PAI06.316.1 Tô a pwa-coro-mûrû - Ka vi pè ârè kâmö La
Transcription
PAI06.316.1 Tô a pwa-coro-mûrû - Ka vi pè ârè kâmö La
PAI06.316.1 Tô a pwa-coro-mûrû - Ka vi pè ârè kâmö La sage-femme Nom de clan : Mweu Lieu d’enregistrement : Tribu de Monéo (Ponérihouen) Date d’enregistrement : juin 2006 Langue : a’jië, paicî, français Genre : Vi rhènô (récit de vie) Enquêteur : Adeline KAWA. Transcription : Adeline KAWA, Yamel EURITEIN, Samuel GOROMIDO. Résumé : Ce récit retrace l’histoire de Madame SIMEY POIRENGNIMOU, ex-sage femme kanak. Elle relate son expérience et nous donne quelques explications sur cette pratique traditionnelle : l’utilisation des plantes médicinales ainsi que les interdits qui les accompagnent. Elle est l’une des dernières femmes ayant préservé ce savoir. Cette pratique traditionnelle est amenée à disparaître. Go tapo wakë mâ wë nyiâ kô(ARAMIOU Marceline) nâ go bwa pwa êrêilu î jèè nâ jaa Gö rhavûû wakè gövu nyanya (ARAMIOU Marcelline) na gö pârörö nédö [xi-nya]. Ê diri tâmôgöri mûrû bë ânâ mûrû nâ kë gè kô(MOREO SEE Simey) Pârâ vi a’pâgürü ka mi xè gèènya (MOREO SEE Simey). Tèèpa doté ânâ rèè nyâ tââ iti jii nâ âju nâpô Béa ânâ câ pâri cè loto târâ pi ia âboro nâ goro doté. wëgo ânâ go nyê pwacoo-ro-mûûrû nânî nâpô [Pârâ] daata, céré tö ka tö[vè] mwâi rai névâ. Na da pôrô [mâ] na waciö, na wii rö névâ na kâmö ka vi pè ârè. tèèpa èpo ilèri mâ nyiâ kârâ èpo ânâ rèè mê nâ porowâ kô târâ pi tèèpa èpo.U nâbwé wakë kô goro pi tèèpa èpo ânâ nâ 2001 béa ânâ tèèpa ilèri ânâ rèè nyâ pi-tuu tërë nâ pwa pi tèèpa èpo Céré vi na ka rhâwaa-è na pârâ bwè xè névâ. Na wii na rha bwè ré gö vi pè ârè o’yari xi-e rèi [nédö] 2001. ânâ tââ cè dù dua-adè nâ pwacowé ,nâ pwa èpo këru, â rèè mûrû mê nâu côô gèè kô.  é pwa mâ é wâdo wâi târâ i tô ilèri, ba nâ é picêrêê Na ki bari tâwé na rha bwè ka mèri curu kui xi-e, curu vi na kaa tö, waa gèè-nya, cèki waa wâyö bwè xèi deewi cèki tâwé na bwè. Yawi, pârâ bwè, wè céré dè vi pè ârè o’yari mâ vi nââbé-ré. Wë gèè ânâ nyiê pwa përë nâ pi Gèè-nya na tuwiri pwé, na wii câ-ata-ri goro doro upwârâ mâ na deewi ré na nââ cèki wâyö wëtëpwé tèèpa ilèri nâ rèè na bwè cèki tâwé. wâdo i jawé téa go nâ rèè J’ai commencé à travailler avec ma maman (ARAMIOU Marcelline) depuis l’âge de 10 ans. Tous ces savoirs proviennent de ma grand-mère (MOREO SEE Simey). Les docteurs étaient installés trop loin de la tribu. Dans le temps, il n’y avait pas assez de voitures pour se rendre chez le médecin. Il y avait donc une femme qui faisait les accouchements à la tribu. Les femmes de la tribu viennent accoucher à la maison. Mon dernier accouchement remonte à 2001. Autrefois, les femmes s’entraidaient lors d’un accouchement. Lorsqu’une femme et son mari voulaient avoir un enfant et qu’elle n’y arrivait pas, ils venaient chez ma grand-mère, qui lui faisait boire des plantes médicinales qui ont la vertu de rendre enceinte. Ma grand-mère la massait de temps en temps avec une plante médicinale jusqu’à ce qu’elle soit enceinte. Il existe picêrêê ba nyiê wâi târâ Ânâ é picêrêê cè pwi jèè ilèri â jèè nyiê pi wéari é bwëti ba pwa nâ èèë go Na ki tâwé na bwè, na wii na mââyö ré nè yè waa törhûû. Tô a pwa-coro-mûrû ânâ é pi côô tèèpa ilèri nâ rèè picêrêê Go tâmôgöri ê wâi târâ mâ rèè pi wâgöturu tèèpa ilèri nâ rèè picêrêê Nyiê pwa mwârâ wâi târâ mâ jèè töpwö bwëti èpo nâ nîgé nâ nââ wë nyiâ kê nâ câé tââ bwëti Kâmö ka vi pè ârè na waa törhûû bwè ka tâwé. Gö tâwai deewi cèki da yôra na bwè ka tâwé. Béa ânâ câ jèè ca pwa jèkutâ go âboro picêrêê Yawi, céré da êrê na ki wii na bwè ka tâwé. Nâ-èë goo tô ilèri picêrêê ânâ pwicîrî nâ jèè pi pwa jèkuta mâ pwa mâpea go é ba é tô aamwâri Céré da tëvëri bwè ka tâwê, na arii na bwè ka tâwé. E nyâ tââ porowâ téa go ê töötu nâé pi côô èpo nâ Na da tù xèi wêêmwâ. tèèpa ilèri nâ rèè picêrêê ânâ podaü wâru nâ èë kërë ex: pwicîrî nâ rèè tââ goro nâ au pwa ilö Béa ânâ jèè cipa cîrî mâ é tèèpa i èpo â jèè mwâ bërë nâ cè ârâbwei kê mâ pwa cè atë kê I èpo ânâ pi tèèpa é nânâ cè éré na wâiti jii nâpô Bwè ka tâwé na pôrô na mââyö xi-e: Ex: Na da tö bûrû yéé. Pwacowé nâ jèè côô ê mâ wë nyiâ kê ba nyiê nâ èë-goo O bwa nyiê êrêcié mâ êrêpëpé parui nâ go mâ jèè mwâ bërë pâdari ruu I tô a-pwa-coro-mûrû ânâ é wéari itô a picêrêê.E tâmôgöri mâ é inâ jèurû parui kârâ i èpo nâ é tu-cai bërë-nââ wë nyiâ kê Na da pâri na ki yè tö rhûû o’yari mâ pâni-e. Gèré mâ rhâwaa-ru rèi kariri na kavùè varui. E nyê tâmôgöri mwârâ mâ é inâ ê töötu nâ o pi tèèpa nâ i èpo Na tuwiri [pwé xi-e], mâ tâwai nédaa ré na ârè na o’yari. Na ki da tö e na o’yari rö pwé pâni-e, gö tuwiri pwé pâni-e xèi deewi. Yawi, gèré târi ki ârè na oryari, gèré waa mêrê xie, mwââlöö xi-e, ‘ valise ‘ xi-e. Na ki ârè na o’yari, na ârè rö ka tö [vè] mwâi rai névâ. Bwè ka vi pè ârè, na waa tö rhûû bwè ka bomûû, na tuwiri pwé, cèki tâwai kanîwî varui i o’yari rö pwé pâni-e. des feuilles ou des lianes qui aident la femme à tomber enceinte. Lorsqu’une femme était enceinte, on surveillait sa grossesse, parce qu’il y avait des interdits à ne pas transgresser. La sage-femme surveille les femmes enceintes. Je sais quelle plante est utilisée pour que la femme soit en forme. Ou encore quand l’enfant est mal placé dans le ventre de sa maman, je le remets à sa place en massant son ventre avec une plante. Autrefois, on ne divulguait pas L’information comme quoi une femme attendait un enfant. Les gens ne parlaient pas des souffrances de la femme enceinte et ne la critiquait pas, c’était interdit, parce que la femme enceinte était sacrée. Elle ne sortait pas de la maison jusqu’au jour de l’accouchement La femme enceinte avait beaucoup drinterdits : Ex : Elle ne restait pas près d’un four. Autrefois, nous attendions que l’enfant naisse pour ainsi préparer son linge et sa valise. Lorsqu’un enfant naît, il voit le jour dans un endroit éloigné de la tribu. On ne pouvait pas voir l’enfant et sa maman, [ni l’entendre] C’était seulement au bout de 3 à 4 mois que nous pouvions rendre visite à l’enfant. La sage-femme surveillait la femme enceinte en posant ses mains sur son ventre, cela lui permettait de savoir combien de mois avait l’enfant. En la touchant, elle pouvait savoir également le jour exact de la naissance du bébé. Nâ pi tèèpa i èpo â jèè nâ mâ é wâdo nû köru ba nâ wâdé i nâ nâ ê â jèè pwa mâ pwaa kê buru kârâ èpo ânâ jèè pwa goro wë Na ki wê ârè na o’ari, gèré nââ wâyö-é nu köru, cèki gââ léwé o’yari, mâ uö rha mwa (bûrûmatéo). jèè nyê pwa mâ é wado jawé ba E nââ yè-è baree rhëë né, pè nâ o nûa bwëti nânââ ê gââ baree léwé o’yari. Pa nyiâ kârâ èpo ânâ rèè nyiê pa-di èpo kërë Rèè ijaa doro jawé(lölö),doro tué,doro écêrê Pârâ pâni o’yari, céré pè jî o’yari. Céré ara deewi (mèè lölö, mèè yuyuti, dee dôrhê), cèki wii na ji êrê (jârâ-ê). Nyê wâru wâi târâ âboro picêrêê Na pôrô na deewi vèki bwè ka vi ëri: târa mâ rèè cibwa podau mââgé târâ töpwö bwëti i èpo nâ nânâ wë nyâ kê târâ mâ é pi tèèpa èpo bwëti na wii na deewi vèki pè tömâ pèi na wii na deewi vèki nââ e o’yari rö pwé pâni-e na wii na deewi vèki waa e ki ârè i o’yari na wii na deewi vèki pè tömâ wara Na ki gö méâ waa rha bwè ka tâwé, gö tâwai kanîwî varui i o’yari rö pwé-é. târa pa coo domi Téa go nâbë nî ânâ pârî mâ go inâ jèurû parui kârâ tô jèè âboro nâ é picêrêê wiènâ go nyê po nîârî ê coo Dès que l’enfant est né, nous lui donnons à boire du jus de coco vert, cela permettait de laver son ventre et nous lui faisions cuire un taro (bûrûmatéo) que nous lui donnions. On lui donnait également à l’enfant de l’eau douce, qui lui permettait de rincer son estomac. Les mamans allaitaient leurs enfants au sein. Elles mangeaient des feuilles (cœurs de citrouille, coeurs de chouchoute, feuilles de choux kanak) Il existe plusieurs sortes de plantes médicinales destinées à la femme enceinte : pour calmer les douleurs pour bien placer l’enfant dans le ventre de sa mère pour faciliter l’accouchement pour éviter les hémorragies Encore aujourd’hui, je peux savoir, rien qu’en regardant une femme enceinte, de combien de mois elle est enceinte.