PAI06.316.1 Tô a pwa-coro-mûrû - Ka vi pè ârè kâmö La

Transcription

PAI06.316.1 Tô a pwa-coro-mûrû - Ka vi pè ârè kâmö La
PAI06.316.1
Tô a pwa-coro-mûrû - Ka vi pè ârè kâmö
La sage-femme
Nom de clan : Mweu
Lieu d’enregistrement : Tribu de Monéo (Ponérihouen)
Date d’enregistrement : juin 2006
Langue : a’jië, paicî, français
Genre : Vi rhènô (récit de vie)
Enquêteur : Adeline KAWA.
Transcription : Adeline KAWA, Yamel EURITEIN, Samuel GOROMIDO.
Résumé : Ce récit retrace l’histoire de Madame SIMEY POIRENGNIMOU, ex-sage femme kanak. Elle
relate son expérience et nous donne quelques explications sur cette pratique traditionnelle :
l’utilisation des plantes médicinales ainsi que les interdits qui les accompagnent. Elle est l’une des
dernières femmes ayant préservé ce savoir. Cette pratique traditionnelle est amenée à disparaître.
Go tapo wakë mâ wë nyiâ
kô(ARAMIOU Marceline) nâ go
bwa pwa êrêilu î jèè nâ jaa
Gö rhavûû wakè gövu
nyanya (ARAMIOU Marcelline)
na gö pârörö nédö [xi-nya].
Ê diri tâmôgöri mûrû bë ânâ
mûrû nâ kë gè kô(MOREO SEE
Simey)
Pârâ vi a’pâgürü ka mi xè gèènya (MOREO SEE Simey).
Tèèpa doté ânâ rèè nyâ tââ iti
jii nâ âju nâpô
Béa ânâ câ pâri cè loto târâ pi
ia âboro nâ goro doté. wëgo
ânâ go nyê pwacoo-ro-mûûrû
nânî nâpô
[Pârâ] daata, céré tö ka tö[vè]
mwâi rai névâ.
Na da pôrô [mâ] na waciö, na
wii rö névâ na kâmö ka vi pè
ârè.
tèèpa èpo ilèri mâ nyiâ kârâ
èpo ânâ rèè mê nâ porowâ kô
târâ pi tèèpa èpo.U nâbwé
wakë kô goro pi tèèpa èpo ânâ
nâ 2001
béa ânâ tèèpa ilèri ânâ rèè nyâ
pi-tuu tërë nâ pwa pi tèèpa èpo
Céré vi na ka rhâwaa-è na pârâ
bwè xè névâ. Na wii na rha
bwè ré gö vi pè ârè o’yari xi-e
rèi [nédö] 2001.
ânâ tââ cè dù dua-adè nâ
pwacowé ,nâ pwa èpo këru, â
rèè mûrû mê nâu côô gèè kô. Â
é pwa mâ é wâdo wâi târâ i tô
ilèri, ba nâ é picêrêê
Na ki bari tâwé na rha bwè ka
mèri curu kui xi-e, curu vi na
kaa tö, waa gèè-nya, cèki waa
wâyö bwè xèi deewi cèki tâwé
na bwè.
Yawi, pârâ bwè, wè céré dè vi
pè ârè o’yari mâ vi nââbé-ré.
Wë gèè ânâ nyiê pwa përë nâ pi Gèè-nya na tuwiri pwé, na wii
câ-ata-ri goro doro upwârâ mâ na deewi ré na nââ cèki wâyö
wëtëpwé tèèpa ilèri nâ rèè
na bwè cèki tâwé.
wâdo i jawé téa go nâ rèè
J’ai commencé à travailler avec
ma maman (ARAMIOU
Marcelline) depuis l’âge de 10
ans.
Tous ces savoirs proviennent de
ma grand-mère (MOREO SEE
Simey).
Les docteurs étaient installés
trop loin de la tribu.
Dans le temps, il n’y avait pas
assez de voitures pour se
rendre chez le médecin. Il y
avait donc une femme qui
faisait les accouchements à la
tribu.
Les femmes de la tribu
viennent accoucher à la
maison. Mon dernier
accouchement remonte à 2001.
Autrefois, les femmes
s’entraidaient lors d’un
accouchement.
Lorsqu’une femme et son mari
voulaient avoir un enfant et
qu’elle n’y arrivait pas, ils
venaient chez ma grand-mère,
qui lui faisait boire des plantes
médicinales qui ont la vertu de
rendre enceinte.
Ma grand-mère la massait de
temps en temps avec une
plante médicinale jusqu’à ce
qu’elle soit enceinte. Il existe
picêrêê ba nyiê wâi târâ
Ânâ é picêrêê cè pwi jèè ilèri â
jèè nyiê pi wéari é bwëti ba
pwa nâ èèë go
Na ki tâwé na bwè, na wii na
mââyö ré nè yè waa törhûû.
Tô a pwa-coro-mûrû ânâ é pi
côô tèèpa ilèri nâ rèè picêrêê
Go tâmôgöri ê wâi târâ mâ rèè
pi wâgöturu tèèpa ilèri nâ rèè
picêrêê
Nyiê pwa mwârâ wâi târâ mâ
jèè töpwö bwëti èpo nâ nîgé nâ
nââ wë nyiâ kê nâ câé tââ
bwëti
Kâmö ka vi pè ârè na waa
törhûû bwè ka tâwé.
Gö tâwai deewi cèki da yôra na
bwè ka tâwé.
Béa ânâ câ jèè ca pwa jèkutâ
go âboro picêrêê
Yawi, céré da êrê na ki wii na
bwè ka tâwé.
Nâ-èë goo tô ilèri picêrêê ânâ
pwicîrî nâ jèè pi pwa jèkuta mâ
pwa mâpea go é ba é tô
aamwâri
Céré da tëvëri bwè ka tâwê, na
arii na bwè ka tâwé.
E nyâ tââ porowâ téa go ê
töötu nâé pi côô èpo nâ
Na da tù xèi wêêmwâ.
tèèpa ilèri nâ rèè picêrêê ânâ
podaü wâru nâ èë kërë ex:
pwicîrî nâ rèè tââ goro nâ au
pwa ilö
Béa ânâ jèè cipa cîrî mâ é tèèpa
i èpo â jèè mwâ bërë nâ cè
ârâbwei kê mâ pwa cè atë kê
I èpo ânâ pi tèèpa é nânâ cè éré
na wâiti jii nâpô
Bwè ka tâwé na pôrô na
mââyö xi-e: Ex: Na da tö bûrû
yéé.
Pwacowé nâ jèè côô ê mâ wë
nyiâ kê ba nyiê nâ èë-goo
O bwa nyiê êrêcié mâ êrêpëpé
parui nâ go mâ jèè mwâ bërë
pâdari ruu
I tô a-pwa-coro-mûrû ânâ é
wéari itô a picêrêê.E tâmôgöri
mâ é inâ jèurû parui kârâ i èpo
nâ é tu-cai bërë-nââ wë nyiâ kê
Na da pâri na ki yè tö rhûû
o’yari mâ pâni-e.
Gèré mâ rhâwaa-ru rèi kariri
na kavùè varui.
E nyê tâmôgöri mwârâ mâ é inâ
ê töötu nâ o pi tèèpa nâ i èpo
Na tuwiri [pwé xi-e], mâ
tâwai nédaa ré na ârè na
o’yari.
Na ki da tö e na o’yari rö pwé
pâni-e, gö tuwiri pwé pâni-e
xèi deewi.
Yawi, gèré târi ki ârè na oryari,
gèré waa mêrê xie, mwââlöö
xi-e, ‘ valise ‘ xi-e.
Na ki ârè na o’yari, na ârè rö ka
tö [vè] mwâi rai névâ.
Bwè ka vi pè ârè, na waa tö
rhûû bwè ka bomûû, na tuwiri
pwé, cèki tâwai kanîwî varui i
o’yari rö pwé pâni-e.
des feuilles ou des lianes qui
aident la femme à tomber
enceinte.
Lorsqu’une femme était
enceinte, on surveillait sa
grossesse, parce qu’il y avait
des interdits à ne pas
transgresser.
La sage-femme surveille les
femmes enceintes.
Je sais quelle plante est utilisée
pour que la femme soit en
forme.
Ou encore quand l’enfant est
mal placé dans le ventre de sa
maman, je le remets à sa place
en massant son ventre avec
une plante.
Autrefois, on ne divulguait pas
L’information comme quoi une
femme attendait un enfant.
Les gens ne parlaient pas des
souffrances de la femme
enceinte et ne la critiquait pas,
c’était interdit, parce que la
femme enceinte était sacrée.
Elle ne sortait pas de la maison
jusqu’au jour de
l’accouchement
La femme enceinte avait
beaucoup drinterdits : Ex : Elle
ne restait pas près d’un four.
Autrefois, nous attendions que
l’enfant naisse pour ainsi
préparer son linge et sa valise.
Lorsqu’un enfant naît, il voit le
jour dans un endroit éloigné de
la tribu.
On ne pouvait pas voir l’enfant
et sa maman, [ni l’entendre]
C’était seulement au bout de 3
à 4 mois que nous pouvions
rendre visite à l’enfant.
La sage-femme surveillait la
femme enceinte en posant ses
mains sur son ventre, cela lui
permettait de savoir combien
de mois avait l’enfant.
En la touchant, elle pouvait
savoir également le jour exact
de la naissance du bébé.
Nâ pi tèèpa i èpo â jèè nâ mâ é
wâdo nû köru ba nâ wâdé i nâ
nâ ê â jèè pwa mâ pwaa kê
buru kârâ èpo ânâ jèè pwa goro
wë
Na ki wê ârè na o’ari, gèré nââ
wâyö-é nu köru, cèki gââ léwé
o’yari, mâ uö rha mwa
(bûrûmatéo).
jèè nyê pwa mâ é wado jawé ba E nââ yè-è baree rhëë né, pè
nâ o nûa bwëti nânââ ê
gââ baree léwé o’yari.
Pa nyiâ kârâ èpo ânâ rèè nyiê
pa-di èpo kërë
Rèè ijaa doro jawé(lölö),doro
tué,doro écêrê
Pârâ pâni o’yari, céré pè jî
o’yari.
Céré ara deewi (mèè lölö, mèè
yuyuti, dee dôrhê), cèki wii na
ji êrê (jârâ-ê).
Nyê wâru wâi târâ âboro
picêrêê
Na pôrô na deewi vèki bwè ka
vi ëri:
târa mâ rèè cibwa podau
mââgé
târâ töpwö bwëti i èpo nâ nânâ
wë nyâ kê
târâ mâ é pi tèèpa èpo bwëti
na wii na deewi vèki pè tömâ
pèi
na wii na deewi vèki nââ e
o’yari rö pwé pâni-e
na wii na deewi vèki waa e ki
ârè i o’yari
na wii na deewi vèki pè tömâ
wara
Na ki gö méâ waa rha bwè ka
tâwé, gö tâwai kanîwî varui i
o’yari rö pwé-é.
târa pa coo domi
Téa go nâbë nî ânâ pârî mâ go
inâ jèurû parui kârâ tô jèè
âboro nâ é picêrêê wiènâ go
nyê po nîârî ê coo
Dès que l’enfant est né, nous
lui donnons à boire du jus de
coco vert, cela permettait de
laver son ventre et nous lui
faisions cuire un taro
(bûrûmatéo) que nous lui
donnions.
On lui donnait également à
l’enfant de l’eau douce, qui lui
permettait de rincer son
estomac.
Les mamans allaitaient leurs
enfants au sein.
Elles mangeaient des feuilles
(cœurs de citrouille, coeurs de
chouchoute, feuilles de choux
kanak)
Il existe plusieurs sortes de
plantes médicinales destinées à
la femme enceinte :
pour calmer les douleurs
pour bien placer l’enfant dans
le ventre de sa mère
pour faciliter l’accouchement
pour éviter les hémorragies
Encore aujourd’hui, je peux
savoir, rien qu’en regardant
une femme enceinte, de
combien de mois elle est
enceinte.