecomposeert / en ghe
|| moralizeert / zeer nut eenen yegelijcken. || (xylogr.) || Cum gratia & preuilegio. ||
Gheprint tot Antwerpen inden schilt van Basele / opde Camerpoort- || brugge by
Gregoris de Bonte gesworen printer ende || boeckvercooper byder K.M. toeghelaten.
|| M.CCCCC. XLVIII. ||
1b Le privilège, signé Boudewijns et daté de Bruxelles le 4 nov. 1546.
2a Glaude Luython Maistre descole de la parochie S. Andrieu en Anuers, aux
amateurs de ioeuses & merueilleuses Histoires & Fables. Salut. (2e col.) Glaude
Luython Schoolmeestere vander prochien vā S. Andries tot Antwerpē. dē
liefhebbers vā genuechlijckē en wonderlijckē Historien en Fabulen Saluyt.
3a
La vie de Esope || en brief. || (2e col.) Dat leuen vā Esopus || int corte.
38a, l. 15 Les fables || de Esope / premiere- || mēt translatees de La || tyn en Fran ||
coys / et puis || en bas Alle- || mant / auec || la morali- || sation di || celles. || (2e
col) De fabulen || van Esopus / nv eerst ge || translateert wt den La- || tijn in
Fran- || choys / en daer || nae in neder || Duytsch / met || de moralisa- || tien
van dē || seluen. ||
49b Instruction || pour apprendre parfaic- || tement lire et par- || er Francois. (2e col.)
Instructie || om te leeren perfecte- || lijck lesen ende spre || ken Fransois. ||
54b
Glaude Luython || aux debonnaires || Lecteurs. (2e col.) Glaude Luython /
|| den goetwilligen || Lesers. ||
55a
La Table de ce || present liure. || (2e col.) De Tafele van desen ||
tegenwordighen boecke. ||
56a
Les Fables de || Esope. || (2e col.) De Fabulen van || Esopus.
56b (Marque d'Imprimeur).
4o, 200 mm × 142, 56 feuillets, sign, [A-O] 4, sans récl., goth., 2 col. 43 lignes par
page; les feuillets 3 à 52 sont numerotés; Fo. 3 à Fo. 52, (Planche 6).
Cette édition n'est pas la première. Dans son adresse ‘aux amateurs de ioeuses et
merueilleuses histoires et fables’ Luython dit
De Gulden Passer. Jaargang 2
*156
V. - De Historie van den ouden en den jongen Tobias. L'histoire de l'ancien et du jeune Tobie.
(Anvers, J. van Loe, 1551) Fo 2 a
De Gulden Passer. Jaargang 2
*157
VI. - La Merveilleuse et Joyeuse Vie d'Esope, avec quelques fables Dat Wonderlijk en Genoeglijk Leven van Esopus, met sommige fabelen.
(Anvers, G. de Bonte, 1548)
De Gulden Passer. Jaargang 2
181
qu'elle est ‘de rechief diligemment corrigee / augmentee /’ - ‘wederomme nersteliick
gecorrigeert / vermeerdert /’.Les éditions précédentes ne contenaient-elles que la vie d'Esope? Luython le fait
supposer en ajoutant: ‘Aussi auons nous en ceste derniere impression de la dicte vie
de Esope / adiouste aulcunes fables exquises / composees par le mesme Autheur / et
moralisees au proufict et bonne instruction des lecteurs / traduictes de Latin en
Francois & bas Allemat’ - ‘Oock hebben wij in desen laetsten drucke vanden seluen
leuen van Esopus / toeghedaen sommige wtgelesen fabulen / gemaect by den seluen
Authoor / ende ghemoralizeert tot profijt ende goede instructie der lesers / ouergestelt
wten Latijne in Fransois ende neder Duytsch’, mais nous ne croyons pas, que nous
nous trouvons devant une traduction nouvelle faite par G. Luython. En effet chez le
même imprimeur Grégoire Bonte parut en 1532 une traduction française des fables
d'Esope: Les subtiles fables de Esope avec celles de Avien et Alfonse etc.1) Cette
édition, à en juger d'après le titre, est une traduction des Fabula et vita esopi: cum
fabulis Aviani. Alfonsij, etc.2), publié par Gerardus Leeu à Anvers en 1486, qui l'année
précédente, en Dye 1485, avait déja imprimé une traduction flamande sous le titre:
Dye hystorien ende fabulen van Esopus3). A la page 199 de cette revue (1923) le
R.P.A. Geerebaert signalait une traduction flamande de la Vie et des Fables d'Esope
de 1533, à Anvers chez J. van Ghelen4). Luython n'aurait-il fait aucun usage de ces
trois traductions? Il est plus que probable que, selon la coutume de l'époque, il a
simplement revu le texte d'une où de plusieurs éditions antérieures, e.a. de celle de
G. Bonte, l'imprimeur qui, quatre ans plus tard, devait publier son dictionnaire.
Quoiqu'il en soit, cette édition de
1) Nyhoff, Ned. Bibl. no 39.
2) Campbell, Ann. no 26.
3) Campbell, no 28.
Pour plus de détails concernant cette traduction voir la liste de Traductions néerlandaises
d'auteurs anciens, que le R.P.A. Geerebaert vient de publier dans les Verslagen en
Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie, 1924, p. 315-316. Il y signale une
édition plus ancienne du même imprimeur et de la même année et trois autres réimpressions:
Anvers, H. Eckert van Homberch, 1498: Anvers, Simon Cock. 1546: Amsterdam, Claes
Gerritsz, 1613.
4) Le titre, d'après un catalogue de vente de 1764, chez A. Geerebaert, ib p. 316-317: l'auteur
suppose, sans donner ses raisons, que c'est en partie une réimpression de l'édition de 1485.
De Gulden Passer. Jaargang 2
182
1548 a dû connaître un certain succès1); elle fut encore réimprimée en 1642 à Delft
avec les mêmes bois par Jan Pietersz. Waalpot. En voici la description sommaire
d'après l'exemplaire du British Museum2):
1a Het wonderlijck ende geneuchlijck le- || uen van Esopus / in Fransoys ende Neder|| duytsch / neerstelijck oversien ende ghecorrigeert / met || zommige Fabulen van
den zelven gecompo- || neert ende gemoraliseert / zeer nut || eenen yeghelijcken. ||
La Merveilleuse et Ioyeuse || vie d'Esope, en François & Basaleman, diligemment
|| reveve & corrigée: avec aucunes Fables du || mesme composées & moralisées, tres|| utiles à un chacun. || (xylogr. représentant Esope) Tot Delf, || Ghedruckt by Ian
Pietersz Waalpot, woonende || aen 't Marcktvelt inde Druckerye / Anno 1642. ||
petit in-4o, 40 feuillets, sign. [A-E] 8, sans récl., 2 col., 48 lignes par page, goth.
lat., reliure moderne avec deux feuilles de garde devant et une derrière.
II.
GLAUDE LUYTHON. Parlant des contrefaçons des dictionnaires au XVIe siècle, ‘à
cette époque où la contrefaçon est d'usage’, F. Brunot3) dit que ‘dans l'édition de 1618
du Grand Dictionnaire Français-flamand chez Jean Waesbergue, à Rotterdam, Waes-
1) Le R.P.A. Geerebaert, ib, p. 317-318, en a retrouvé neuf réimpressions; Anvers, J. Waesbergue,
avant 1569 (douteuse); Anvers, H. Verdussen. 1612; Amsterdam, H. Barentsz, 1612; Anvers,
H. Verdussen, 1620; ib. 1623; Delft Waalpot, 1642; (celle dont nous donnons la description);
Amsterdam, 1664; s.l.n.d. 1679; Amsterdam, I. van der Putte, 1ere moitié du XVIIIe s.
Il nous renseigne également que la vie d'Esope dans l'édition de 1548, dont il a trouvé un
exemplaire au Musée Plantin à Anvers, est une adaptation du texte latin de Rimicius, mais
il ne donne pas d'autres détails. L'ex. de la Mazarine lui est inconnu. La fable, que nous
imprimons en annexe, ne se trouve pas dans l'édition d'Eckert van Homberch de 1498, dont
la Bibl. de l'Université de Liége possède également un exemplaire. Nous l'avons retrouvée
sous une forme plus concise dans l'édition de S. Cock de 1546 au fo. Cviij. C'est la 24e fable
du 7e livre qui, d'après la table, ‘ne fut jamais imprimé en latin, mais tout récemment traduit
du grec’: ce livre manque dans l'éd. de 1498. Cf. le texte au fo. 38a, où il est dit que les fables
sont traduites du latin.
2) Cote 12 305 CCC 37.
3) Histoire de la langue française des origines à 1900, Paris, A. Colin, t. III, p. 83.
De Gulden Passer. Jaargang 2
183
bergue a eu la probité de nommer les hommes, qui, successivement, travaillèrent à
la même oeuvre: Luiton, Meurier, Sasbout, Mellema1). Mais d'autres ont gardé le
silence, et il faudra découvrir ce qu'ils ont cru de leur intérêt de dissimuler. ‘Plus
loin2) il exprime l'opinion que la série des dictionnaires français-flamands a peut-être
commencé au XVIe siècle avec un lexique de ‘Claude Luiton’ et ajoute en note: ‘Ce
Luiton m'est inconnu’.
K.J. Riemens3) admet - et son identification est exacte - que ce Luiton n'est autre
que le maître d'école anversois Claude Luythart, cité dans une note datée de 1537 et
écrite sur un feuillet de garde d'un exemplaire du Vocabulaire de Noël de Berlaimont
de 15364); il nous apprend ensuite que Luiton a rédigé ‘en français et allemand5)
dix-huit règles de prononciation d'après celles que Noël de Barlaimont - de bonne
mémoire, dit-il - avait déjà publiées dans son vocabulaire’, et nous le présente comme
un honnête homme, puis qu'il cite expressément son modèle. En se basant sur cette
réimpression K.J. Riemens suppose - hypothèse inexacte comme nous le verrons
plus loin - que ‘c'est encore une partie du même ouvrage (du Vocabulaire de de B.)
qu'il (Luython) a rééditée, tout en la complétant peut-être, comme il l'a fait pour les
règles de prononciation... probablement aux environs de 1543.’
C'est là toute la documentation que nous offre l'histoire de la lexicologie concernant
G. Luython. Quels renseignements nouveaux
1) Afin d'éviter toute confusion, nous ferons remarquer dès maintenant que le Dictionnaire de
Luython est tout différent de celui de Sasbout et de Mellema. Waesbergue cite d'ailleurs
uniquement les noms des auteurs des Dictionaires Francois-Flameng; imprimés par son père
à Anvers et par lui-même à Rotterdam; il ne dit pas qu'ils ont tous contribué à la même oeuvre.
C'est te cas pour Sasbout et Mellema, non pour Luython et Meurier.
2) Brunot, ib. p. 84.
3) Les débuts de la lexicographie franco-néerlandaise, Paris, E. Champion 1921, p. 8.
4) Cette note, imprimée par M. Michelant dans son Livre des Métiers, p. IV, est la suivante:
1537. In Antorff a dy 6 April fueng ich Christoff Fugger an französisch zo lernen von maister
Claude Luythart. Ce Christoff Fugger est sans doute un membre de la célèbre famille des
Fugger, qui s'établit à Anvers en 1508. Voir H. Pirenne, Histoire de Belgique, t. III (1907)
p. 261, et l'ouvrage cité à la même page en note: Ehrenberg, Das Zeitalter der Fugger.
5) Instuctio Gallice descripta, continens decem et octo Canones..., Instruction und unterricht,
inhaltent... Instruction pour apprendre parfaictement lire et parler Francois. Coloniae,
Joannes Aquisgranus excudebat, s.d.. in 8o, 12 ff. n.c.
De Gulden Passer. Jaargang 2
184
nous fournit notre découverte du Dictionnaire et de l'Esope sur l'auteur lui-même et
ses travaux lexicologiques?
Les deux livres confirment que Glaude Luython - c'est ainsi qu'il fait imprimer
son nom - est maître d'école à Anvers et précisent: dans le premier il s'appelle ‘Maistre
descole de la parochie S. Andrieu - Schoolmeestere vander prochien van S. Andries,
- dans le second ‘Maistre d'escole demourant en Anuers chez lesglise de Sainct
Andrieu - Schoolmeester woonende Thantwerpen by de kercke van Sint Andries’1).
Voilà un premier fait acquis.
D'autre part, si nous devons ajouter foi à la dédicace du Dictionnaire aux ‘Nobles
et sages Seigneurs / prudentz Marchans || et bons Bourgeois de la renommee et
triumphante ville Danuers - den Edelen ende wijsen Heeren / voorsichtigen
Cooplieden || ende goeden Borgeren vander vermaerder ende triumphanter stadt van
Antwerpen’, Luython n'était plus de la première jeunesse en 1552, année de
publication de son Dictionnaire. En effet la dédicace se termine par une démonstration
de gratitude ‘à la noble ville Danvers à cause que des ma ieunesse iay receu delle et
rechoy iournellement plusieurs bienfaictz.’ Cette constatation correspond parfaitement
avec la date 1537 de la note citée plus-haut; en 1552 Luython enseignait donc depuis
au moins 15 années.
Enfin les termes mêmes, dont se sert Luython n'indiquent-ils pas qu'il s'adresse à
sa ville d'adoption plutôt qu'à sa ville natale? Mais alors d'où vient-il? La réponse à
ces deux questions se trouve tout au long dans une étude de Léon de Burbure, restée
inconnue aux philologues, sur: CHARLES LUYTHON, Compositeur de musique de la
Cour Impériale (1550-1620). Sa vie et ses ouvrages. Bruxelles, F. Hayez, 1880.
D'après des documents authentiques, retrouvés par L. de Burbure - notamment
deux actes passés en 1620 devant les échevins d'Anvers pour constater l'origine du
compositeur Charles Luython et recueillir sa succession -, et quelques détails
complémentaires que donne l'auteur sans indication d'origine, nous pouvons établir
la généalogie des Luython, comme suit:2)
1) Voir note 4, p. 186.
2) Nous donnons entre parenthèses les prénoms tels qu'ils figurent dans les deux actes. Le
premier acte porte comme nom de famille Luiton, le second Lutton et Luitton. L. de Burbure
cite encore d'autres graphies Luyton, Luthon, Luycthon et Luythonius.
De Gulden Passer. Jaargang 2
185
Charles (Carolus) Luython2)
GLAUDE LUYTHON, dit le Vieux, ép. Cornelia Willemssen [né à Valenciennes,
décédé à Anvers en 1569; organise l'école de S. André et la dirige comme recteur en
1532; fut doyen de la corporation des maîtres d'école avant 1561]1)
CHARLES (CAERLE) né à Anvers en 1550? décédé à Prague en août 1620,
organiste des empereurs Maximilien II et Rudolphe II.
GLAUDE né en 1555, maître d'école2) citoyen d'Anvers, encore en vie en 1620
CLARA née en 1552 ép. Jean (Hans) Buyens décédée en 1632
SIBILLA ép. Paul (Pauwel) Leurs; décédé à Middelbourg avant oct. 1620
[GLAUDE]1) [maître d'école]1)
Daniel Buyens, orfèvre à Anvers
Catherine (Catlyne) ép. Cornelis de Lee veuve en 1620
Le premier des Luython, Charles, vint donc s'établir à Anvers au début du XVIe
siècle. Son arrivée a-t-elle quelque rapport avec la création des écoles latines en
1521?3) La chose est possible,
2) L. de Burbure confond ce Glaude avec le père, lorsqu'il dit, page 5 en note, qu'il signa en
1561 le compte de sa corporation en qualité d'ancien doyen.
1) Entre [ ] les détails complémentaires donnés par L. de Burbure.
2) L. de Burbure confond ce Glaude avec le père, lorsqu'il dit, page 5 en note, qu'il signa en
1561 le compte de sa corporation en qualité d'ancien doyen.
1) Entre [ ] les détails complémentaires donnés par L. de Burbure.
1) Entre [ ] les détails complémentaires donnés par L. de Burbure.
3) D'après Diercxens, Antverpia, 1755, t. II, pars I, p. 136 Anvers ne possédait jusqu'en 1521
qu'une école latine, celle de la collégiale. Par un décret daté du 21 décembre 1521 (ib. p.
137-140) le chapitre, d'accord avec le magistrat, décida la création de trois nouvelles écoles
latines dans les paroisses de St Jacques, de St Georges et de Ste Walburge. Seules ces écoles
avaient le droit d'enseigner le latin et cette langue ne pouvait même pas figurer dans les livres
flamands ou français (duytsche oft walsche Boecxkens), employés dans les autres écoles. Les
maîtres, qui devaient être ‘assez agés’, étaient nommés par le chapitre sur présentation du
maître de la collégiale et du chef-marguillier de chaque paroisse; ils devaient prêter serment,
porter l'habit et étaient en tout soumis à la jurisdiction du chapitre au même titre que les
maîtres de la collégiale. En cas d'incapacité, d'insuffisance ou d'insubordination, le chapitre
les relèvera de leurs fonctions ou leur infligera une punition sur avis de l'écolâtre et du
marguillier susdits. L'enseignement comprend les sciences, le chant et les bonnes manières
(scientien, sanck ende goede manieren).
De Gulden Passer. Jaargang 2
186
puisque son fils Glaude, né à Valenciennes, est déjà en 1532 à la tête de l'école latine
de S. André. De ce Glaude nous savons qu'en 1537 il emploie comme manuel le
Vocabulaire de Noël de Berlaimont, son confrère, dont il garde encore en 1548 un
bon souvenir; en 1548 il publie (pour la première fois?) son Esope, qui contient ses
dix-huit règles de prononciation française, et en 1552 son Dictionaire, qui devait
sans doute remplacer le Vocabulaire; il devient doyen de sa corporation et meurt en
1569. Comme lui son fils et son petit-fils Glaude embrassèrent la carrière de
l'enseignement: Charles obtint un emploi de musicien à la cour le 18 mai 15761).
Le nom Luython disparait avec le troisième Glaude, mort sans postérité.
Les Livres de Glaude Luython.
A) L'Esope et l'Instruction. - L'Esope n'est fort probablement, comme nous le disions
plus haut, qu'un remaniement ou un arrangement d'éditions antérieures. La nouveauté
et l'intérêt de l'édition consistent dans l'ajoute de l'‘Instruction pour apprendre
parfaictement lire et parler Francois-Instructie om te leeren perfectelijck lesen ende
spreken Fransois’, contenant les dix-huit règles, dont parle K.J. Riemens. Une
première fois Luython les signale à l'attention des lecteurs dans la préface. Après
avoir dit qu'il a ajouté à la Vie d'Esope quelques fables (voir le texte plus haut page
182, il continue: ‘Et ce auons faict de nostre naturelle inclination
En faveur de la création de ces nouvelles écoles le décret invoque deux motifs. D'abord le
chapitre veut procurer des chantres aux églises paroissiales et en même temps aux processions
de la collégiale; le décret prévoit en effet que douze chantres de chaque école, choisis parmi
les meilleurs, assisteront, accompagnés du Recteur de l'école, à toutes les processions de la
collégiale. Ensuite on veut retenir à Anvers les enfants, que les parents ‘devaient envoyer, à
grands frais, à l'école en dehors de la ville, parce qu'il n'y avait qu'une école latine à Anvers.’
Il y a d'autres motifs encore, dit le décret, mais il ne les donne pas.
Plusieurs recteurs de ces écoles paroissiales se distinguèrent par leurs écrits, dit Dierxcsens,
ib., p. 141, et quelques-uns étaient même très versés en grec; il en conclut qu'outre le latin
ils enseignaient le grec.
La paroisse de St André fut érigée en 1529 après la liquidation définitive des biens du couvent
des Augustins, supprimé pour hérésie (ib. p. 206 et suiv.). L'école paroissiale fut créée la
même année; elle subsista jusqu'en 1734 et se trouvait à côté de l'église (ib. p. 231). Ce dernier
détail correspond parfaitement avec l'indication que nous fournit le titre du Dictionnaire, que
Glaude Luyton demeurait ‘chez lesglise de Sainct Andrieu.’ (voir plus haut p. 185.)
1) L. de Burbure, ib., p. 9.
De Gulden Passer. Jaargang 2
187
quauons tousiours de plus en plus auancer le bien publicque. Ce que tesmoignent les
reigles / par nous misses en la fin de ce present liure pour apprendre bien et
parfaictement a lire / et prononcer le Francois / Lesquelles nous auons trouuez et
assemblez en lisant diuerses autenticques histoires et cronicques / au proufict et aide
de ceulx / qui nont pas la langue Francoise de nature / mais par art et diligente usance
la desirent imiter et exprimer...’1)
L'affirmation, qu'il a tiré ses règles d' ‘autenticques histoires et cronicques’, Luython
la contredit lui-même partiellement dans le postcriptum ‘aux debonnaires Lecteurs
- den goetwilligen Lesers’, (page 54 b), qui suit immédiatement l'Instruction. Il y dit
notamment, sans doute pour éviter la critique, qu'il a rassemblé les règles non ‘par
arrogance ou presumption de mieulx le scauoir que nulz autres / aussi ne puis ie nyer
/ que MAISTRE NOEL DE BARLAIMONT (DE BONNE MEMOIRE)2) nen a mis la plusgrande
partie en son vocabulaire / mais a la requeste de Gregoire Bonte...’3)
L'imprimeur, à moins que ce ne soit Luython, a jugé que la Vie et les Fables
d'Esope seraient utiles à ceux qui désiraient apprendre le Français et que par
conséquent les règles seraient tout aussi utiles ‘pour apprendre à bien lire / ce present
liure non seulement / mais aussi tous autres escriptz en Francois.’4)
Quelle est la part de Luython dans ces dix-huit règles? Il a conservé et quelque
peu complété onze règles sur douze de Noël de Berlaimont: il a supprimé la première
et ajouté sept règles nouvel-
1) Texte flamand: ‘Ende dat hebben wij gedaen wt onser natuerlijcker genegentheyt die wij
hebben / altijts meer ende meer te vorderen tgemein weluaren. Dwelck dat betuyghen de
regulen / by ons ghestelt int eynde van desen tegenwoordigen boecke / om te leeren wel ende
perfectelijck lesen / ende prononceren dat Fransoys / De welcke wij hebben geuonden ende
vergadert / lesende diuersche autentijcke historien ende cronijcken / tot profijt ende hulpe
van den genen / die niet en hebben de Fransoysche sprake van natueren / maer duer const
ende nerstighe vsancie die begeren te volgen / ende wt te spreken.’
2) Nous considérons cette indication comme une rectification, due en effet aux scrupules de
l'auteur.
3) Texte flamand: ‘want ic en hebse niet bestaen te vergaderen bi verwaentheyt oft vermetenheyt
van beter te weten dan eenige andere / ooc en mach ic niet loochgenen dat Meester Noel van
Barlaimont (saliger ghedachten) en heeft gestelt den meesten deel in sinen vocabulaer / maer
ten versueke van Gregoris Bonte...’
4) ‘Om te leeren wel lesen / die tegenwordich boexken niet alleene / maer oock alle andere
gescreuen in Fransoys.’
De Gulden Passer. Jaargang 2
188
les concernant la prononciation de m devant b, m, p (8e r.), de g devant n (9e r), de
l'h (10e r.), de l's intervocalique (11e r.), de la conjonction et (16e r.), de st après b
(17e r.), de t devant et après i, après consonne et voyelle (18e r.). Est-ce à ces sept
règles que Luython fait allusion lorsqu'il parle de ses sources? Sans pouvoir en faire
la preuve directe, nous sommes disposés à le croire, d'abord parceque Luython nous
fait l'impression d'être un homme sincère et d'une scrupuleuse honnêteté et ensuite
parceque Noël de Berlaimont lui aussi, est tributaire d'anciens textes1). Nos deux
premiers lexicologues n'ont donc pas rompu avec la tradition écrite, mais la conservent
en grande partie tout en l'adaptant aux circonstances nouvelles, à l'évolution de la
langue. Il en résulte que l'histoire de la lexicologie devra rechercher les sources des
premiers ouvrages lexicologiques du XVIe siècles avant de pouvoir juger de la valeur
exacte des témoignages qu'ils nous apportent.
Luython dit de ces dix-huit règles qu'il les a ajoutées ‘en ceste derniere impression
- in desen laetsten drucke’; elles sont donc de 1548. La rédaction en remonte
probablement à l'année 1546, le privilège étant daté du 4 novembre 15462). Nous
pouvons en conclure que Noël de Berlaimont n'était plus de ce monde en 1546. En
quelle année est-il décédé? Nous l'ignorons. En 1540 parut une édition de son
Vocabulaire. En a-t-il surveillé l'impression, comme le pense K.J. Riemens? Rien
ne le prouve, mais l'hommage posthume de Luython le rend admissible, d'autant plus
qu'on ne connait pas d'édition du Vocabulaire entre 1540 et 1551.
Le texte allemand-français des dix-huit règles, publié à Cologne par Jean
d'Aix-la-Chapelle, ne peut être qu'une réimpression de ces dix-huit règles, postérieure
à 1548; l'‘éditeur de Luython’ n'est pas, comme le dit K.J. Riemens, l'imprimeur de
Cologne, mais l'imprimeur anversois Gregoire Bonte.
B) LE DICTIONNAIRE. - Pas plus que l'Esope, cet ouvrage n'est original. Le titre
l'indique, il est ‘assemble - vergadert’ et avec
1) Nous en donnerons la preuve dans notre réédition des Colloquia.
2) Le privilège, signé Boudewijns, est accordé pour quatre ans et pour trois ouvrages: 1.
Enchiridion piarum precationum in vitam Christi Jesu secundum Ludolphum carthusianum,
etc. 2. Dat leuen van Esopus met sommighe fabulen ghemoralizeert soo in walsche als in
duytsche tale / dienende den kinderen om beyde de talen tsamen te leerene. 3. Arithmetice
Practice Methodus facilis per Gemmam frisicum Medicum ac Mathematicum iam recens ab
ipso auctore emendata, etc.
De Gulden Passer. Jaargang 2
189
un scrupule, rare à cette époque, Luython nous prévient 95 (fo. 33b. 34a) que les
Colloques ou Dialogues, ajoutés au dictionnaire proprement dit, sont traduits du
Latin: ‘Et affin quon ne penseroyt pas que par arrogance ie veulx diminuer ou deroger
a aultrui son honneur / ie confesse franchement auoir ses presentz Colloques
seulement traduict de latin / et non pas les auoir imagine de mon esprit / toutesfois
ie requiers bien mon petit labeur estre aggreable a ceulx qui en auront besoing ‘1).
Modestement il se défend, dans la dédicace que nous avions déjà l'occasion de citer,
d'entreprendre la publication de ce ‘nouveau livre’ par ‘aucune arrogance / presumant
destre pour che faire plus expert / que ceulx qui au mesme exercice se sont exercitez’.
‘Plusieurs’ ajoute-t-il, s'étonneront de sa ‘hardiesse... quant ilz verront sortir che
Dictionaire soubz mon nom / veu quil en y a partout tant de semblables’, et il s'excuse
en disant qu'il veut seulement ‘inciter les aultres / qui pour le semblable entreprendre
et bien acheuer sont beaucop plus idoines et plus expertz que moy’ et donner à la
noble ville d'Anvers une preuve de sa reconnaissance.
Cet excès de modestie cache mal la véritable raison de la publication de son
Dictionnaire. Ce qu'il veut, il le dit lui-même dans sa dédicace, c'est ‘oster loccasion
à tous emulateurs / railleurs et detracteurs / qui en ceste ville pourroyent estre... de
despriser ou vituperer mon petit labeur - om dat ick by alsoo hope wech te nemene
doorsake allen benijders(,) bespotters ende achterclappers die in dese stede souden
mueghen wesen... te misprijsen oft verachten minen cleynen arbeyt’2). Et s'il dedie
son livre aux seigneurs, marchands et bourgeois de la ville, c'est pourqu'ils en soient
les tuteurs et les protecteurs ‘enuers toutes virulentes langues des emulateurs (jaloux) et detracteurs - tegen alle fenijnige tongen der benijders ende achterclappers.’
Luython, le maître d'école ‘honnête’ et respectueux du bien d'autrui, avait donc
ses ennemis et ses détracteurs. Il n'en faut pas
1) Texte flamand: Ende om datmen niet en soude meynen dat ick deur vermetelheyt wille
verminderen oft aftrecken eenen anderen zijn eere / belijde ick vrijlijcken te hebbene dese
teghenwoerdige Colloquia alleene ouergesedt wten latijn / ende niet geimagineert te hebben
wt mijns selfs gheest / nochtans begheere ick wel minen cleynen arbeyt te syne aengename
den ghenen dien selen hebben van doene.’
2) Nous soulignons.
De Gulden Passer. Jaargang 2
190
plus pour expliquer le silence fait autour de son nom et de ses ouvrages.
Quel rapport existe-t-il entre son Dictionnaire et le Vocabulaire de Noël de
Berlaimont?
Le Dictionnaire donne d'abord des groupes de mots, réunis en dix-neuf chapitres,
dont voici le contenu d'après la table:1)
1... de Dieu et des choses diuines.
1... van Godt ende godlijcken dingen.
2... des temps. Les quatre saisons de
lannee. Les iours de la sepmaine.
2... vanden tijden. De vier tijden des iaers.
De dagen vander weken.
3... des festes de lannee.
3... vanden feestdagen des iaers.
4... des cieulx, planettes, elementz, et
4... vandenhe melen, planeten, elementen,
choses qui sont engendreez en iceulx. Les ende dinghen die daer in ghegenereert
quatres elementz avec leurs qualitez.
sijn. De vier elementen met heur
qualiteyten.
5... des oyseaux.
5... vanden vogelen.
6... des eaues et des choses en elles
6... vanden wateren ende den dingen daer
generees. Des poissons de doulce eaue. in ghegenereert. Vanden visscen van tsoet
watere.
7... de la terre, et des choses terriennes.
Des bestes. Des serpens, des vers ou
vermines. Des arbres et de leurs fruictz.
Des herbes.
7... Vander eerden ende eertschen dingen.
Vanden beesten. Vanden serpenten, ende
gewormte. Vanden boomen ende hen
vruchten. Vanden cruyden.
8... de la personne, et de ses accidens,
membres, et parties. Les aages. Des
membres ou parties de la personne.
Daulcuns manieres de maladies, et
accidens qui suruiennent au corps
humain.
8... vanden mensche, ende sijnen
accidenten, leden, ende deelen. De
ouderdommen. Vanden leden oft partien
des menschs. Van sommige manieren van
siecten ende accidenten die tsmenscen
lichame ouercomen.
9... des accoustremens, etc.
9... vanden cleederen, etc.
1) Dans le texte qui suit nous avons remplacé les / par une virgule et ajouté un point entre les
différentes parties et à la fin de chaque titre.
De Gulden Passer. Jaargang 2
191
10... de la maison, de ses parties et
appertenances.
10... vanden huyse, van sijnen partien
ende toebehoorten.
11... de la table et des viandes et mectz. 11... vander tafelen ende vander spijsen
ende gerechten.
12... des noms de parente, et mariage.
12... vanden nam vanden maechscape,
ende houwelijcke.
13... des choses appertenantz a lesglise.
Les sept Sacramentz de la saincte eglise.
Trois vertus theologales. Sept pechez
mortelz. Quatre extremez.
13... vandendingen aengaende der
kercken. De seuen Sacramenten vander
heyliger kercken. De drij theologale
duechden. De seuen dootsonden. De vier
wtersten.
14... des dignites ecclesiastiques et
offices.
14... vanden geestelijcken digniteyten
ende officien.
15... des dignites et offices seculieres. Les 15... vanden digniteyten ende weerlijcken
noms des officiers dungne ville.
officien. De namen vanden officieren van
eender stadt.
16... des bonnes artz et de leurs
professeurs. Les sept artz liberaulx.
16... vanden goeden consten ende van
hueren meesters. De seuen vrije consten.
17... des mestiers et artz mechanicques, 17... vanden ambachten, van hen
de leurs ostieux, et marchandises.
wapenen, ende coopmanschapen.
18... des choses appertenantes a la
cheualerie et gendarmerie.
18... vanden dingen toebehoorende der
ridderscap ende gendarmerien.
19... des nombres.
19... vanden gelaten.
Ces 19 chapitres sont complétés par un vingtième, contenant une liste de substantifs,
d'adjectifs et d'adverbes, avec leurs ‘contraires’, et ensuite par une liste de mots ‘selon
A.B.C.’, une liste de verbes et la ‘Salutation Generale.’
Nous ne retrouvons aucun des vingt chapitres dans le Vocabulaire, mais la plupart
des titres rappellent d'une façon frappante ceux du Dictionarius, dit Dilucidissimus.
Ce Dilucidissimus, qui n'est qu'un pâle reflet des Isidori Etymologiae, fut imprimé
plusieurs fois avant 1552 et beaucoup de bibliographes le confondent avec le
Vocabulaire. L'édition en sept langues, parue à Anvers en 1540
De Gulden Passer. Jaargang 2
192
chez J. Crinitus, contient 55 chapitres, dont voici quelques titres à côté desquels nous
mentionnons le chapitre correspondant chez Luython (L. - Luython, D. Dilucidissimus):
L1, D1 de Deo et de Trinitate etc. - L2, D5 de tempore, anno, mense, septimana
et die - L4, D33 de aere et ventis - L5, D30 de auibus - L6, D47 de aqua et liquore L6, D31 de piscibus - L7, D28 de animalibus - L7, D29 de vermibus. - L7, D26 de
horto et omnibus eius fructibus - L8, D6 de homine et omnibus partibus eius; - L8,
D40 de infirmitate et aegritudinibus1). Ces rapprochements prouvent suffisamment
que le Dictionnaire de Luython découle directement du Dilucidissimus, qu'il a
probablement remanié à l'usage de son enseignement.
Nous trouvons dans la même source une liste de noms, d'adjectifs, d'adverbes et
de verbes, mais nous n'avons pas eu l'occasion de vérifier, si Luython en a fait usage;
il se peut que pour cette partie, la moins importante d'ailleurs, il ait consulté le
Vocabulaire, qui contient également une liste de mots (substantifs, adjectifs, adverbes
et verbes) classés par ordre alphabétique et la salutation. Seul un examen approfondi
du Dictionnaire pourra nous renseigner avec certitude à cet égard et nous apprendre
de quelle façon Luython a ‘assemblé’ son livre; il se peut en effet qu'il ait encore
puisé à d'autres vocabulaires.
Les neuf dialogues2), qui terminent le Dictionnaire, traitent d'autres sujets que ceux
de Noël de Berlaimont, mais l'idée de les ajouter à son dictionnaire proprement dit,
lui fut probablement inspirée par le Vocabulaire de son collègue.
Concluons: Le Dictionaire en Franchois et Flameng de Glaude Luython n'est pas
une réédition d'une partie du Vocabulaire de Noël de Berlaimont. Ce Dictionnaire
est un glossaire analytique, une adaptation du Dictionarius Dilucidissimus, completée
par une liste de mots, groupés par espèce grammaticale et par ordre alphabétique, et
combinée avec l'emploi de dialogues. C'est dans l'arran-
1) Même analogie entre L9 D19, L10 D20, L11 D21, L12 D10-11, L13 D43-44, L14 D46, L15
D12, L17 D16, L18 D24, L19 D13. Pour la comparaison avec les Isidori Etymologiae, voir
l'édition de W.M. LINDSAY, Oxonii, e typographeo clarendoniano, (1910); l'Index Librorum
est reproduit par F. Buitenrust Hettema, Oude Glossen en hun beteekenis, Gent, 1914.
2) Il y a huit dialogues entre écoliers ou le maître et les écoliers; il y en a un, le premier, entre
une mère et son fils.
De Gulden Passer. Jaargang 2
193
gement de ces trois parties, dont aucune n'est originale, que consiste le ‘petit labeur’,
non denué d'intérêt et de mérite du maître d'école de la paroisse de St André, GLAUDE
LUYTHON, dit LE VIEUX.
Annexe I.
Dictionnaire de Luython. - Chapitre Premier1).
Le premier chapitre de Dieu et des Dat ierste capittel van God ende
choses divines.
godlijcken dingen.
Dieu
Godt
Deite
{ Godtheyt
Divinite
{ Godtheyt
Divin, Divine
Godlijck
La saincte trinite
De heylige drijvuldicheyt
Dieu le pere
Godt de vadere
Dieu le filz
Godt de sone
Dieu le sainct esprit.
Godt de heylige geest.
La mere de Dieu
De moeder godts
Nostre dame
Ons vrouwe
La vierge Marie.
De maget Marie.
Un Ange
Een Engel
un Archange
een Archangele
un Prophète
een Propheet
une Prophetie
een Prophetie
une Prophetesse
een Phrophetersse
un Patriarche
een Patriarch
un Apostre
een Apostele
un Ewangelist
een Evangelist
un Ewangile
een Evangelie
un Martir
een Martelare
un Confesseur
een Confessoor
une vierge, une pucelle
een maecht
1) Fo. 1; v pour u, u pour v, i pour j sont transcrits u, v, j et uu par w; le / est remplacé par une
virgule ou un point.
De Gulden Passer. Jaargang 2
Virginite, pucelage
een maechdom
un Sainct
een Sant
De Gulden Passer. Jaargang 2
194
une saincte
een Santinne
un Idole
een Afgodt
un Idolatre
een afgoderye doender
une Deesse
een Goddinne
Annexe II
G. LUYTHON. - Une Fable d'Esope: De ladolescent et du chat. Vanden jonghelinck
ende vander katten1) Texte français. - Ung adolescent qui pour son plaisir avoit ung
beau chat incessament supplia la deesse Venus, quelle voulsist transfigurer le chat
en une femme. La deesse eut pitie de luy, et donna consent a sa petition, tellement
que la transformation se feict: ce que tresbien a pleut au povre adolescent, car elle
estoit toute crasoulette et toutte jentile.
Enaprez ilz sen vont en la chambre, ou ilz devisoient ensemble de toutes choses,
ryoient, jouoyent, et estoient joyeulx. Mais ung peu de temps aprez, la deesse Venus
(desirant experimenter, se le chat avec son corps avoit aussi muez ses meurs) laissa
secretement tomber une sourisette dedans la chambre. Alors advint une chose digne
den rire, car incontinent quant la femmelette eut veu la sourisette, elle se print a luy
livrer ung assault, de quoy la deesse fut fort courroucee, et le transmua de rechief en
ung chat.
Moral. Ceulx qui trachent par plusieurs et divers pays ou regions, changent dair,
mais non pas de courage. Car il est trop difficile de laisser aucune chose accoustumee
de faire.
Texte flamand. - Een jonghelinck die om zijn plaisir hadde een scoon katte, sonder
ophouwen badt der goddinnen Venus, dat se wilde veranderen de katte in een vrouwe.
De goddinne hadde deernisse van hem, ende gaf consent tot sijnder begeerten, also
dat de veranderinge gedaen werdt: dwelck dat seer wel behaecht heeft den armen
jongelinc want sy was geheel poeselachtich ende geheel aerdich. Daerna ghinghen
zij in de camere, daer zij coutten tsamen van allen dingen, loeghen, speelden ende
waren vrolijck. Maer een luttel tijts daernae, de goddinne Venus (begeerende
tondersoeken, oft de katte met hueren lichaem had oock verandert huer zeden) liet
secretelijcken vallen een muysken binnen der ca-
1) fo 43a.; voir note 1, page 183 et pour la transcription la note à la page 194.
De Gulden Passer. Jaargang 2
195
meren. Doen geschieder een dinc weert om te lachen, want terstont als het vrouken
hadde gesien dat muysken, beghost sij huer te leveren een assout, waarvan de godinne
was seer gestoort, ende veranderdese wederom in een katte.
Tmorael. De gene die trecken duer vele ende diversche landen ende rijcken,
veranderen van luchte, maer niet van coragien. Want het is te veel swaer te latene
enich dinck datmen gewoon is te doene.
R. VERDEYEN.
De Gulden Passer. Jaargang 2
196
Un tableau de monnaies imprimé en 1612, par Jérome Verdussen.
Dans le système monétaire des archiducs Albert et Isabelle, l'année 1612 marque
une étape importante. C est, en effet, en suite de trois ordonnances décrétées à cette
date que le système monétaire des archiducs subit une transformation compléte par
la fabrication de toute une série de pièces nouvelles1).
Les monnaies émises par les archiducs pendant les premières années de leur
gouvernement étaient les suivantes: en or, le double ducat, le ducat, le double tiers
du double ducat et le tiers du double ducat; en argent, le double florin, le florin, le
demi, le quart, le huitième et le seizième, ainsi que le triple réal et le réal; en billon,
le demi-réal et le quart.
Une lettre d'ordonnance du 3 avril 1612 aux maîtres généraux des monnaies décréta
la frappe de quatre pièces d'or: le double souverain d'or valant 12 florins, le souverain
valant 6 florins, le double tiers du souverain à 4 florins et le demi-souverain à 3
florins, ainsi que la frappe de deux monnaies d'argent, à savoir le double sol de gros
à 12 patards et le simple sol de gros à 6 patards2).
Deux autres ordonnances monétaires parurent le 4 juillet de la même année3). La
première stipulait la fabrication de trois pièces d'argent de bas aloi: des patards valant
2 gros de Flandre, des demi-patards ou gros, et des liards ou demi-gros, valant 12
mites de Flandre. Par la seconde, les archiducs ordonnaient, en raison de l'abondance
de l'argent, de forger des doubles et des quadruples des pièces de 12 patards, de même
titre que ces pièces et de poids correspondant. Ce sont les demi-souverains et les
souverains d'argent.
Une transformation aussi radicale et aussi complète du système monétaire exigeait,
certes, quelque publicité. Afin de porter ces innovations à la connaissance de tous,
les archiducs chargèrent les maîtres généraux des monnaies de faire graver et imprimer
les figures des pièces nouvelles avec indication de leur poids et prix. Le
1) A. de Witte, Histoire monétaire des comtes de Louvain, ducs de Brabant, Anvers, t. III, 1899,
pp, 19-22.
2) Recueil des ordonnances des Pays-Bas. Les ordonnances monétaires du XVIIe siècle.
Bruxelles, 1914, p. 88.
3) Ibid., pp. 101 et 102.
De Gulden Passer. Jaargang 2
197
31 août 1612, ils firent remettre aux membres du Grand Conseil des exemplaires de
ces tableaux, leur enjoignant de ‘les faire publier et afficher la et ainsy quil conviendra
affin que un chascun les puisse veoir cognoistre et entendre a quel poidz et pris nous
voulons et entendons quelles soient mises et receues.’1)
Voici la description d'un trés élégant tableau imprimé è cet effet dans l'atelier de
Jérôme Verdussen.
En haut, titre: LEVRS ALTEZES SERmes NOS PRINCES SOVVERAINS || desirans qu'vn
chascun ait cognoissance des pieces d'or & d'argent nouuelles, n'agueres ordon- ||
nees, & qu'à present l'on forge aux nom, tiltre, armes & figures d'icelles, ont voulu,
& commande || aux Maistres Generaulx de leurs Monnoyes de pardeça, de faire
imprimer les figures desdictes pieces tant || d'or que d'argent, auec declaration de
leur pris & poix qui est tel comme s'ensuit. ||
Suivent les figures des monnaies, toutes gravées sur cuivre droit et revers, et
précédées de quelques lignes indiquant leur nom, leur poids et leur estimation en
florins Carolus et en sols de gros de Flandre. Les quatre monnaies d'or occupent la
colonne de gauche, les quatre monnaies d'argent celle de droite. Au-dessous de ces
deux colonnes sont représentées les trois pièces d'argent de bas aloi, avec les mêmes
indications.
Au bas: A ANVERS || Chez Hierosme Verdussen, Imprimeur de la Monnoye de
leurs Altezes Serenissimes || noz Princes Souuerains. 1612. Auecq grace & Priuilege.
Ce placard comporte une feuille de 265 × 379 mm., imprimée d'un seul côté, en
caractères romains, et entièrement entourée d'une bordure de fleurons.
L'exemplaire qui vient d'être décrit se trouve dans un recueil d'ordonnances
monétaires, formé en 1713 par Augustin-Charles Wautier, premier conseiller et maître
général des Monnaies aux Pays-Bas2).
Ce recueil contient une édition flamande du même placard. L'exemplaire a été fort
malheureusement découpé pour prendre place dans le recueil. En voici le titre:
1) Ibid., p. 103.
2) Bruxelles: bibliothèque royale, section des manuscrits, 6272-92 et 6293-6315. L'ex. français
occupe le no 6287, l'ex. flamand le no 6297.
De Gulden Passer. Jaargang 2
198
HAere doorluchtighe Hoocheden onse Souueraine Princen begherende || dat elck een
kennisse hebbe van de nieuwe goude ende siluere penninghen / onlancx gheordineert
ende die || men teghenwoordichlijck slaet onder naem titre / wapene ende figuere der
seluer / hebben ghewilt ende || bevolen den generalen Meesters van haerder Munten
herwaerts-ouer / te doen drucken de figueren van de voorsz. || nieuwe penninghen /
met declaratie van den prijs ende ghewicht der seluer / wesende als volcht.
La souscription est ainsi libellée: Thantwerpen / || by Hieronymus Verdussen /
Drucker van de Munte van haere doorluchti- || ghe Hoocheden / onse Souuerayne
Princen 1612. Met gratie ende Priuilegie.
MARCEL HOC.
De Gulden Passer. Jaargang 2
199
La bibliotheca belgica.
On pourrait également la dénommer ‘Bibliographie nationale de Belgique’ car cet
immense répertoire comprend:
1) la description minutieuse de tous les ouvrages imprimés dans les Pays-Bas au
XVe siècle, et celle des principaux livres imprimés depuis 1600 jusqu'à nos
jours;
2) la description de tous les ouvrages écrits par des Belges ou des Hollandais, ainsi
que celle des livres concernant les Pays-Bas, publiés à l'étranger;
3) la bibliographie des imprimeurs néerlandais établis à l'étranger. Chaque description,
faite sur fiche séparée, se compose d'une ou de plusieurs pages de texte, et contient
l'analyse détaillée d'un seul ouvrage. En tête de ce bulletin descriptif, se trouvent le
nom et le prénom de l'auteur, avec quelques renseignements biographiques, si c'est
un Hollandais ou un étranger dont le nom se rattache à l'histoire des Pays-Bas. Le
lieu d'impression, le nom de l'imprimeur et la date suivent immédiatement, et sont
barrés par deux filets. En bas de la première page, sont indiquées les bibliothèques
publiques où se trouve le livre dont se fait la description. On mentionne les collections
particulières lorsque l'ouvrage décrit n'est présent dans aucun dépôt public.
La transcription du titre est faite avec la plus rigoureuse exactitude. En fac-simile
sont reproduites les marques typographiques de tous les imprimeurs belges et
hollandais.
Pour la première série, qui comprend cent livraisons reliées en 26 volumes de texte
et un volume de tables, et qui a été publiée de 1878 à 1890, feu Ferdinand vander
Haeghen, bibliothécaire en chef de l'université de Gand, qui était l'àme et le promoteur
de cette oeuvre formidable, avait fait un appel pressant à tous les bibliothécaires,
bibliophiles et libraires du pays et de l'étranger. Il s'était assuré en outre la
collaboration permanente de deux compétences bibliographiques, qui étaient Théodore
I.J. Arnold et Raphael Van den Berghe, tous les deux bibliothécaires de l'université
de Gand.
Ferdinand van der Haeghen fut à l'honneur en 1891. Il obtint, pour l'oeuvre qui
lui était si chère, le prix du 9e concours quinquen-
De Gulden Passer. Jaargang 2
200
nal d'histoire (période de 1886-1890), sur le rapport élogieux, adressé par le jury au
ministre de l'intérieur et de l'instruction publique. Ce jury était composé de M.M.A.
Wauters, président, A. Hennes, Stan. Bormans, L. Gilliodts van Severen, P. Henrard,
Ch. Moeller, membres, et H. Pirenne, secrétaire-rapporteur. Ce rapport dit, en
substance, les progrés gigantesques de cette Bibliotheca Belgica, dont les auteurs
poursuivent la réalisation avec une régularité et une rapidité réellement stupéfiantes.
‘Il sera impossible, ainsi s'exprime l'honorable rapporteur. d'écrire l'histoire du
mouvement intellectuel dans les Pays-Bas depuis le XVe siècle, sans devoir s'adresser
continuellement à la Bibliotheca Belgica’. Toutes les bibliothèques de l'Europe furent
mises à contribution. Et Mr Léop. Delisle, l'érudit directeur de la Bibliothèque
Nationale à Paris, ajoute à ce concert de louanges que: ‘tôt ou tard, pour le plus grand
honneur de la Belgique et aux applaudissements du monde entier, on verra s'achever
le magnifique monument dont Ferdinand van der Haeghen a conçu le dessein, dont
il a réuni les matériaux et dont les morceaux terminés forment dès maintenant un
ensemble imposant et harmonieux’.
Le prix quinquennal fut donc enlevé de haute lutte, et cela malgré la compétition
d'ouvrages historiques de grande valeur, sortis de la plume de savants, tels que Kurth,
Namèche et Vanderkindere.
Si le travail de F. van der Haeghen fut ardu, patient et productif - cinq lustres
environ de son existence furent consacrés à cette bibliographie - celui de ses dévoués
collaborateurs ne le fut pas moins. C'est ainsi que la contribution de Th. I.J. Arnold,
Hollandais de naissance, comprend, en ordre principal, les descriptions
bibliographiques suivantes, qui concernent: Dirk Volckertsz Coornhert; Mathias de
l'Obel; Rembert Dodoens, le grand botaniste; Antoine Sanderus; Famien Strada; Luc
Jansz. Waghenaer; et, last not least, les Martyrologes protestants néerlandais,
comprenant à eux seuls tout un volume (le volume XIX), et dont M.H. Pirenne avait
écrit dans son rapport, que la critique à laquelle les auteurs de le Bibliotheca Belgica
avaient soumis ces Martyrologes, était un véri table chef-d'oeuvre de sagacité. Ces
monographies sont classées dans l'ordre alphabétique des noms des martyrs, auxquels
elles sont consacrées, avec force renseignements et éclaircissements sur leur vie et
sur leurs biographes. Pour l'histoire religieuse des Pays-Bas, elles sont donc d'un
intérêt puissant. Arnold consacra près de vingt
De Gulden Passer. Jaargang 2
201
années de son existence, si laborieuse à tant de points de vue, à l'oeuvre de la
Bibliotheca Belgica.
La collaboration de Raphaël Van den Berghe ne fut pas moins éfficace. Outre
l'imposante bibliographie de Juste Lipse, qui à elle seule comprend trois volumes
(volumes XIV, XVI et XVII), il faut citer de sa main les descriptions des oeuvres
de: Luis de Avila y Zuniga; Guillaume Baudaert; Corneille de Bie; Jean Boutillier;
Jean Brugman; Pierre Burrus; Ogier Ghiselin de Busbecq; Alexandre van den Bussche,
dit le Sylvain de Flandre; Jeanne et Pierre de Cambry; Josse Clicthove; Denis Coppée;
Liévin Crucius; Jacques Curtius; Josse de Damhoudere; Jean David; Louis Du Gardin;
Jean et Gaspard d'Ennetières; Alard, Angelin, Guillaume et Nicolas Gazet;
Jean-Baptiste de Glen; Jean-Baptiste Gramaye, l'historien réputé; Robert de Grospré;
Jean Gysius; Marie, Pierre et Zacharie Heyns; Grégoire de Hollogne; Eloi Houckaert;
Constantin Huygens; Jacques Jasparus Danus; Jean Lambrecht; Jacques Le Roy; le
chirurgien Jean Palfijn; Josse Ravesteyn; Antoine de Roovere; Gérard van Salenson;
Spiegel der Jeugt; Spieghel der Spaensche tyrannye; le mathématicien Simon Stévin;
Vincent de Stochove; Marc van Vaernewyck; le grand anatomiste André Vésale;
Jacques van Wesenbeeck, et Philippe Wielant, jurisconsulte distingué.
Il était absolument indispensable que, pour une oeuvre d'une telle envergure, pour
ces milliers de fiches bibliographiques, il existât un répertoire général, destiné à
guider et à faciliter les recherches des travailleurs. Aussi, les auteurs de la Bibliotheca
Belgica, quand la première série en fut terminée, quand furent lancés dans le public
les vingt-six volumes de descriptions, résolurent d'en publier les tables, qui formeraient
le XXVIIe et dernier volume de ladite série. Ces tables se divisent comme suit:
d'abord, un index alphabétique par noms d'auteurs, renseignant la côte de la fiche,
le titre de l'ouvrage, le lieu où il est édité, le millésime et le format. Ensuite, un index
chronologique des ouvrages, donnant le millésime, l'auteur, le titre en résumé et la
côte entre parenthèses. Puis, un index typographique, mentionnant dans l'ordre
alphabétique le nom de la ville où l'ouvrage est imprimé. Et, pour finir, la liste
alphabétique de tous les imprimeurs, libraires et éditeurs cités, avec le nom de la
ville qu'ils habitent.
De Gulden Passer. Jaargang 2
202
Les tables de la première série comprennent 454 pages; c'est assez dire l'importance
du répertoire en question.
Aussitôt après la publication, par l'éditeur Camille Vyt, de la première série de
cette Bibliographie générale des Pays-Bas, Ferdinand van der Haeghen et ses
infatigables collaborateurs se mirent a l'oeuvre pour la seconde série de la Bibliotheca
Belgica. L'éminent bibliothécaire en chef de l'université de Gand s'adjoignit d'autres
érudits, ou, si l'on peut dire, d'autres bénédictins. Il fit appel a MM. Victor van der
Haeghen, son fils, archiviste-paléographe de la ville de Gand, à Alphonse Roersch,
actuellement administrateurinspecteur et professeur à la faculté de philosophie, à
Paul Bergmans, bibliothécaire en chef de l'université. Peu avant le décès du promoteur
de la Bibliotheca Belgica, qui mourut à Gand le 22 janvier 1913, âgé de 83 ans, Mr
Albert Counson, professeur à l'université, s'ajouta, mais cessa de collaborer après le
cataclysme de 1914. Il rédigea la bibliographie de Remacle Mohy, homme de lettres
liégeois, et d'Hugo Grotius. Mr Marcel Hoc, bibliothécaire à la Bibliothèque royale
de Belgique, devint un collaborateur régulier depuis 1922. Il fit la description des
oeuvres de Barthélemy Fisen, de Caspar Gevartius et d'Hubert Goltzius. De Th.
Arnold, la collaboration à la seconde série se borna à l'étude des Chambres de
Rhétorique dans nos provinces du XVIe au XVIIIe siècle, et principalement à la
description de l'oeuvre de l'imprimeur anversois Abraham Verhoeven, l'auteur des
Nieuwe Tydinghen, gazette bilingue illustrée, surnommé le premier gazettier de
l'Europe. La mort vint interrompre l'active contribution de ce travailleur d'élite qu'était
Arnold; il mourut à Gand le 16 avril 1899.
C'est dans la seconde série de la Bibliotheca Belgica que Raphaël Van den Berghe,
outre ses descriptions des oeuvres d'Adrien et Hubert Barlandus, François Costerus,
Antoine Schorus et Jean Servilius, a publié la bibliographie des oeuvres de Désiré
Erasme, ie célèbre philosophe rotterdamois. Ce travail gigantesque (vol. VI à XIV)
il l'a mené à bonne fin, en s'attaquant successivement aux: adagia, admonitio,
antibarbari, apologia, apophtegmata, colloquia, enchiridion militis christiani, moriae
encomium, de preparatione ad mortem, et ratio verae theologiae. Sa mort est toute
récente; en effet, il décéda à Gand le 5 novembre 1923.
Les principales descriptions bibliographiques dûes à Mr Alphonse Roersch sont
celles des oeuvres de Jean Despauterius (qui forment
De Gulden Passer. Jaargang 2
203
presque tout le volume V). d'Eurycius Puteanus (volume XXII), Philippe Brasseur,
Robert Gaguin, Jacques Lummene van Marcke, Simon Ogier, Jacques Papa, François
Piroulle, Pierre de Ponte, Jacques Sluperius, etc., etc. Mr Roersch est collaborateur
depuis 1899.
Quant à Mr Paul Bergmans, il s'occupa, avec sa compétence toute spéciale en la
matière, à décrire toutes les éditions musicales de la 2e série; il rédigea aussi les
notices bibliographiques de Bauduin Ronssaeus.
M.M.A. Roersch et P. Bergmans ont repris la lourde succession de Ferdinand van
der Haeghen; ce sont eux qui depuis l'année 1919 sont les deux directeurs de la
Bibliotheca Belgica.
Enfin, la contribution de Victor van der Haeghen à la 2e série fut la rédaction des
importantes fiches biliographiques de Lucas d'Heere et de Nicolas Ladam. Il mourut
assez prématurément à Gand en 1916.
La seconde série de la Bibliotheca Belgica a été terminée au commencement de
l'année en cours. Elle comprend, tout comme la première, 26 volumes de descriptions
et un volume (le XXVIIe) de tables, rédigées sur le modèle des tables de la première
serie, par l'auteur de cet article. Ces tables, qui viennent de paraître, forment les
livraisons 198 à 200 - les derniéres de la deuxième série.
Et déjà, une 3e série est en voie de préparation.
LÉON GOFFIN.
De Gulden Passer. Jaargang 2
204
Boeken. - livres.
Konrad Haebler: Die Deutschen Buchdrucker des XVen Jahrhunderts im
Auslande (315 blz. in-fol. - 1924, Verlag J. Rosenthal, München).
In dit hoogst merkwaardige boek toont K. Haebler met een overvloed van soms
totnogtoe heel onbekende bewijsgronden opnieuw aan welk een overwegend en
beslissend aandeel de Duitschers hebben in de verspreiding van de boekdrukkunst
in al de cultuurlanden van Europa.
Deze onbetwiste en onbetwistbare waarheid hoefde niet meer betoogd te worden,
maar de wijze waarop dit hier geschiedt, de eerbiedwaardige som van gelukkige
vondsten en het scherpe doorzicht, waarvan een meester als K. Haebler ons hier
andermaal laat genieten, maken dit boek tot een zeer gewaardeerde verrijking van
onze kennis op het gebied van de geschiedenis der typographie.
Geboeid volgen wij het verhaal van de expansie der Duitsche drukkunst te Sublaco,
te Rome, te Milaan, te Venetië en in andere steden van Italië; te Parijs, te Lyon en
elders in Frankrijk; in Spanje en in Engeland, ja tot in Mexico toe, waar deze
uitvinding ingevoerd werd door Cromberger, die alhoewel Spanjaard geworden, toch
de zoon van een Duitscher was.
Wij kunnen best begrijpen, dat het behandelen van een dergelijke stof onder de
pen van een Duitscher als van zelf moest overslaan tot een lofzang op Duitsche
techniek. Duitschen geest en wat daar gewoonlijk al bijgehaald wordt, maar het zou
K. Haebler's lyrisme volstrekt niet geschaad hebben, had hij niet telkens en telkens
weer blijken gegeven van moeilijk bedwongen, tendenzieus chauvinisme en soms
naïef-aandoende annexatiepogingen.
Het zijn vooral de Nederlanders, Hollanders en Vlamingen, tot wier nadeel dit
geschiedt. Wat zij voor hun aandeel in de ontwikkeling der drukkunst kunnen
opvorderen, wordt in laatste instantie toch op het actief van Duitschland gebracht,
ofwel zóó voorgesteld, dat de eer, die daarbij te oogsten viel, toch op Duitschers
terecht komt.
Zoo begint het al in de voorrede, waaruit wij de volgende passage aanhalen, zonder
commentaar: ‘Wenn selbst wirklich dem Laurens Coster ein kleiner Anteil an jenem
Ruhm gehört, welchen Jahrhunderte hindurch eine dankbare Menschheit dem Johann
Gutenberg von Mainz zugesprochen hat, so würde selbst damit das Verdienst der
Deutschen nicht ernstlich geschmälert. Für die Auffassung seiner Zeit war ja auch
Laurens Coster ein Deutscher, ein Bürger des heiligen römischen Reiches deutscher
Nation’.
Verder, waar verteld wordt, dat Antonius Mathias omstreeks 1473 te Genua een
drukkerij oprichtte met medewerking van Henricus de Aegere uit Antwerpen, voelt
Haebler weer de behoefte om dezen laatste een ‘Deutsch-Holländischen Landsmaan’
te noemen (blz. 74). Natuurlijk zal hij dezelfde nationaliteitsbepaling opgeven voor
de Nederlandsche drukkers Lambertus quondam Laurentii uit Delft en Antonius
quondam Andreae uit Antwerpen, die in 1470 te Genua werkten voor het
driemanschap der rechtsgeleerden Marchese, Grimaldi en Pammoleo.
De Gulden Passer. Jaargang 2
Ook wordt het voorgesteld alsof Caxton, de invoerder der drukkerij in Engeland,
het wezenlijkste deel van zijn kunst aan Duitschland te danken had. Het belang van
Caxton's kortstondig verblijf te Keulen wordt op het voorplan gebracht, en
De Gulden Passer. Jaargang 2
205
van hetgeen hij te Brugge van Colard Mansion kon geleerd hebben in twijfelachtig
licht gesteld (blz. 275). En waar het niet gaat om de Nederlandsche invloeden uit te
schakelen, weerstaat Haebler den lust niet om nog eens te herhalen dat hij het
‘Niederländische Element ja immer dem Deutschen zugezählt hat’.
K. Haebler is niet de eenige Duitsche geleerde, die aan soortgelijk ‘annektieren’
liefhebbert. Heeft niet Alfred Stenzel in zijn Seekriegsgeschichte (Hannover &
Leipzig. Hahn'sche Buchhandlung 1907-1911, 5 deelen) den beroemden Admiraal
De Ruyter tot twee maal toe als een Duitscher voorgesteld? (III, blz. 257, 259). En
heeft niet de muziekuitgever C.A. Kleim (Leipzig-Chemnitz) in zijn bundel
Vaterlandslieder und Armeemärsche het ‘Wilt heden nu treden’ uit den
‘Gedenckklank’ van A. Valerius en het ‘Wilhelmus van Nassauen’ onder de Duitsche
nationale zangen opgenomen?
Dergelijke practijken zijn van een bedenkelijke wetenschappelijkheid en overtuigen
ten slotte niemand
M.S.
Jervis Wegg: The Decline of Antwerp under Philip of Spain, - London.
Methuen & Co Ltd. (352 blz).
Met onverzwakten ijver gaat Jervis Wegg voort met bepaalde tijdvakken uit de
geschiedenis van Antwerpen te bestudeeren en te beschrijven in onderhoudende,
vertrouwbare boeken.
Pas een jaar geleden, waren wij in de gelegenheid om, in den Gulden Passer, het
verschijnen aan te kondigen van Antwerp 1477-1559, waarin Jervis Wegg de
lotgevallen onzer stad vertelde van den slag nabij Nancy tot aan het verdrag van
Cateau-Cambrésis. Nu verscheen de geschiedenis van de daarop volgende periode
The Decline of Antwerp under Philips of Spain. Het verval na de schitterende opkomst.
De voornaamste eigenschap van dit laatste boek is alweer de boeiende verhaaltrant,
de levendige voorstellingswijze. Nieuwe opvattingen over Antwerpen's verleden,
totnogtoe onbekende bijzonderheden komen in het werk niet voor. Jervis Wegg heeft
handig en met nauwkeurigheid gebruik gemaakt van de uitvoerige literatuur die over
dat onderwerp bestaat, en alles heeft hij weten te bewerken tot een aangenaam
synthetisch verhaal, dat een goed beeld geeft van het veelzijdig uitzicht dier bewogen
jaren in ons stadsleven.
Er bestaat reden om dit boek aan den Engelschen lezer te benijden, daar wij op
dit oogenblik zelf, noch in het Nederlandsch, noch in het Fransch, iets dergelijks
bezitten.
M.S.
Pas verschenen. - viennent de paraitre.
Fernand Donnet. - Le Chapitre de la Toison d'Or tenu en l'Eglise Notre-Dame en
l'an 1555 lors du second séjour du Roi Philippe II en la ville d'Anvers. Relation des
cérémonies et fêtes organisées en cette occasion avec notices biographiques
De Gulden Passer. Jaargang 2
206
concernant les chevaliers qui furent appelés en cette solennité. Illustrée de 76
compositions spécialement dessinées pour cette publication. In 4o 144 pp. Albert de
Tavernier, éditeur 54, Rempart Ste Catherine à Anvers. 1924.
A.J.J. Delen. - Histoire de la Gravure dans les anciens Pays-Bas et dans les
provinces belges, des origines jusgu'à la fin du XVIIIe siècle. 1re partie: des origines
à 1500. In fol. 66 planches. Librairie d'Art et d'Histoire, G. van Oest, éditeur,
Paris-Bruxelles. Prix: broché 150 frs. cart. 180 fr.
H. Bosmans S.J. - La ‘Thiende’ de Simon Stevin. Fac-similé de l'édition originale
plantinienne de 1585, avec une introduction par H. Bosmans S.J. In 8o 44 + 36 pp.
Edition de la Société des Bibliophiles Anversois.
Dr M. Funck. - Le Livre Belge à Gravures. Guide de l'Amateur de livres illustrés
imprimés en Belgique avant le XVIIIe siècle. In 8e 428 pp. ill. Librairie d'Art et
Histoire. G. van Oest, éditeur, Paris-Bruxelles.
Tijdschriften. - revues.
In Het Boek publiceert onze medewerker J.A. Goris een korte maar interessante nota
over Twee kleine zestiende-eeuwsche Bibliotheken te Antwerpen (1584), nl. die van
Bernaerd van Exaerde, griffier van St-Nikolaes in het Waesland en van kanunnik
Vuesels van Antwerpen, ‘slachtoffers der calvinistische reactie, die door het lange
beleg in geldnood verkeerde’, en de goederen van beide Antwerpsche ingezetenen
in beslag had genomen. ‘Uit het donkerste tijdperk van Antwerpen's geschiedenis in
de XVIe eeuw, de lange belegering der stad door Farnese, zijn ons deze twee
inventarissen van boeken overgehouden, die, in al hun beknoptheid, kenschetsend
mogen heeten en die ons inlichten over de lectuur van den burger der intellectualiteit,
hij die, na lastige dagtaak, een boek ter hand neemt, of zich er van bedient als een
nuttig werkinstrument zonder meer.’
In de Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie (Juni
1924) geeft A. Geerebaert S.J. het vervolg op zijn Lijst van de gedrukte Nederlandsche
Vertalingen der oude Grieksche en Latijnsche Schrijvers.
Varia. - divers.
Dans son article Plantin et les ‘Amours’ de Ronsard (Le Compas d'Or II, 1924, pp.
110-115) notre collaborateur M.M. Sabbe signale (p. 110) que de l'édition de 1557,
Rouen, Nicolas le Rous (imprimée par Plantin) il n'existe que quatre exemplaires,
dont l'un est en la possession du Prof. Strengel de Greifswald.
M.L. Stainier nous fait remarquer que cet exemplaire est actuellement la propriété
de l'Université de Louvain. L'Office de Restauration de la Bibliothèque de l'Université
de Louvain a acquis toute la bibliothèque du Prof. Strengel et l'édition de Rouen des
‘Amours’ de Ronsard s'y trouve avec la cote G.A. 29371.
Tous nos bibliophiles se réjouiront sans doute de savoir cet exemplaire dans une
collection belge.
De Gulden Passer. Jaargang 2
207
Vraag om inlichtingen.
Demande de renseignements.
Er schijnt een uitgave te bestaan van Het Bosch der Eremijten en Eremijtinnen door
H. Rosweydus, verschenen tc Antwerpen in 1646, in 4o, waarachter een Tractaat
over de kerk. Deze uitgave is niet vermeld bij Sommervogel. Mocht een van de lezers
van den G.P. een exemplaar met dit jaartal kennen, ondergeteekende zou er gaarne
van op de hoogte gebracht worden.
MAURITS SABBE,
22, Vrijdagmarkt, Antwerpen.
Bibliographische snipperingen.
Nadat het Concilie van Trente besloten had, dat alleen de Latijnsche Vulgata de
eenige ware bijbeltekst was, maakten de Leuvensche godgeleerden op last van de
regeering een Nederlandschen bijbeltekst gereed in overeenstemming met de vulgata.
In het jaar 1548 werd die eerste Nederlandsche officieële katholieke bijbel uitgegeven
te Leuven door Nicolaas van Winghe. Slechts toen de herziening van den
Vulgata-tekst een omwerking noodig maakte, werd deze bijbel van 1548 vervangen
door een nieuwe Nederlandsche Katholieke bewerking, uitgegeven door Jan
Moerentorf in 1599. Dit laatste werk werd in de 17e en 18e eeuw herhaaldelijk herdrukt
en gold zoo in Noord-als Zuid-Nederland als de katholieke bijbel.
J.A. Alberdingk Thym, de katholieke romanticus, maakte op dat boek een gedicht
à la manière de Joost van den Vondel, en gaf het uit alsof het werkelijk een werk
van den prins onzer poëten was, teruggevonden in een handschrift der 17e eeuw.
Deze pastiche-verzen zijn te onzent maar weinig gekend en daarom meenen wij ze
hier te mogen mededeelen. Ze komen voor in de Verspreide Gedichten van J.A.
Alberdingk Thym, Amsterdam, C.L. van Langenhuysen, 1894, blz. 74.
Op een bybel van den Antwerpschen Mourentorf.
(Naar een hs. der XVIIe eeuw).
Zy zegghen dat het roomsche volck
Den Bybel niet mach lezen:
Daer anders in zijn leughenwolck
Het Priesterdom, als Hemeltolck,
Niet veiligh meer zoû wezen,
En Heeroom, als voor dezen,
Ons koetjen dan niet langher molck.
De Gulden Passer. Jaargang 2
208
Ick las ook trouw de boeckjens door
Die Nieuw- ghezinden schreven,
Zy hangen er gheen doeckjens voor:
Zy teekenen nae 't leven.
Maer nu ick al hun felle smaet,
En al hun fijne vonden,
De dichtsels van d'oprechtsten haet,
Gepent, geprent, gebonden,
En uitgejoedelt op de straet Manmoedigh heb verslonden:
Nu is mijn, holle roomsche maegh
Naar and're spijs noch even graêg,
Mijn Geuzenzin noch even traegh,
En 't harte roomscher noch van daegh,
Dan 't gistren wiert bevonden.
Ick tast dan naer het Bybel-boeck,
De bron van ons officie!
En vinde er Baâl- en kettervloeck,
En Kerk en Sacrificie!
Ey, lachen wy den Geus wat uit:
Die domme gans moest weten
Dat, tot begin en tot besluit,
Te Metten en Compleeten
Wy braaf Schriftuurspijs eten:
Met Paus en Cardinael voorop,
Die onze boecken keuren,
En hoeden ons aen teen en top
Voor geuzenleus en leuren;
Wij gunnen hun haer ‘Byenkorff’,
Dat vuyle verckenbroetsel,
En kussen onzen Mourentorf,
Ons dierbaar zielenvoetsel!
(1800)
I.V.V.
De Gulden Passer. Jaargang 2
1
Bulletijn van de verkoopprijzen van oude Antwerpsche drukken,
onder redactie van
Bulletin des prix de vente d'anciennes impressions anversoises, sous
la rédaction de
M. Sabbe, J. Eelen & A.J.J. Delen.
Beleefd verzoeken wij de heeren boekhandelaars van hier en elders ons regelmatig
hunne catalogen te doen geworden.
Nous prions M.M. les libraires du pays et de l'étranger de nous faire parvenir
régulièrement leurs catalogues.
ALBERT DE TAVERNIER FILS.
Rempart St-Catherine, 54, Anvers. Catalogue Sept-Oct. 1924. - No 50.
39. Balduinius Cabilliavus. - S.J. Magdalena. Antw., Plantin, 1625,
in-16. Vel.
Fr. 6.61. Boetius (Sev.) - De consolatione philosophiae libri quinque Joh.
Bernartius recensuit. Ant., ex off. Plantiniana, 1607, in-8. Vel.
Fr. 50.91. Theodotus (Sal.) - Het Paradijs der geestelijcke en kerckelijcke
Lof-Sangen, op de principaelste feest-dagen des gheheelen jaers.
Met appendix. Antw., Aertssens, 1648, fort vol. in-16. Pl. rel. v. ais
de bois. Av. musique notée. Caract. goth.
Fr. 60.97. Chiffletius (Ph.) - Concilii Tridentini Paulo III, Julio III, et Pio IV.
Antv., Verdussen. 1677, in-16 vel. Titre grav. Portr.
Fr. 5.353. Ordonnantie Albertine van 15 Jan 1618 op de police ende
administratie v.d. goederen ende inne-komen der Stadt Antwerpen..
Antw.. Grangé, 1771, in-4.
Fr. 7.50
354. Id. id. op de policie ende administratie van goederen ende
inne-komen der Stadt Antwerpen... 24 Jan. 1621. Antw., Jouret,
1720, in-4
Fr. 6.384. Pinelli (P. Lucas.) - Den costelycken spieghel der religieuse
volmacktheydt. Overgeset, bij de Cartuyseren tot Loven. T'Hantw.,
Jansens, 1605, in-12. vel. Car. goth.
Fr. 18.-
De Gulden Passer. Jaargang 2
2
408.
430.
Ribadineira (P.P.) - Ill. Scriptorum Religionis Soc. Jesu. Catalogus.
Antv. ex. off. Plantiniana, 1608, in-8. Vel.
Fr. 20.Scribanus (Car.) - De animorum morbis et curationibus. Antv.,
Nutius 1618, in-8. Vel
Fr. 20.-
LEOPOLD GOTHIER.
3 et 5. Rue Boune Fortune, Liége. - Septembre 1924. - Catal. no 86
228. Montfortius Gratianus. - Axiomata Philosophica quae passim ex
Aristotele circumferri solent. Antverpiae, ex officina Plantiniana,
1626, in-12, rel. v.
Fr. 8.290. Lipsius Justus. - Lovanium. Antverpiae, Moretus, 1610, in-4, rel.
v, 2 vues à déplier.
Fr. 10.556. Zypeus. - Notitia Juris Belgici. Antverpiae, 1665, in-4, rel. vel.
Fr. 4.50
GASTON DE TAVERNIER.
20, Rue Courte du Jour, Gand. - Octobre 1924. - Catal. no 117.
116. Caesar (J.) - Commentarii, novis emendationibus illustrati. Ejusdem
librorum qui desiderantur, fragmenta, en bibliotheca Fulvii Ursini
Romani. Antv, M. Nutius, 1622, in-12, rel. v. Av. fig. s. bois. (Tache
aux 2 premiers ff.)
Fr. 8.321. Guicciardini (Lud.) - Descrittione di tutti i Paesi Bassi, altrimenti
detti Germania Inferiore. Anversa, apresso Guglielmo Silvio, 1567,
in-fol. cart. (Légères rousseurs)
Fr. 100.358. Honterus (J.) - Rudimentorum cosmographicorum libri III, cum
tabellis geographicis elegantiss. De variarum rerum nomenclaturis,
per classes, liber I. Anv., J. Richardus, s.d., in-12, de 48 pp. n. ch.,
cart. Les cartes manquent)
Fr. 10.365. Houwaert (J.B.) - Pegasides pleyn, ende den lusthof der maegden,
begreepen in sesthien amoureuse poëtelijcke stichtende boecken.
(Boek I tot IV). Antv., Chr. Plantijn, 1582-83. pet. in-4, dem. rel.
v.
Fr. 35.496. Molanus (J.) - Militia sacra ducum et principum brabantiae. Adjecta
sunt ad hujus historiae illustrationem annotationes P. Louwii. Antv.,
ex officina Plantiniana, 1592, in-12. dem. rel. v. Av. titre gravé. Ex
libris ancien.
Fr. 15.-
De Gulden Passer. Jaargang 2
3
639
685.
802.
824.
932.
Rubenus (Ph.) - Electorum libri II, in quibus antiqui ritus,
emendationes, censurae. Ejusdem ad Justum Lipsium poematia
Antv. J. Moretus, 1608, pet. in-4, vél. Av. vignettes. s. cuivre.
Fr. 12.Sucquet (A.) - Den wech des eeuwich levens. Overgeset door P.G.
Zoes, met beelden verlicht door Boëtius à Bolswert Antw., H.
Aertssens, 1622, fort vol. in-8, rel. v. (reliure fatiguée), caract. goth.
Av. nomb. grav. emblématiques de Bolswert. (Incomplet des deux
premiers feuillets, dont le titre. Exemplaire défraichi),
Fr. 8.Rechten ende costumen van Antwerpen. Antw. ghedruckt bij Chr.
Plantijn, 1582, pet. in fol., rel. v. Av. plan d'Anvers au 16e siècle.
Fr. 50.Hane (L. Van den). - Vlaemsch recht, dat is costumen ende wetten
ghedecreteert bij de graven ende gravinnen van Vlaenderen. Antw.,
M. Knobbaert, 1676, in fol., dem. rel. v. Av. front.
Fr. 20.Lipsius (J.) - De militia romana libri quinque, commentarius ad
Polybium. Antv., J. Moretus 1598 - Id. Poliorcetion sive de machinis
tormentis telis libri quinque. Ant., J. Moretus. 1599. Ens. 2 ouvr.
en un vol. pet. in-4, rel. v. Av. gravures
Fr. 60,-
MARTINUS NYHOFF.
Lange Voorhout, 9, La Haye. - Catal. no 505.
303. Lipsius (J.) - Opera omnia. Ab ipso aucta et recensita. Antv., off.
Plantin, 1637. 4 vol. Av. titre gravé d'après Rubens p. C. Galleus,
portrait. 2 pl. et 102 ill. fol. ais en bois, recouv. de vél. estamp., aux
armes. Très bel ex.
Fl. 40.420. Pharmacia Antverpiensis Galeno-chymica. Antv. 1661. Av. front,
4to. vél, doré, dor. s. tr.
Fl. 15.535. Lipsius (J.) - Lovanium s. opidi et academiae eius descriptio II. III.
Antv., J. Moretus, 1605. 4to. vél. souple.
Fl. 10.MENNO HERZTBERGER.
364, Singel, Amsterdam. - Catal. no 25.
13. Eusebe. - Lhistoire ecclesiastique translatee en Frâcoys par Claude
de Seyssel. Anvers, Martin Lempereur, 1533. W. engraved titel
border. Full brown calf (mod.). sm. in-8.
Fl. 55.-
De Gulden Passer. Jaargang 2
4
16.
95.
225.
323.
Hemert (Anth. v.) - Van die deelê der eeuwigher salicheyt en
hemelscher glorien, Van dye verlossinge des mêschelijcken
gheslachts, sancti Anselmi v. Cantelberghe, etc. Ouergheset d. Anth.
v. Hemert, Regulier ende Pater tot Zoeterbeke. Thantwerpen, Symon
Cock, 1554. W. full-page woodcut at end repr. Jesus crucified. Calf,
sm. in-8.
Fl. 19.Dodonaeus (R.) - Cruydt-boek, volghens sijne laetste verbeteringhe.
Item Beschrijvinghe van de Indiaenische ghewassen, meest uyt de
schriften van Carolus Clusius. T'Antwerpen, 1644. W. engrav. title
and 1454 woodcuts. Vellum, in-folio.
Fl. 60.Sibutus Daripinus (G.) - De Maximiliani aduentu in Coloniam
Eiusdê de reditu et ursula Maximilianeo a Gelrien in Coloniam.
Hantwerpia, Godefr. Back, 1505. W. Back's large printersdevice at
end and coat on arms on title. H. calf.
Fl. 80.Apollonius Pergaeus. - Cronicorum libri IV. C. comm. C. Richardi.
Antv., 1655. W. 30 pls. of mathem. figs. Vellum, in-folio.
Fl 7.-
LUCIEN PETITOT.
91, Rue de Richelieu, Paris - (2e). - 6e année. - Catal. no 12.
30. Berclay (J.) - Les avantures d'Euphormion, histoire satyrique,
(Traduit de Jean Barclay, par l'abbé Drouet de Maupertuy). A
Anvers, chez les héritiers de Plantin, 1711, 3 part, en 1 vol. in-12,
veau brun, dos à nerfs, orné à petits fers, plats armoiriés. (Rel. anc.)
120.
Fausse édition plantinienne
Fr. 130.Hugo (Herm). - Pia desideria emblematis, elegiis et affectibus SS.
patrum illustrata. Authore Hermanno Hugone, societatis Jesu.
Antverpiae Aertssenius. 1628, pet. in-12, fig., mar olive. fil, dos
orné de fil et de larges arabesque mosaïquées or et mar. rouge, dent.
int., tr. dor.
Fr. 200.-
G & E. SAFFROY FRÈRES.
73, Grand-Rue, Villa no 23. - Le Pré St-Gervais (Seine) près Paris.
Octobre 1924. - Catal. no 96.
12829 Remonstrances faictes au roy de France, par les députez des trois
estats du duché de Bourgoigne, sur l'édit de la pacification des
troubles du royaume, par lesquelles appert clairement que deux
différentes religions ne se peuvent comporter en mesme
république.... En Anvers, par Guill. Silvius, 1574, in-12, dérel.
Fr. 12.-
De Gulden Passer. Jaargang 2
De Gulden Passer. Jaargang 2
5
ETIENNE REBOURSEAU.
11, Rue du Chapeau Rouge, Dijon. - Oct. Nov. 1924. - Catal. no 6.
345. Corpus Institutorum Societatis Jesu in duo volumina distinctum
accedit catalogus provinciarum domorum, collegiorum, etc., ejusdem
societaris. Anvers. Meursius, 1702, 4 parties en 2 vol., petit in-4
rel. bas. anc., dos orn. (taches de rouss.)
Fr. 20.384. Lanuza (R.P. de). - Medulla cedri libani sive conceptus prae
dicabiles superdominicas totius anni, ex Homiliis
Quadragesimalibus. Anvers, 1653, 2 vol. in-4 rel. bas dos. orn. (rel.
frott.).
Fr. 6.EMILE NOURRY.
62, Rue des Ecoles, Paris (Ve). - Octobre 1924. - Catal. no 182.
229. Robiano (Comte de). - Collections des desseins, de figures
colossales et des groupes qui ont été faits de neige dans plusieurs
rues, et dans plusieurs cours de maison de la ville d'Anvers, le mois
de Janvier, 1772, Anvers. Carstiaenssens, 1772, petit in-4o, veau
moucheté, dos orné fil sur les plats, tr. non rogn.
Fr. 100.404. Lipsius (Justus). - De Militia Romana, libri quinque. Commentarius
ad Polybium. Editio ultimo. Antverpiae, ex. off. Plantiniana, 1614,
in-4o, veau fauve, dos orné, fil sur les plats, armoiries au centre.
(Rel. anc. un peu frottée)
Fr. 75.487. Ortelius (Abraham). - Synonymia geographica, sive populorum,
regionum, insularum, urbium, opidorum, montium, etc... pro
auctorum traditionibus, saeculorum intervallis, Gentiumque
idiomatis, et migrationibus, appellationes et nomina. Antverpiae,
ex. off. C. Plantini, 1578, in-4o, demi-veau rouge, dos orné.
Fr. 120.592. XII Panegyrici veteres ad antiquam qua editionem qua scripturam
infinites locis emendate aucti. Antverpiae, Moretum, 1599, in-8o,
plein veau fauve, dos et plats ornés d'un semis de fleurs de lys, tr.
dorées. (Rel. anc.)
Fr. 50.1160. Damhoudere (Jud.) - Practique judiciaire des causes criminelles....
1564, Anvers, 4o.
Fr. 225.FRANCISQUE LEFRANÇOIS.
55, Passage des Panoramas, 2e Arrt, Paris. - Mars 1924. - Catal. no 8.
De Gulden Passer. Jaargang 2
5.
Alciat. - Omnia Andriae Alciate V.C. Emblemata. Edjectis
commentariis et scholiis per Cl. Minoem Duronensem. Antverpiae,
ex. off. Chr. Plantini, 1573, in-16o, fig., vélin anc.
Fr. 100.-
De Gulden Passer. Jaargang 2
6
79.
198.
Collaert. - Moniolium Bullarum inauriumque artificiocissimae
icones. Joannis Collaert opus postrenum. - Bullarum inaurium, etc.
Archetype artificiosi. (Antverpiae), P. Gallus exc., 1581-1582, 2
part. en un vol. pet. in-4o, demi-rel. dos et coins de veau marbré,
dos orné, tête d'or.
Fr. 1500.Junius (H.). - Emblemata, ejusden AEnigmatum libellus.
Antverpiae, C. Plantin, 1565, in-8o, fig, veau fauve, dos orné, fil et
dent. à troid.
Fr. 300.-
ALBERT BESOMBES.
40, rue Le Peletier, Paris (IXe). - 1924. - Catal. no 69.
32. Biver (P.). - Sacrum sanctuarium crucis et patientiae crucifixorum
et cruciferorum emblematicis imaginibus laborantium et
aegrotantium ornatum: artifices gloriosi novae artis bene vivendi et
moriendi. Autore R.P.P. Bivero. Antverpiae, ex. off. Plantiniana B.
Moreti, 1634, in-4o, fig., veau brun, dos orné. (Rel. anc.).
Fr. 150. 195. Le Monnier (P.). - Antiquitez, mémoires et observations
remarquables d'épitaphes, tombeaux, colosses, obélisques, histoire,
etc., tant antiques que modernes, vues et annotées en plusieurs villes
en endroits tant du royaume de France, duché et comté de
Bourgogne, Savoye, Piedmont, que d'Italie et d'Allemagne, Lille,
Beys. 1614, in-8o, vélin. (Rel. anc.)
Fr. 40.223. Melzo (L.). - Règles militaires du chevalier Melzo touchant la
cavalerie, Anvers, Verdussen, 1615, in-fol., pl. vélin (Rel. anc.).
Fr. 40.345. Scribanus (C.) Antverpia. - Origines Antverpiensium, Antverpiae,
ex officina Plantiniana, 1610, 2 part. en un vol. pet. in-fol., pl., velin.
(Rel. anc.)
Fr. 45.HENRI LECLERC. - L. GIRAUD-BADIN.
219, Rue St-Honoré, Paris. - 1924. - Catal. no 3.
927. Biblia. - Oratio Manassae, Esdras.... Indices librorum. Antverpiae,
ex off. Plantiniana. 1629, petit in-12, mar. noir, comp. de fil. à la
Du Seuil, dos orné, dent. int. tr. dor. (Rel. anc.)
Fr. 500. 1076. Waesberge (Jean). - Recueil et eslite de plusieurs belles chansons
joyeuses, honnestes ct amoureuses, partie non encore veües, et
autres, colligées des plus excellents Poëtes francois, par J.W. (Jean
Waesberge). A Anvers, chez Jean Waesberhe, 1576, pet. in-12, vélin
à recouvr. (Rel. anc.)
De Gulden Passer. Jaargang 2
Fr. 300. -
De Gulden Passer. Jaargang 2
7
THÉOPHILE BELIN.
29, Quai Voltaire, Paris. - Novembre 1924. - Catal. no 361.
52. Lobkowitz Caramuel. - Philippus prudens Caroli V imp. filius
Lusitaniae Algarbiae, Indiae, Brasiliae legitimus rex demonstratus.
Antverpiae, ex officina Plantiniana, B. Moretus, 1639, in-fol., veau
fauve, dos orné, fil., milieux. tr. dor. (Rel. anc.)
Fr. 150.118. Bochius (J.) - Historica narratio profectionis et inaugurationis
serenissimorum Belgii principum Alberti et Isabellae Austriae. arch.
ducum. Autore J. Bochio 4 parties. Antverpiae, ex off. Joannis
Moreti, 1602, in-fol., veau marb., dos orné (Rel. anc.)
Fr. 300.160. Hugo (H.) - De prima scribendi origine et universa rei literariae
antiquitate scribebat Hermannus Hugo Antverpiae, Plantin, 1617,
in-8, maroq. rouge, 3 rang. de fil. dor., dos orne d'omphores, tr. dor.
(Rel. anc.)
Fr. 100.250. Olenix Du Mont-Sacré. - Les chastes et délectables jardins d'amour,
semez de divers discours et histoires amoureuses, par Olenix du
Mont-Sacré. Paris, Adrian Périer, 1599, in-12 de 378 feuillets, veau
raciné, dos orné. (Rel. anc.)
Fr. 250.262. Peucer (G.) - Les Devins ou commentaires des principales sortes
de divinations, Distingué en quinze livres, esquels les ruses et
impostures de Satan sont descouvertes, solidement refutées, et
séparées d'avec les sainctes Prophéties et d'avec prédications
naturelles. Escrit en latin par M. Gaspar Peucer, très docte
philosophe, mathématicien et médecin de nostre temps.
Nouvellement tourné en françois par S.G.S. (Simon Goulard,
Senlisien). En Anvers, par Hendrik Connix, 1584, in-4, vélin à
recouvr. (Rel. anc)
Fr. 250.323. Verstegan (R.) - Théâtre des Cruautez des Héreticques de nostre
temps. Traduit du latin en français. En Anvers, chez Adrien Hubert,
1607, in-4, fig., veau marbré, fil. sur les plats, dos orné. (Rel. anc.)
Fr. 100.J. & J. LEIGHTON Ltd.
25. Heddonstreet-Regentstreet, London W. 1. - Catal. no 7a.
22. Aristaenetus. - Epistolae Eroticae (graece) e bibliotheca C.V. Joan
Sambucci, 1566. - (2) Hermogenis de inventione tomi IV. (gr.),
1530. - (3) Hermogenis ars rhetorica absolutissima (gr.), 1530. - (1)
Antwerp, ex off. C. Plantin, 1566, (2-3) Paris, C. Wechel, 1530.
£3- 3 s.
De Gulden Passer. Jaargang 2
57.
Celestina. - Tragicomedia de Calisto y Melibia. (Antwerp), Plantin,
1599.
£4- 4 s.
De Gulden Passer. Jaargang 2
8
138.
982.
988.
Sandoval (P. de). - Historia de la Vida y Hechos del Emperador
Carlos V. - En Amberes (Antwerp), Ger. Verdossen, 1681.
£4-10 s.
Serlio (S.). - Des Antiquites, le troisième livre translaté d'italien en
franchois (par J. Martin). - Antwerp, G. Van Diest for P. Coecke,
6 July, 1550.
£2-10 s.
Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus.
Witney (G.). - A Choice of Emblemes. - Leyden, in the house of
C. Plantyn by Fr. Raphelengius, 1586.
£3-10 s.
Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus.
JAMES RIMELL & SON.
53, Shaftesbury Avenue, London W. 1.
Catal. no 265.
220. Guicciardini (Lodovic. Fiorentino). - Descrittione di tutti i Paesi
Bassi, altrimenti detti Germania Inferiore. etc., portrait, engraved
title and 17 double page wood engravings of maps, bird's-eye views
of Towns and Cathedrals, Louvain, Brussels, Anvers, Amsterdam,
Ghent, Ypres, Liege, etc., folio, old vellum binding (vellum stripped
off one side), Anvers, 1567.
£5- 5 s.
WILLIAM BROWN.
18 A × 18 B, George street, Edinburgh.
Autumn 1924. - Catal, no 252.
197. Articulen, ende conditien vanden Tractat aengegaen end gesloten
tusschen de Hooch vanden Prince van Parma Plaisance, etc,
Antwerpen, 1585: PLACCAET ons heeren des Conincx: aengaende
de voldoeninghe moderatie ende quytscheldinge van de chijnsen,
etc., Loven, 1583; 2 in 1. vol small 4to, boards, calf back
£0-30 s.
199. Granvelle (Cardinal van). Afgheworpene Brieven vanden
Cardinael van Granvelle ende vanden President Fonck gheschreven
aen sommige personagien van de Malcontenten, t'Antwerpen, 1580;
Afgheworpene Brieven van sommighe vermommede ende Valsche
Patrioten, Antwerpen, 1580; 2 vols. small 4to, boards, calt backs.
£0-36 s.
De Gulden Passer. Jaargang 2
9
ELLIS.
29, New Bond Street, Londen W. 1. - Catal, no 223.
3. Berbie (G.). - Description des Principaux Ouvrages de Peinture et
Sculpture; actuellement existans dans les Eglises. Couvens et lieux
publics de la ville d'Anvers. - Anvers, 1768 12me, sewed.
£0-10 s.
4. Journal de la Campagne du Roi en 1746. Contenant ses Entrées
dans Bruxelles, dans Malines et dans Anvers; le journal du Siège
de la Citadelle d'Anvers, et tous les mouvements des deux Armées.
Anvers, 1747, 12mo, old calt.
£1- 5 s.
56. Schoonhovius (Florent). - Emblemata. Partim Moralia partim etiam
Civilia. Cum latiori eorundem ejusdem Auctoris interpretatione.
Accedunt et alia quaedam Poëmatia in alijs Poëmatum suorum libris
non contenta. - Amstelodami. 1648. Engraved title-page, portrait
of the author, and 74 pretty plates in the text. - Burgundia (Antonius
à), Mundi lapis Lydius sive Vanitas per Veritatem Falsi accusata et
convicta. Antwerp, 1654. Engraved title-page and 50 plates in the
text. In 1 vol. sm. 4to, vellum.
£3-15 s.
149. Lipsius (Justus). - De Bibliothecis Syntagma. Antverpiae, ex
officina Plantiniana, 1619. - Justi Lipsi Sapientiae et Litterarum
Antistitis Fama Postuma. Ib. 1629. In 1 vol. 4to, with a fine engraved
portrair of Lipsius, by Theodore Galle, vullum.
£2-15 s.
REGINALD ATKINSON.
188, Peckham Rye, London S.E. 22. - Catal. no 57.
154. Den Bibel. - Tgheheele Oude ende Nyeuwe Testament, met groter
neersticheyt na den Latinschen text ghecorigeert.... Antwerpen, by
Hendrik Peetersen, 1541. Fol.
£2- 5 s.
P.M. BARNARD.
17. Church Road, Tunbridge Wells-England. - Catal. no 146.
70. Damhouderius (Judocus). - Pupillorum Patrocinium... item De
Magnificentia. Politiae amplissimae Civitatis Brugarum, eum
ejusdem Typographia. Subhastationum compendiosa Exegesis...
Antw., 1564, 4o.
£2-15 s.
De Gulden Passer. Jaargang 2
10
DAVIS & ARIOLI.
24, Museumstreet, London W.C. 1. 16, Lungarno Acciaioli, Florence New
Series. - Calat. no 39.
75. Damhoudere (Judocus). Praxis rerum civilium, praetoribus,
propraetoribus, consulibus, proconsulibus... necessaria, Antwerp.,
Joh. Beller, 1567, 4o
£0-15 s.
202. Arias Montanus. - Humanae salutis monumenta B. Ariae Montani
studio; constructa et decantata, Antv., Chr. Plantin, 1571, 8o
£2-2s.
CRAFTON & Co.
51, Great Russelstreet, - London. W.C. 1. - Catal. no 40
259. Bolswert (B. a.) - Amstelredams eer ende opcomen, door de
denckwaerdighe miraklen aldaer geschied, aen ende door het H.
Sacrament des altaers, Anno 1345, Antwerpen 1639, 8o m. pl.
£0.16.6.
JAMES TREGASKIS.
66, Great, Russelstreet, London. W.C. 1. - Catal. no 889.
199. Nakatenus (W.) - Hemels Palm-Hof, Antwerpen, 1752, 12o
£2.10 s.
S. BOCCA.
27, Via Fontanella di Borghese, Roma (9). - Catal. no 299.
63. Aquavivae. - Claud. Praep. Gen. Soc. Jesu, Instructio pro
Superioribus ad augendum conservandumque spiritum in Societate.
Antverpiae 1635, 1 vol. 8 perg.
Lire 15.
148. Berchorius (Petrus Pictav. Ord. S. Ben.) - Opera omnia totam S.
Scripturae, Morum, naturae historiam complectentia, Antverpiae
1609, 3 vol. fol. in due d. bas
Lire 100.627. Gambrivius (Henningus Cunr.) - Epigrammatum Historicus Liber,
continens Encomia Heroum, Imperatorum et Ducum, quos in arce
sua Bredenberga depingi curavit Henricus Ranzovius. Item de viris
Familiae Ranzoviae. Antverpiae, Plantinus 1581. 1 vol. 4 perg.
Lire 25
De Gulden Passer. Jaargang 2
11
630
832.
992.
1238.
1276.
1285.
1296.
Garetius (Jo. Lovancius). - De vera presentia Corporis Christo in
Sacram. Eucharistiae contra sacramentariam pestem. - Antverpiae
1651 1 vol. 8 perg.
Lire 16.Lipsius (Justus). - De Recta Pronunciatione Latinae Linguae
Dialogus - Antverpiae Plantinus, 1599, 1 vol. 4 perg.
25.Testamentum Novum. J.C. - Antverpiae, Plantin, 1629. 2 vol. 12
bas.
Lire 18Seneca (L. Annaeus). - Opera quae exstant omnia, a Justo Lipsio
emendata et Scholiis illustrata. - Antverpiae, Plantin 1665. 1 vol.
fol. perg.
Lire 30.Statius (Achillus Lusitani). - In Q. Horatii Flacci poeticam
commentarii. - Antverpiae 1553. 1 vol. 4 d. bas.
Lire 24.Storia della Lega fatta in Cambrai contra la Republica di Vinegia.
Tradotta del Francese. - Anversa, 1718. 1 vol. 4 cart.
Lire 24.Tacitus (C. Cornelius). - Opera quae extant. Justus Lipsius recensuit
Additi Cummentarii meliores. - Antverpiae Plantin, 1589. 3 vol.
fol. in uno d. perg.
Lire 20,-
R. LIER & Co
7, Via Brera, - Milano (I) Italy. - Catal, V/MCMXXIV.
95. Scotus (Michael). - Liber physionomiae. Black letter. 30 lines. 48
leaves. With two pretty initials. Small 4to. Vellum (Antwerp,
Matthias van der Goes, about 1486)
Lire 1900.Probably unique copy. Differs from Copinger III. 5327 and 5328.
Proctor 9425. (Antwerp. Goes) Extremely rare and interesting work.
GUSTAVE RANSCHBURG.
2, Ferenciek, Budapest IV. - 1924. - Catal. no 108.
160. Morticellarium aureum. (In fine). - Quadragesimale et adventuale
(quod Morticellarium aureum nuncupat) feliciter caplécit. Impressum
p me Gerardum Leeu in mercuriali oppido Antwerpien. Anno dni
1488, XX februarij. Vélin in-4o. Char. got c.s. 35 ll. 222 ff. Hain
11619, Proctor 9374. Campbell 1270
Kr. 450.167. Lessius (Leon). - De perfectionibus moribusque divinis libri XIV.
Quibus pleraque sacrae theologiae mysteria breviter ac dilucide
explicantur. - Antverpiae, ex offic. Plantiniana, 1620. Veau anc.
in-4o
De Gulden Passer. Jaargang 2
Kr. 25.-
De Gulden Passer. Jaargang 2
12
168.
177.
178.
269.
Lipsius (Justus). - Opera omnia, postrenum ab ipso aucta et
recensita: nunc prinum copiosa rerum indice illustrata. 4 voll.
Antverpiae, ex officina Plantiniana Balth. Moreti, 1637. D. veau
anc. (Vol III, veau anc.) in fol. - Graesse, III. 220.
Kr. 120.Nieremberg (J.E.). - Historia naturae maxime peregrinae, libris
XVI distincta. Accedunt de miris et miraculosis naturis in Europa
libri dua; item in usdem in terra Hebraeis promissa liber unus.
Antverpiae, ex officina Plantiniana. Balth. Moreti, 1635. Veau anc.
in folio.
Kr. 60.Ortelius (Abraham). - Theatrum oder Schaubuch der ganzent Welt,
wie es der hocherfahrener Abr. Ortelius kurtz vor seines Lebens
Ende übersehen u. mit neuen Commentarien gemehret hat. Antorff,
1602. Alter reparirter Hpergtbd. Gr. folio.
Kr. 300.Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus.
Seneca (L.A.). - Opera quae extant omnia a J. Lipsio emendata et
scholiis illustrata. Editio IV atque ab ultima Lipsi manu. Aucta L.
Fromondi scholiis ad questiones naturales etc. Antverpiae, ex offic.
Plantiniana, Balth. Moreti, 1652. Vélin (peu endomm.) fol.
Kr. 30.-
TONDEUR & SÄUBERLICH.
3, Georgiring, Leipzig. - September 1924. - Catal. no 16.
273. Junius (Hadrianus) medicus, Emblemata. Eiusdem Aenigmatum
libellus. Cum 58 fig. ligno inc. Antverpiae, ex. off. Christoph.
Plantini. 16o. Hldr., mit Rückenverg.
G. mark 80.KARL W. HIERSEMANN.
29, Königstrasse. Leipzig. - September 1924. - Catal. no 542.
495. Monardes (N.), simplicium medicamentorum ex novo orbe
delatorum, quorum in medicina usus est, historiae liber, tertius.
Nunc verò primùm Latio donatus, et notis illustratus a C Clusio M.
einigen Holzschnittabildgn. Antverpiae, Plantinus, 1582. 1579. 47
pp. Pappbd. mit 1 Bl. eines alten Druckes überzogen
G. mark. 45.Aangekocht door het Museum Plantin-Moretus.
Acquis par le Musée Plantin-Moretus.
1112. Baronius (C.), annales ecclesiast (usque ad a 1198). 12 vol. C. tit.
inc. Fol. Antverpiae (Plantin); Romae, Maguntiae et Coloniae
1589-1609. - Annalium eccles. post C. Baronium (ed. Abr. Brovius)
an. 1198-1535 = vol. 13-19. C. 1. effigie et tit. inc. Fol. Coloniae,
A. Boetzer, 1616-30. Zus. 19 Bde. in 18 guterhaltenen gleichz.
De Gulden Passer. Jaargang 2
reichgepressten Schweinslederbdn. m. Schliessen (9 Bde. m.
Eckbeschlägen). M. Besitzvermerk Bibl. coll. Hospitalensis
G. mark. 480.-
De Gulden Passer. Jaargang 2
13
1143.
1207.
1208.
Hayus (Joa.), S.J., de rebus japonicis, indicis et persuanis epistolae
recentiores. Antverpiae 1605. Mod. Halbpergt-Bd. m. rotem
Rückenschild. 968 S. u. 26 Bl.
G. mark. 120Ordonnantie des Coninghs of het Generael reglement van sijne
Munte. Mit Abbildungen van ca. 400 Münzen in Holzschn. 4.
T'Antwerpen, H. Verdussen, 1633. 108 S.
G. mark. 20Orlandinus (N.) Sacchinus (J.) etc. historiae societatis Jesu. 7
partes in 6 voll. Mit 1 Titelkupfer u. Holzschnittvignetten. Fol.
Antverpiae et Romae 1620-1859. 1 Schweinslederbd. mit
Blindpressung, 1 Lederbd., 3 Pergamentbde., 1 Pappbd.
G. mark. 1200.-
MARTIN BRESLAUER.
46/1, Französischestrase, - Berlin. W.8. - Verzeichuis, 35.
2195. Jordan (Raymundus): Contemplationes Idiote, in Duytsche gedeelt
in vi boecxkens. Overgesedt dooo B. Jan van Alen. Antwerpen
Willem Vorsterman (c. 1536). In-12o goth. Type. Mit
Titelumrahmung, zahlr. mittleren und kleineren Holdzschnitten
(einige koloriert) und kolor. Holdzschnittinitialen. Druckermarke
auf der letzten Seite. 128 ungez. Bll. Rubriziert. Brauner
Kalblederbd. d. 18. Jahrh. mit Rückenvergoldung
G mark. 218.2228. Munte. - Donghevalueerde gouden en silveren Munte van diveersche
Coninckrijcken, Hertoochdommen... die noyt in prente en zijn
gheweest, Antwerpen, Chr. Plantijn, 1575, 216 blz.; Ordonnantie
provisionael opt stuck ende Tolerantie vanden Prijs ende loop vande
gouden en silveren Munte, cours ende ganck hebbende over al des
C. Maiesteyts landen van herwerts over, Antwerpen 1576, 72 blz.;
De Figuren van alle goude ende silvere penningen die van nu
voortaen cours ende loop sullen hebben inde Landen van
herwaertsovere, Antwerpen, G. van Parijs, 1580, 72 blz.
G. mark. 45.-
De Gulden Passer. Jaargang 2

Documents pareils