afeɛɛes - Ayamun.com
Transcription
afeɛɛes - Ayamun.com
HENRI ALLEG AFEƐƐES La question, s teqbaylit Asuɣel sɣur Ɛ.Mezdad, 1982 ayamun HENRI ALLEG AFEƐƐES La question, s teqbaylit Asuɣel sɣur Ɛ.Mezdad, 1982 ayamun 2 3 “En attaquant les Français corrompus, c’est la France que je défends” Jean Christophe 4 Lḥebs annec-ilat Lḥebs annec-ilat, tal takwaţ teḥbes tisfi. Amzun d lɛib fell-i, ma mmeslayeɣ-d ɣef tin i i-yuɣen. Deg ugnir, d tamaṭ n wid iwumi ḥekmen s lmut. Di 80 yid-sen, slalsel deg iḍarren. La ţraǧun : ha ad zeglen, ha d lmut. Taluft-nsen, d tin-nneɣ, ulac ameḥbus ur teɛna. Tameddit, deg ussu yeţneqlab, yuggad s wayen ara d-teglu tafukt. Deg ul, yesaram, yeţakk lfaţiḥa. Acu, yal ass, sɣur-sen i ɣ-ţawḍent nnacidat ; tiɣri i d-turew tasa n ugdud yeffɣen ad yennaɣ ɣef tlelli. Ma d afeεεes, awal-a nuɣ yid-s tannumi, akken nella ulac win imenɛen deg-s. Atan wayen neqqar i “ yejdiden i d-ikecmen ” : « Melmi i k-id-ṭfen ? Torturin-k neɣ werɛad ? D les paras neɣ d ibulisen ? Ma d nekk taluft-inu iman-is, tenggelwa turda1, slan akk medden yes-s. Taluft-iw ur d tamxaleft. Ayen akk i d-nniɣ asmi i ten-sawḍeɣ, askan i d-sekneɣ ayen teffren di lgirra-ya uxessar yesuzzlen idammen. Atan tura nnig 3 wagguren segmi ţwaṭfeɣ. Ayen i sɛeddaɣ deg ubeɛɛej d rregmat, mer mačči ẓriɣ ad d-suffɣen tideţ deg anda i ţ-zzren, yili ur ten-id-smektaɣ maḍi ussan d wuḍan. Tideţ-a ara d-sifrireɣ, ahat tezmer ad aɣ-tḥami deg webrid usexsi n ṭrad d lɛafya. Aggur amenzu, teɣzi n wuḍan, selleɣ i yirgazen ţiɣwisen, mi sen-cudden trisiti, ssuɣat-nsen ǧǧant-d limaṛa deg uqerru alamma d asmi ara mteɣ. Walaɣ imeḥbas ɣlin deg-sen s idebbuzen, segririben-ten 5 si leɛli ɣer wayeḍ, ggmegmen seg ufeεεes d tyitwin, anagar aslebleb, ţεennin, ad yemneɛ Rebbi wid ur neţwaṭef. Syin ɣer da, llant daɣen twaɣyin nniḍen akked mlaleɣ. Sliɣ “yeɣba” umeddakel-iw Maurice Audin, yezwar-iyi s yiwen wass mi tṭfen, d wigi i t-yetorturin, nekk ɣliɣ-d gar ifassen-nsen. Yeɣba akken yeɣba Ccix Tbessi, aqerru n tudkkla n lɛulama, Dr Cherif Zahar, d wid nniḍen. Deg Lodi, mlaleɣ d umeddakel-inu n Milly, ixeddmen deg ṣbitar psychiatrique n Leblida. Neţa daɣ yeɣli-d gar ifassen n les paras, tortutin-t s ţawil akken kan i t-id-snulfan : kksen-as iceṭṭiḍen, ɛeryan, cudden-t ɣef ukersiw n wuzzal, teţɛedday deg-s lkuṛa; rɣan iḍarren-is, kenfen, ariḍa ccmawi werɛad jjint. Deg ugnir n lḥebs, ɛeqleɣ yiwen d ajdid akken kan i d-yekcem, d Mohamed Sefta, n lmaḥkama n Lezzayer (taɣdemt n yinselmen). « 43 wussan ɣer les paras. Qill-iyi kan, ar tura iwɛer-iyi wawal, serɣen-iyi deg iles.» Yesken-iyi-d iles-is, icelleḥ akk. Llan daɣen wid nniḍen walaɣ-ten : yiwen n ttajer n Teqsebt, isem-is Boualem Bahmed, deg ufurgun i ɣ-yewwin ɣer tribunal n leɛsker, yesken-iyi ccwami ɣezzifit deg teblulin-is, annect-ilatent. « D les paras, s lmus i yi-ɛnan : senseɣ yiwen n Lǧebha.» Deffir lḥiḍ, d tamnaṭ n tsednan. Llant tullas ulac win i d-iheḍren fell-asent : Djamila Bouhired, Eleyette Loup, Nassima Hablal, Melika Khene, Lucie Coscas, Colette Grégoire, d tid nniḍen : Kksen-asent ɛeryan, ččan-t tiɣrit, rregmat sɣur lɛesker sadiques, ula d nutenti ɛeddan fell-asent s waman d trisiti. Dagi, ulac ur nesla s taluft n Annick Castel : 6 iɛedda fell-as yiwen upara, tuggad terfed tadist, tura la tesawal i lmut ur d-tusa. Aya akk, d ayen ẓriɣ, d ayen walaɣ, d ayen sliɣ. Acu, anwa ara d-yawin ɣef wayen nniḍen ? I wid “yeɣban”, i wid yumnen s umennuɣ-nsen, ţraǧun lmut ulac tuggdi, i wid yemlalen d les bourreaux yerna ur ten-uggaden, wid akken llan, sdat iquzmen lkerh d ufewɛɛes, akken zgan ur tengugi nniya qrib ad tili talwit d lemḥibba gar sin yigduden-nneɣ. D nutni ara dtemmektim mara teɣrem adlis-a, tisri-ya, amzun d nutni i t-yuran. 7 D 4 uzizwu D 4 uzizwu, ass n larbɛa 12 yunyu, mi d-yekcem Charbonnier, lieutna n les paras, neţa d yiwen deg iɛsekriwen-is., ɣer uxxam n Maurice Audin akken ad iyi-qeyden. Yedda-d yid-sen yiwen uǧadarmi. Iḍelli-nni n tlata, ameddakel-inu Maurice Audin, aselmad di tesdawit n tussna n Lezzayer, ṭfen-t deg wexxam-is. Ibulisen ǧǧan dinna yiwen umaswaḍ iqurreɛ. D neţa i yi-d-yellin tawwurt armi ţwaṭfeɣ di tqellaɛt. Wteɣ amek ara rewleɣ, acu ubulis-nni yetṭef-iyi-d di leɛli ukessar. Tameẓyant deg ufus-is, yerra-yi-d armi d axxam. Amaswaḍ yeffeɣ-it leɛqel, tiṭ-ines tressa deg-i, iluɣa di tilifun i les paras ad d-asen ad tḥamin. Mi walaɣ Lieutna ikcem-d, ẓriɣ acu i yi-ţraǧun. Yelsa ibiṛi annect-ilat, udem-is d amecṭuḥ, iseṭel, d aleggaɣ, d agdasn, d bu leqḍiɛ; d bu teɣemmar am win n ukɛeb. Izem imi, yeţezmumug. Yenṭeq, itessed ameslay : « Telha ssyada ; d Henri Alleg, yellan d amaray n Alger Républicain. » Imir kan yezzi-d ɣur-i: « Anwa i uɣur teffreḍ ? » – D ayen ur tselleḍ deg uqemmuc-iw ! Yecmumeḥ, ihuz aqerru-s. Yerna-d s uxercuf : « Ticki, ad ak-dnheggi sseḥǧa, ad ak-d-tas swa-swa. Ad aɣ-d-terreḍ awal ɣas ur akyehwa, d nekk i k-yennan. Erret-as leqyud.» Yiwen upara yurez-iyi, udreɣ 3 d leɛli allarmi d azrug. Tumubil n lieutna, yiwet l’Aronde, teţraǧu, tbedd ɣer tama nniḍen. Sɣimen-iyi 8 sdeffir. Apara-nni ɣer yidis-iw : taxenfuct n tmitrayit-ines tedemmir deg idisan-iw : « Ayen yellan sdaxel ad n-yemmir deg-k, mer ad temmimdeḍ akka neɣ akka. » Neṭef abrid ɣer teqrarin ufella n temdint. Nbedd cwiṭ akken sdat yiwen lberj (ad d-yelfu d le PC n les paras), Charbonnier yekcem imanis, syin nkemmel neṭef abulvar Clemenceau metwal Châteuneuf. Uɣalen sbedden tumubil di ssaḥa n Lebyar, sdat yiwen uxxam meqqer, werɛad ifukk s bennu. Gezmeɣ yiwen ubraḥ yeččur d les jeeps d ikamyunen n lɛesker, wwḍeɣ ɣer umnar n uxxam-nni werɛad ifkkuken s bennu. Aliɣ : Charbonnier yezwar, atan sdat ; ma d apara-nni deffir-i. Iseḍra n wuzzal yeṭfen abeɣli ariḍa ţkaden-d deg leḥyuḍ ur nlebbes. Tidrujin ulac degsent aqadus n tuṭfa (rampe), izedkiyen zunɣidit, ţeɛluluqen deg-sen lexyuḍ n trisiti, yersen s lemɣawla. Seg uswir ɣer wayeḍ, yekker wahruḥu deg les paras, ţawin, ţadren, sdat-sen nehhren Inselmen, d imeḥbas ɛran, lsan kan ijerbuben, tammart tečča udmawen d ussan ur seṭlen. Dderz n les bottes sya d sya, taḍsa yeţgiriben, rregmat, imeslayen n leqbiḥ, ayen din yexleḍ. Tura aql-i deg « uxxam n ufran n tama n Buzerriɛa » (centre de tri de Bouzaréa). Qrib ad jerrbeɣ amek akken ferrnen imeḥbas. Deffir Charbonnier i lliɣ mi nekcem ɣer yiwet n texxamt tewseɛ deg leεli wis 3 neɣ wis 4 : d asalun n tnezduɣt bennun. Deg-s-n kra n ṭablat tidak yeţensaren ; di lḥiḍ, kra n tufuṭuyin n wid ţnadin, deg-s 9 tilifun n lɛesker : daya kan i yellan deg-s d irukuten2. Ɣer tama n usfaylu, ibedd yiwen lieutna. Ardeqqal i ẓriɣ isem-is Erulin. Agerbuz n wursu meqqer, yeţkad-d annect-ilat ɣer tqerrut-is meẓziyet maḍi, allenis lewḥent am tid n weqruj yennudmen, taɣect-is d tarqaqt tsenni, tikkwal leggaɣet am tin n wuccen axeddaɛ. « Ad ak-nefk uslu, I iyi-d-yenna Charbonnier, mi d-yezzi ɣur-i. Atan ukeryun, atan lkaɣeḍ. Ad aɣ-tiniḍ anida tzedɣeḍ, anwa i kyeffreɣ seg asmi telliḍ di lbaḍna, anwi imdnanen i temlaleḍ, acu tdemmem akken… » Ameslay-ines mazal-it d uḥdiq. Kksen-iyi leqyud. Ulsen i sin lieutnat, ayen akk i s-nniɣ i Charbonnier, deg ubrid, mi nella di tkerrust. « Kecmeɣ ɣer lbaḍna, akken ur ţwaṭafeɣ ara, ẓriɣ teţnadim ad iyitarzem.Ccɣel-inu d win n zik d win n tura, d leslaḥ ujirnan-iw.Ɣef annact-a i mlaleɣ di Paris Mass Guy Mollet d Gérard Jacquet. Daya kan ara wen-d-iniɣ, ulac ayen yernan. Ur ţaruɣ acemma-nniḍen, mačči d nekk ara d-yesenzen widak yesɛan tebɣes, ffren-iyi.» Zgan ţecmumuḥen, ţeklen ɣef iman-nsen, sin lieutnat mcawaren s tmuɣli. « Fiḥel ma ndeggeɛ lweqt » i d-yenna Charbonnier. Erulin iruḍa. Tideţ, ula d nekk akken i bɣiɣ : ma ilaq ad iyi-feɛɛsen, tura neɣ ticki, acu i yi-yecqan ? Ayen ara qqimeɣ deg uraǧu, axir ad mmagreɣ takriṭ. Charbonnier, deg tilifun : « Ceggɛet-d tarbaɛt : i yiwen « uqemqum », in-as i Lorca ad d-yali. » Cwiṭ kan Lorca ikcem-d ɣer 10 texxamt. 25 iseggasen, wezzil, yesinzew, anzaren nnefḍasen, acebbub yedhen, tawenza tedyeq. Yuẓa-d ɣur-i, yezmumeg mi d-yenna : « Ihi, d wagi i d amsaɣ ? Eyya-d yid-i. » Ɛeddaɣ sdat-s. Deg leεli ukessar, kecmeɣ deg yiwet texxamt d tamecṭuḥt, tama n zelmeḍ n ugnir : d takuzint n tnezduɣt werɛad tfukk s bennu. Deg-s tabeqsit n waman d tamellalt fell-as takwaţ werɛad rsen ikaruyen : anagar uzzalen-is i yulin, Di tesga n daxel, tawwurt n lmac d tameqrant teffer s ikerṭunen, sullsen taxxamt « Ekkes ɛeryan » i yi-d-yenna Lorca. Akken ur as-uɣeɣ ara awal : « Ma teggumaḍ, ad k-ten-nekkes s yiɣil. » Mi tekkseɣ lqecc, les paras leḥḥun deg ugnir, tezzin-iyi, akken ad issinen « amsaɣ » n Lorca. Yiwen deg-sen, d acelhab, tameslayt-is d tin n Paris, isukk aqerru-ines deg umnar n tewwurt tilemt : « Ayhu ! Ziɣ d afransis ! Axir-as « les ratons » wala nekkni ? Atan ɣur-k, a Lorca, lawi-t akken ilaq ! » Lorca tura yecɣel, yeţqeɛɛid di lqaɛa tancirt d taberkant, teṛwa aman, tumes, teţmanṭad deg iriran i d-ǧǧan sufella « yimsaɣen » nniḍen. « Aha, gen fell-as ! » Ẓleɣ ɣef tencirt. Lorca, iḥuma-t wayeḍ, yurez-iyi ifassen d iḍarren s temrarin uɣeggad yentan deg usɣar. Ţwaliɣ Lorca nnig-i, yeldi iqejjiren-is, yiwen uqejjir sya wayeḍ sya yerra idmaren-iw di tlemmast, ifassen-is reṣsan deg ammas, d neţa i d amernay 3 dayen yerna-yi. Ireṣsa allen-is deg allen-iw, am neţa am ccifan-is, yeţnadi amek ara i-sxerrin. 11 Tameslayt-is d tin n Wehren. Yenna-iyi-d : « Atan Lieutna yeǧǧa-yak tagniţ i uxemmem, acu kra yellan ad t-id-tiniḍ. Mara d-yeɣli Urumi gar ifassen-iw, ad ixelles ayen ur yečča, ad ixelles kter n wayen ţxellisen « leǧdayer ». Dagi ulac win ur d-neţqirri. Ayen yellan, ilaq ad t-id-tiniḍ, mačči tukkist kan n tideţ, kra din ilaq ad d-yeffeɣ !... » Di teswiɛt-nni, « Ibiriyen izegzawen », zzin-iyi, la sqecmiɛen fell-i : « Ihi, tura imeddukal-agi inek acimi akka ur d-usan ad aksnesren ? » « Acimi akka yeẓzel ɣef tencirt ? Atan iqeggel ! » Wayeḍ, yerna deg ddɣel : « Yehwa-yawen kan teţḍeggiɛem lweqt ɣef imdanen am wi. Mer am nekk, tura kan ad asen-ttekkiɣ. » Deg lejqayeq, swadda n ṭaq, yekkat-d uzwu igerres. Nekk ɛeryan sufella n tencirt, bdiɣ ţergigiɣ deg usemmiḍ. Lorca yecmumeḥ : « Tuggadeḍ ? Tebɣiḍ ad d-tiniḍ ? » – Aha°, ur uggadeɣ ara, yenɣa-yi usemmiḍ. – Terniḍ zzux ? Zux, neɣ qim, rbeɛ n tsaɛeţ, kra din ad t-idteseɣliḍ. » Qqimeɣ akken gar les paras, wa yeţmeɛlik, wa ireggem, ur iyid-yuli ara wawal, kkateɣ amek ara melkeɣ iman-iw. Syin atan kecmen-d ɣer texxamt Charbonnier, Erulin yedda-d yid-sen yiwen lqebṭan. D aɣezzfan, d arqaq, icenfiren zemmen, lḥenk iweccem, yelsa llebsa akken ilaq, yesusem : d lqebṭan Devis. « Amek i ţ-tefriḍ ? » i yi-d-iluɛej Charbonnier. 12 – Ur beddleɣ ara rray. – Ihi, imi akka i s-yehwa.» yenṭeq ɣer wiyaḍ : « Yif ma nerra ɣer texxamt nniḍen, dinna tella tafat, ad aɣ-yishil uxeddim. » 4 les paras ddmen tancirt iɣef ţwacuddeɣ, wwin-iyi armi d taxxamt-nni, sdat tkuzint, sersen-iyi ɣer tɣerɣert. Ifesyan zzin-iyi-d, qqimen ɣef tbardiwin i isen-heggan lɛesker. « Ah ! ilaq-iyi lkaɣeḍ, akerṭun neɣ kra ɣef acu ara aruɣ. » i dyenna Charbonnier yezga yeţkel ɣef iman-is. Mekknen-as talwiḥt, yesers-iţ ɣer tama-s. Yuɣal Lorca imudd-as-d la magnéto, tanaɛurt i d-yeţarwen trisiti, yesaweḍ-iţ-id armi sdat wallen-iw, yesken-iyi tamacint tamcumt iɣef i d-ḥekkun ɛiṭa n wid iɛeddan sya, wid yeţwafaɛsen : « Teẓriḍ acut wa, neɣ nndeh ? Mmeslayen-ak-d fell-as. Turiḍ ula d imagraden fellas. » – Ayen akka txeddmem dir-it. Ad tendemmem. Ma yella kra i yi-d-tesfuksem, awit-iyi sdat teɣdemt : ɣur-wen 24 ssaɛa kan akken ad iyi-tawim. Yerna ur seɣlayet ara leqder-inu. » Ṭreḍqen d taḍsa, widak i yi-d-yezzin. Ẓriɣ imeslayen i sen-nniɣ, nniɣ-ten kan di rrayeɛ, di tegniţ am ta, nekk yemmalen iberdan n lqanun i lewḥuc am wi, yefla-yi ucenfir, acu bɣiɣ ara sekneɣ ur iyi-sengugin ara. « Fell-as ! » i yenna Charbonnier. 13 Yiwen upara yeqqim ɣef idmaren-iw : d abruran nezzeh, acenfir sufella yennefḍas d asawen iga akerdisNDF ddaw wanzaren-is, acmumeḥ annect-ilat am yir aqcic mara ixeddem tixidas… Kra n wussan, ad t-ɛeqleɣ, asmi ɣ-sqernen deg lbiru n jjuj. D ssarǧan Jacquet. Apara nniḍen (neţa daɣen n Wehren, ikad-d deg umeslay-is) yeṭef idisiw azelmaḍ, wayeḍ s iḍarren-iw, ifesyanen zzin-iyi. Llan daɣen wiyaḍ di texxamt, ur iban deg acu ara ceɣlen, ahat bɣan kan ad ferrǧen. 14 Jacquet ur yeǧǧa acmumeḥ Jacquet, ur yeǧǧa acmumeḥ, izeggwi sdat wallen-iw iɣesmaren n tɣemdin i d-yeţawin trisiti. Tiɣemdin n ddkir iberreq, d timecṭuhin maḍi, sebḍent, sɛant tuɣmas. D tiɣemdin « krukudil », i sent-qqaren ixeddamen n tilifun, d dduzan-nsen. Iɣeẓza amezzuɣ-inu s yiwet degsent, tayeḍ tɣeẓza aḍad, tama tayeffust daɣen. Ɣas arruz ţwarzeɣ, neggzeɣ ɣer igenni, sreɛrɛeɣ s ljehd n taɣectinu. D Charbonnier i yi-d-iceggɛen s agerbuz-iw lmuja tamezwarut n trisiti. Tama umezzuɣ-iw, yebreq ifettiwej annect-ilat. Ḥulfaɣ i wul-iw ihudd-d idmaren. Xebbḍeɣ, ţeggnijjireɣ, yeqqur uksum cwiṭ ad yeṭerḍeq. Ma d Charbonnier, la magnéto n trisiti deg ifassen, ihelleb-iyi s lkura. Anya, yiwen, Charbonnier itessed, irennu yiwen usteqsi : « Anwa k-yeffren ? » Gar snat n tsuqas, zziɣ-d ɣur-s, nniɣ-as : « Kra txeddmem, ad tendemmem ! » Charbonnier yesseḍ : « Tal tikkelt ara yi-tneddreḍ, ad ak-in-ceggɛeɣ yiwet ! » Nekk, ţiɣwiseɣ, neţa yeqqar-as i Jacquet : « Ddin-Rebb, akka i d taɣect ! Err-as takmamt ! » Jacquet yekres tabluztiw d ticireţ, iger-iyi-ţ deg uqemmuc. Ţkemmilen deg twaɣit xeddmen. Kerrceɣ deg tebluzt-nni, s ljehd n tuɣmas, dɣa am akken ufiɣ cwiṭ iman-iw. 15 Tura, amzun d iqjan i yeţɣeẓizen deg-i, gezzren aksum-iw d iftaten. Taḍsa tezga deg imi ; Jacquet yesukk-iyi tiɣemdin di dduzan-iw. Tisuqas i yi-ţhuddun, d ssiɛqa sneṭgent-iyi d asawen armi d-nnesren iḍarren-iw seg leqyud. Bedden cwiṭ, rran-iyi iciddi, syin ɛtaden-iyi. Mi yeɛya Jacquet, yesteɛfa-t lieutna. Yeddem lxiḍ n trsiti, yekkes-as taɣlaft, s lkellab, yeţawi-t, yeţarra-t sufella n idmaren-iw. Ma d nekk, neṭgeɣ s tsuqas simal simal ţnernayent, tazwayt teţkemmil. Uɣalen ruccen-iyi s waman akken ad teqwu lkura. Mi sexsin trisiti, tkeččem-iyi telwawaṭ usemmiḍ. Charbonnier d imeddukal-is, qqimen ɣef tberduɛin, zzin-iyi-d, sgerguren tiqreɛtin n lbirra. Nekk ţkerriceɣ takmamt, uggadeɣ akeɛrurec 4 ad yaɣ akk agerbuz-iw. Ulac ! Taggara, bedden. « Dayen, fsit-as-d ! » Tfukk « tezwayt » tamenzut. Kkreɣ-d, ţemlelluyeɣ, lsiɣ aserwal d lbista. Erulin, neţa sdat-i. Takrabaṭ-iw ɣef ṭabla. Yeddem-iţ, yenneḍ-iyi-iţ d taqlaṭ i umeggreḍ-iw. Taḍsa tewweḍ igenni. Yezuɣer-iyi akken ara yezuɣer aqjun, nekk deffir-s, alamma d lbiru. « Ihi, amek, icaḍ-ak neɣ werɛad ? Ur ak-neţserriḥ ara. Uɣal ɣef tgecrar. » Ifassen annect n lmesḥat, yeɛna-yi s isebbiḍen akken tella tezmert-is.Ɣliɣ ɣef tgecrar, acu dayen ur zmireɣ ad sbeddeɣ lqedd-iw. Ţmileɣ ɣer tama tayeffust neɣ tin n zelmeḍ : Erulin, s isebbiḍen-is, yeţarra-yi-d akka neɣ akkin, neɣ yeţawi-yi-d di lqaɛa : « Ad d-tqirreḍ 16 neɣ ala ? Tfukk fell-ak ddunit, tesliḍ, neɣ ala ? Ḥseb iman-ik temmuteḍ ! » Yenṭeq Charbonnier : « Awit-d Audin, atan deg uxxam-inna akkin. » Erulin irennu deg-i tiɣrit, ma d wayeḍ yeqqim ɣef ṭabla, yeţferriǧ. Nnwaḍer ddeqs-aya segmi ufgent. Iẓri-w ineqsen nezzeh seg zik yeskan-iyi-d taluft am akken deg yir targit i lliɣ, uggadeɣ ad iyitawi, ad terẓ beqqu-inu. « Audin, aha in-as acu t-yeţraǧun. Semneɛ-it di twaɣit-nni yezrin fell-ak iḍelli tameddit ! » D Charbonnier i d-ineṭqen. Erulin irfed-iyi-d aqerru-w. Mmugreɣ udem umeddakel-iw Audin, yefrares, yeddebdeb akk, la d-yesikkid deg-i, tigecrar-iw ţergigint. « Aha, hḍeras ! » i yenna Charbonnier. « Yewɛer lḥal, Henri. », i d-yenna Audin. Syin rran-t akkin. Deqzalla, Erulin yekker. Yeffeɣ-it leɛqel. Aṭas i yurǧa. « Ḥessd, a salopard, dayen fukken-ak ! Tura ad d-tqirreḍ ! Tesliḍ neɣ ala, ad dtqirreḍ ! » Iqerreb-d udem-is s udem-iw, la yeţedwiwis, yesreɛruɛ : « Tura ad thedreḍ ! Dagi, ulac win u d-neqqar ara ! Nexdem lgirra n l’Indochine, syin i d-nelmed acu-kken. Dagi, d La Gestapo ! Tessneḍ acu i d La Gestapo ? » Yuɣal, s umeɛlek : « Turiḍ imagraden ɣef ufeɛɛes, a salopard ! Ihi, tura d la 10ème DP i yeţfeɛɛisen deg-k. » Deffir-i, sliɣ i terbaɛt n imfeɛɛsen mi ṭreḍqen d taḍsa. Erulin yeɣli-d deg-i s tyita, ibeqqayen s udem, rrkul s aɛebbuḍ. « Ayen akka nxeddem da, ad t-nexdem di Fransa. Duclos-nni-inek, Mitterand-nni-inek, ad sen17 nexdem ayen akka i k-nxeddem, ma d ddin n Tegduda-nni-inek ad ţneqleb ! ad truḥ d iceqfan ! Ad d-thedreḍ neɣ ala ? » Ɣef ṭabla, yiwen ukerṭun d aquran, yeddem-it-id, yeɛna-yi yes-s s teɣrit. Tiyita ara dyersen deg-i ternnu-iyi deg-i asddebdeb, acu teţessed agemmen-inu : ilaq ur kennuɣ ara sdat lmal-a yeţzuxxun s La Gestapo. « Ihi, ayen i tnudaḍ tufiḍ-t ! Ad k-ččen yilfan. » i yi-d- yenna Charbonnier. Ilfan, ẓriɣ yakan anwi, maca werɛad i ten-ssineɣ akken ilaq, werɛad ẓriɣ anida ţawḍen. Yezuɣer-iyi Erulin, armi d taxxamt-nni tamenzut, anida tella tencirt tamcumt d trisiti. Walaɣ yiwen d Azayri kksen-as ḥezluṭi, ɣlin deg-s s rrkul akken ad yeffeɣ s agnir. Di teswiɛt-nni ideg Erulin d Charbonnier lhan yid-i, widak-nniḍen ur steɛfan ara maḍi, ţkemmilen deg twaɣit-nsen. Ɛnan yiwen umeḥbus ɣef tencirt s trisiti. La ţfaṛasen. Yuɣal-d Lorca ; icudd-iyi ɣef tencirt : ad yi-alsen abrid- nniḍen trisiti. « Tikkelt-a mačči d tin n ukellex. D tin n tideţ ! » i yi-d-yenna. Atan yeṭef-d yiwet n tnaɛurt tugar tamezwarut ; ɣas akken ṭeglelliɣ, faqeɣ mgarradent. Tamacint-a, mačči d aɣzaz i teţɣezziz neɣ d agzar i tgezzer : tura d tisfiwin i la isennin deg-i, mmɣent deg ustuyen, brin akk amzun s tɣemdin. Agerbuz yeqqur, ɣas kra din yerreẓ, kerrceɣ takmamt, iɣesmaren zemmeɣ-ten, medleɣ allen-iw. 18 Uɣalen ǧǧan afeɛɛes ţfeɛɛisen deg-i, ifadden-iw, tergagayt tegguma ad asen-tebru. « Wissen meqqar ma tessneḍ ad tɛummeḍ ? Neɣ ad akneselmed ? Eyya-d ṭra ɣer tbernint ! » Lorca yeţmeslay, yekna-d nnig uqerru-iw. Ddmen tancirt amzun d nnɛec, nekk sufella cuddeɣ, akken i yi-ddmen armi d takuzint. Dinna sersen-iyi, aqerru ɣef tbeqsit, ddaw tbernint. Sin neɣ 3 yilfan ṭfen tancirt seg tama iḍarren-iw. Takuzint tesulles, anagar tafat n ugnir i ţ-yesaɣen cwiṭ ; ɣas akken d tillas, ɛeqleɣ Erulin, Charbonnier akked lqebṭan Denis : d nutni i iɛemren tazwayt . Tibernint n waman d tamellalt teţirriq nnig wudem-iw ; Lorca icudd-as ajeɛbub n ukawaču, yuɣal iɣumm udem-iw s ujerbub. Yenna-yas Denis : Err-as asɣar deg uqemmuc ! Lorca irgel-iyi anzaren akken ad iyi-iger asɣar gar tuɣmas, amar ad zemmeɣ imi-w neɣ ad d-deggreɣ ajeɛbub-nni. Mi fukken, ɣur-i inṭeq-d : « Ma tebɣiḍ ad d- tqirreḍ, sembiwel-d iḍudan-ik. » Yeldi-d i waman. Ajerbub-nni swayes i yi-ɣummen imir kan yebzeg. Kecmeniyi waman, llexseɣ akk : imi-w, anzaren-iw, udem- iw, kra din yebzeg. Ɣas akken, ţarraɣ nnefs kra n teswiɛt, acu kan s wenhat. Wteɣ amek ara regleɣ tagerjumt-iw akken ur tesseɣ ara aṭas : ṭfeɣ nnefs deg idmaren. Mačči aṭas i ṭfeɣ akken. 19 Teḍra yid-i am win tečča temda.Turez-iyi turin d axessar, yeṭef-iyi uɣedlalaf d ameqran, d aḍu n lmut i d-yerzan ɣur-i abrid-a. Qebṛeɣ, agerbuz akk, asfugan yeqqur d taɣert, asuḍu yebɣa ad d-isuḍ. Ulac ! Ur mlikeɣ iman-iw mi sembawleɣ iḍudan-iw : « Dayen ! tura ad d-yini ! » i yenna yiwen deg-sen. Sḥebsen aman, kksen-iyi takmamt-nni. Suḍeɣ-d abrid. Ɣas ttulseɣ, walaɣ lieutnat d lqebṭan iggiruyen deg imawen-nwen mi sṭebṭuben deg uɛebbuḍ-iw akken ad d-rreɣ ayen swiɣ d aman. Ddubzeɣ seg nnefs i yi-yuɣalen, ur ḥulfaɣ ara i teɣrit i d-iɣellin deg-i. « Amek ihi ? » Awal ur iyi-yuli. « Yeţmennik fell-aɣ. Bbeɣet-as aqerru-s ! » Tikkelt-a, kerseɣ lbunyat-iw armi skecmeɣ accaren deg tbukariw. Gemmneɣ, iḍudan dayen ur mbawlen. Imi lmut tella, meqqar ad dtɣiwel, ad qebreɣ axir. Uggadeɣ aṭas taswiεt muhaben, makken ara ruḥeɣ ad sixeɣ, cuddeɣ tazmert akken ur ţmeţateɣ ara. Iḍudan-iw dayen ṭfeɣ-ten ur mbawlen, 3 tikkal, akken asuṭef n tuggdi n lmut, dayen ur iqebbel leεqel. Mi qrib dayen kuffreɣ, ad iyi-ǧgen ad d-rreɣ nnefs, ad iyi-εeṣren aεebbuḍ akken ad d-ffɣen waman. Di taggara, saxeɣ. Mi d-ldiɣ allen-iw, ddeqs i qqimeɣ ur d- rriɣ s lexbar. Ufiɣ-d iman-iw ḍelqeɣ, εeryan, kksen-iyi iciddi, les paras zziniyi-d. Walaɣ Charbonnier mi d-yekna fell-i. « Dayen, yeţuɣal-d. » i senyenna. Inṭeq-d ɣur-i : « Teẓriḍ ? Nniqal εeddan lqecc-ik. Acu, ur ḍemmeɛ ara ad tsixeḍ tikkelt nniḍen. Ekker fell-ak. Sbedden-iyi-d. Mlelliɣ, armi ṭfeɣ di llebsa n imesbaṭliyen-iw, cwiṭ ɣliɣ. Ɛnan-iyi s 20 ibeqqayen d rrkul, rran-iyi d ccir, wa yeţḍeggir-iyi i wayeḍ. Wteɣ amek ara rewleɣ i tyitiwin : « Mazal deg-s rruḥ… uzger ! » i d-yenna yiwen deg-sen. « I tura, acu ara s-nexdem ? » i d-yerna wayeḍ. Felqen d taḍsa, sliɣ i yiwen : « Tura ad t-neseknef. » – « Aseknef werεad i s-ssineɣ. » D Charbonnier i d-ineṭqen, am wid ikaden yefreḥ, ad yeg tajaribt tajḍiṭ. Deggren-iyi armi d takuzint, din serden-iyi ɣef udekkan d tbeqsit ɣer tbernint. Lorca iḍewwer i iḍarren-iw ajerbub yebzeg, syin yurez-iyi s umrar, tayersi teḥmeẓ armi dayen kan. Uɣalen ddmen-iyi ɣef tikkelt, εelqen-iyi am tejguţ ɣer tenhizt n wuzzal nnig tbeqsit, aqerru-w d akessar, iḍarren-iw d asawen. Anagar iḍudan-iw i yennulen lqaɛa. wwin-d yes-i taswiεt, ţḍeggriren deg-i gar-asen am tcekkart n ijdi. Walaɣ Lorca mi yesaɣ lkaɣeḍ d asafu sdat wallen-iw. Yuɣal yekker, ḥulfaɣ i tmes teserɣ dduzan-iw d iḍarren-iw, zzeɣb-iw tekker deg-s, yezlef. Wteɣ amek ara sqeεdeɣ iman-iw s kra i d-yeggran deg lǧedh-iw, armi ḥuzaɣ Lorca. Yules-as tikkelt nniḍen, yerna tayeḍ, syin yeεna-iyi s idmaren, yeserɣ tikilbiṭ 5 n yiff. Seg akken duzeɣ, ur mbawleɣ, ifesyanen gemmḍen akkin. Anagar Lorca d yiwen nniḍen i d-yeggran ɣer tama-w. Sya ɣer da, ad duɣalen ɣur-i s teɣrit, neɣ ad rekkḍen ixf iḍudan-iw s isebbaḍen-nsen, akken sknanen-iyi-d werεad fukken deg-i afeεεes. Nekk allen-iw ldint, ţqarraεeɣ deg-sen akken ad bnuɣ ɣef tyitiwin ara d-yersen, mara 21 steεfun ; ţxemmimeɣ s ayen nniḍen amek ara ţuɣ ahbaj ihebbjen di tweṭzin-iw icudden s umrar. Taneggarut, deg ugnir, walaɣ sin isebbaḍen la d-teddun s udemiw. Walaɣ aqadum n Charbonnier meqlubi, mi d-yeqqumec ɣur-i, yeqqar : « Amek ihi, ad d-tqirreḍ ? neɣ werεad tbeddleḍ rray ? » Sakdaɣ-t, ma d awal ur iyi-yili ara. « Fsit-as-d. » Lorca yebra i umrar i i-yeṭfen ɣer tenhizt, wayeḍ ijebbed-iyi deg iɣil. « Ekker fell-ak ! » Ur zmireɣ ad d-kkreɣ iman-iw. Ddmen-iyi-d timɣaltin sya d sya, ḥulfaɣ iḍarren-iw bezgen, mara greɣ asurif amzun tedduɣ deg usigna. Rriɣ lbista d userwal-iw, syin grarbeɣ di tedrujin armi d akessar. Mi wwḍeɣ dinna, yesenker-iyi-d yiwen upara, isenned-iyi ɣer lhiḍ, ihekkem-iyi s ifassen-is. Tuli-yi tergagayt usemmiḍ, d tin n εeggu yeggten fell-i, ṭerḍiqent tuɣmas-iw. Ameddakel n Lorca, winna yelhan yid-i di tkuzint, yewweḍ-d ɣur-i. « Lḥu ! » i yi-d-yenna. Idegger-iyi-d sdat-s, yefka-yi-d rrkel armi mecḥeɣ lqaεa. « Dayen yeṣreε ! anef-as tura. » i d-yenna yiwen, ameslay-is d win ilulen di Fransa. D imeslayen ideg tella talsa, d tikkelt tamezwarut i sen-sliɣ da. « Imexlaq am wa, ilaq ad ten-nfakk tura kan. » i s-d-yerra winna yeţfeεεisen deg-i. Tigecrar-iw ţergigint, sendeɣ ɣer lḥiḍ s ifassen d unyir-iw akken ur ɣelliɣ ara. Yerra-yi ifassen-iw ɣer deffir, icudd-iyi tiseggwlin-iw s temrart d tarqaqt, syin i iḍegger-iyi ɣer « silul ». Ɣef tgecrar, ḥrurdeɣ armi d tameṭraḥt di tesga. Wteɣ amek ara serdeɣ ɣef tεebbuṭ, ziɣenni xaḍen-ţ akk s tuɣmas n ddkir 6. Sliɣ-asen mi 22 ţaḍsan, deffir tewwurt : « Wwiɣ-t ɣer tmeṭraḥt-nni mm tuɣmas n ddkir. » D wina n llina i d-ineṭqen. Taɣect nniḍen terra-yas-d : « Atan yerbeḥ yiwen yiḍ i imeddukal-is akken ad rewlen. » Tinzizin-nni keččment-iyi deg uksum, ifassen qerḥen-iyi, iɣallen icudden ɣer deffir rẓan tuyat-iw. Ḥukkeɣ iḍudan-iw ɣef siman n tɣerɣert, ahat mara d-jerḥen, ad xsin cwiṭ ifassen, awah ! Di teḍwiqt, tama ufella n lḥiḍ, walaɣ iḍ mi yeţensar, yuli wass. Sliɣ la itedden uyaziḍ, meyyzeɣ am les paras am ifesyanen, iḍ-a yeseεya-ten, ur d-ţuɣalen ara alamma d 9, ma ulac ; ma d nekk ilaq-i ad farṣeɣ tagniţ, iɣsan-iw ad steεfun, ad d-tuɣal tezmert swayes ara tenqableɣ mara d-uɣalen « ad iyi-steqsin » Tikkwal ɣef tayeţ, tikkwal ɣef tayeḍ, ţakkeɣ uslu i iman-iw, acu agerbuz yugi ad yesusem. Targagayt tugi ad iyi-tebru, asggunfu yennejla fell-i. Sṭebṭbeɣ di tewwurt s uḍariw, mačči abrid neɣ sin, armi i d-yekcem yiwen. « Acu tebɣiḍ ? » Bɣiɣ ad ffɣeɣ s ibeccan. « Becc deg userwal-ik. », i yi d-rran awal akkin i lḥiḍ. Ddeqs segmi yuli wass, atan yusa-d yiwen upara, winna yezzmen umeddakel mi yegget fell-i lbaṭel, ikcem-d, inṭeq-d ɣur-i : « Ekker, ad nerreẓ sya. » Iḥuma-iyi akken ad kkreɣ, yeǧǧa-yi sendeɣ ɣurs mi nuder deg tedrujin. Tidrujin ţawint ɣer ṣsḍeḥ annect-ilat. Iṭij ddeqs segmi yesaɣ igenni, yeţseεsiε. Agemmaḍ akkin d yiwet n lḥuma n « Lebyar » . Ɣek akken ɣriɣ fell-as, εeqleɣ axxam-a ideg lliɣ d winna n les paras ideg 23 yemmut Ɛli Bumendjel, bugaṭu deg la Cour d’Appel n Lezzayer. Si ssḍeḥ-a i d-ineggez s timmad-is akken ad ineɣ aman-is, i d-nnan imfeεεesen-ines. Nuder-d kra n tedrujin armi d tama nniḍen n uxxam, yuɣal winna i iqurrεen deg-i yerra-d fell-i tawwurt d tamecṭuḥt, tesulles. D dderb 7, d cwiṭ n tekwaţ, tafat werǧin tekcem din. Anagar d taḍwiqt d tuqmiḍt, tama ufella n lḥiḍ ansi i d-ikeččem uzwu, teţakk cwiṭ n tafat tedderɣel. Ḥrurdeɣ s umured armi d yiwet teɣmert, dinna serseɣ aεruriw, fkiɣ talwit i tuyat-iw izelgen s tɣemdin. Cwiṭ akken, yennerna dderz yellan deg igniren ; axxam izehher ma d nekk ţqarraεeɣ melmi ara d-uɣalen widak yeţfeεεisen deg-i. Atan ikcem-d Erulin, iman-is.Yurez-iyi seg tuyat akken ad ṭfeɣ s ibeddi, yezuɣer-iyi armi d asebdad 8. « Hata, a mon commandant » i s-yenna i winna. Sdat-i, ibedd lekmanda n les paras s llebsa taberqact, ibbiri d azegzaw. D aɣezfan di lqedd, armi yekna, d ujjix dayen kan. S wawal amecṭuḥ deg-s ameεlek i yi-yenna : « Axxi, keč d amesjirnan ? Ihi teẓriḍ laqen-aɣ lexbarat. Ilaq ad aɣ-ten-id-tefkeḍ. » Yebɣa ad iyi-iwali, d aya : imir kan rran-iyi ɣer tekwaţ. Ur qqimeɣ ara aṭas iman-iw, cwiṭ akka yuɣal-d Erulin.. Yedda-d yid-s Charbonnier d yiwen yewwi-d tanaεurt. Seg umnar, sikkiden-d deg-i : « Tugiḍ ad tiniḍ ? Nekkni ad aknesiweḍ tifidi s iɣes, ur neţwexxir ara. » Lliɣ sendeɣ ɣer tesga iqublen tawwurt. Kecmen-d, saɣen tafat, zzin-iyi-d di 3 yid-sen « Tlaq tekmamt », i yenna Charbonnier. Iger afus-is ɣer yiwet deg tberduεin yellan dinna, yekkes-d tasuṛbiṭ terka d axessar. 24 « Anef-as akka, i s-yenna Erulin, ad yesreεreε akken yebɣa, aqlaɣ deg wis 3 ddaw tmurt. » « Akken yebɣu yili, ad t-nhekkem kan, yewεer uggnijjer-is. » i s-yerra Charbonnier. Fsin-iyi aserwal, sudren takiluṭ-iw, senta-iyi tiɣemdin n trisiti deg taɣmiwin. Bdan ţdewwiren tanaεurt yal wa s nnuba-s – « la gégène » annect-ilaţ. Ţizzifeɣ kan mara yi-d-kecment tsuqas, mara d-rren lkura, ma d axbaḍ ifadden yenqes, mačči am sseḥǧat timezwura. Ahat bnan ẓran acu xeddmen, daymi ur iyi-urizen ara ɣef tencirt-nni. Mi rennun deg-i afeεεes sliɣ i usawaḍ yesreεruε s tuɣac n ccna amaynut. Ulac ccekk, teqreb tqaεeţ neɣ abraḥ anida i t-saɣen. Dayen iɣumm ssuɣat-iw, ulac win ara iyi-d-yeslen, d wagi iwumi yeqqar Erulin « dderb wis 3 » Ţkemmilen afeεεes deg-i, armi i yi-teǧǧa tezmert. Tikkelt ad ɣliɣ ɣer tama tayeffust, tikkelt ɣer tama taẓelmaṭ. Imiren, yiwen deg lieutnat-nni, ad d-yekkes taɣemdeţ, ad iyi-ineǧǧeε yes-s deg udem, alamma zdiɣ lqedd-iw. « Ahat tura, iḥemmel trisiti. » i d-yenna Charbonnier. Ahat mcawaṛen, imi i yi-ǧǧan ad steεfuɣ. « Eǧǧ-as akken lexyuḍ εemmren, imi ad d-nuɣal » Ǧǧan-iyi akken tiɣemdin ntan deg ikusman, ffɣen. Ahat teɣḍer-iyi tnafa, mi ten-walaɣ uɣalen-d am akken imir kan i ffɣen. Syinna, ur ẓriɣ anida ddiɣ. Erulin, d neţa i d-yuɣalen d amezwaru, yefka-yi-d rrkel, mi disuɣ : « Ekker fell-ak ! » nekk ur mbawaleɣ ara. Yeṭef-iyi si lexnaq, 25 isenned-iyi ɣer yiwet teɣmert. Cwiṭ kan rniɣ axbaḍ deg lkura n trisiti. Faqeɣ-asen ččan fell-i times imi i ten-ddbeɣ s tsusmi. « Tura ad as-t-nger s aqemmuc, i d-yenna Erulin. Ldi aqemmucik ! » Ur as-uɣeɣ ara awal, yeṭef-iyi-d deg anzaren, mi wteɣ ad rreɣ nnefs, iger lxiḍ n trisiti kksen-as taɣlaft armi d lqaε n tgerjujt-iw, Charbonnier yessaɣ tanaεurt-nni n trisiti. Ḥulfeɣ i lǧehd n lkura simal simal irennu, yuɣ-iyi taɣect, iɣesmaren ţekmumusen armi qrib ad qerḍen seg ubeεεej. D Charbonnier i yeṭfen lxiḍ. « Eǧǧ-it kan akken, yenteḍ, ur d-iɣelli ara. » i s-yenna Erulin. Akken i teḍra, iɣesmaren-iw yesenteḍ lkura di tɣemdeţ, ur zmireɣ ad serḥeɣ i tuɣmas, ad ldiɣ imi, akken bɣuɣ xedmeɣ. Allen-iw ɣummen lecfar kmumsent, neqqren degsent iseffuden n tmes, ijerriḍen uhendes berrqen, ḥulfaɣ mi d-teffɣent si tekwatin-nsent, amzun d kra i tent-id yeţdeggiren ɣer berra. Trisiti tewweḍ armi d ulamek, akken daɣen abeεεej deg-i. Trisiti temmeɣ degi, teţezririg ur teǧǧa amkan, ɣileɣ asṭaser nnig winna ulac-it. Acu, sliɣ i Erulin mi yenna i winna yeţḍewwiren tanaεurt : « Cwiṭ cwiṭ kan tiyita, slukkez-as, syin sugget-as… » Ḥulfaɣ i trisiti tlekkez cwiṭ cwiṭ, akmumes yeseɣren agerbuz ilewwi, syin kra din ad d-yeznu, ad d-yuɣal ar din, mi s-yekkes aleggam i tnaεurt-nni, tisfiwin sennint deg-i, daɣen. Tisfiwin ţalint, ţadrent, sentan iseffuden deg ifadden-iw. Akken ad snesreɣ, kkateɣ aqerru-w ɣer lqaεa, iseffuden fessin fell-i ɣas akken feddxeɣ akk. Erulin yesreεreε-iyi-d s amezzuɣ : «Wet aqerru-k neɣ qim, asṛaε ulac. » 26 Uɣalen armi bedden. Gar wallen-iw, la ceṭḥen iserdan d ifeṭiwjen, deg imezzuɣen d zzhir n tbernint udentist. Imir kan, kaden i tlata yid-sen sdat-i. « Amek ihi ? », i d-yenna Charbonnier. Ur as-rriɣ ara awal. « A Ddin-Rebb ! » i yenna Erulin. Yesuli iɣil armi d ulamek, iṣenhel-iyi s ubeqqa. Tura Charbonnier s lmeεqul : « Ḥess-d, ldi ɣef acu akka tenɣiḍ iman-ik ? Imi keč tugiḍ ad d-tiniḍ, ad d-nawi tametut-ik. Wissen ma ad teṭef akka am keč ? » Erulin, d nnuba-s, yekna-d ɣur-i : « I warraw-ik, tɣileḍ ddurin imi di Fransa i llan ? Ad ten-id-nawi melmi i ɣ-yehwa. » Deg uxerri-nni ideg zzreɣ, ur ẓriɣ ma d tuggdi i yi-saggaden neɣ d tideţ i d-qqaren. Acu, ẓriɣ ayen akk i d-qqaren yeḍra yakan, zemren ad feεssen tamettut-inu akken feεssen Gabrielle Gimenez, Blanche Moine, Elyette Loup d tsednan nniḍen akken meẓziyit. Ɣer sdat, ad sleɣ feεssen daɣen Massa Touri ( d tamettut n yiwen usebdar n RadioLezzayer, yeţwassen) sdat urgaz-is, akken ad t-id-sqirren. Uggadeɣ ad iyi-fiqen ikcem-iyi ufezzeε ɣef ayen akka i d-qqaren, ẓriɣ zemren ad txedmen, tennefsusi fell-i mi sliɣ i yiwen deg-sen yenna : « Ur yecligg ara, ur yecligg deg yiwen. » Unfen-iyi din, acu seg imiren ur yebra wuggur n Gilberte ; zemren ad ţ-id-awin melmi i sen-yehwa, ad ţ-cidden ɣef tencirt-agi ufeεεes, akka i yi-cudden nekk. 27 28 Charbonnier, imir kan, yuɣal-d Charbonnier, imir kan, yuɣal-d, yedda-d yid-s yiwen upara. Rran-iyi tikkelt nniḍen ɣer trisiti, uɣalen ffɣen. Syin, ţruḥun, ţuɣalen-d, ad iyi-d-kksen si trisiti ; imir kan ad iyi-rren, ţaǧǧan-iyi ad steεfuɣ cwiṭ akken ad ṭfeɣ rruḥ. Ariḍa zeṛreɣ Charbonnier yeţawi yeţarra ileẓwi-nniines ɣef idmaren-iw, amelsay yiwen deg imi-s : » Anida tensiḍ iḍ-nni uqbel ad k-id-neṭef ? » Sersen-d sdat wallen-iw tafuṭuţ n yiwen umassay Ukabar ţnadin fell-as : « Anida yella ? » Sakkdeɣ Charbonnier, abrid-a yedda-d yid-s Erulin. Yelsa llebsa n civil tgerrez dayen kan. Mi bdiɣ kerrḍeɣ taɣect-iw, iwexxer fell-i : « ɣur-k, ad d-yesusef. » – I ma yesusef-d, tenḥerwaḍ ? i s-yerra wayeḍ. – Ur ḥemmleɣ ara isusfan, εuffnen. » Iḥar ad ireg, yuggad ad yames. Yekker s ibeddi, ihegga iman-is ad yeffeɣ. Xemmeɣ ad iruḥ ad iεiwez anida ilaq, ihi ma ulac maḍi sεeddaɣ ass nniḍen da, segmi i yi-d-ṭfen, ur d-qqareɣ. Dinna kan irkebiyi lferḥ imi assa daɣen lewḥuc-a ur iyi-ugaren ara. Erulin daɣen iruḥ, acu mačči aṭas i qqimeɣ iiman-iw. Deggren ɣer tillas udderbuz yiwen umeḥbus nniḍen, d ineslem. Mi d-teldi tewwurt, tkad-iyi-d kra tafat. Walaɣ amek iga : meẓzi di leεmer, llebsas telha : urzen ifassen s leqyud. Yeḥrured-d ɣur-i, yeqqim-d ɣer tama-w Ma d nekk, mazal-iyi ţergigiɣ, sya ɣer da, ad d-dduqseɣ, ţnazaεeɣ, amzun afeεεes n tristi ar tura ur i-yebra ara. Mi yi-iwala akken ţefriwiseɣ, ijbed-d lbista-w iɣumm tuyat-inu igersen. Yeṭef-iyi-d, 29 qqimeɣ ɣef tgecrar akken ad becceɣ ɣer lḥiḍ, yuɣal iḥuma-yi, ẓzleɣ. « Steεfu, a gma, steεfu » i yi-d-yenna. Gemmneɣ ad as-iniɣ : « D nekk i d Alleg, zik d amaray n Alger Républicain. In-asen berra, ma tzemreḍ, ma qqimeɣ da, mmuteɣ. » Acu tazmert teǧǧa-yi, ur iyi-ǧǧan lweqt. Imir kan tawwurt teṣeεseε-s, sliɣ i yiwen yenna deg ugnir : « Acimi akka i d-terram ɣer da, wagi ? » Wwin-t yid-sen. Taswiεt kan, uɣalen-d les paras-nni deg sin. Saɣen-iyi-d taftilt s udem-iw. Ruǧaɣ ad iyi-kecmen s teɣrit daɣen, acu ur iyi-nnulen ara. Ɛerḍeɣ ad waliɣ anwa-ten, ulac ; sliɣ kan mi d-yenṭeq yiwen deg-sen, meẓzi deg leεmer : « Aεinfec 9 bezzaf, neɣ ala ? », wayeḍ yerrayas : « D tideţ, d ayen ur iqebbel leεqel. » Syin, rgen. Amecwar ɣezzif, dduqseɣ-d mi saɣen tafat n trisiti. D sin iterrasen n terbaεt n Erulin. « Mazal ur d-yenna kra ? » – « Ur ţaggad, 5 ddqayeq kra din ad t-id-yini. » – Wayeḍ : « Aah ! Temliḍ-as i lieutna amek i sen-txeddmeḍ ? » – « Ih, mliɣ-as ! » Imir kan fehmeɣ tawaɣit tajḍiṭ teţraǧu deg-i. Atan ikcem-d Erulin deffir-sen. Yekna-d fell-i, yeddem-iyi-d, isenned-iyi ɣer lḥiḍ. Yefsi-yi lbista, ibedd sdat-i, iḍarren-is ldin, εekklen iḍarren-iw. Yekkes-d si lǧib-is taqirurt n zalamiṭ, iḥukk yiwet tecεel, yesaweḍ-iyi-ţ-id armi s allen, akken ad iwali ma uggadeɣ. Yuɣal yeεna iffan-iw ɣer tkilbiṭ, yebda yeserɣay deg-sen, yiwen yiwen. « D nnubak ! » i s-yenna i yiwen deg imallalen-is. Winna yesaɣ tisufa n lkaɣeḍ tuɣ ihegga-tent-id, yeεna lḥafer iḍarren-iw. Ur mbawleɣ, ur iyi-yuli 30 unazeε, dayen duzeɣ, mi yeserɣay deg-i Erulin, nekk sikkideɣ deg-s, ur sadreɣ ara i wallen. Yuɣal yesseḍ, yeɣli deg-i s teɣrit ɣer wadda uεeddis, yeţedwiwis, yeffeɣ-it leεqel. « Dayen, temmuteḍ. Temmuteḍ. Tesliḍ ? Ad d-tiniḍ, neɣ ala ? Ihi, neɣ iẓzan ! Tebɣiḍ ad k-nɣeɣ tura kan, eh ? Mazal ur nfukk ara yid-k. Teẓriḍ acu i d fad ? S fad ara temmteḍ ! » Lkura (aḍru) yeskew iles-iw ; icenfiren, tagerjujt uɣalen kkcekcen, qquren amzun d asɣar. Erulin yeẓra, afeεεes s trisiti yesggray-d fad d ajujri, ulac win i s-isebbṛen. Yebra i ẓalamiṭ-nni, yeṭef deg ufus lkar d ucabcaq n zinc. « Sin wussan-aya, ur teswiḍ. Mazal-ak 4 wussan, ad temmurḍseḍ. Aṭas, 4 wussan ! Ad tmecḥeḍ ibeccan-ik. » sdat wallen-iw. S amezzuɣ-iw, yeţurar s waman yesurug-iten ɣer lkar, ihedder, irennu : « Mmeslay-d, ad tesweḍ… Mmeslay-d, ad tesweḍ. » S yiri n lkar-nni, ileddi icenfiren-iw. Anagar aḍad n waman i yeǧǧa deg-s, ţwaliɣ aman isemmaḍen mi neggin dinna, acu, tiqit ur iyi-d-tṣaḥ. Yuɣal Erulin yerra-ţ i taḍsa d umeεlek mi ţaεraḍeɣ ad sweɣ, ţneεţabaɣ du rrayeε. « Init-asen i wiyaḍ-nni ad d-asen ad walin afeεεes n Tantale. » i sen-yenna s uqesser. Atenad ččuren-d amnar kra n les paras, ɣas akken ddbedbeɣ armi d ulamek, refdeɣ aqerru-w, ggumaɣ ad sikkdeɣ amannni akken ur ţferriǧen ara deg-i lewḥuc. « Ur ţaggad, mazal nesεa tasa. Ad ak-nefk ad tesweḍ. » Yesaweḍ-d armi d icenfiren-iw lkar-nni yeččur armi d iri. Kukraɣ ad tnnaleɣ : yuɣal, yebbi-iyi deg anzaren, iḍegger aqerru-w ɣer deffir, 31 yesureg lkar-nni s aqemmuc-iw : aman-nni ččuren d lmelḥ, merreɣit d axessar. Qqimen steεfan cwiṭ : d ddqiqat neɣ d tisaεtin, atan ikcem-d Lqebṭan Devis, s timmad-is. Ddan-d yid-s Lorca, Erulin akked d uparanni aεlayan yeţekkin deg ufeεεes n wass larbεa. Sennden-iyi ɣer lḥiḍ, Lorca icudd-iyi tiɣemdin-nni deg umezzuɣ d uḍad. Mi d-twet tsuqest, ad dduqseɣ, ma d asuɣu, ulac, duzeɣ uɣaleɣ amzun d tamacint. Iwehhayas Devis akken ad yeḥbes. Yeqqim ɣef tberduεt, cwiṭ akken yella lqedd-iw, la yeţkeyyif, yeţmeslay s wawal amecṭuḥ, ameslay-is mačči am widak nniḍen, tiẓzifen zgant zedɣent ameẓzuɣ. Acu iɣef yeţmeslay dayen ur nesεa ara azal nezzeh, ur neεna taluft iɣef bɣan ad d-qirreɣ segmi i d-wwḍeɣ ɣer da.Yebɣa ad iẓer ma ddeqs ijirnanen i ţekkin di Tejmaεt n Tɣamsa (Fédération de la Presse). Mer zmireɣ, ad as-rreɣ awal, acu, gguman icenfirew-iw ad mbiwlen, qquren, kkawen, seg taɣect-iw anagar azwu, ulac ssut ara d-yeffɣen. Ɛerḍeɣ ad as-d-iniɣ isem n kra ijirnanen, neţa ikemmel asteqsi-ines, amzun d imeslayen-is imenza : « I Maurice Audin, d ameddakel lεali, neɣ aha° ? » Dinna, d kra i yi-d-yeqqsen : faqeɣ-as amek ara ţ-id-yawi alamma yeseɣli-yi-d, ad as-iniɣ ayen akk yebɣa ad t-iẓer. Ɣas akken ddbedbeɣ akk s teɣrit d ufeεεes, zzreɣ dayen, yiwet n tekti treṣsa deg uqerru-w : ur ilaq ad iyi-d-seɣlin, ur ilaq ad iyi-sxedmen. Dinna zemmeɣ imi-w dayenni. 32 Dɣa, Devis yeffeɣ-it leεqel, yuɣal d wayeḍ : yesbedd lqedd-is, yeɣli deg-i s teɣrit s udem-iw. Aqerru-w yeţleɣway akkin d wakkad s isebbiḍen i yi-d-yeţceggiε, acu ur asen-ḥulfaɣ ara maḍi, ula d allen-iw ţɣimint lḍint mara d-teɣli deg-i tyita. Yuɣal ibedd, yenna-yasen ad dawin aman. « Dayen, neεreḍ yakan, a mon capitaine », i s-yenna Erulin. Akken, yeddem abidun d lkar-nni i s-d-mudden. Yexdem akken yexdem am lieutna llina : ibedd sdat wallen-iw, yebda yesurug aman deg ucabcaq ɣer wayeḍ, yesaweḍ lkar ar icenfiren-iw, ur ilaq ad tensbezgeɣ, syin, akken iwala ur as-εbiɣ ara, ur nudaɣ ara akk ad sweɣ, yesers-it di lqaεa. Ɣliɣ ɣef idis. Mi ɣliɣ, gliɣ s lkar-nni, sneɣleɣ-t. « Sfeḍeḍet mliḥ, i d-yenna Erulin, ur ilaq ara ad yelleɣ. » Mi iwexxer Devis, yeddem amkan-is Erulin, taɣect-is d tarqaqt, yebda yeţuɣu nnig uqerru-w : « Dayen temmuteḍ. D asulef aneggaru. Daymi i d-yusa lqebṭan. » Yiwen upara, neţa d Lorca i d-yekcem, yeqqim di tɣerɣert, di teɣmert. Yesuffeɣ-d tameẓyant-is, yesusem, la yesikkid deg-s ma ur ţ-ixus kra, syin yesers-iţ ɣef tgecrar, amzun yeţraǧu lamer. Imiren, Lorca yesukk deg-i tanaεurt, yeţceggiε-iyi-d tisuqas ur wwint, ur rrint, yerna am akken yefcel. Tisuqas sduqqusentiyi ; acu, dayen nniḍen i uggadeɣ. Fuma, walaɣ deg tɣerɣert, tama n lḥiḍ, tiɣemdin annect-ilatent ɣellfent s udlal n lkaɣeḍ, wissen daɣen acu ufeεεes i yi-d-ţheggin d ajdid. Xemmeɣ, s tmenjert am ta zemren ad iyid-qelεen accaren : wehmeɣ deg iman-iw, imi ur tzad ara fell-i tuggdi : duzeɣ dayen, ţsebbireɣ iman-iw, deg ifassen anagar 10 waccaren i 33 yellan. Mi sensen tafat, ḥrurdeɣ armi d lḥiḍ, ufiɣ ziɣen mačči d tiɣemdin, d ajeεbub uqadus i d-yeffɣen deg lḥiḍ. Yuɣal-iyi uxemmem d tεekkemt, simal simal teţaẓzay, tawla ur iyi-tesuffeɣ ara di leεqel-iw, rriɣ-d s lexbar ur zmiren ara ad iyi-feεsen nnig wannect-en. Abziz n wayen iɣef nhedder yakan yerza-yi-d s allaɣ : « Agerbuz ɣur-s tilisa : mara ggtent tfidiwin fell-as, ul iḥebbes. » Sin wagguren aya, Djegri, d ameddakel-nneɣ, meẓzi maḍi, akka i yemmut deg yiwen udderbuz n lberj Sesini, anida ţilin « ibiriyen idalen » (bérêts verts) n lqebṭan Faulques. Qqimeɣ ddeqs akken armi teldi tewwurt tikkelt nniḍen. Walaɣ ikcem-d Erulin, ddan-d yid-s sin ifesyanen werǧin i ten-walaɣ da. Akkin i tillas, yiwen deg-sen yeqqumec-d sdat-i, yesers-d afus-is ɣef tayeţ-iw, amzun akken ad iyi-samen : « D nekk i amallal n Général Massu. » Ziɣ d Lieutna Mazza. « Liḥala ideg telliḍ, tɣaḍeḍ-iyi. Akken tesawḍeḍ 36 iseggasen : meẓziyeḍ i lmut. » Yezzi ɣer sin-nni nniḍen, yenna-yasen ad ffɣen. « Yebɣa ad yemmeslay yid-i kan. » i sen-yefta. Mi temdel tewwurt, neggra-d kan deg sin : « Ẓriɣ tuggaḍeḍ ad slen tqarreḍ-d. Yiwen ur isell, yerna ad knerr ddaw leεnaya-nneɣ. Ini-d kra n wacu teẓriḍ, tura kan ad k-skecmeɣ ɣer temnaṭ n yefrelmiyen. Ad ak-ggaleɣ, 8 wussan ad ţ-id-tawiḍ di Fransa, keč d tmettut-ik. Mulac, temmeččeḍ ! » Iruǧa ad as-rreɣ awal. Awal i d-iẓuren imi-w d wa : « Ɣas, anef ! » 34 « Ɣur-k dderga, i ikemmel, zemreɣ ad ten-ẓreɣ : ma tebɣiḍ ad asen-iniɣ ssneɣ baba-tsen ?... Amek ihi ? Ur tebɣiḍ ara ad dtemmeslayeḍ ? Ma teǧǧiḍ-iyi ad ffɣeɣ, wiyaḍ-inna tura ad d-uɣalen. Ulac win ara sen-igen aleggam. » Qqimeɣ ggugmeɣ. Yekker, uqbel ad yeffeɣ, yeseggra-yid : « Neɣ meqqar kan iman-ik, d aya kan i k-d-yeqqimen. » Sliɣ mi yemmeslay kra d widak yellan deg ugnir : « 10 neɣ 15 iseggasen i sen-ččuren aqerru, win yeţwaṭfen amesaly ulac : iweccem allaɣ-nsen. » Faqeɣ tura kan i zeggreɣ amecwar nniḍen : dɣa, imiren, kecmen-d sin les paras. Fsin-iyi leqyud ifassen, ḥuman-iyi ad d-kkreɣ, syin wwin-iyi timɣaltin armi d ssḍeḥ. Mi nedda 2 n tedrujin, ad bedden akken ad d-rreɣ nnefs. Les paras nniḍen i d-nemlal di tedrujin neɣ deg isebdaden, ţmeεliken fell-i : « Ɛni alamma tbubbem-t ? Ur yezmir ad yelḥu iman-is ? » – « 12 n swayeε i iεebba, ta deffir ta. » i sen-yerra yiwen deg widak i yi-ţwellihen, amzun ad asen-yesefhem. Syin nuder-d armi d axxam nniḍen. 35 Anida ifukk yiwen ugnir Anida ifukk yiwen ugnir, tama n ẓelmeḍ, skecmen-iyi ɣer silul : d taxxamt ucucef werεad tfukk i rran akken. Yiwen deg les paras-nni yeṭef-iyi seg iḍarren, wayeḍ seg tɣerdin, sersen-iyi ɣef ussu, deg tasga. Sliɣ-asen mi ţemcawaren ma ad iyi-rren leqyud neɣ fiḥel. « Ur yezmir ara ad yembiwel, fiḥel ma ncudd-it. » Wayeḍ yegguma : « Nezmer ad nendem. » Syin, cudden ifassen, mačči ɣer uεrur, urzen-ten ɣer sdat. Ḥulfeɣ ters fell-i ccedda dayen kan. Tama ufella n lḥiḍ, ɣef yeffus, tafat n temdint d taderɣalt tkeččem-d alamma d taxxamt seg teḍwiqt yezḍan s lexyuḍ « barbelés ». Yeɣli-d yiḍ. Seg usrag 10, icruben ugemris yuɣen leḥyuḍ werεad jeggren ţkaden-iyi-d amzun ddren, ɣebbun, ţuɣalen-d, uɣen allaɣ-iw tehba tawla. Ɣas tifucal i d-yeɣlin fell-i, iḍes ur d-iris ara : mazal ides 11 yedduqus, ifeṭiwjen neqqren deg allen-iw. Sliɣ-asen mi heddren fell-i deg ugnir : « Efk-as ad isew, cwiṭ cwiṭ kan i ssaεa, mulac ad yemmurḍes. » Yiwen deg les paras-nni i yi-d-iṣubben, d ilemẓi, ameslay-is n Fransa, ikcem-d, yewwi-d yid-s taferṣadit, idel-iyi-ţ-id. Yefka-iyi swiɣ, cwiṭ maḍi, acu rẓiɣ fad. « Amek, ur teqbileḍ ara ayen i k-yenna Général Massu ? » i yi-d-yenna. Taɣect-is ulac deg-s anbac. « Acimi tugiḍ ad dtemmeslayeḍ ? Tugiḍ ad txedεeḍ atmaten-ik ? Tesεiḍ tebɣes keč yeṭfen annect-a. » Nniɣ-as acu-t wass ideg nella : d lǧemεa tameddit ; ass n larbεa i bdan deg-i afeεεes. 36 Deg ugnir, zzhir d win yezgan, dderz d ulaɣi, sya ɣer da ad tkad taɣect tarqaqt n Erulin mi yesunuḍ. Deqzalla, sliɣ i suɣat d udewes12 rriba-nsent d ayen kan, qerbent-d maḍi, di texxamt-nni n sdat. D tamettut i ţfeεεisen. Teţkad-iyi am akken d taɣect n Gilberte, tamettutiw. Armi zzrin wussan i faqeɣ xelḍeɣ. Kra yekka yiḍ, armi cwiṭ ad yali wass, ţfeεεisen. Teffɣen-d seg lḥiḍ yellan gar-aneɣ, selleɣ i udewes, anazeε, asmermeɣ ddaw tekmamt, rreggmat, tiyitiwin. Assen i ẓriɣ, d wa i d ccɣel-sen, d win yezgan mara d-yeɣli yiḍ, akka i d tannumi deg uxxam-a. Ssuɣat d unazeε ţekkin yal imir deg zzhir n « uxxam anida ferrnen », les paras duzen dayen ur asen-sellen, ma d imeḥbas iεeddan sya ulac win ur nru s lkerh d lmenker mara slen tikkelt tamenzut i ssuɣat n wid ţfeεεisen. Ruḥeɣ am akken yeffeɣ-i uktatay13. Armi d tafejrit i yi-d-yusa yiḍes. Ur d-ukiɣ armi yedda wass s waṭas, mi yi-d-yewwi subba yiwen upara : seg wass n larbεa ur εriḍeɣ lqut. S ccedda i sbelεeɣ kra tɣenjawin : icenfiren, iles, annaɣ, rɣan akk selxen s lexyuḍ n trisiti. Tifidiwin nniḍen, tirɣi deg taɣma, deg idmaren, deg iḍudan, kra din yesursuḍ. Apara-nni yekkes-iyi leqyud, din i faqeɣ ur zmireɣ ara ad sembiwleɣ afus-iw aẓelmaḍ, yeggursel, iduz. Tayeţ-iw taẓelmaṭ tεekkel, ur zmireɣ ara ad saliɣ iɣil-iw. Azizwu, uɣalen-d lewḥuc ɣur-i. Atenad myefken ţiεad deg txibbuṭ-iw. Usan-d akken ma llan : lεesker, ifesyanen, d sin d civils ( n 37 la DST, ulac din ccek) werεad i ten-walaɣ. Bdan ameslay gar-asen, amzun ur lliɣ dinna. « Amek ihi, yegguma ad d-yehḍer ? i d-yenna yiwen deg civilsnni. – Ur nḥar ara, i d-yenna umṛay-nni, akken ma llan, akka i ţ-idţawin : ad as-neqqim aggur, sin neɣ 3, yiwen wass ad d-yehḍer. – Wagi am Akkache neɣ Elyette Loup, i d-yerna wayeḍ. Teẓram acu yebɣa ? Ad yuɣal d « afeḥli », ad as-ṣemren taplakt di lḥiḍ sya d imeyyaten iseggasen d afella. » Yeseḍs-iten-id s tqecmaεt-a. Ibren-d ɣur-i, iḥekker deg-i, yecmumeḥ : « Aqla-k ggerzen-k ! – D neţa iwumi yehwa, i yenna Charbonnier. – Ur yeclig deg ucemma, i d-yenna Erulin, ama di tmettut-is, ama deg arraw-is : axir-as Akabar. » Yesers-d fell-i aḍar-is yelsan ameddas, amzun d kra i d-isegged ; syin, am akken imir kan i d-yemmekta deqzalla : « Teẓriḍ neɣ ala ? tameddit-a ara d-rsen warraw-is di ruplan. Ad asen-d-tas nnekksa. » Bdan teffɣen, ma d Devis akked Charbonnier amzun faqen ur ten-umineɣ ara, bedden deg umnar : « D tideţ, ula d arraw-ik ur k-ɣaḍen ara ? » i d-yenna Lieutna. Susmen cwiṭ, syin Charbonnier yeseggra-d : « Ihi ! ad temmurseḍ ! – Ad slen berra amek i yi-tenɣam ! i s-nniɣ. 38 – Aha° ; ulac win ara yeslen. – Awah, i s-rriɣ, ulac ayen ur neţemmeɣ. » Azekka-nni lḥedd, yuɣal-d neţa d Erulin, ur qqimen ara aṭas. Deg sin yid-sen, ţecmumuḥen. « Ihi, ur tbeddleḍ ara rray, i d-yenna Charbonnier. Imi akka, yella wayen i k-yeţraǧun. ɣur-neɣ ţawil scientifique (yettekka ɣef urbib n wawal scientifique) s wacu ara k-idnesenṭeq. Mi ffɣen, sṭebṭbeɣ di tewwurt, nniɣ-asen ad iyi-snekren. Sendeɣ ɣer yiwen upara, ṭekkaɣ ɣer lḥiḍ armi d takkuzint, sbezgeɣ cwiṭ udemiw. Akken wteɣ ad serdeɣ ; apara nniḍen – d aṛumi-nni Lezzayer yeţekkin di terbaεt n Lorca – yesekcem-d aqerru-s di tewwurt, inṭeq-d ɣur-i, s umeεlek : « Amek ? ccwi cwiṭ ? » – Rriɣ-as, ula d nekk s umeεlek : « Ccwi, qrib ad tkemmlem ayen teǧǧa-m. » Bɣiɣ ad t-id-ṭfeɣ s wawal, ad ẓreɣ ayen i yi-ţ-heggin, bɣuɣ ad ẓreɣ acu i ţawil-agi « scientifique » i yi-ţraǧun. Yerra-yi-d kan s lebɣeḍ : « ɣur-k lḥeqq, ur nfukk ara, ad ak-neqqed udem-ik. » 39 Ass n letnayen, azizwu Ass n letnayen, azizwu, i yi-d-yesaki Erulin. Sin les paras ḥuman-iyi ad kkreɣ, nuder akken di 4. Annag swadda, dinna i ţdawin : taxxamt hrawet nezzeh, ggten deg-s ṭwiqan : deg-s kra n imṭerḥen n lbbac, ṭabla teččur d ddwawi rwin akk. Taswiεt-a, yella kan dinna ṭbiblqebṭan, atan yeţraǧu deg-i. Mazal-it meẓzi di leεmer, d imirqiq, anẓadis berrik, tečca-t tamart, llebsa-s teneεkakec. Ameslay-ines d winna n unẓul n Fransa, s wawalen-agi i yi-d-iqubel : « Tuggadeḍ ? – Aha°, i s-nniɣ. – Nekk, tiɣrit sɣur-i ulac, aqraḥ daɣen ur k-qerrḥeɣ ara. Segnen-iyi ɣef umeṭraḥ n lbbac. Yekna-d ɣur-i, yeṭef-iyi atension, iḥess-iyi s tḥessast-ines. « Nezmer ad nebdu. Yexleε kan cwiṭ. » i s-yenna i Erulin. Dɣa ḥnekseɣ mi walaɣ ifaq yeɣli-d fell-i uraqi, d wayen yekkat wul-iw nezzeh. Mi walaɣ acu ţheggin, ẓriɣ ayen akken kukraɣ ad yeḍru. Bɣan ad janddin 14 deg-i « akwfay n tideţ 15 ». D wagi i d ţawil scientifique swayes yeţzuxxu Charbonnier. Deg iḍelli-nni, mi yi-d-yemmeslay fell-as, heggaɣ-d iman-iw, mmektaɣ-d kra n wayen ɣriɣ deg iǧirnanen acu ixeddem penthotal. « Ma lebɣi n umdan iɣewwel, ur zmiren ara d t-id-sneṭqen ɣef wayen ur yebɣa. » Kelseɣ taggrayt-a, teffẓeɣ deg-s akken ad yers wallaɣ-iw, ad iyi-d-yuɣal uţkal. Ur yella wacu ara d-saliɣ ma xebḍeɣ : ad iyi-cciden, axir ad cuḥeɣ i lǧehd-inu, yes-s ad qamreɣ asafar amcum. 40 Nruǧa kra armi d-yuɣal ufremli neɣ amallal n ṭbib. Ulac ccek, yuɣal-d si lxedma ucelleḥ, neɣ si terbaεt usileq, d llebsa n berra i dyelsa. Yekkes tamekḥelt-is d tberduεt-is, syin yefka tamezzuɣt i ṭbib : « Ad tezwireḍ di 5 cm3 kan, fuma, llan igerbuzen yeţqamaren. » Meḥsub llan yemdanen ur nezmir ara i isufar yesganayen, dɣa nekk ɣileɣ ihedder ɣef uqmar n wallaɣ akken ur d-ihedder ara bab-is : ggemmneɣ ad serḥeɣ i iman-iw amzun ur ten-ţqamareɣ ara. Ɣileɣ d tinna kan i d tawwurt akken ur iyi-ţḥawalen ara « sérum ». Teddem-iyi tergagayt tinna usemmiḍ d tin n tuggdi : seg aggus d asawen εeryan, ur iyi-d-rran ara tabluzt-iw, wissen iwumi teεǧeb degsen. Yiwen deg les paras iḍegger-iyi taferṣadit tɣumm-iyi, iqerreb-d ufremli. Yeṭef-iyi deg iɣil ayeffus, icudd-it s ukawaču, mi d-yeffeɣ uẓar, yesenta din tisegnit. Ddaw tferṣadit, afus-inu aẓelmaḍ yeqqur amzun yemmut, greɣ-t di lǧib userwal, ṭfeɣ yes-s tameṣsaṭ-iw akken s lkeţan, qqareɣ skud i s-ḥulfaɣ ur ɣerrqeɣ ara, ad bnuɣ ɣef iman-iw. Afremli yettekka cwiṭ cwiṭ ɣef tsegnit, asafar ad ikeččem tiqit tiqit deg idammen-iw. « Ḥseb yiwet yiwet, i yi-yenna ṭbib, aha ! » Bdiɣ hessbeɣ : « yiwen, sin, tlata… » armi d 10, yuɣal beddeɣ am akken yusa-yi-d naddam. Di texjiṭ n temggerṭ-iw, ḥulfaɣ amzun yeţali-iyi-d udfel ikeččem allaɣ-iw, ijebbed ɣer tirga. « 11, 12, 13 », i iḥesseb ṭbib akken ad iẓer ma ṭṣeɣ d tideţ. Yuɣal kemmleɣ-as : 14, 15, …16 » Uɣaleɣ neggzeɣ sin-iwzilen 16 εemdeɣ « 19, 20, 21 » Uɣaleɣ 41 susmeɣ, sliɣ mi s-yenna : « Tura, iɣil nniḍen » Seddaw tferṣadit, xmatxmat, greɣ afus ayeffus ɣer lǧib-iw. Skud accaren-iw reṣsan deg uksum, ad ciddeɣ deg tilawt 17. Akken bɣuɣ ṭfeɣ, yuɣal naddam yewwi-yi … Ṭbib-nni yeţak-iyi-d tibeqqayin s lemḥadra. S wawal amecṭuḥ, am akken d ameddakel-iw, yebda : « Henri ! Henri ! D nekk, d Marcel, amek telliḍ ? » Ldiɣ-d allen-iw. Cwiṭ-cwiṭ, s tnimar, amzun d adrar i drefdeɣ, rriɣ-d s lexbar. Axxam di ṭlam, medlen isfuyla. Zzin-iyi-d deg aṭas yidsen, qqimen ɣef imṭerḥen n lbbac, wa d apara, wa d afesyan – llan wid ssneɣ, wiyaḍ ur ten-ssineɣ ara, d inebgawen i d-ɛerḍen i ţejriba – qqimen akk susmen. Walaɣ ṭbib yeṭef ifer n lkaɣeḍ deg ufus, faqeɣ dayen d unuɣ n wayen iɣef ara yi-d-yesteqsi. S awal amagnu, amzun d win yemlalen ameddakel-is. Ikemmel akka : « Aṭas i txedmeḍ deg Alger Républicain ? » Tuţra-ya ulac deg-s am akken yebda ad d-yerr deg-i laman. Sliɣ i iman-iw mi s-rriɣ awal, aclim, alim : mliɣ-as akk uguren n wid ixeddmen deg ijirnanen, yuɣal bdiɣ-as-d amek salayen tarbaεt usiles 18 uɣaleɣ am win isekkṛen, amzun d wayeḍ i d-ineṭqen deg umuriw, acu, deg uqerru-w ţkatiɣ d iɛdawen i yi-ṭfen bɣan ad senzeɣ imeddukal-iw. Tagi d tazwart kan, d tisemḍa. Ṭbib yesbecbec ɣer umallal-ines : « Tečča, twalam ; akka i ilaq ad txeddmem. » Igzem-iyi awal-nni 42 suguteɣ, inṭeq-d ɣur-i s wawal amecṭuḥ : « Henri, nnan-iyi d keč ara ianda yella “ leflani”… Amek ara xedmeɣ ? » Ɣas akka yemlen cebḥen-t-id, asteqsi-ya, nnig 20 iberdan i yi-t-d-bedren makken ţfeεεisen deg-i. Amzun d lemḥella deg uqerru-w, timmaḍ n tektiwin tezzint deg-s : sekkṛen-iyi : aql-i deg uzrug, neɣ deg uxxam, neɣ deg ubraḥ nekk d “Marcel”, yedda-ţ fell-i, yerwi-iyi s yesteqsiyen-is. S nnmara deg iman-iw, ldiɣ-d allen, uɣaleɣ-d, serseɣ aḍar deg tilawt, syin uɣaleɣ zzreɣ deg uzgen n uktati. Ihuzz-iyi cwiṭ akken ad as-d-rreɣ awal : « Anida-t “leflani” ? » Yuɣal neɣli deg awal, inan ur yewwi, ur yerri. Nekk : « Wagi i-iyi k-id-iceyɛen yedderwec. Ur ẓriɣ ara anida yella. – I ma yebɣa ad k-iẓer, amek yexdem ? – Ur yeḥwaj ara ad iyi-iẓer, acu i ɣ-icerken ? – Ah, d tideţ, ẓriɣ, acu mer ad yebɣu ad k-iẓer, amek ara yexdem ? – Ahat ad iyi-yeǧ awal deg tbewwaṭ-iw, acu ur walaɣ araiwumi. » Ţemxalbbaḍeɣ deg inan yebbelṭuḍeḥ, yelseq deg-i am ubeɣli, yeţsummu deg-i, acu ɣas ddwa ijebbed deg-i, mazal deg-i akatati ilaqen akken ad qableɣ lewḥuc. 43 Ikemmel : « Ḥess-d ɣur-i, ufiɣ-as d i “ Leflani ” anida ara yeffer… Ilaq ad t-ẓreɣ, ma twalaḍ-t in-as, ad iyi-tesemlileḍ yid-s. – Ulac acu i k-reggmeɣ, i s-rriɣ. Ur walaɣ ad iyi-d-yefk ţiεad. – Ẓriɣ, acu ma yella yusa-d, anida ara mlileɣ yid-k ? – Anida tzedɣeḍ ? i s-rriɣ. – 26, rue Michelet, annag wis 3, tama tayeffust. Steqsi ɣef Marcel. – Ih, d lεali nezzeh, tansa, ad cfuɣ fell-as. – Aha°, mačči d lεali : mliɣ-ak anida zedɣeɣ, tura keč ilaq daɣen ad iy-d-tiniḍ anida tzedɣeḍ, ilaq ad iyi-tamneḍ. – Ihi, ma yehwa-yak ad d-nemlil deg usbeddad n Parc Galland, sya ar 15 wussan, ɣef 6 n tmeddit. Ilaq ad ruḥeɣ ad k-ǧǧeɣ, ur ḥemleɣ ad zziɣ deg ubrid. – Metwal le Parc Galland i tzedɣeḍ ? Mel-iyi-d anda. » i yi-dyerna. Dayen, qlunjaɣ, fecleɣ, ɛyiɣ deg-s mi iţeffeẓ awal, ilaq ad yesusem, ɣas s leqbiḥ. Nniɣ-as : – Terẓiḍ-iyi aqerru-w, ɛyiɣ deg k, ar timlilit ! i s-nniɣ – Ar timlilit. », i yi-d-yerra. Iruǧa cwiṭ ad iẓer ma d tideţ ṭseɣ, sliɣ-as mi s-yesbecbec i yiwen yellan ɣer tama-w : « Dayen, ur d-irennu awal. » Syin, sliɣ-asen mi kkren ad ffɣen am akken ara tekfu tmeɣra. Yiwen deg-sen yessaɣ tafat, dɣa dduqseɣ-d, ukiɣ-d akken ilaq. Llan wid yewwḍen ɣer tewwurt, llan 44 wid yeffɣen, ma d wiyaḍ ariḍa la ssikiden deg-i, gar-asen Erulin d Charbonnier. Suɣeɣ fell-asen, agerjum-iw serrḥeɣ-as : « Tzemrem ad dterrem tanaεurt n trisiti, aqli ţraǧuɣ-kken, ur kken-ugadeɣ ara. » Ṭbib, tabalizt d tamecṭuḥt deg ufus, yeffeɣ daɣ neţa : iwehha-yasen akken yiwen ur yi-d-yeţarra awal. Mi iwet ad yeffeɣ, yenna-yas i ufremli: « Tura ad yeṭeglelli, efk-as kra tεaqqayin. » Uqbel ad iyi-rren daɣen les paras-nni i yi-d yewwin ɣer da, afremli iga-yi ddwa i ifeddixen-iw, iɣumm s lfaṣmat anida i yi-serɣen di taɣma d yedmaren. Syin, ḥuman-iyi, uliɣ armi d silul. Dinna, yiwen upara ijbed d si ljib-is 2 tɛeqqayin imudd-iyi-tent-id : « Aya, sebleɛ ! » Ddmeɣ-tent, greɣ-tent ddaw yiles, swiɣ tijeɣimt n waman, nniɣ-as : « Dayen. » Akken kan i ten-tefka tewwurt, susfeɣ-tent-id. Ahat, d tiɛaqucin kan n l’aspirine, acu allaɣ-inu yexreb akk, ur ẓriɣ anida ddiɣ, yerna ikcem-yi ucukket amer ad iyi-seččen. Nniɣ-as, ahat tura i yi-bdan s « ddwa ». Ḥulfaɣ yeffeɣ-iyi leɛqel rwiɣ akk : ul-iw, iẓuran uqerru-w sebraqen seg tawla. Am akken ɣur-i ţiɛad yakk d « Marcel ». Wagi i dyexleq pentothal yuɣal izdeɣ-iyi amzun yella s tideţ. Faqeɣ ur as-friɣ ara ayen id-yesuter deg isteqsiyen-is, abrid-a ur yewwiḍ ara ɣer lmerɣub-is yid-i, acu, amek ara teḍru yid-i, abrid nniḍen ? Faqeɣ la ţlejlijeɣ. Fkiɣ i yiman-iw abeqqa, rniɣ bbiɣ iman-iw ad lekkneɣ d targit kan ayen, ad d-ifrireɣ seg-s. Acu akken ad wteɣ ad d-ktatiɣ, ad d-uɣaleɣ ɣer tilawt, ad iyi-d-yuɣal uɣedlalaf i d-yeţakk 45 ddwa-nni. « Eyya, kker, ad nediminaji ! » D sin i imsilaq-nni-inu n tzeqqa ufremli i d-ikecmen. Yedda yiḍ aṭas, cwiṭ ad izeggen, ad tili d 11, mi newweḍ ɣer ssḍeḥ, nniɣ-as ahat bɣan ad iyi-ḍeggren ad ţ-rren d aneɣman 19. Deg liḥala ideg lliɣ,ɣas ukiɣ dayen duzeɣ ur rniɣ ara deg tuggdi : « Ur d-qarreɣ ara s trisiti, ur d-qqareɣ ara s ddwa, dayen tura. » Acu, nuder armi d lbaṭima-nni wis 2. Ldin tawwurt n yiwet tekwaţ, gern-iyi dinna, ɛeddaɣ deg-s yakan. Berzen-ţ, yerna sersen deg-s ameṭreḥ n lbbac akked tetarart n wussu. Akken kan ffɣen, uɣalent-iyi-d tikta-nni ɣlint-d fell-i, nniqal brant-iyi, rrant-iyi kra din d aberkan. Nniɣ-as ahat d tidderwect i d-seɣlin fell-i. Mer ad iyi-kemmlen akka s ddwa, uggadeɣ ur zemmreɣ ara ad ten-qamreɣ am tikkelt tamezwarut. I mer Pentothal ad d-yejbed deg-i ayen ur bɣiɣ ara ad diniɣ, mačči kra din iruḥ d aḍu nekk ingeẓwren afeεεes ? Tawwurt-nni n tekwaţ, tama n yeffus, teqqim teldi, takurt ileẓwi ters dinna. Taḍwiqt daɣen teldi, iɛelleq d uzekkrun-is. Zemreɣ ad ccideɣ cwiṭ ileẓwi, ad aliɣ ɣef umeṭreḥ-nni n lbbac, syin ad as-fkeɣ rrkel, ad ɛelqeɣ iman-iw. Yuɣal selfeɣ i wudem-iw, ɣef tikti uneɣman i d-yerzan ɣur-i. Ad as-inin, mara mteɣ, d tuggdi i yuggad afeεεes armi yenɣa iman-is. Yerna, ad yelfu ɛemden ad nɣeɣ iman-iw daymi i yi-ǧǧan akka, sashlen-iyi amek. Yuɣal-iyi d wawal n umallal n Massu : « Yeqqim-ak-d kan ad tenɣeḍ iman ik. » Imiren, makken gemmneɣ ur neqqeɣ ara iman-iw, ma ilaq ad mteɣ, axir ad iyi-nɣen meqqar nutni s 46 teɣrit n les paras. Ahat, d tugddi i swayes i d-sfukleɣ 20 akka ufiɣ-t d tasebba kan wissen. Ma lmut tella ahat yif-it ma kseɣ aɣbel-is tura akka, yerna ur asen-d-ţqirriɣ awal, ur asen-ţakkeɣ afus i yemfeεεsen Qqimeɣ ţxemmimeɣ-as yiwet, yiwet, reẓneɣ iman-iw, ufiɣ ur dţuɣalen ara ɣur-i alamma d azekka-nni tameddit. Yeggra-yi-d lweqt, zemreɣ ad nɣeɣ iman-iw ma ilaq. Yerna faqeɣ ur lliɣ ara s leεqel-iw ilaq, ad steɛfuɣ cwiṭ, akken ad meggzeɣ akken ilaq. Ṭseɣ armi yuli wass. Daymi qqaren ṭes a ţarguḍ. Iḍ yesnejla felli tawla, yegla yid-s s tuggdi ireṣsan. Ḥulfaɣ amzun yuli-yi zzux, ferḥeɣ imi ur riẓeɣ ara deg awal-iw. Ziɣen zemreɣ-asen, giɣ taqrint, mer ad duɣalen, ad ṭfeɣ alamma dayen ; ma nɣiɣ iman-iw, yeţusemma ḥumaɣten. 47 Mi izeggen uzizwu Mi izeggen uzizwu, wwin-iyi ɣer lbaṭima nniḍen, ɣer silul tamenzut, acu ur qqimeɣ ara dinna aṭas. Mi d-yewweḍ yiḍ rran-iyi armi d « takwaţ »-nni, nsiɣ deg-s iḍ wis sin. Sliɣ-asen mi ţmeslayen deg ugnir ɣef yiwet n tesmilt 1 ara d-yasen, ur ẓriɣ ara acu-ţ. Ur ilaq ara ad iyi-tẓer : ihi daymi i yi-ffren deg tekwaţ-nni i yellan di lbaṭima win sin, ur teţekki ara deg anida « fernen », deg-s i zedɣen i les paras, teţen din ifesyanen. Ufiɣ cwiṭ iman-iw, zemreɣ ad kkreɣ, ţaṭafeɣ s ibeddi. Ḥulfaɣ ula d les paras am akken setɛerfen yes-i imi ggumaɣ ad asen-d-qqireɣ. Ameddakel-nni n Lorca apara-nni ɛlayen annect-ilat, ula d neţa ibeddel ameslay. Yiwet tsebḥit ikcem-d ɣer silul, yenna-yid : « Ɛni ṭfen-k yakan di lgirra-nni tis 2, deg ungezwer 21 feεεsenk?» – Aha°, imiren ur iyi-feεεesen ara, dagi d tikkelt tamezwarut, i snniɣ. – D lεali, i yi-d-yerna neţa yessen taluft. Tzemreḍ, yeqqur uqerru-k. » 1 Ziɣen d la commission de sauvegarde n Général Zeller. 48 Tameddit n wass, ikcem-d wayeḍ ur t-ssineɣ ara. D ilemẓi, d acelhab, d awezzlan, ameslay-is yessed, d win n tama ugafa n Fransa : mačči d amggaǧi. Inṭeq-d ɣur-i s usmumeg : « Teẓriḍ, ḥeḍreɣ akk i wacu i k-xedmen ! Baba yeţmeslay-d aṭas ɣef izdukliyen 22 deg ungezwer deg lgirra n Lalman. Ţmeţaten, acu ur d-qqaren ara. D lεali ! » Sakkdeɣ deg-s, d ameẓyan, d amelḥan, d bu lḥanna deg udem, atan la yesawal ɣef ufeεεes, amzun d urar i urar n ddabex ad yecfu fellas, yezmer ad d-yas ad iyi-snemmer akken ara yeg i ulɣuɣ irebḥen tazzla uvilu. Kra n wussan ɣer sdat, zṛiɣ-t, udem-is d azeggaɣ, yeneqlab si lkerh, yekker-as s tyita i yiwen Ineslem ur d-nuder ara s lemɣawla di tedrujin : axxam-agi n “ufran” mačči kan d “afeεεes” n Izayriyen iwumi yella, d amkan n ulmad anida zellgen ilmeẓyen n Fransa. Yiwen upara, neţa yeffeɣ i ubrid-nsen. D ilemẓi daɣen, tameslayt-is d tin ifellaḥen. Yiwen wass ikcem-d ɣur-i ɣer silul, ad tili d 7 n tmeddit, yiwen ur yella deg ugnir. Yewwi-d yid-s tacekkart teččur d aεwin : dizriz, cikula, aɣrum, ddexxan. Imekken-iyi-ţ-id, yini-yi-d kra : « Ṭef tacekkart-a. Sumeḥ-iyi, dagi ur nezmir ara ad nemmeslay. » Yeddem afus-iw iḥmeẓ-it nezzeh, nezzeh, iɣawel, yeffeɣ yemdel tawwurt. Syin, ad yelfu Erulin ifaq-asen, yefka lamer, ur yuɣal ad dyekcem yiwen. Ussan-nni i d-iteddun, wwin-iyi ɣer tzeqqa n ufremli. D tikkelt tamezwarut i uɣaleɣ ɣer din, ul-iw yekkat s tazzla nezzeh. Uggadeɣ ad 49 iyi-wten daɣen penthotal. Acu d ifeddixen-iw yesurṣuḍen i yeεnan, luwant-ten. Wten-iyi tisegnatin n pénicilline, ullsen-iyi akk lfasmat. Ur ẓriɣ anda ara teffeɣ mara fakken adawi. Akken yebɣu yili, ilaq-asen ad iyi-lawin : ma bɣan ad iyi-rnun deg ufeεεes, ilaq ad refdeɣ iman-iw akken ad as-izmireɣ ; ma bɣan ad iyi-nɣen d timenɣiwt ilaq ur ţağğan ara deg-i ccwami ara ten-idyesenzen, anagar ansi ara kkent tersaṣasin, lǧeţa yemmuten ilaq ad ţafen zeddiget deg l’autopsie. Simal zerrin wussan, sarameɣ ad suffɣen awal imeddukal-iw, ad sumllen medden, ad slen s taluft-iw ad iyiserḥen. Acu, ɣef akka ţwaliɣ, lekmeɣ, axir-asen ad qablen abbehdel ara d-teglu tmeţant-iw, wala ayen swayes ara tent-id-feḍḥeɣ ma ffɣeɣ sya d amuddir, ad senzeɣ lɛeṛd-nsen ɣef acu xeddmen da. Nutni daɣ, kra din weznen-t, xemmemen-as, imi, makken ur zmireɣ ara maḍi ad d-kkreɣ, yiwen upara yenna-yi-d, s umeεlek : « A siεeqa, mer ad tmenɛeḍ aṭas ara sen-tiniḍ, tzemreḍ ad taruḍ zzmam annect-ilat ! » Uɣalen-iyi d armi d asteqsi, ɛerḍen daɣen iman-nsen. Nniqal, d Charbonnier, yuɣal d Devis akked wayeḍ, d ajdid. Sawḍen-iyi armi lbiru yellan deg leεli-nni. Sɣimen-iyi sdat-sen, ulsen i usteqsi tikkelt tis 100, acu abrid-a, s leḥdaqa. « Anida tensiḍ iḍ-nni uqbel ad d-teţwaṭfeḍ ? – Rriɣ-awen-in awal makken i yi-tfeεεsem, i sen-rriɣ. Nniɣawen ulac aqirri, ulac. » Cmumḥen, gezmen awal. Yenṭeq-d ɣur-i Denis: 50 « Lekra n uxxam tekriḍ ɣef yisem-ik i yers ? Ahat aya tzemreḍ ad aɣ-t-id-tiniḍ : ma ur aɣ-t-id-tenniḍ ara, winna yeţεassan dinna ad aɣ-t-id-yini. Twalaḍ, asteqsi-ya ulac deg-s maḍi. – Innet-as i uɛessas, ma yehwa-yawen. Nekk, ur kken-ţεawaneɣ ara. » Ameslay gar-neɣ ur yezgil ara 2 neq 3 tedqiqin, syin Charbonnier yedda-d yid-i armi d silul. Kra n wussan akken, yerza-d fell-i lieutna Mazza, amallal n lekka n général Massu. Yebda yenna-yi, ulac ameεlek deg umeslayines, yefreḥ nezzeh imi simal, simal ţafeɣ iman-iw. Syin, iserreḥ deg iles-is, yuɣal yeggureε-d akk acu ţxemmimen ifesyanen yeţnaɣen ɣef « talwit » : « Ṛwaḥ syan, ulac » akka i s-ţalsen. Lmizirya izayriyen ? Kra yella, kra yerna. Yessen yiwen « indigène » yesekcam 80.000 frank i waggur. « Tamharsa 23 » ? D awal i d-snulfan wid « yebran i iɣallen ». D tideţ, yella kra lbaṭel, acu, tura dayen ifukk. Afeεεes ? ulac win ixeddmen ṭrad yerna ad yili zeddig, ticreṭ, s idammen. Ṭrad, yili atan ifukk, mer mačči d izdukliyen d isellalen 24 i yerwin liḥala iǧirnanen « ţnazaɛen », ţlemmimen, armi rwin les paras ur ten-ǧǧan ara ad xedmen « ccɣel-nsen ». Ur bɣiɣ maḍi ad kecmeɣ deg umeslay yecban wa. Nniɣ-as : – Ccwi kan imi Fransa, mačči anagar d aya kan ideg nezzer, llan wid i ţ-icebbeḥen s wayen nniḍen, yella wayen swayes tezmer ad 51 tzux, swayes treffed aqerru. Dɣa ţarraɣ awal s umeεlek, ɣef ayen i dyeqqar ɣef temhersa. Yuɣal-d armi dacu i t-id-yewwin. Isawem-iyi-d akken nniḍen : fiḥel ma ad jawbeɣ isteqsiyen-nsen, fiḥel ad d-qirreɣ. Bɣan kan ad asenaruɣ acu yellan deg ul-iw ɣef twaɣyin-agi iḍerrun tura, d wanida teţeddu Lezzayer. Syin ad iyi-rren tilelli. D ayen ikaden, ggumaɣ ad asaɣeɣ awal. « Acuɣer ? i yi-d-yenna, tuggadeḍ ad ak-ţ-id nejbed mgal-ik ? – Uggadeɣ ad iyi-ţ-id-tjebdem, tagi d tamezwarut. Tis snat ur iyi-d-yehwa ara ad xedmeɣ yid-wen ula deg awal. Ma tebɣam ad teẓrem acu i ɣ-yellan deg ul, nekk d imeddukal-iw, ddemt-d amudden n AlgerRépublicain akken llan, teɣrem-ten. Atenad akk dinna ɣur-wen, imi, ağirnan-nwen Le Bled yeḥweṣ ixxamen-nneɣ. » Iwala ur tečča ara, ibeddel asaka-nniḍen ; iceggeε-iyi-d awal deqzalla : « Ah ! Tamettut-ik tusa-d ɣur-i, yedda-d yid-s yiwen bugaṭu. Steqsan-d ma mazal-ik teddreḍ. Nniɣ-asen mazal-ik teddreḍ.» Syin, yerna-d : “ D ajeggeḥ, yerna tɣaḍeḍ-iyi. tεağbeḍ-iyi, ḥunneɣ fell-ak. Tewwiḍ ul-iw s tissas-inek. Awi-d kan afus-ik ad t-ḥemẓeɣ, uggadeɣ anagar assa i k-ẓriɣ.” Mi ifukk ajleεbeḍ-is, yeffeɣ. Yiwen wass i yi-d-yeggran ad i-yawin ɣer Lodi, aggur-aya segmi i d-ɣliɣ gar ifassen-nsen, wwin-iyi ɣer yiwen lbiru deg leεli n wadda. Yeţrağu-yi dinna yiwen uqebṭan n les paras, d abbiri adal n la 52 Légion étrangère : acebbub-is yegzem, udem-is d azebḍan am uzzal n lmus, tezgem-it ccama ɣezzifet, icenfiren-is zemmen, diri-ten, allen d ticeεlalin, ffɣent-d. Mi wteɣ ad qqimeɣ sdat-s, imir kan yekker : yefkayi-d tiyita s udem-iw, tḍegger-iyi ɣer lqaεa, nnwaḍer-nni i yi-d-rran ufgent akkin : « Ad tekkseḍ azuxxu-yagi deg uxenfuc ! » i yi-yenna. Ikcem-d Lorca, ibedd tama n usfaylu 25. Imi d neţa i d « ṣsaneε », qrib ad rnun deg-i afeεεes. Yuɣal lqebtan-nni yeqqim, mi bdiɣ ţbeddadeɣ-s ɣef iḍarren-iw. « Ad tesweḍ agirru ? » i yi-d yenna. Ibeddel deqzalla tiḥileţ. – Aha°, ur ţkeyyifeɣ ara, yerna, qadder-iyi, beddel ameslay, ur ksiɣ ara yid-k tiɣeṭṭen. » Mačči d tiyita s wawal kan i bɣiɣ ad as-rreɣ. Bɣiɣ ad ẓreɣ anida akka i d-iteddu : d afeεεes neɣ d ameslay s tinna n « xmat-xmat » ? Ma yefka-yi-d asebbiḍ nniḍen neɣ aha°, ibeddel ameslay yuɣal ɣer leqdder, ad ikad anida iţeddu. Yenna-d dinna ulac aɣilif ad igerrez ameslay-is. Nniɣ-as ma ɣas ad d-ddmeɣ nnwaḍer-iw : iɣil akken ad cfuɣ mliḥ ɣef udem-is : « Ɣas sikked-iyi-d, nekk, d lqebṭan Faulques, teẓriḍ, d nekk iwumi semman lqebṭan SS. Tesli yes-s neɣ ala ? » Ziɣ d wagi i d Faulques, ajegdi imfeεεsen n lberj Sesini. Jerrben-t wid iεeggan gar ifassen-is : yugar lweḥc. 53 Am akken yendem makka i d-yeffel fell-as lebɣeḍ. Iwet amek ara iserked ameslay, ad yesfeḍ tigawt yezwaren. Yenna-yasen ad d-salin 2 n teqreεtin n lbirra. Yefka-yi-d yiwet, tesseɣ s leεqel, qqurɛeɣ-t s yiwet tiṭ, amer ad iyi-d-yefk tiyita nniḍen, ad iyi-yeṛz taqerɛeţ-nni deg tuɣmas-iw. « Ad tafeḍ tggerzeḍ fell-i ddusi, neɣ ala ? Wissen acu ara-iyitxedmem, mer ad tbeddel ?... Acu, ssneɣ amek i ţqemmireɣ. » Syin, ur yeḥbis ara, yekcem deg uskasi ɣef wid yeţarun, imeklawen 26 imezdukla d ilellayen, d wid yeɣran akken ma llan. Yeţmeslay, aclim alim, ɣas kra din iεuff-it, ur yezra anida ddant tlufa, akuẓu i ten-ikuẓ yerwi udem-is ibeddel-as amussu, izad deg-s, yesmejgir akka d wakka. Ǧǧiɣ-t yemmeslay, d tikkwal ţarraɣ-as, akken ad deggreɣ akkin taswiεt, ad igemmeḍ ufeεεes ma yeţraǧu-yi. Yules-asen-d akk i isteqsiyen-nni imenza, acu ur yellet ara. Yuɣal-d armi d « tasertit meqqren. » Yeţawi, yeţarra di tɣerɣert, am win yemxellen, d tikwal yeţaẓ-d ɣur-i, idewwis-d imeslayen s udem-iw. Yesaram ad yaweḍ ṭrad alamma d Tunes d Lmerruk. Yesḥasef amek armi tamsalt-nni n Maṣer ur d-tewwi ara ṭrad gar leǧnas s umata : « Mer amazzeraman 27 n Marikan iwet lbabur n Fransa yezzer-iţ, yili meqqar ad tekker akked Marikan, ad tban meqqar twaɣit anda ara teffeɣ ! » Nekk, tedduɣ-as di nnmara, acu, lahu-lahu kan, akken ara tgeḍ i umuḍin, ur trennu tmes yuɣen degs. 54 Aṭas iberdan, iger-d ɣur-i s teɣrit, acu yeţaṭaf iman-is. Yiwet tikkelt isuɣ-d fell-i : « Tugiḍ ad tqirreḍ ? Tezriḍ amek i sen-xeddmeɣ akken ad mmeslayen ? D lmus i sen-srusuyeɣ ɣef tmeggreṭ deg iḍ. Aha kan, ad d-uɣaleɣ ɣur-k. » Ulac din ccek, bɣan akk ad d-uɣalen ɣur-i, makken i gemmnen ad iyi-cegɛen ɣer Lodi, i dinna i « kessen » wid ccukkten, melmi isenyehwa zemren ad ten-id-leqqḍen. 55 Uqbel asteqsi-yagi aneggaru Uqbel asteqsi-yagi aneggaru, d uneqqel i yi-d-neqqlen syin akken ur bniɣ, aggur i wteɣ dinna ; ţaniɣ amek teţeddu luzin ufeεεes. Seg silul-iw, si teṭituct n tsekkart, ţwaliɣn kra yeḍran deg ugnir, asbeddad d kra n tedrujin. Seg uɣrab d arqaq, ineqqren-d zzhir yeţaweḍ-iyi seg texxamin nniḍen. Deg uzal, ţawin ţarran deg tedrujin d ugnir : ha d les paras iman-nsen, ha ţdeggiren sdat-sen s lebɣeḍ wid « cukkten », akken baten. Di yal agnir – armi ɛad i faqeɣ – ţsekkifen-ten di 15 neɣ di 20 deg texxamin rran d leḥbus. Imeḥbas gganen sufella n siman, neɣ tikkwal 3 neɣ 4 ɣef tussuţ (tetarart). Zgan zzren deg tillas, isfayluren sekkwren, akken imezdaɣ n teqrart i d-iwehhan, ur d-ţwalin ara acu iḍerrun. D ussan d leḍwar – d tikkwal, nnig 2 wagguren – ţraǧun melmi ara ten-id-ɛnun s asteqsi, neɣ ad ten-awin ɣer lekka, neɣ lḥebs ; mara ad « nadin ad rewlen » ad sastin fell-asen s mitrayiṭ ɣer uεrur. Sin iberdan deg ass, azizwu ɣef 2, neɣ tameddit – ma ur ţun ara – ţawin-aɣ-d tiḥedrin n uqris aquran n lɛeskeṛ – 5 i tsebḥit, 5 i tmeddit, axbiz ur yezga ara, rennun-d kra n tɣenjawin useqqi i d-sewwen s rreks n tiramt i d-saggren ssiyad. Yiwen wass ufiɣ deg-s amiggu, abrid nniḍen menṭeḍkaɣeḍ 28 d yeɣsan n lfakya susfen deg-s. D yiwen Ineslem i ɣ-ţ-iferqen. Yella zik d atirayur, yuɣal yeffeɣ s amadaɣ, yiwen wass yeţwaṭef. Ǧǧan-t yedder, acu ilaq ad iqeddec i les paras. Isem-is Boulafras ; les paras, s umeεlek, rran-t d « Pour-la56 France ». Dɣa akka i t-ţlaɣin. Selsen-as abbiri d azegzaw, fkan-as tadebbuzt ukawaču, sya ɣer da yekkat yes-s imeḥbas akken ad t-ḥemlen ssyad-is. Ulac win ur t-nɣunza : ama d les paras, ama d imeḥbas. Acu, alamma yeɣli-d-yiḍ i iɛemmer ssuq deg « uxxam n ufran » selleɣ-asen mi ţheggin iman-nsen ad ffɣen : deg ugnir, zzhir n isebbaḍen, leslaḥ, asuneḍ n Erulin. Syin, seg usfaylu, zzhir yellan, kra din selleɣ-as. Deg ubraḥ, ceɛlen les jeeps d ikamyunen Dodges, imir ad qelεen. Tɣelli-d tsusmi ssaɛa neɣ 2, alamma uɣalen-d, ččuren-d tikuryas s wid « cukkten », i d-ṭfen makken ffɣen. Ţwaliɣ-ten imir kan mara ad d-ɛeddiɣ sdat, deg teṭituct n tsaruţ, tidrujin, asebded d ugnir. Amur ameqran d ilemẓiyen. Ţawin-ten-id ur lsan ara iceṭiḍen-nsen akken ilaq : wa mazal-it s upijama, wa ḥafi, wa s teskerkar 29. D tikkwal ţilint gar-asen tlawin. Ḥebbesent-tent di tama tayeffust n lbaṭima. Deg « uxxam n ufran » win yeţuɣun, yeţuɣu, win ireggmen, ireggem, wid yeţaḍsan, segririben-ţ, d tin n ledɣel. Erulin yebda asteqsi deg yiwen Ineslem. Yeţuɣu fell-as : « Ad teẓzaleḍ sdat-i. » Atan di texxamt ɣer tawa-w, yiwen urgaz itekkes fell-as sser armi d ulamek, ikwemren ad yanez s tẓallit sdat lieutna imfeεεes. Syin, deqzalla, bdan asuɣu amezwaru imeḥbas wid ɛnan s ufeεεes igezzem tasa deg iḍ. Axeddim-nsen n tideţ bdan-t Erulin, Lorca, d win nniḍen. Yiwen yiḍ, deg leεli ufella, ţfeεεisen yiwen urgaz : d ineslem, yedda di leɛmer, ɣef akken i d-teţkad taɣect-is. Mi yesusem, yebbeḥbeḥ deg tuɣwisin i s-d-yesuffuɣ ufeεεes, mi yefcel, yeqqur ad yini : « Vive 57 la France ! Vive la France ! » Ahat iɣil ad iḥninen cwiṭ fell-as wid yeţfeεεisen deg-s. Acu, kemmlen deg ufeεεes, rnan afelleq n teḍsa-nsen yuɣ axxam akken yella. Iḍ ideg ur ffiɣen ara, Erulin d imeddukal-is « xeddmen » deg widak-nni i d-ṭfen, cukkten-ten. Mi izeggen yiḍ neɣ ɣef 1 n ssbeḥ, ad wten tawwurt s rrkel. Ad isuɣ yiwen upara : « Kkret, a lğifat (salauds) ! » Ad ilaɣi i yiwen neɣ 2, neɣ 3 ismawen. Widak i wumi i diluɣa ẓran acu i ten-yeţrağun. Xemmten, ad d-teɣli tsusmi, ur as-d ţarran ara awal alamma ules-d i usiwel abrid wis 2, ad yuɣal yerhej : « Akka i d lmal ! ad d-terrem awal neɣ ala ? » Imiren widak i wumi i d-iluɣa ad d-kkren, ad yeɣli deg-sen s teɣrit, ad ţ-yeddu fell-asen, mi ten-id-yenher upara sdat-s. Yiwen yiḑ iserreḥ-asen d akk Erulin i les paras ɣef tikkelt, ɣlin-d ɣef texxamin. Imaṭragen deg ifassen-nsen, kecmen-d ɣer anida neggan. « Kkret ! » Tawwurt n silul-iw, teldi s ljehd, twet ɣer lḥiḍ, yesafeg-iţ id rrkel, sin yesaweḍ-iyi-d tiyita ɣer wammas : « Ekker ! » Kkreɣ, acu iwala-yi-d Erulin mi d-iεedda deg ugnir, yenna-yasen : « Winna, eǧǧetţ ! » Rran tawwurt fell-i. Uɣaleɣ ɣer tussuţ-inu, sliɣ i wahruḥu annectilat, zzhir n isebbaḍen, tiyitiwin, anazeε uɣedlalaf, yekker deg uxxam akken ma yella deg leεli. Mara yali wass neɣ tameddit, mara-d yeldi tawwurt Boulafras, ad iyi-yefk « tiram »-inu, neɣ mara ffɣeɣ ɣer texxamt usired, tikkwal ţemliliɣ-d imeḥbas inselmen, i d-yeţawḍen ɣer lḥebs icerken, neɣ ɣer 58 silul-nsen. Kra deg-sen ssnen-iyi, ẓerren-iyi deg tmesbaniyin i dyesuddus ujirnan, llan wiyaḍ sellen kan s yisem-iw. Zgiɣ idmaren-iw εeryan, mazal deg-i ccwawi seg ayen iεeddan fell-i, lfaṣmat deg tedmert d ifassen. Fehmen ula d nekk feɛɛesen-iyi, akken i ten-feεεesen nutni. Ţsellimen-d fell-i, mara d-εeddin : « Tissas, a gma ! » allen-nsen, ţwaliɣ ččurent d amsetlel 30, tiddukla, d leţkal dayen yellan ; am akken ikeččem-iyi zzux imi nekk yellan d Arumi uɣeɣ amḍiq-iw gar-asen. 59 Ddreɣ akken, teɣzi n waggur Ddreɣ akken, teɣzi n waggur, lmut tegza teţaẓ-d ɣur-i. Qqareɣas ad tesṭebṭeb tameddit-a, neɣ ar tafrara ard yali wass. Iḍes-inu yezga yerwi s uxerri yezgan, targagayt iẓuran sakayent-iyi-d s uduqqes. Ur tella lhejna yellan, mi d-yekcem daɣen Charbonnier ɣer silul. Ad tili d 10 n yiḑ. Lliɣ beddeɣ, tama n teḍwiqt, sikkideɣ metwal Boulevard Clémenceau, ariḍa sikilent deg-s kra n tumubilat d timexḍa. Iluɣa-yi kan akka : « Heggi iman-ik, d abrid, yeqreb maḍi. » Lsiɣ abalṭu-inu amerrku, yekmec akk. Deg ugnir, sliɣ mi senyenna : « Heggit-d daɣen Audin d Hadjadj ; acu ferqet-ţen. » 10 tikkal yakan, mmektaɣ-d ayen sniɣ deg tudert-inu, ɣileɣ-ţ tfukk dayen tgella. Iruḥ wallaɣ-iw armi d Gilberte, d kra n widak ḥemleɣ, tura tezza tasansen. Acu, icreq-iyi lferḥ seg imenɣi nnuɣeɣ d yimfeεεsen, imi ur riẓeɣ ara deg awal-iw, ur asen-d-qarreɣ ara. Lmut tella, ad mmteɣ meqqar akken bɣiɣ, zgiɣ deg ubrid n tikta-inu ur xdiεeɣ, d imeddukal-iw imenɣi. Deg ubraḥ, yiwet tumubil teqleε, tgemmeḍ. Cwiṭ kan metwal lberj les Oliviers, sliɣ i uleblab n miṭrayit ɣezzif. Xemmeɣ : « D Audin ! » Qqimeɣ dinna sdat usfaylu, ad εeṭleɣ akken zemreɣ, ad ṛwuɣ azwu n yiḍ, sikkideɣ tiftilin n temdint. Zrint tedqiqin, zrint tseεtin, qqimeɣ, ma d Charbonnier ur d-yuɣal ara ad i-yawi. 60 61 Fukkeɣ ayen bɣiɣ ad d-iniɣ Fukkeɣ ayen bɣiɣ ad d-iniɣ. Werǧin yukwmer fell-i wayen uriɣ am tikkelt-a. Ahat ayen akk yeḍran yid-i ariḍa d ajdid, irekkem deg unecfu-inu. Yerna ahat daɣen, ɣas tawaɣit tfukk fell-i, mazal teţkemmild ɣef wiyaḍ ; fell-i, axerri ad yeţkemmil skud ur yefra ara ṭrad amenjus. Acu, ilaq fell-i ad d-iniɣ kra n wayen ẓriɣ d wayen sliɣ. Ilmend n Audin « yeɣban », ilmend n widak iɣef seɣlin leqdder, i lmend n widak ţfeεεisen d widak s tebɣes ţkemmilen imenɣi. Ilaq ad d-iniɣ ilmend n widak yeţmeţaten yal ass ɣef tlelli n tmurt-nsen. Izrigen-a uriɣ, uriɣ-ten 4 wagguren segmi i d-εeddaɣ gar ifassen n les paras, di silul 7 n lḥebs aɣarim di Lezzayer. Ussan-agi kan ineggura, idammen n 3 Izayriyen d ilmeẓyen uzzlen deg ubraḥ n lḥebs, mlalen d idammen n Uzayri Fernand Yveton. Mi d-usan ad ten-awin suɣen akk imeḥbas deg silulat-nsen, ɣef yiwen ubrid, asuɣu annect-ilat, syin teɣli-d tsusmi, teɣli-d d rriba d tsusmi : d tasa n Lezzayer i yergagin. Yekkat ugeffur, timeqwa i d-iɣellin ţirriqent deg tillas ɣef uzzalen n silul-iw. Iεessasen n lḥebs sekkwren akk isfuyla. Acu, mi wten ad as-rren takmamt, yiwen deg widak ara yemten isuɣ : « Taḥya Lzayer ! Vive l’Algérie ! » Daɣ, imir kan, teddukel taɣect, rrant-as-d awal teɣratin si lḥebs n tulawin, refdent timseɣret 31, n wid yeţnaɣen ɣef Lezzayer : « Seg idurar 62 Tiɣri imlelliyen tuli-d Tsuɣ aya azarug N tmurt Fell-am sebbleɣ kra ḥemleɣ Sebbleɣ fell-am tudert-inu, A tamurt-iw… a tamurt-iw… » Ayagi akk, ilaq ad t-iniɣ i Ifransisen, widak ara yebɣun ad yiɣren. Ilaq ad ẓren Izayriyen ferrnen gar wigi i ten-iεesṛen, mgarraden d ugdud n Fransa, agdud meqqren, i sen-yemlan tamussni, tadukli yid-s tezga. Acu, ilaq ad ẓren acu iḍerrun dagi s YISEM-NSEN. Novembre 1957 Henri ALLEG 63 64 Lexique 1 opinion 2 meubles 3 vainqueur 4 crampe 5 mammelon 6 fil barbelé 7 cachot 8 palier 9 horreur 10 plafond 11 nerfs, tendons 12 hurlement 13 conscience 14 expérimenter 15 sérum de vérite 16 chiffres 17 réalité 18 rédaction 19 suicide 20 argumenter 21 résistance 22 communistes 23 colonialisme 24 libéraux 25 fenêtre 26 peintres 65 27 sous-marin 28 étiquette 29 pantoufles 30 solidarité 31 hymne 66