Auchel, verwensing, kamp, getto VERBIJSTERENDE

Auchel, verwensing, kamp, getto
VERBIJSTERENDE DOCUMENTAIRE VAN CARL UYTTERHAEGEN
Ik heb de foto’s van het Noordfranse koolmijndorp Auchel teruggezien. Dit is het kamp, het getto.
De foto’s zijn gemaakt met een zo grote gevoeligheid achter een strakke objectiviteit, dat je er niet
over kunt schrijven zonder de schaamte en het respect dat ellende oproept. Het is een beeld van
verschrikking met nog enkele zeldzame herinneringen aan mooie en echte dingen, een glimlachend kind, een bloem, ravottende jongens, een jonge vrouw. Maar die geven juist aan dat Auchel
is als een schunnige verwensing.
De foto’s bij dit artikel zijn een zeer beperkte keuze uit enkele duizenden opnamen die Carl
Uytterhaegen, fotograaf en leraar fotografie aan de Kon. Academie voor Schone Kunsten te Gent,
gemaakt heeft van 1975 tot ‘80 in Auchel (département du Pas de Calais). Op terugreis van een
vakantie in Zuid-Frankrijk ontdekt hij dit verbijsterend decor. Hij zal er 5 jaar blijven fotograferen en
is er intussen in alle seizoenen meer dan 50 keer geweest, geobsedeerd door een verwoest landschap waarin mensen zijn blijven leven.
Deze selectie geeft wel een goed beeld van de kwaliteit van deze fotografie. Je denkt aan de
foto’s van oorlogsinvaliden, zigeuners, bedelaars die Sander heeft gemaakt en waarin je ziet hoe
Sander deze mensen heeft ontmoet en hoe hij ze heeft aangesproken. In deze reeks van
Uytterhaegen heb je dezelfde indruk: Auchel is gezien met deemoed en mededogen. Dit is het
portret van les Corons d’Auchel (les Corons is het complex van straten met arbeiderswoningen,
gebouwd door de mijnexploitatiemaatschappij; alleen mijncités worden zo genoemd), waar de
mijnontginning werd stilgelegd na WO 2. Maar de terrils en de crassiers, de heuvelhoge hopen
aarde en steen die uit de mijnschatten werden opgehaald, en de cités van mijnwerkershuizen zijn
er nog altijd zoals ze er in 1920 waren. Er is na de mijnsluiting weinig veranderd aan het uitzicht
van de streek, maar er is wel meer armoede gekomen, want behalve de mijnen was er geen
industrie. De mannen die nieuw werk gevonden hebben zijn pendelaars die ‘s nachts om 3.45 uur
thuis vertrekken om 7 uur op hun job te zijn. De werkloosheidscijfers zijn zeer hoog. Auchel leeft
ineen sfeer van apathie onder de zwavelstank die geregeld aanwaait. De kinderen spelen op de
terrils tussen het afval, jonge kerels hangen in de kroegjes of zitten op de stoep te kaarten voor
geld, de vrouwen zitten thuis, tv kijken en voor de familie zorgen met 6 keer per week vlees op tafel. Naast materiële en kulturele armoede, ook veel fysiek en mentaal gehandicapten. Mensen die
dicht tegen elkaar aan leven, een sterk solidariteitsgevoel in alle misère, in een decor van rommel,
aangebouwde houten hokken, fietsen, karretjes, opgelapte moto’s, kapot speelgoed, honden en
katten, kippen en eenden, graffiti op de muren, et caetera, et caetera. En kinderen, soms met een
bloemetje, een knuffeldiertje in de armen voor de warmte, pathetische gezichtjes, zondagse pakjes en jurkjes die het nog erger maken. Toch ook een jongetje met een ballonnetje (weet je nog:
le ballon rouge?). Er is ook een zeldzame boom. Hoe verdien je dat om daar geboren te worden?
Deze kostbare portfolio (die voor elke buitenlandse uitgever direct een prestigieus fotoboekproject
zou worden) is een voorbeeld van wat documentaire fotografie is in tegenstelling tot reportage.
De traditionele reportage is immers fotografie van (meestal gloeiend actuele) gebeurtenissen, van
situaties die de gebeurtenissen samenvatten en (als het kan, dat hangt van de fotograaf af) ze
ook verklaren, iets aanduiden van de achtergronden of van de draagwijdte van de gebeurtenissen. Documentaire fotografie is veeleer een illustratieve fotografie in die zin dat ze met een wetenschappelijke zorgvuldigheid is voorbereid, of alleszins een onderwerp grondig en uitvoerig
behandelt in al zijn verschillende facetten met een streven naar objectiviteit;
meestal sociologische thema’s, zoals ook hier bij Carl Uytterhaegen het geval is. Dit omvangrijke
werk over Auchel beantwoordt perfect aan de eisen van de documentaire fotografie. Alleen is
voorstudie ook nog aangevuld door grondige kennis van het onderwerp: een leefgemeenschap
van mensen die je alleen na talrijke ontmoetingen echt persoonlijk kunt benaderen zoals
Uytterhaegen dat met vriendelijk geduld en aandacht heeft gedaan. (De historische schets van de
ontwikkeling van Auchel van agrarisch dorp tot mijnstad, is samengevat uit een Histoire de Is Ville
d’Auchel uit de jaren 30, waarvan de bibliografie ontbreekt). In de loop van de 5 jaarwaarin aan
het project door Uytterhaegens gewerkt werd, is er een systematiek ontstaan in de behandeling
van het onderwerp.
1. Het landschap met zijn terrils aan de horizon en de ritmische herhaling van de citéhuisjes
situeren het stadje in zijn geheel.
2. Het totaalbeeld van de straten van de cité met links en rechts een toekijkend, spelend of
weglopend figuurtje. Het algemeen aspect van het milieu.
3. Groepjes stoeiende kinderen in het landschap die de verhouding aangeven van de mensen in
dit decor.
4. Mensen in de straat, groepjes die tonen welk type van mensen hier woont (sociologisch), subs.
aangeven hoe deze mensen zich vervelen, ook een sterk samenhorigheldsgevoel hebben.
5. Personen voor het decor van hun dagelijks leven, een koertje, een achterhuis; vereenzaamde
mensen met om zich heen symbolisch werkend afval. Individualisering van de sociale
problematiek.
6. Geposeerde portreften van (meestal jonge) mensen aan wie Uytterhaegen gevraagd heeft
even in de camera te kijken; pathetische gezichten van mensen die met overwonnen wantrouwen
constateren dat er vriendelijke belangstelling voor hen bestaat. Een vorm van intiem contact met
de buitenwereld, de andere wereld. Dat deze fotografie uitsluitend zwartwit fotografie is, evident.
Hetzelfde kun je zeggen van de kleinbeeldfotografie waarbij we wel onderstrepen dat deze foto’s
uitsluitend volledig afgedrukte negatieven zijn. Er zijn enkele elementen van vormgeving die
Uytterhaegen hier met duidelijke voorkeur hanteert.
1. Vooreerst het licht, dat grijs blijft en slechts zeer uitzonderlijk echt zonnig wordt.
2. De horizontlijn ligt meestal buiten het beeld, maar als ze zichtbaar wordt, ligt ze hoog in de
rechthoek, wat een gesloten landschapsbeeld oplevert.
3. Vele buitenopnamen tussen de terrils zijn gemaakt on plongé (van boven naar onderen) wat
hetzelfde effect van geslotenheid heeft.
4. Als er poserende personen vooraan in het beeld zijn, komen die met deze opstelling sterk naar
voren, dichter naar de kijker toe met achter zich het landschap dat alles beheerst.
5. Het haaks rechte camerastandpunt in het straatbeeld accentueert de eentonigheid van het
decor.
6 Er is altijd een duidelijke relatie tussen de personen en de achtergrond waarvoor zegeplaatst
zijn.
7. Vele staande personen zijn zo in de rechthoek geplaatst dat ze ter hoogte van de knieën
afgesneden zijn, waardoor ze prominent in beeld komen; een portrettenvoetenuit maar zonder de
minder expressieve elementen.
Inderdaad, een zeer efficiënt opgebouwde fotografie die met grote intuïtieve trefzekerheid en
technisch raffinement beheerst wordt.
‘Een thema dat altijd opnieuw terugkeert in gesprekken met Vlaamse fotografen is het thema van
de teleurstelling, ontmoediging, (soms) woede over het gebrek aan mogelijkheden in België. Het
heeft te maken met het feit dat we geen jaarboeken hebben, geen markt voor artistieke fotografie, geen uitgeverijen die actuele fotografie (als fotografie) publiceren, geen grote magazines of
revues die van kwaliteitsfotografie moeten leven en er dus geld voor over hebben. Dan krijg je
jonge fotografen die met hun plannen rondlopen, dan een tijd lang met beloften en die tenslotte
de ervaring opdoen dat het niet volstaat ideeën te hebben en goed werk te kunnen leveren. Je
moet ze ook nog kunnen verkopen. En dat lukt zelden. Meestal is het zo dat daarover de oorzaak
niet dient te worden gezocht bij puur mercantilisme, kortzichtigheid of een reactionaire mentaliteit,
maar dat we inderdaad in een klein taalgebied leven met alle beperkingen die daar aan vastzitten.
Als je ziet wat er in de States of de Bondsrepubliek aan fotografie besteed wordt, onvergelijkelijk.
Het blijft een frustrerende zaak voor Vlaamse fotografen die al heel blij zijn als ze eens een reportage bijv. in Avenue krijgen. Wellicht hebben ze hun heil te verwachten van een verdere culturele
intergratie van het hele Nederlandse taalgebied met tegelijkertijd een verdere ontwikkeling van
vormen van commerciële samenwerking. Carl Uytterhaegen behoort tot die
fotografen met de negatieve ervaring van te veel nooit gepubliceerd werk. (Hij signaleert ons voor
het ter perse gaan dat zijn Auchel foto’s In juni te Cardiff (Wales, UK) tentoongesteld worden.
Uit deze algemeen verspreide scepsis ten aanzien van de fotografiekultuur in België is te Gent
het Centrum voor Creatieve Fotografie ontstaan (Uytterhaegen met Walter De Mulder en Johan
Valcke), in de hoop ergens een doorbraak op gang te brengen.
Ik heb er wel behoefte aan iets toe te voegen aan het curriculum vitae van Carl Uytterhaegen in
de box in dit artikel, om aan deze foto’s Èn aan het profiel van de fotograaf iets meer achtergrond
te geven. Uytterhaegen komt uit een groot gezin, studeerde na zijn humaniora pedagogie, Frans
en geschiedenis, maar zwenkte vrij snel af naar de fotografie waarin hij zichzelf herkende ‘ Fotografeerde zigeuners, jazzmusici, maakte conceptuele reeksen, soms ook in samenwerking met
plastische kunstenaars, landschappen, een erg boeiende reeks landschappen met verkeersspiegels (waarover hijzelf spitse teksten schreef), een reeks Olijfbomen van San Donato, de mijnstreek van Wales, ook straatportretten die hij contactportretten genoemd heeft.
Uytterhaegen is een man die zeer geëngageerd is in alles wat hij doet, zijn werk, zijn leraarschap,
de restauratie van zijn huis, zijn wijk, zijn stad. Hij is actief in een buurtcomité en zeer betrokken
bij de problemen van stadsvernieuwing en milieubescherming. Hij vindt Vietnam en Cambodja
schrijnende dingen maar te geruststellend ver weg. Zijn activiteit in het buurtcomité is voortgevloeid uit de restauratie van een pand dat hij was gaan betrekken in het oude Begijnhof te Gent,
meteen in de kern van de hele woon en leefproblematiek van deze prachtige historische stad. Als
je bij Carl Uytterhaegen binnenloopt, dan weetje dat dit een zeer persoonlijk decor is voor een
zeer persoonlijk artiest. Trappen en niveaus, kunst aan de wanden, mooi licht, veel natuursteen
en hout, speels en geordend, een fraai interieur om zichzelf te zijn, En een ongelooflijke stilte
in het hart van een stad. Een stilte die nazindert, ook als je weg bent, denkend aan les Corons
d’Auchel en de mensen die veroordeeld zijn er met hun kinderen te overleven.
Karel Van Deuren
‘Foto’ (NL) 1981, p. 52-59
Stukje historisch panorama van Auchel
Door Europa loopt van west naar oost een koolmijnengebied van meer dan 450 km lengte, van
Hamm (Bondsrepubliek) tot FléchinelIe (Frankrijk) over Dortmund, Essen, Aken, Luik, Charleroi,
Mons,
Valenciennes, Douai, Lens en Auchel.
In 1720 wordt de eerste steenkool gedolven te Fresnes, meer dan een eeuw later in 1851 ook in
Auchel, waar de exploitatie in handen was van twee maatschappijen. De eerste put werd in 1853
geboord, in 1855 werd een concessie voor bijna 1000 ha verkregen. Rond 1860 was het rendement van de mijn slecht. Door fusie ontstaat een nieuwe maatschappij, die na de Frans-Duitse
oorlog van 1870 in een diepe crisis terecht komt en geliquideerd wordt in 1880, Een nieuwe maatschappij wordt opgericht om te moderniseren en de concessie weer op gang te brengen. Januari
1884: gasontploffing die ook een dynamietexplosie veroorzaakt, 17 doden en 23 andere slachtoffers. 1893: werkloosheid na verzakking van de gangen. 1900: de financiële toestand is niet
schitterend. Er komt een opleving in de oorlog 1914-18 tot in 1925 gefusioneerd wordt met een
andere maatschappij die een concessie had van 2900 ha waartoe o.a. grondgebied van Auchel
behoorde, In 1866 zou deze andere maatschappij de eerste mijn in Auchel in ontginning nemen,
Het is in de jaren 1870 dat de Corona van Auchel gebouwd worden, ze zijn de oudste van
Frankrijk en nog steeds in het bezit van de mijnmaatschappij. 1876 zijn er in Auchel drie putten.
Rond 1890 komt er weer een nieuwe fase van expansie met vernieuwing van de technologie en
het aantrekken van Belgische arbeiders. Een trots historicus van voor een halve eeuw: het onooglijke Dorp uit het verleden is een Stad geworden van meer dan 12,000 invwoners. Massale stakingen in 1889, 1891 en 1893 die de arbeidsvoorwaarden menselijker maken. Van die tijd dateren de
terrils en de crassiers in het landschap. De expansie gaat door, er worden nieuwe putten geboord.
Er wordt weinig geleden onder de oorlog 14’18, waarna een nieuwe expansiegolf volgt met
elektrificering en installatie van twee centrales, te Choques en te Auchel, die samen 50 miljoen
kWh leveren. In 1920 worden 6000 Poolse arbeiders met hun familie aangevoerd, die zich o.a.
in Auchel vestigen. De periode 1920’30 is er een van economische bloei: 3 miljoen ton kolen per
jaar, 18.500 arbeiders, 6800 huizen van de mijn. De volgende 5 jaar zijn minder bloeiend, hoewel
de elektrificering doorgaat en de cokesindustrie expandeert. De crisis staat toe, de lonen gaan
omlaag en de Poolse gezinnen worden rond 1935 gerepatrieerd. Als de oorlog over Europa
losbreekt is Auchel de hoofdstad van de concessie (zegt de historicus) met 10 putten op zijn
grondgebied. Het moet in de jaren vijftig geweest zijn dat de mijn gesloten werd
----------------------------------------------------------------PERSCOMMENTAREN
“Carl Uytterhaegen : Auchel, les corons”
In de Arnold’s Art, Gallery (Kraanlei 3) te Gent loopt tot 4 februari de tentoonstelling “Auchel, les
corons, fotoessay”, een ensemble van documentaire fotografie, gerealiseerd door Carl
Uytterhaegen. Deze te Gent wonende kunstfotograaf, waar hij fotografie doceert aan de
academie, heeft aan dit thema vijf Jaar gewerkt.
Auchel, een Noordfrans mijnwerkersdorp, in het departement van de Pas de Calais, heeft hij in
1975 zeer toevallig leren kennen en het vervallen “spookachtige” karakter sprak hem onmiddellijk
aan. Hij is er in de loop der vijf volgende jaren ontelbare keren teruggekeerd, gewapend met zijn
fototoestellen. Auchel, een der oudste steenkolenmijnen van Frankrijk wordt sinds lang niet meer
ontgonnen, maar de corons, dit zijn de arbeiderscité gebouwd door de mijnexploitanten, zijn nog
steeds - hoe vervallen en troosteloos ze er ook bij staan- nog bewoond. Die unheimliche
»landschap”, samengesteld uit terrils, grijze, vuile straten met allemaal eendere, onaantrekkelijke
kleine woningen, slechte bestrating, verwaarloosde terreinen, is het decor waarin nog mensen
leven. Waarin jeugd opgroeit en het is blijkbaar dit laatste dat Carl Uytterhaegen vooral getroffen
heeft. In zijn gewild harde fotografie, gewild grijs gehouden, confronteert hij voortdurend jonge
mensen en kinderen ‘met hun desolatie omgeving. Het is documentaire fotografie op haar best,
minder objectief dan men van dit genre zou verwachten, de fotograaf heeft in elk document zijn
meeleven gelegd, zoals ook uit dit geheel blijkt hoezeer hij dit onderwerp dat hem jaren bezig
hield, heeft uitgediept. Rik Clément
‘Spectator’ 23/1/1982
Carl Uytterhaegen fotografeerde het Noordfranse koolmijndorp Auchel
Zwarte miserie uit ‘75-’79
GENT - Terwijl in het Antwerps Filmhuis (Lange Brilstraat 12) nog tot 31 ]januari zijn
“Spiegelprojekt” is te zien, maakt de Gentse fotograaf Carl Uytterhaegen al vandaag zijn opwachting met een nieuwe tentoonstelling in Arnold’s Art Gallery, Kraanlei 3. Tot 4 februari (alhoewel
gesloten op maandag en dinsdag, liggen daar 150 foto’s in acht fotoboeken ter inzage onder de
noemer “Auchel. een foto-essay .. .
Auchel is een Noordfrans koolmijndorp, nog een restant van de industriële revolutie maar vandaag een toonbeeld van zwarte miserie. Carl Uytterhaegen passeerde er toevallig op terugreis
van een vakantie en kon de beelden niet meer vergeten. Hij ging er daarom terug naartoe in ‘75
en sindsdien een paar keer per jaar. En elke keer fotografeerde hij er de mensen - een archief van
duizenden negatieven waaruit bij er nu 150 heeft geselekteerd.
Carl Uytterhaegen: ‘Ik geloof niet dat het vaak gebeurt dat fotografen zo intens evolutief werken
over eenzelfde thema. Ik heb op die manier de veranderingen in Auchel meegemaakt, en het zijn
niet alleen de mensen die er ouder worden, je merkt ook hoe het landschap er voortdurend anders wordt. Maar her blijft deprimerend, Armoede, zo dicht bij huis, je houdt het niet voor mogelijk.’
‘Ik werd ginder altijd ontvangen door dezelfde familie; die woonde in het laatste huisje van een cité
- letterlijk ook het einde van die wijk. Het is een gezin van elf kinderen met een gehandicapte vader. Het duurde twee jaar vooraleer ik de vader mocht fotograferen. In de foto’s zie je de kinderen
ouder worden, maar kansarm blijven ze’
Ik heb de foto’s niet aan de muur willen ophangen maar ze integendeel in fotoboeken te kijk gelegd, omdat het geheel toch niet in één keer kan worden geabsorbeerd maar integendeel dwingt
tot bladeren en terugbladeren. Ideaal zou zijn om de reeks in boekvorm te prezenteren, maar dat
is een financieel probleem waarvoor ik nog geen uitgever heb gevonden die zich geroepen voelt.
Daarom leg ik mijn persoonlijk eksemplaar ter inzage in een galerie, om mijn ervaring van die
wereld rondom mij te delen.’
(dd)
‘De Gentenaar’
8. 1. 1982
----------------------------DE FOTOGRAAF VERRAADT ZICH
Carl Uytterhaegen is een fotograaf met een moeilijk karakter. Hij is mager, heeft een spitse baard
en een smal brilletje. Daar kijkt bij voortdurend door. Als hij zich in een onderwerp vastbijt doet bij
dat hard en lang.
In 1975 op terugtocht van een vakantie in Zuid-Frankrijk gaat hij een brood kopen in een gehucht
bij een koolmijn in het franse departement Pas de Calais. Het dorp heet Auchel, de mijncité: «les
Corons». Wat hij daar ziet is verbijsterend. Grijze dode terrils met daarnaast uniforme rijen huizen,
eigendom van de mijn, en daarin waarachtig: mensen. Het is te lelijk om waar te zijn. Carl Uytterhaegen bijt toe. Seizoen na seizoen, jaar na jaar komt hij terug om te kijken en geobsedeerd te
fotograferen. Vijf jaar lang. Hij volgt het leven van families en een paar kinderen in het bijzonder.
Het beeld vanuit de terrils verandert voortdurend, kleine kinderen worden groot, meisjes worden
vrouw, de werkloosheid spookt.
Het resultaat is iets meer dan duizend opnamen. Daaruit werd een selektie van honderd
tweeënveertig foto’s vergroot. Deze worden tentoongesteld in acht grijze plastic-mappen. In een
art-gallery is dat vreemd, maar het inkaderen van de foto’s is volgens Uytterhaegen niet in overeenstemming met het onderwerp. De foto’s zijn technisch perfekt. Ze werden opgenomen met een
Leica en 35mm lens. Deze brandpuntsafstand geeft een interessante beeldhoek, iets ruimer dan
we gewend zijn, zonder het opvallende groothoek effekt. Alle foto’s zijn even groot, het komplete
negatiefformaat, en opgenomen in de breedte.
Dominant
Maar er is meer. Carl Uytterhaegen met zijn brilletje en baard past niet in dat Franse dorp. Hijzelf
woont in een fraai huis en heeft fijne handen. In Les Corons zijn de huizen tochtig en de mensen
ruiken er naar zweet en mazout. De aanwezigheid van die vreemde fotograaf is op elke foto
zichtbaar. Je ziet de mensen naar hem kijken, of het landschap wordt zo ingekaderd dat de
beroepsfotograaf zich verraadt. Carl Uytterhaegen kan zichzelf niet onopvallend maken, op elke
foto is er iets dat verwijst naar die dominante fotograaf.
Tussen deze foto’s zien we over vijf jaar de evolutie van een jongetje dat scheel kijkt. Zijn moeder
droomt van een oogoperatie, maar het komt er niet van. De foto’s zijn zo scherp dat we bijna de
privacy van de jongen schenden. We kijken naar die foto’s en hebben misschien bewondering
voor de technische kwaliteiten van die fotograaf. Maar wie betaalt de operatie? Kan het einddoel
van deze reeks foto’s een art-gallery zijn in Gent?
Johan De Vos
‘De Morgen’ 13/1/1982
Voor Carl Uytterhaegen is het volkomen onbelangrijk of fotografie nu als kunst kan worden
beschouwd of niet. Desnoods zal hij berusten in het feit dat het een kunstvorm moet zijn, maar
wel is fotografie, voor hem, iets watt hij diep heeft beleefd, aangevoeld, en ervaren te bundelen
in een beeld. Hij doet dit op zo’n perfecte wijze dat anderen daar weer een beleving kunnen van
maken, dezelfde ervaring gewaar worden, of nog verder kunnen aanvoelen.
Nu Arnold’s Art Gallery aan de Kraanlei, tegen het Gravensteen te. Gent binnenstappen is zo ‘n
enorme ervaring meemaken. Zeven fotoboeken liggen er tentoon, ook al erg ongewoon, want
gewoonlijk hangen foto’s aan de muren. Maar mensen hang je niet aan muren, hoewel ze dat in
zijn fotoboeken wel doen, terwijl ze zelf die keuze hebben gemaakt. Hun leven is een muur waar
ze niet overheen kunnen, een muur van materiële en culturele armoede, niet in de derde Wereld,
maar heel dicht bij ons, niet verder dan de streek van Artois: Auchel.
Les Corons, of typische mijnwerkershuisjes, ontstaan uit de miserie van de arbeiders van vorige
eeuw toen de koolmijnen bloeiden. Vroeger nog een uiting van welvaart, nu een monument van
miserie, het landschap is grauw, eentonig, de lucht grijs -zelden zie je de zon op zijn foto’s- de
mensen treuren alleen de kinderen lachen. Troosteloze straten die je naar de keel, grijpen als
lopen door een doolhof, waar je de-weg-terug niet herkent omdat alles hetzelfde lijkt.
Kapotte fietsen op straat, het stort als aanvullende broodwinning voor schooiers en snuffelaars,
planken die rond de terrils slingeren, waar de kinderen zich mee amuseren, bloemen van wilde
aardbeien plukken, stukken behangpapier die hun plezier plots vergroten... of dat ene moment
van mysterieus ongrijpbaar ademloos geluk, het jongetje dat tussen de muren, in het schijnsel
van een onwerkelijke zon in zo’n decor opduikt met een ballon.
Carl Uytterhaegen heeft zijn expositie een foto-essay genoemd, maar het is meer dan dat. Het
heeft eigenlijk niets van doen met koele epiek, met nuchtere beschrijving, met wetenschappelijke
vaststellingen, hoewel ook dat alles niet ongebruikt is gelaten. Het is eigenlijk een kunstwerk,
omdat door het essay heen, ook de kunstenaar zijn deel in het werk heeft achtergelaten. Dat doe
je niet met de vinger op de ontspanknop, dat doe je met je verstand, je hart, je gevoelens, je ziel.
Les Corons d’auchel is een geweldige ervaring, kunstzinnig neergetekend door de artistieke
vaardigheden van het fotomateriaal, zoals we dat bij andere gelegenheden van Carl Uytterhaegen
gewoon waren.
Op een ontspanner drukken kan iedereen, een ervaring OP fotopapier krijgen is kunstwerk.
Daarvoor moet je artiest zijn, sommige doen dat mét olieverf, anderen met houtskool, weer
anderen met zilvernitraat op fotopapier. De olieverf maakt u niet tot artiest, maar wat in uw
hersens, uw maag en uw vingers, uw ziel, omgaat.
De expositie is met uiterste zorgvuldigheid voorbereid een fortuin aan werk ligt hier verzameld.
Meer dan vijftig bezoeken aan Auchel, meer dan vijf jaar gesprekken, kinderspelletjes, lachen en
tranen tot hij als een van de hunnen beschouwd werd, tot hun leefwereld, openging, een wereld
waar een treinbestuurder als professor van het dorp wordt beschouwd. De kinderen kwamen
naar hem toegelopen als hij opdook. Een wereld die hij niet geschonden heeft, maar discreet,
voorzichtig en teer beschrijft, nergens chokeert. Nergens zie je een opdringerige fotograaf die de
wet dicteert, nergens een spoor van Candid camera waar de mensen voor vluchten.
Carl Uytterhaegen is binnengeraakt in het “huis clos” een gesloten cirkel die van nergens naar
niets voert, een doelloos leven van paria’s die het willen blijven. Achter de mooie, soms frele,
soms harde beelden zit een hele diep menselijke, ellendige geschiedenis, die slechts langzaam
aan de oppervlakte kan gepuurd worden, soms magisch en mysterieus blijft en daardoor zijn
bekoorlijkheid nooit verliest. Wat Les Corons d’Auchel zo anders maakt dan een reportage, een
essay, is dat gevoel dat niets geschonden werd, hun leefwereld werd gaaf gehouden.
Carl Uytterhaegen heeft zich niet opgedrongen, heeft hun privacy niet geschonden. Zijn werk
heeft niets verwijtends, niets belerends, niets aanmatigends. Het is een ervaring gebleven, een
boeiende.
Zeven fotoboeken zijn samengesteld uit meer dan 1500 negatieven, waarvan er 142 overbleven.
Het hele negatief werd compleet afgedrukt, vandaar de zwarte randen, een techniek die hem op
tentoonstellingen in Amerika de bijnaam bezorgde van “mister Black Border”.
De expositie is meer dan, één bezoek waard: Arnold’s Gallery, Kraanlei, tot 4 februari, van
woensdag tot vrijdag van 13.30
tot 19 u Zaterdag van 10 tot 12.30 u. en van 14 tot 18 u.
Jef Nijs
‘Het Volk’, 18/1/1982
---------------------------Photo : des corons du Nord à Gand
Le caractère documentaire de la photo est primordial chez le photographe Carl Uytterhaegen,
professeur à l’Académie des Beaux-Arts de Gand, sa ville natale, et qui expose actuellement un
portfolio intéressant sur les corons d’une ancienne localité minière, Auchel, dans le département
du Pas-de-Calais en France.
Il y a quelques années, Uytterhaegen c’est arrêté à Auchel, par hasard. Bouleversé par les conditions de vie de ses habitants, il décida de leur apporter une certaine reconnaissance par le biais
de son objectif. Il choisit de s’interesser à une famille de onze enfants. Il prit des milliers de clichés
sur place à épisodes réguliers, pendant cinq an, de 1975 à 1980. Le résultat est saisissant. Il est,
si l’on veut «atroce», mais fort.
Très révélateur, tant au niveau de la sensibilité du voleur d’images
qu’au niveau de la perception artistique. Un art anti-élitiste, anti-beau. Un art de surprendre des
questions dans les jeux bigles du petit Pierre ou dans la main protectrice de Bruno. Un art
de débusquer la petite fleur sur les immondices, le jeu sur les terrils, la frileuse musique personnelle d’un mariage triste. L’art de saisir l’apathie de toute une famille qui ne mange à sa faim
qu’une fois par semaine.
Aux Etats-Unis, au Canada, en Allemagne ou ailleurs, ce documentaire, composé d’une sélection
de cent cinquante photos, trouverait sans doute sans encombre un éditeur. En Belgique, ce n’est
pas si simple... mais il faut espérer que Carl Uytterhaegen trouvera des échos propices gráce à
cette exposition.
M.S
‘La Libre belgique’ 15/1/1982
(Arnold’s Art Gallery, Kraanlei à Gand, jusqu’au 4.2)
------------------------------------------------------����������������
---------------Carl UYTTERHAEGEN (B, °1944) Uit de reeks: ‘Les Corons d’Auchel’, 1978/80.
Uytterhaegen is voortdurend bezig niet het fotograferen van wat rondom hem gebeurt, en tracht
dat zo direct mogelijk te benaderen, of het nu een landschap of een portret is. Hij zelf zegt over
zijn foto’s: ‘Voor mij is fotografie een samenbundelen van eelt beleven in een beeld, niet als open
mogelijkheid voor anderen er een beleven in lei-lig te vinden of te projecteren. Kunst of geen
kunst, liet belangrijkste is dat er goede foto’s zijn, en als het kunst moet zijn wil ik foto’s als dusdanig aanvaarden, gewoon als een berusten in het moeten. Is liet niet zo, dat de kunsthistorici ons
uit traditie kunnen opdringen wat kunst moet zijn of worden? En ook nog: ‘Of iemand overtuigend
met fotografie bezig is, is recht evenredig titel hoe intens overtuigend hij leeft. Of iemand zijn
fotografie overtuigend is, is recht evenredig met hoe intens overtuigend hij die beleeft.,
‘De paradox van de fotografie’ Johan M. Swinnen, 1992, p.269.
DOWNSTAIRS:
“Welsh Mining Communities” by Carl Uytterhaegen Many of you will have seen the unique exhibition-in-book-form on the table in the downstairs space at the Gallery, the document ‘Les Corons
d’Auchel: 1975-1980’ by the Flemish photographer Carl Uytterhaegen. We intend to keep this
work on the table as long as possible during a presentation on the walls of other photographs
made in similar communities in Wales by the same photographer,
if appropriate. This work was brought over with the photographer when he conducted his seminar
on “Documentary Photography” in the Gallery, Monday,
22 June, sponsored by the Faculty of Art and Design, South Glamorgan Institute
of Higher Education at Howard Gardens, Cardiff. Both exhibitions will continue through Saturday,
1 August.
(The Photographic Gallery, Cardiff, information sheet, July 1981)
-----------------------------------------------------------------------------SONNET POUR UN TERRIL
Quand nous aurons fini de pleurer le passé,
Sera-t-il là présent, pour nous écouter rire?
Lui qui, malgré les vents, n’a point cessé d’écrire
Sur ce plateau crayeux, d’un crayon mine usé.
Il a vu à ses pieds succomber la cité,
Aux martyrs de ses frères, assisté sans mots dire.
Farouche, il reste encor, comme ultime navire
De l’immense armada, quand tout aura coulé......
Souvent, à son égard, des gestes de colère
Comme mauvais sujet symbole involontaire
Noir capteur des idées qui bouchent l’horizon.
Pourtant il fut un jour, où , le voyant verdir,
Des hommes crurent en lui et reprirent raison.
La patience tenace est source d’avenir.
Pierre DELANNOY
(‘Cité3, catalogus, 2005 ISBN 90 775 8205 3)
--------------------------------------------------------------woord VOORAF — Eric Ubben
Over Carl Uytterhaegen-de-fotograaf zijn al talloze essays en artikels geschreven. In dit kort
voorwoord voor de publicatie ‘Auchel revisited’ wil ik dan ook graag stilstaan bij een onderbelicht
aspect van Carl Uytterhaegen, namelijk de docent fotografie aan de Koninklijke Academie van de
Hogeschool Gent. Niet mijmerend terugblikken uiteraard, want daarmee bewijs je een
geëngageerde, actieve kunstenaar geen dienst. Hulde smaakt immers dikwijls naar tragiek, alsof
iets definitief wordt afgesloten. Een eerbetoon bij iemand die vrijwillig (of onvrijwillig) een facet van
zijn leven afsluit en dit is in deze context gelukkig niet van toepassing. Ja, het is een feit,
Carl Uytterhaegen heeft één hoofdstuk in 2000 afgerond, namelijk het lesgeven en bezielen van
zijn fotoatelier in de Academiestraat. Wel stel ik mezelf voor dat hij ‘no hard feelings’ koestert
tegenover de Academie.
Afgaand op zijn hoge graad van aanwezigheid op onze manifestaties, voel ik dat de K.A.S.K.
nog steeds mag rekenen op zijn steun en sympathie. Het doet me uiteraard plezier dat hij net als
Julien Vandevelde, Marc Van Gysegem en Armand Verspeeten, bijzonder bedrijvig blijft in zijn
kunstpraktijk.
Maar we gingen het over Carl Uytterhaegen-de-pedagoog hebben en misschien terloops toch ook
nog even de magie van de Gentse school betrekken in dit verhaal. De uitstraling van die Gentse
fotoschool is immers ook voor een groot deel zijn verdienste. Samen met Armand Verspeeten,
Julien Vandevelde, Marc Van Gysegem, Jef Ost en Carl Uytterhaegen kan je hem als één van de
founding fathers van de optie fotografie bestempelen. Fotografen met een sterke persoonlijkheid
en een unieke background.
Tussen de onrustige, verbale einzelgänger Julien Vandevelde, de beschouwende diplomatische
Marc Van Gysegem, Armand Verspeetens solide metier, het technisch vernuft van Jef Ost, bevindt
zich Carl Uytterhaegen in het brandpunt van die kwaliteiten. Uiterst erudiet en belezen, rustig/nerveus in zijn artistieke zoektocht, compromisloos in zijn fotografische keuzes en uiterst veeleisend
op vlak van zijn studenten. Van de vijf, was/is hij wellicht de meest documentair geprofileerde
fotograaf en heeft daarmee expliciet een stempel gedrukt op de veelgeprezen fotojournalistieke
poot van de afdeling. In de prille jaren zeventig, lang voordat internationalisering ‘fashionable’
werd in onderwijsmiddens, trok Carl met zijn studenten naar Duitsland om er o.a. de subjectieve
en apparatieve fotografie te bestuderen.
Hij initieerde en stuurde bovendien verschillende artistieke projecten, steeds met een duidelijke
maatschappelijke dialoog in het achterhoofd. Over de resultaten van die afdeling bestaat eigenlijk
al lang geen twijfel en de galerij van alumni staat als een spreekwoordelijk huis; Carl De Keyzer,
Dirk Braeckman, Michiel Hendryckx, Lieve Blancquaert, Patrick DeSpiegelaere, Freya Maes,
Lucas Jodogne, Priscilla Bistoen, Sebastiaan Schutyser,... en last but not least, het (quasi) voltallig docentencorps in de vakgroep fotografie.
In mijn titel verwees ik naar de notie revisited, een beetje zoals Carl Uytterhaegen terugkeert naar
Auchel, kijk ik terug naar één van de boeiendste en markantste docenten uit bijna vijfendertig jaar
fotografie aan de KASK.
Sta me toe, ‘hic et nunc’ een bescheiden hulde te brengen aan de tweede ‘ere-docent’ van de
Gentse
Academie die in ‘De Zaal’ tentoonstelt, namelijk Carl Uytterhaegen.
— Eric Ubben
(departementshoofd academie)
(‘Cité3, catalogus, 2005 ISBN 90 775 8205 3)
----------------------------------------------------------------
Niemand kan zich vandaag inbeelden wat de cité 3 van Auchel was toen er vijftig jaar geleden nog
volop gewerkt werd in de koolmijnen en ik er een gelukkige jeugd kende. Als men er de schoorstenen zag roken, een teken van geluk niettegenstaande alles wat men ervan kon zeggen, niettegenstaande de pijn die de
koolontginning met zich meebracht (veroorzaakte). Zowel lichamelijk als geestelijk, kortom met
mijn gehele zijn heb ik deze tijd, een ‘gezegende tijd’ zoals men zegt, beleefd. En waarom niet, als
we, alles welbeschouwd, het paternalisme, privé of van staatswege, als een ‘goede oplosssing’
beschouwen. Het leven scheerde hoge toppen, de mensen schenen gelukkig te zijn.
Bij de ouderen, de overlevenden blijft de nostaligie van deze leefwereld levendig.
Ik heb deze wereld zien ten ondergaan maar ik deserteerde.
Met de familiale zegen heb ik de navelstreng die iedereen aan de cité bindt doorgeknipt. Ik heb
gestudeerd, ik behoorde niet echt meer tot ‘hun’. Nochtans bleef ik dichtbij bij mijn cité. Ik heb er
ten dienste van gestaan door mijn beroep als leraar aan het lyceum van Auchel en mijn militant
vrijwilligerswerk. Maar er was de grens: de straat die het lyceum van de cité scheidde. eens ‘Wij’
die grens overschreden noemde ‘Zij’ mij ‘Monsieur’.
Ik heb de situatie stilaan zien verslechteren. Ik heb de cité zien doodbloeden en zijn aard verliezen. Naarmate de ouderen met mondjesmaat vertrokken en met hun de inkomsten van hun
pensioen verzonk de cité in werkeloosheid, hulpverlening, miserie, alcoholisme.
De jongeren, de snuggerste of moedigste, trokken weg naar ergens anders, op zoek naar ‘fortuin’,
simpelweg op zoek naar werk. Moeders tranen vloeiden, vaders vuisten balden zich. Vensters
werden dicht gemetst. De geesten doofden.
Zij die bleven verkommerden, vergrijsden en verbitterden, zelfs de kinderen.
De tuintjes werden verwaarloosd, de wereld van mijn jeugd heb ik zien zien verleppen …zonder
dat er maar iemand aan denkt er het verleden in te erkennen.
Uitgezonderd een ‘vreemdeling’, er per toeval langskomend, heeft die grote magere man, discreet
maar goedlachs zijn ‘blik’ laten vallen op dit ‘einde van de wereld’. De doodsstrijd van een gemeenschap, door sommige beschouwd als een quasi indianenreservaat, een voorraad aan stemmen en aan stembrieven. Carl Uytterhaegen heeft de keerzijde van de spiegel, voor de eeuwigheid, ontsluierd. Natuurlijk zijn er beelden die choqueren, maar voor hen die niet weten, voor hen
die de ogen sluiten, voor hen die zichzelf overtuigen dat zo iets niet meer kan noch moet blijven
bestaan. Nochtans heb ik er mijn ‘pijnen’ terug gevonden. …Het kleine jongentje met de ballon
oplichtend vol hoop, waarvan ik meteen wist dat ze veroordeeld zou zijn niets te zijn noch te worden. Het jonge meisje in de fleur van haar leven, een toekomstige kniezerige matrone of een manwijf van een volkje wanhopigen. De Don Juan van de cité die er door de alcohol onderuit gehaald
zal worden. En al die andere angsten. Alles wat er nog rest en wat de luisterloze afbraak slechts
naar ergens anders kan verkassen. Het trauma van deze doodsstrijd en van deze verstoting komt
bovenop het trauma van ‘de verbanning’ en accentueert de fysieke en geestelijke ontwrichting van
het individu die het moet stellen zonder steun van de gemeenschap. De weinige warmte die er er
nog is verwarmt enkel nog de huizen, graven of belachelijke urnes geworden.
Nochtans, indien de schemerige schijnsels de film doordrenkt hebben, heeft het leven in al zijn
facetten de hoop van het licht behouden. Onder elke mist schuilt een zon. In elke somberheid licht
een vonkje op. Op elke plaats van miserie schittert en kostbaar moment. In elke degeneratie ligt
een bron van wedergeboorte. Als een wereld afsterft is een andere in wording. Er zijn hatelijke
blikken maar de kinderen lachen. Er zijn de gebaren van provocateurs, het gedrag van paria’s,
mensen die twijfelen en beven, maar hun kinderen spelen met niets, met de wind, met hun dromen… De vrouwen verouderen maar hun blikken blijven een uitdaging die uitnodigt tot strijd, tot
hoop. Vandaag groeien tussen de lijkenhoop van bakstenen en dakpannen ijzeren staven …
waaruit nieuwe huizen groeien die men met kleur uniformiseert … de angst blijft …
De oude baas van het terrein, de terril, waakt. Men dicht hem steriliteit toe maar hij dekt zich toe
met groen, de hoop keert terug.
Vandaag, in een wereld waar media oppermachtig zijn, zou geen enkel menselijk milieu mogen
verdwijnen zonder dat er een spoor van achter blijft. Ieder wezen, begaafd met geweten en
verstand, die ontdekt dat een stukje menselijkheid aan het verdwijnen is , zou moeten getuigen.
Carl Uytterhaegen heeft omdat hij zich bewust is van de waardigheid van de mensen, getuigenis
afgelegd. In alle bescheidenheid en nederig, in naam van zij die mijn verleden waren, van mijn
kindertijd en van zij die mijn toekomst zijn, dank ik hem.
Pierre DELANNOY
janvier 2005
(Rosati d’Artois)
(‘Cité3, catalogus, 2005 ISBN 90 775 8205 3)
Bruno, het jongetje met de ballon, is de schakel tussen het begin en het einde van het verhaal,
een nooit eindigend verhaal. Een schakel tussen verleden en heden, heden en toekomst, droom
en werkelijkheid.
De foto’s van Cité 3 hebben een diepe gelaagdheid die je niet zomaar kan laten verdwijnen met
een speldenprik. Carl schetst, situeert en maakt beelden die beklijven, beelden met een levend
weefsel. De fotograaf en het decor zijn één. Als je door de catalogus bladert of door de tentoonstelling wandelt ga je met hem mee, alsof je “op visite” gaat.
Je krijgt een rustig, ongegeneerd gevoel, er is geen haast, de tijd raast voorbij en wanneer je
afscheid neemt, het decor uitstapt, weet je dat er niets zal veranderd zijn, of toch?… het decor is
veranderd, de essentie is gebleven.
Het verhaal wekt gemengde gevoelens op. Je kan niet ontkennen dat er een zekere poëzie van
het leven verborgen zit in deze documentaire beelden, maar toch zijn de foto’s een directe en
eerlijke weergave uit het monotone leven van een familie.
Het is een voortdurend aftasten, een zoeken naar het juiste evenwicht tussen verborgenheid en
geborgenheid, tussen tonen en suggestie.
Ieder beeld is tegelijk teder, kwetsbaar, eerlijk en rauw.
Dit beeldverhaal is zo fragiel als een jongetje met een ballon.
Christine Deboosere
curator van Cité3
(‘Cité3, catalogus, 2005 ISBN 90 775 8205 3)
---------------------------------------------------------AUCHEL REVISITED
De tijd heeft het beeld van Auchel nooit uit mijn hersenen kunnen wissen en daar ben ik uiterst blij
om. De tijd heeft me terug gedreven naar Auchel en daar wachtte me een ongekende warmte.
Het huis en de linkse helft van de straat waar de Lecointe’s woonden werd met de grond gelijk
gemaakt. Waarom hun huis? Coïncidentie? Toeval? Wie zal het zeggen?
Eglantine, de moeder, woont nu in cité 5 en Pierre, Gerard en Daniël,drie zonen, wonen nog in.
Alcholisme slaat er met perioden toe. Arthur,de vader, is gestorven. Didier woont een paar huizen
verder, mensenschuw.
René is terug op vrije voeten. Jean-Claude woont nu een paar straten verder (eindelijk) en broer
René heeft er onderdak.
Patricia, al grootmoeder, en haar familie besloten terug naar cité 3 te
komen wonen, naast zus Noella. Martine en Bruno wonen in de cités van Marles, naast Auchel.
Jean-Luc staat onder tutelle. Arthur junior heb ik nog niet terug gezien.
Carl Uytterhaegen, 2004
(‘Cité3, catalogus, 2005 ISBN 90 775 8205 3)
AUCHEL: A CURSE, A CAMP, A GHETTO
A bewildered documentary picture show by Carl Uytterhaegen
Recently, I have seen those pictures again about the Northern French coalminers’ village Auchel.
They still are as shocking as when I saw them the first time. They are really pictures about a
camp, a ghetto.
The picture are made with so susceptible feeling behind a tight objectivity, that you cannot comment on them without having a feeling of shame and respect, misery is calling for. They are frightful images with sometimes also rare memories of beautiful and real things such as a smiling child,
a flower, playing children, a young woman, Yet, these are exactly the things which make Auchel a
curse....
The pictures, dealt with in this article, are only a limited selection out of thousands of pictures
which Carl Uytterhaegen, photographer and professor in photography at the Koninklijke Academie
voor Schone Kunsten (Royal Academy of Fine Arts) in Ghent, Belgium, has made about Auchel
between 1975 and 1980. On his way back from a holiday in Southern France, he discovered this
bewildered scenery. During the next 5 years, he returns to Auchel more than 50 times to photograph there in all seasons. He really becomes
obsessed about this strange and bewildered environment where people stayed to live.
This selection of his pictures, gives a good survey of the quality of this kind of photography.
These pictures remind one the ones Sander made about warinvalids, gypsies and beggars, and
which clearly show how Sander met those people and how he talked with them. In the selection
of Uytterhaegen’s pictures, you get exactly the same impression. Auchel is seen and felt with
humility and pity. This is a portrait of what is called, ‘La ville d’Auchel’, where 411 mining operations ceased after the Second World War. Yet, the heaps of stone and slag as wall as the typical
coalminers’ dwellings are still there as was the case in 1920. The aspect of the region did not
change very much after the closing of the mines.
Yet, poverty did enter because besides the mines, there was no other industry. People who actually found jobs are commuting and have to leave their homes at 3.45 a.m. to get to their job by
7.00 a.m.
A lot of people is unemployed at Auchel. The village lives in an atmosphere of indifference under a
regularly on blowing sulphurous smell. The children play on the stone and slag heaps between
waste. Young people are drinking in small local pubs or are playing at cards for money on the
porches of their modest houses. Women are at homes looking T.V. or taking care of their families. Once a week, they can afford to buy some meat. Next to physical and spiritual poverty, there
are also a lot of physically and mentally handicapped people living in Auchel. They all live closely
together and have developed a strong solidarity amidts their great misery. They live in rubbish,
inadequate wooden sheds between bicycles, carts, secondhand and repaired motorbikes broken
toys, dogs and cats, chickens and ducker graffiti on the walls, etc .... etc..... And then, there are
the children, sometimes with a flower or cudling a pet to get some warmth, pathetic faces, with
their Sundaysuit or dresses, which makes it still more worse.
Yet, there is also a boy with a balloon (remember ‘Le Ballon Rouge’!). Occasionally there is also a
rare tree to be seen. How in heaven’s name has someone deserved to be born there ?
This valuable series of pictures (in which every foreign publisher would see a project for a highly
esteemed photobook), is an example of documentary photography vs. commentary photography.
The traditional commentary photography in indeed photography of (maybe very recent) events, of
situations which summarize these events and (if possible, depending on the photographer) which
explains these events, giving us at the same time some knowledge about the background or the
range of influence of these events.
Documentary photography is far more illustrating photography, as such that it is prepared with scientific care or dealing extensively and in depth with a subject in all its different aspects, in view of
objectivity ; subjects are mostly sociological themes, as is here the case with Carl Uytterhaegen.
His extensive photographic work about Auchel is very much in line with what documentary photography stands for. Only the preparative study is complemented here with good knowledge of the
subject, i.e. a society of people who you can get acquainted with only after several meetings as
Carl Uytterhaegen has done in a most friendly, patient and attentive way.
(The historical survey about the development of Auchel from an agrarian village to a miners’ town,
is summarized from a “Histoire de la Ville d’Auchel, written in 1930, of which the bibliography is
missing).
In the five years, Carl Uytterhaegen was working on this project, a systematic pattern in his dealing with the subject can be observed:
1.The landscape with stone and slag heaps to the horizon and the rhythmical repeating of the
coalminers’ dwellings constitute the general setting of the small town.
2.The total view of the streets of the coalminers’ quarters, with left and right a looking, playing or
running figure. The total aspect of the surroundings.
3.Small groups of playing children in the landscape who show the proportion of the people in this
environment.
4.People in the streets, groups who show what kind of people is living here (sociological) and how
they are bored, having a strong solidarity at the same time.
5.People in the setting of their daily life: a small courtyard, back premises; lonely people surrounded by waste which works very symbolic here. Individualizing of social problems.
6.(Mostly young) people sitting for their portrait who were asked by the photographer to look into
his camera ; pathetic faces of people, having surmounted their distrust to discover that friendly attention in given to them. This is a form of intimate contact with the outside worlds another world.
That this is exclusively black-and-white photography is quite evident. The same can be said of
miniature photography, but we stress that theme pictures are only completely developed negatives. We distinguish some elements of shaping which Carl Uytterhaegen clearly prefers:
1.First of all the light, which remains gray and which is only rarely sumv,
2.The horizon which is almost never captured in the picture, and when it is, it is seen high
in the right corner, resulting in a closed landscape picture.
3.A lot of outdoor pictures are taken between the stone and slag heaps in ‘plongé’ (from top
downwards) resulting also in the same closeness.
4.If there are sitting persons in front of the picture, they are set very near the viewer, the scenery
which dominates everything n the background.
5.The squarely right position of the camera on the streetscenes stresses the loneliness of the
setting.
6.There is always a distinguished relation between the persons and the background.
7.A lot of standing people are set in the rectangle in such way that they are out off at the height of
their knees, by which they come prominentally into view.
This is indeed a very efficiently constructed photography which is dominated by a great intuitive
accuracy and technical subtlety.
When talking with Flemish photographers, the same theme is always coming forward - a disappointing and discouraging (sometimes) rage about the lack of possibilities in Belgium. This is
related to the fact that we do not have here yearbooks, nor markets for artistic photography, no
publishers who publish present photography (as photography), no great magazine nor review
exclusively for high standing photography.
So no money is available.
As such, there are many young photographers having many plans and good ideas who are very
promising photographers but who also find out in the end that it is not sufficient to have good
ideas or to.make good pictures only. There has to be market for them, which is seldom the case.
The cause of this situation is not always due to pure Mercantilism shortsightness or reactionary mentality. We do live indeed in a small linguistic community with all restrictions attached to it.
Compared with what is spent to photography in the U.S.A. or in the German Federal Republic, the
situation in Belgium is dramatic. It remains a frustrating business for a Flemish photographer who
is already happy having the possibility to publish some of his pictures f.i. in the ‘AVENUE’
magazine.
A progressing cultural integration of the Dutch speaking community as a whole might help these
photographers in the future, especially if this integration would be combined with forms for commercial cooperation.
Carl Uytterhaegen belongs to this group of photographers with the negative experience of not having their work published. He recently informed me that his Auchel pictures will be on exhibition in
June in Cardiff (Wales, U.K.) and in the Fall in Ghent, Belgium.
Because of the sceptical situation in Belgium as far as photography is concerned, a Center for
Creative Photography has been established in Ghent (with Carl Uytterhaegen, Walter De Mulder
and Johan Valcke as promoters ) to force somewhere a breakthrough.
I would like to add something to the curriculum vitae of Carl Uytterhaegen within the scope of this
article and to give his pictures and personality some more backing.
Carl Uytterhaegen comes from a family of four, and studied after his humanities, pedagogy,
French an history. Very soon, he took up photography, in which he discovered himself.
He photographed gypsies, jazz musicians, made concepts of photographs series, sometime in
cooperation with artists in plastic arts, landscapes a very interesting series of landscapes with traffic mirrors (about which he wrote very keen commentary himself) a series about the Olive Trees
of San Donato, the mining district of Wales, street portraits which he called ‘contact portraits’. Carl
Uytterhaegen is very much involved in everything he undertakes his work, his teaching, the renovation of his house, his neighbourhood, his town. He is active in a neighbourhood committee and
is very much involved in the problems of town renovation and protection of the environment. He
considers Vietnam and Cambodia as great dramas being however comfortably too far away.
His activities in the neighbourhood Committee are partly based on the fact that he himself has
renovated a house, he bought in the Old Beguinage -actually the very center of the renovation and
living dispute - of that beautiful historical city of Ghent.
When you enter CarlUytterhaegen’s house, you are immediately impressed by the very personal
decor of a very personal artist. Steps and levels, works of art on the walls, beautiful light everywhere, a lot of pebbles, rocks and wood, all playfully ordened, a nice interior to feel oneself at
home. On top of that, there is an incredible silence in the very heart of that busy city. A silence
which sticks to you, also when you have left the house, thinking about Auchel and the people who
are condemned to survive there together with their children.
Karel Van Deuren
‘Foto’ (NL) 1981, p. 52-59
AUCHEL: A LOOK BACK IN TIME
Les Corons d’Auchel. This is a private property that still has a “guard house” with guards inside.
Les Corons, drab and dull, in the shadow of the slag heaps, and mostly with the stench of the
eternally burning dump. The dump is a source of fun for the children and a place where adults
rummage around, in search of extra income.
Pierre, Bruno, Didier, Jean-Luc, Daniel, René, Jean-Claude, Anita, Noëlla, Martine, Patricia are
children from a single household, children from les Corons. They live in the street because there is
no room inside and because inside nothing is allowed and outside everything is possible.
This is a household in which, in order to eat meat now and then, chickens, rabbits, doves and
ducks are raised in a small courtyard. Three dogs, on short leashes, guard with sharp teeth the lot
of them.
This is a household in which apathy and listlessness grow together with the children. In which one
evolves from nothing towards nothing.
Still, a glimmer of happiness is noticeable: maybe nothing means something to them.
I am glad that I “hung around” for so long.
Carl Uytterhaegen, 1982
AUCHEL REVISITED
I first visited Cité3 more than a quarter century ago. Today, “Grande Rue”(Mainstreet) looks like a
man with one leg. As fate would have it, the house of the Lecointe family – “my” family – is gone.
The family is gone too. Out of the billfold of Sofie’s mother, the neighbor across the street from the
Lecointes, comes a photograph dating from 1979: … “here, you can see that we still remember
you, we will show you where the Lecointes are living now”.
The dog barks viciously. Mother Lecointe is surprised and offers a heart warming and unexpected
welcome. Except for three sons, the children have left the house. The push for renewal has split
Cité3 in two, the slag heaps are vanishing and there are twenty new homes: a bit of history reshapes itself. The Lecointes remain who they are. I feel grateful for their warm welcome back.
Carl Uytterhaegen, 2005
-------------------------------------------------------DOWNSTAIRS:
“Welsh Mining Communities” by Carl Uytterhaegen Many of you will have seen the unique exhibition-in-book-form on the table in the downstairs space at the Gallery, the document ‘Les Corons
d’Auchel: 1975-1980’ by the Flemish photographer Carl Uytterhaegen. We intend to keep this
work on the table as long as possible during a presentation on the walls of other photographs
made in similar communities in Wales by the same photographer, if appropriate. This work was
brought over with the photographer when he conducted his seminar on “Documentary Photography” in the Gallery, Monday, 22 June, sponsored by the Faculty of Art and Design, South
Glamorgan Institute of Higher Education at Howard Gardens, Cardiff. Both exhibitions will
continue through Saturday, 1 August.
(The Photographic Gallery, Cardiff, information sheet, July 1981)
PREFACE
by Eric Ubben
Numerous essays and articles have been written about Carl Uytterhaegen the photographer. In
this short introduction to the publication of “Auchel Revisited”, Iwant to focus on a lesser known
aspect of Carl Uytterhaegen, namely on his role as university professor for photography at the
Royal Academy of the Ghent University. This is certainly not a nostalgic looking back because
that would not serve an engaged and active artist well. Homage often has a tragic undertone, as
if something has ended for ever. Homage to a person who voluntarily (or involuntarily) concludes
a facet of his life fortunately does not apply in this context. Granted, in 2000, Carl Uytterhaegen
closed a chapter of his life, namely his work as teacher and as animator of the photography workshop at Academy Street. I believe that he harbors no ill feelings towards the Academy. Inferring
from his high degree of presence at our events, I feel that the K.A.S.K. still can count on his support and understanding. Naturally it pleases me that, like Julien Vandevelde, Marc Van Gysegem
and Armand Verspeeten, he remains exceptionally active in his artistic practice. But we were
going to talk about Carl Uytterhaegen, the teacher, and maybe our story would include, in passing,
the magic of the school of Ghent. After all, the radiance of the Ghent photography school is for a
great part his doing. Together with Armand Verspeeten, Julien Vandevelde, Marc Van Gysegem
and Jef Ost, we recognize Carl Uytterhaegen as one of the founding fathers of the photography
department. They are all photographers with a strong personality and a unique background.
Among the restless and verbal individualist Julien Vandevelde, the contemplative and diplomatic
Marc Van Gysegem, the solid workmanship of Armand Verspeeten, the technical ingenuity
of Jef Ost,
Carl Uytterhaegen remains at the focal point of those qualities. He is particularly erudite and wellread, calm/restless in his artistic search, uncompromising in his artistic choices and demanding
the highest excellence of his students. Among those five, he was/is the most strongly oriented
towards the documentary form and, consequently, he clearly left his mark on the renowned photojournalistic branch of the department. In the early seventies, long before internationalization became fashionable in educational circles, Carl Uytterhaegen traveled to Germany to study, among
other subjects, subjective and apparative photography. He created and, in addition, directed several artistic projects, always with a clear societal dialogue in mind.
About the merits of the department, there really is no longer any doubt and the gallery of alumni
is as solid as a proverbial rock, with Carl De Keyzer, Dirk Braeckman, Michiel Hendryckx, Lieve
Blancquaert, Patrick DeSpiegelaere, Freya Maes, Lucas Jodogne, Priscilla Bistoen, Sebastiaan
Schutyser, and last but not least, the (nearly) entire teachers body in the photography department.
In my title, I referred to the notion “revisited”. A little bit like Carl Uytterhaegen returning to Auchel,
I look back to one of the most exciting and outstanding teachers of photography at the K.A.S.K for
nearly thirty-five years. Allow me, here and now, to pay a modest tribute to the second honorary
professor of the Ghent Academy namely to Carl Uytterhaegen who shows his work in “De Zaal”.
Eric Ubben
Head of Department KASK
(Cité3, catalogue, 2005 ISBN 90 775 8205 3)
AUCHEL : LA MALEDICTION, LE CAMP, LE GHETTO
Documentaire étonnant de C. Uytterhaegen
Né a Zottegem, le 15 décembre 1944, habitant à Gand, Provenierstersstraat 3. Professeur de
photographie à l’Académie Royale des Beaux Arts à Gand. Il a organisé de nombreuses
expositions individuelles en Belgique, à l’Université Erasme à Rotterdam, à la Western Michigan
University et à Kalamazoo (Michigan, U.S.A); il a également participé à des expositions collectives
dans son propre pays et à l’étranger (en France, en Autriche, aux Pays-Bas, aux Etats-Unis). En
1968 lors de l’exposition qui porta comme titre «La Femme» il fut le seul photographe belge dont
l’oeuvre fut sélectionnée par Pawek. Il a fait des publications dans le PhotoJahrbuch International
(Leipzig, R.D.A.), dans Photography Yearbook, dans le British
Journal of Photography Annual, The Guardian (Londres). Certaines de ses oeuvres se trouvent
au Cabinet des Estampes à Leiden, au Musée Provincial de Photographie à Anvers, à l’Université
Erasme à Rotterdam, au Ministère belge de la culture néerlandaise. Il est aussi un des fondateurs
du Centre de Photographie créative à Gand.
1
J’ai revu les photos d’Auchel village minier du Nord de la France. C’est le camp, le ghetto. Malgré
l’objectivité avec laquelle les photos ont été prises, il s’en dégage une grande sensibilité qu’on
ne peut les décrire sans la honte et le respect qu’évoque la misère. C’est une image d’épouvante
parsemée de rares souvenirs de beauté de choses vraies : le sourire d’un enfant, une fleur, des
gamins qui Jouent, une jeune femme, choses qui nous font apparaître précisément Auchel comme une malédiction. Les photos qui accompagnent cet article sont un choix très restreint parmi les
milliers de photos prises entre 1975 et 1980 par C Uytterhaegen, photographe et professeur de
photographie l’Académie royale des Beaux-Arts à Gand. En rentrant de vacances, passées dans
le Midi de la France, il a découvert ce décor étonnant. Il y retournera pendant 5 ans pour y photographier, il y reviendra plus de cinquante fois, en toutes saisons, obsédé par un paysage ravagé
ou les gens ont continué à vivre.
2
Ce choix de photos donne une bonne idée de la qualité de cette photographie. Elles font penser
aux photos d’invalides de guerre, de bohémiens, de mendiants, faites par Sander et qui montrent
la façon dont Sander a rencontré ces gens, et dont il leur a parlé. Cette série de C. Uytterhaegen
donna la même impression : Auchel vu avec humilité et compassion. Ceci est le portrait des
Corons d’Auchel (les Corons, c’est le nom donné au complexe des rues avec leurs maisons
ouvrières, construites par la société d’exploitation minière), où l’exploitation minière fut arrêtée
après la seconde guerre mondiale. Mais les terrils et les crassiers, ces collines de terre et de
pierres extraites des mines, et les cités des maisons minières y existent toujours comme en 1920.
Après la fermeture des mines, peu de choses ont changé dans l’aspect de la région, mais la
pauvreté s’est accrue, car à l’exception des mines, il n’y avait pas d’industrie. Les hommes qui ont
trouvé du travail sont des navetteurs qui partent à 3.45h pour arriver à leur travail à 7h. Le taux de
chômage y est très élevé. Auchel vit dans une atmosphère d’apathie dans des relents de souffre
apportés régulièrement par le vent. Les enfants jouent sur les terrils parmi les ordures, de jeunes
gars passent leur temps dans les bistrots ou sont assis sur les trottoirs, où ils jouent aux cartes
pour de l’argent, les femmes sont chez elles d’où elles regardent la télévision et s’occupent de
leur famille qui ne mange de la viande qu’une fois par semaine.
3
En plus de la pauvreté matérielle et culturelle, on y rencontre beaucoup de handicapés physiques
et mentaux. Des gens qui vivent très prés les uns des autres, dans un élan de solidarité au milieu
de la misère, dans un décor de désordre, d’annexes en bois, de bicyclettes, de charrettes, de motos rafistolées, de jouets cassés, de chiens, de chats, de poules et de canards, de graffite sur les
murs etc. Et des enfants, parfois une fleur ou un animal en peluche dans les bras pour la chaleur,
des visages pathétiques habillés de leur beaux habits, ce qui rend le tout encore plus misérable.
Et là? oui, là un petit garçon avec un ballon (rappelez-vous : le ballon rouge). On y voit aussi un
arbre rare. Ces gens, ont-ils mérité de naître là-bas! Ce portfolio précieux, (qui ferait l’objet rêvé
d’un album photos pour les éditeurs étrangers), est un exemple de photographie documentaire à
l’opposé du reportage. En, effet, le reportage traditionnel elle plus souvent la photographie d’événements de l’actualité brûlante, de situations qui résument les événements, et qui, éventuellement
les expliquent si le photographe en a la capacité, tout en dévoilant quelque peu l’arrière-plan ou
la portée des événements. La photographie documentaire est plutôt une photographie illustrative
dans le sens qu’elle est préparée avec une minutie scientifique, ou du moins elle traite un sujet en
profondeur et d’une manière détaillée et sous tous ses aspects en s’efforçant d’être objective, très
souvent on traite de sujets sociologiques comme c’est le cas pour C. Uytterhaegen. Cette oeuvre
importante sur Auchel répond parfaitement aux exigences de la photographie documentaire. De
plus l’étude préparatoire est complétée par une connaissance approfondie du sujet : une communauté de gens dont on ne peut s’approcher qu’après de multiples rencontres personnelles, comme l’a fait avec une gentillesse patiente et attentionnée l’auteur de cette série de photos. (L’esquisse historique de l’évolution d’Auchel qui est passé d’un village agraire à une ville minière a été
résumée à partir d’une «Histoire de la Ville d’Auchel» des années trente, dont la bibliographie (est
inexistante). Au cours, des cinq années pendant lesquelles C.Uytterhaegen a travaillé au projet,
on a vu naître une systématisation dans l’approche du sujet.
4
1. Le paysage avec ses terrils à l’horizon et la répétition rythmique des petites maisons des cités
situant la petite ville dans son ensemble.
2. La vue d’ensemble des rues de la cité avec de chaque côté un petit personnage qui regarde,
qui joue DU qui s’enfuit. Un aspect global du milieu.
3. De petits groupes d’enfants qui jouent dans la nature et qui situent les êtres humains par rapport au décor.
4. Des gens dans la rue, de petits groupes qui montrent à quelle catégorie sociale ils appartiennent, comment ils s’ennuient, le sentiment de solidarité qui les lie.
5. Des personnes face au décor de leur vie quotidienne, une cour, une annexe: des êtres humains
esseulés, Vides ordures qui font figure de symbole. L’individualisation de la problématique
sociale.
6. Des portraits posés de jeunes personnes à qui C.Uytterhaegen a demandé de fixer la caméra;
des visages pathétiques qui constatent par-delà leur méfiance qu’on leur témoigne une gentillesse
le monde extérieur «l’autre» monde. Il est évident que cette photographie est en noir et blanc,
comme d’ailleurs le format 24 x 36 où 1 convient de souligner que ces photos sont des reproductions pures et simples des négatifs, à part certains éléments de structuration attentionnée.
C’est une forme de contact intime avec, à que le photographe a choisi délibérément.
1. En premier lieu, il y a la lumière, qui reste grise et qui ne devient que rarement ensoleillée.
2. La ligne d’horizon se trouve le plus souvent hors de la prise de vue, mais quand elle devient
visible, elle se trouve au haut du rectangle, ce qui donne un paysage fermé.
3. De nombreuses prises de vue des terrils, faites en plonges, donnent le même effet
d’écrasement.
4. Dans le cas où les photos présentent des personnages à l’avant-plan ceux-ci son fortement pris
en relief par cette technique, rapprochée du spectateur, tout en se détachant sur la toile de fond
du paysage, qui domine tout.
5. La monotonie du décor est encore plus accentuée par la position d’équerre du caméra en
photographiant les rues.
6. Il y a toujours un rapport évident entre les personnages et l’arrière-plan sur lequel ils évoluent.
7. De nombreux personnages sont cadrés de telle façon que, la photo étant coupée à la hauteur
des genoux, les fait ressortir dans la composition. Ainsi le photographe obtient l’impression d’une
photo toute en longueur en laissant de côté les éléments les moins expressifs. Tout cela résulte
en une photographie bien structurée, où dominent l’efficacité, l’intuition et le raffinement
technique.
Un sujet qui revient sans arrêt dans les conversations avec les photographes flamands c’est leur
désenchantement, leur découragement, leur colère parfois, en ce qui concerne le manque de
possibilités en Belgique. Cela est dû au fait qu’en Belgique il n’existe pas d’annuaires, pas de
marché de photographie artistique, ni de maisons d’édition qui publient la photographie actuelle
en tant que photographie, ni de grands magazines ni de revues qui vivent de la photographie de
qualité et qui par conséquent y investissent de l’argent. C’est ainsi que de jeunes photographes
échafaudent leurs projets pendant un moment, puis se font promettre monts et merveilles, pour
constater en fin de compte qu’il ne suffit pas d’avoir des idées et de faire du bon travail, mais qu’il
faut encore pouvoir vendre ses oeuvres. Ce qui n’est que rarement le cas. Très souvent la cause
n’est pas due à un mercantilisme pur et simple, à la pusillanimité, ou à une mentalité conservatrice, mais elle tient au fait que le pays flamand est une région linguistique limitée, ce qui implique
beaucoup de restrictions. Ce qu’on dépense à la photographie aux USA ou en République
Fédérale d’Allemagne est sans commune mesure.
C’est une situation très frustrante pour les photographes flamands, qui se croient aux nues lorsqu’on leur consacre un reportage dans une revue comme ‘Avenue’, par exemple. Sans doute leur
chance se trouve-t-elle dans une intégration culturelle plus développée de toute la région linguistique néerlandaise et dans
6
Un développement plus poussé de collaboration commerciale. C. Uytterhaegen appartient à ces
photographes qui ont eu l’expérience négative de trop d’oeuvres non publiées. (Il vient de nous
signaler que la série de photos d’Auchel sera exposée à Cardiff (Wales, UK) en juin prochain.
Pour le but d’élargir la perspective aussi bien en ce qui concerne les photos que leur auteur, il
me faut ajouter certains détails au curriculum vitae du photographe. C. Uytterhaegen est né dans
une famille nombreuse. Âpres les humanités gréco-latines, il entama les études de pédagogie,
de langue d’histoire, pour se diriger aussitôt vers la photographie, l’art où il trouva sa vocation.
Des photos de bohémiens, de musiciens de jazz, succèdent aux séries conceptuelles (mises en
oeuvre parfois en collaboration avec des sculpteurs), aux paysages avec des feux de signalisation, qu’il accompagne de textes très adéquats. I1 y a aussi la série «Les oliviers de San Donato»,
celle de la région minière du pays de Galles, il y a des portraits de l’homme de la rue, qu’il l’appelle des portraits de contact. C. Uytterhaegen est un homme très engagé dans tout ce qu’il fait,
dans son oeuvre, son professorat, la restauration de sa maison, dans l’activité qu’il déploie dans
son quartier et dans sa ville, où il s’occupe des problèmes de modernisation et de la protection de
la nature. Il trouve la situation au Vietnam et au Cambodge dramatique, mais trop éloignée pour
être inquiétant. L’activité qu’il déploie dans son quartier trouve son origine dans le fait qu’il est allé
habiter au Béguinage à Gand, au coeur même des problèmes de l’environnement de cette magnifique ville historique L’intérieur de la maison est en harmonie avec la personnalité de l’artiste. Des
escaliers, des niveaux~différents, des oeuvres d’art qui décorent les murs des pans des murs en
pierre taillée, en bois, le tout quelque peu frivole mais structuré, un superbe intérieur où l’artiste
peut être lui-même. Et autour de sa maison un silence qui résonne, même quand on s’éloigne,
en pensant aux Corons d’Auchel, et à ses habitants qui sont condamnés à y survivre avec leurs
enfants.
7
Aperçu historique d’Auchel
Une région minière de plus de 450 Km traverse l’Europe d’ouest en Est s’étendant d’Hamm (République Fédérale) jusqu’à Fléchinelle (France), en passant par Dortmund, Essen, Aix, Liège,
Charleroi, Mons,
Valenciennes, Douai, Lens et Auchel. En 1720 on extrait la première houille à Fresnes, où l’exploitation était entre les mains de deux sociétés. On creuse le premier puits en 1853, en 1855 on obtient une concession pour quelque 1000 hectares. Vers 1860 le rendement de la mine était mauvais. On crée alors une nouvelle société par fusion; société qui connaît une crise grave après la
guerre franco-allemande de 1870 et qui est liquidée en 1880. Dans le but de modernisation pour
insuffler une nouvelle vie à la concession, on fonde une nouvelle société. En janvier 1884 a lieu
une explosion de grisou qui entraîne une explosion de dynamite. Résultat 17 morts et 23 blessés.
- 1893: chômage après l’affaissement des galeries
- 1900: la situation financière ce loin d’être brillante.
- Pendant la guerre 14-18, et en 1925 il y a fusion avec une autre société qui avait une concession de 2.900 hectares, domaine auquel appartient la région d’Auchel. En 1866 cette autre société se chargera de l’exploitation de la première mine d’Auchel. En 1866 cette autre société se
chargera de l’exploitation de la première mine d’Auchel, les plus anciens de France et qui appartiennent toujours à la société minière. En 1876 il y a 3 puits à Auchel. Vers 1890 on assiste à une
nouvelle phase d’expansion qui s’accompagne d’un renouvellement de la technologie et qui attire
les travailleurs belges. Un historien d’il y a une cinquantaine d’années en dit : «le petit village
d’autrefois est devenu une ville de plus de 1200 habitants». On assiste à des grèves générales en
1889, en 1891 et en 1893, graves qui améliorent les conditions de travail des ouvriers. C’est de
cette époque que datent les terrils et les crassiers dans le paysage. L’expansion se poursuit, on
fore de nouveaux puits. Après la guerre de 14-18 on assiste à une expansion explosive accompagnée d’électrification et de l’installation de deux centrales, un à Chognes et une à Auchel, qui
produisent ensemble 50 millions de En 1920, 6000 travailleurs polonais s’établissent à Auchel. La
période de 1920 est une période d’essor économique: on extrait 3 millions de tonnes de charbon
par an; il y a 18.500 ouvriers, 6.800 maisons appartenant à la mine. Les cinq années suivantes
sont moins florissantes, bien que l’électrification se poursuive et que l’industrie des cokes prenne
de l’expansion. Puis c’est la crise, les salaires baissent et les familles polonaises sont rapatriées
vers les années 35. Quand la guerre éclate en Europe, la ville d’Auchel est la capitale de la
concession, comme dit l’historien, la ville compte 10 puits sur son territoire. C’est vers les années
50 qu’on a fermé la mine.
Karel Van Deuren
Article paru dans «FOTO» 8/81 p. 52-59, revue photographique (Pays-Bas)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------Photo: des corons du Nord à Gand
Le caractère documentaire de la photo est primordial chez le photographe Carl Uytterhaegen,
professeur à l’Académie des Beaux-Arts de Gand, sa ville natale, et qui expose actuellement un
portfolio intéressant sur les corons d’une ancienne localité minière, Auchel, dans le département
du Pas-de-Calais en France.
Il y a quelques années, Uytterhaegen s’est arrêté à Auchel par hasard. Bouleversé par les conditions de vie de ses habitants, il décida de leur apporter une certaine reconnaissance par le biais
de son objectif. Il choisit de s’intéresser à une famille de onze enfants. Il prit des milliers de clichés
sur place à épisodes réguliers, pendant cinq ans, de 1975 à 1980. Le résultat est saisissant. Il est,
si l’on veut «atroce», mais fort.
Très révélateur, tant au niveau de la sensibilité du voleur d’images qu’ au niveau de la perception artistique. Un art antiélitiste, antibeau. Un art de surprendre des questions dans les bigles du
petit Pierre ou dans la main protectrice de Bruno. Un art de débusquer la petite fleur sur les immondices, le jeu sur les terrils, la frileuse musique personnelle d’un mariage triste. L’art de saisir
l’apathie de toute une famille qui ne mange à sa faim qu’une fois par semaine. Aux Etats-Unis, au
Canada, en Allemagne ou ailleurs, ce documentaire, composé d’une sélection de cent cinquante
photos, trouverait sans doute, sans encombre un éditeur.
En Belgique, ce West pas si simple,... mais il faut espérer que Carl Uytterhaegen trouvera des
échos
propices grâce à cette exposition.
M. S.
LA LIBRE BELGIQUE, 15-1-1982.
(Arnold’s Art Gallery, Kraanlei à Gand, jusqu’au 4.2)
-------------------------------------------------------------------
SONNET POUR UN TERRIL
Quand nous aurons fini de pleurer le passé,
Sera-t-il là présent, pour nous écouter rire?
Lui qui, malgré les vents, n’a point cessé d’écrire
Sur ce plateau crayeux, d’un crayon mine usé.
Il a vu à ses pieds succomber la cité,
Aux martyrs de ses frères, assisté sans mots dire.
Farouche, il reste encor, comme ultime navire
De l’immense armada, quand tout aura coulé......
Souvent, à son égard, des gestes de colère
Comme mauvais sujet symbole involontaire
Noir capteur des idées qui bouchent l’horizon.
Pourtant il fut un jour, où , le voyant verdir,
Des hommes crurent en lui et reprirent raison.
La patience tenace est source d’avenir.
Pierre DELANNOY
(‘Cité3, catalogus, 2005 ISBN 90 775 8205 3)
---------------------------------------------------------------------Personne, aujourd’hui, ne peut s’imaginer ce qu’était la cité du n°3 d’Auchel (les corons du 3) au
temps du plein emploi, il y a 50 ans, quand j’y vivais une enfance heureuse. Quand l’on voyait
fumer les cheminées, signe de la présence du bonheur, en dépit de tout ce qu’on pouvait dire et
des douleurs engendrées par l’exploitation charbonnière. J’ai vécu de tout mon être cette époque
dite « bénie » ; pourquoi pas, après tout, si l’on considère le paternalisme — privé ou d’Etat—
comme une « bonne solution » . La vie battait son plein, les gens semblaient heureux. Les anciens, les survivants, restent nostalgiques de cet univers.
J’ai assisté à l’agonie de cet univers ; mais j’avais déserté. Avec la bénédiction
familiale, j’avais coupé le cordon ombilical qui relie à la cité chacun de ses membres. J’ai fait des
études. Je n’étais plus vraiment des « LEURS ». Je suis pourtant resté proche de ma cité. Je l’ai
servie, en tant qu’enseignant au lycée d’Auchel et par mes actions militantes bénévoles. Mais il
y avait la frontière ! La rue, qui sépare le Lycée de la cité. Quand NOUS franchissions cette frontière, « ILS » m’appelaient : « Monsieur ».
J’ai vu lentement se dégrader la situation. . Furtivement, la cité s’est vidée de son
sang et de son esprit. Au fur et à mesure que les anciens disparaissaient et avec eux, les revenus
de leurs retraites, la cité s’est enfoncée dans le chômage, l’assistanat, la misère, l’alcoolisme. Les
jeunes les plus courageux ou intelligents, s’en sont allés chercher « fortune » ailleurs, simplement
du travail. Les larmes des mères ont coulé, les poings des pères se sont serrés. Des fenêtres ont
été murées, des esprits se sont refermés . Ceux qui restaient s’étiolèrent, vieillirent et s’aigrirent,
même les enfants. Les jardins sont restés en friche . J’ai vu se flétrir l’univers de ma jeunesse
sans que quiconque ne songe à reconnaître son passé et la dignité de ses survivants...
Sauf un « étranger ». Passant là par hasard le grand homme maigre, discret mais
souriant, a porté son « regard » sur cette « fin d’un monde ». L’agonie d’une communauté que
certains considéraient, comme une quasi réserve d’Indiens, réservoir de voix , de bulletins de
vote. Carl Uytterhaegen a dévoilé, pour l’éternité, l’autre côté du miroir.
Bien sûr sont là, présentes, les images qui choquent ceux qui ne savent pas, ou qui
ferment les yeux, ou qui se persuadent que « cela » ne peut, ni ne doit plus exister. J’y ai pourtant retrouvé mes « souffrances ». Le petit garçon au ballon lumineux de ses espérances , dont je
savais dès le départ qu’elles seraient condamnées qu’à n’être rien, à ne pas être. Cette jeune fille
en fleur, future matrone acariâtre, ou virago d’un peuple de désespérés. Ce Don Juan de cité que
l’alcool finira par anéantir. Et tant d’autres angoisses. Tout ce qui existe encore et que des démolitions sans gloire ne feront que transplanter ailleurs. Aux traumatismes de l’agonie et du rejet, vient
s’ajouter celui de « l’exil ». Tout être privé du soutien de sa communauté ne peut que se disloquer,
moralement et physiquement. Le peu de chaleur qui demeure ne réchauffe que des maisons tombes ou des urnes dérisoires.
Pourtant, si les lueurs crépusculaires ont imprégné la pellicule, la vie sous toutes
ses facettes a maintenu l’espérance des clartés de l’aube. Sous chaque brume se cache le soleil.
Dans chaque noirceur, s’allume une lueur. Dans chaque lieu de misère, brille un moment précieux. Dans chaque dégénérescence, source une renaissance. Si un monde se meurt, un autre
est en gestation. Il y a des regards de haine mais des enfants qui rient. Il y a des gestes de provocateurs , des attitudes de parias, des hommes qui hésitent et tremblent … mais leurs enfants
jouent avec des riens , avec le vent , avec leurs rêves. Il y a des femmes qui vieillissent mais leurs
regards restent un défi qui invite à la lutte, à l’espérance.
Aujourd’hui dans le charnier de briques et de tuiles, poussent des tiges de fer, d’où naissent de nouvelles maisons que l’on uniformise en couleur. L’angoisse reste. Mais le vieux maître
des lieux, le terril, veille. Lui, que l’on disait stérile, se couvre de verdures, des arbres y poussent,
l’espoir revient.
A l’heure de l’infinie puissance médiatique, aucune parcelle d’humanité ne devrait
disparaître sans qu’il en reste une trace . Tout acteur de cette puissance devrait avoir le devoir de
témoigner.
Carl Uytterhaegen a témoigné. Conscient de la dignité des humbles, il a mis son
regard au service de leur mémoire. Il était de mon devoir, au nom de mon enfance, de ceux qui
furent mon passé et de ceux qui sont mon avenir, de lui dire simplement, merci.
Pierre DELANNOY
janvier 2005
(Rosati d’Artois)
(‘Cité3, catalogus, 2005 ISBN 90 775 8205 3)
---------------------------------------------------------Carl Uytterhaegen : Cité 3 en noir et blanc
« En photo, la vitesse ça n’existe pas », en tout cas, pas pour Carl Uytterhaegen, photographe
belge flamand qui peut mettre des décennies avant de livrer à son public, le fruit de son travail.
Il aura ainsi mis trente ans avant d’exposer pour la première fois à Gand, en Belgique, les photos qu’il a réalisées à partir de 1975, à Auchel, dans les corons de la cité 3, où la coïncidence l’a
conduit, un jour, sur la route d’un retour de vacances. Des images figées, en noir et blanc ; beaucoup de portraits faits entre 1975 et 1982… et refaits dans les années 2000. Trente ans durant
lesquels ses personnages, Jean-Pierre et les autres, ont grandi, ont vieilli. Trente ans pour que la
marque du temps se révèle sur les visages et dans les yeux de gens vivant dans un environnement social et urbain qui n’a cessé de se dégrader, devenant un miroir dans lequel nombre d’habitants du pays minier peinent aujour-d’hui à se regarder. C’est sans doute la raison pour laquelle,
Carl Uytterhaegen n’a pas trouvé grand monde chez nous pour lui prêter un œil (et une oreille)
attentif. Dommage, car chaque déclic a été le prolongement d’un regard humain qui « a mis, pour
l’éternité, ces gens-là en vedette ». Pierre Delannoy, membre de la société littéraire et artistique
des Rosati d’Artois qui connaît bien la cité du 3 d’Auchel, pour y avoir grandi, a été l’un des rares
« supporters » de Carl Uytterhaegen. Bien qu’ayant coupé le cordon ombilical qui reliait la cité à
chacun de ses membres, il a assisté à l’agonie d’un univers dont il est resté tout proche en tant
que professeur au collège-lycée d’Auchel, installé au début des années soixante dans les grands
bureaux de la cité 3. Lui, a bien compris, que le travail du photographe n’avait rien de négatif. Au
contraire, il a redonné à Jean-Pierre et les autres, une fierté qu’ils avaient oubliée à l’ombre d’un
terril qui disparaît maintenant progressivement du paysage… Comme les rues de corons, partie
bientôt invisible d’un patrimoine qui ne sera plus que culturel et social. Ceux qui se souviendront
de la cité 3, l’auront connue, comme ils se souviennent d’un être cher passé de la vie à la mort.
Philippe Vincent-Chaissac
L’Echo du Pas-de-Calais n°65 - Juin 2005