ny hafatra sy fanabeazana ampitain `ny mamatonalina ao amin `ny

Transcription

UNIVERSITE D’ANTANANARIVO
ECOLE NORMALE SUPERIEURE
C.E.R. LETTRES MALGACHES
FIKAROHANA HAHAZOANA NY MARI-PAHAIZANA
CERTIFICAT D’APTITUDE PEDAGOGIQUE DE L’ECOLE NORMALE
(C.A.P.E.N.)
NY HAFATRA SY FANABEAZANA
AMPITAIN’NY MAMATONALINA AO
AMIN’NY ASA SORANY.
MPANOLOTRA: RASOLOFOARIVONY
HASINANTENAINA NARIMAMPIONONA
MPITARIKA : MONSIEUR ANDRIAMANATSILAVO SETH
(Maître de conférences)
Date de Soutenance. 29 Août 2011
-ANTANANARIVO 2012-
i
TENY FANOLORANA
Fa misy ireo Solofo, ho dimby mitantara
Hamongatra ny takona, ho zavatra azo ambara
Ampahany amin’ireny, toa singa notsongaina.
Kely toa tsy inona! Kanefa tantaraina.
‘Lay “Ny Mamatonalina”, anarana nindramina
Finidy hanompanana,’ty asa fikarohana
Napongatra daholo, ka mitsikafonkafona
Vinaky toy ny sary, ny zavatra ‘zay takona.
Dia vaka koa ny saina, fa toetra tsy nampoizina
Harena sesehena, raha toa mandini-tena
Saingy tsy ho takatra, raha tsy eo ianao mpikaroka.
Hampita fahalalana ho an’ireo taranaka.
Fa ny tantarantsika dia riba fototeny
Antokom-piainantsika, voafaokan’izy ireny
Ireo no tonga soratra, dia soratra sy teny
Izany hoe; tantara, tantaram-pireneny.
Dia niara-resy lahatra, fa avy amin’ny sora-tanana
‘Reo kanto izay narafitra, miraki-panabeazana
Koa rariny indrindra, raha toa ampahafantarina
ISAORANA IANAREO FA TIA NY TANINDRAZANA!
Mirary anao hisandratra, handrobona hatrany
SOLOFO ho dimbiasan’ny taranak’ity tany
Hikaroka, hamongatra, handalina mpanoratra
Tahiry feno hasina, havoitran-dahatsoratra
Ny Mamatonalina, Novambra 2012
ii
TENY FISAORANA
Eo anatrehan’ny fahavitan’izao asa fikarohana izao dia tsapanay ny
fahasoavan’Andriamanitra Andriananahary, tsy mitsahatra mirotsaka aminay, ka
atolotray Azy ny dera, ny laza, ny voninahitra ary ny fisaorana noho ny fitantanany
ny fiainanay nandritra ny fianaranay sy ny fandrafetana izao boky izao.
Sitrakay ihany koa ny fiaraha-miasa sy ny fifanohanana samihafa
nahatontosana ny asanay, ka tsy hainay ny hangina, noho ny fitiavana sy ny
fandavan-tena lehibe nasehon’ireo sokajina olona rehetra niara-dia taminay.
Isaorana manokana ireo mpampianatra, nahafoy fotoana sy hery, nanaiky
nitarika sy nitsara izao asa izao.
Anisan’izany, Andriamatoa RATREMA William, Maître de Conférences,
filoha mpitarika ny vondron’ny mpitsara izao asa izao. Nanaiky niara-niasa taminay
ianao, na dia teo aza ireo adidy amana andraikitra samihafa sahaninao, ka dia
mendrika fisaorana izany. Andriamanitra anie homba anao hatrany.
Ankasitrahana ihany koa ianao Andriamatoa RAJAONARISON Jean
Edouard, mpampianatra eto amin’ny ENS, mpitsara izao fikarohana izao. Tsy
miafina aminay tokoa, Andriamatoa mpitsara ny asa iandraiketanao rehetra, kanefa
dia fisaorana no atolotra anao, noho ny fahazotoana sy fahafoizan-tenanao nitsara
izao asanay izao. Ilay Andriananahary hitahy anao sy ny fianakavianao
mandrakariva.
Tolorana fisaorana sy fankasitrahana eram-po sy eram-panahy ihany koa
ianao, Andriamatoa ANDRIAMANATSILAVO Seth, Maître de conférences,
nitarika, nanoro lalana, nanitsy ary nanampy be dia be tamin’ny fananganana ny asa
fikarohana. Honeran’Andriamanitra avokoa anie izay rehetra lany, nentinao nanampy
anay : na hery na fotoana.
Isaorana feno, ireo mpampianatra rehetra tsy an-kanavaka niara-nisalahy ka
nampianatra sy nanofana anay teto anivon’ny E.N.S. Singaninay manokana
amin’izany ianao Andriamatoa RANDRIAMAHAZO Jean Claude, izay lehiben’ny
Sampam-piofanana ho mpampianatra malagasy. Mankasitraka tompoko.
Omenay ny fisaorana sy ny fankatelemana feno ihany koa i Pasteur
SOAVINARIVO Tiburce, izay angady nananana sy vy nahitana izao asa fikarohana
iii
izao. Andriamanitra anie hampitombo hatrany ny talenta efa ao aminao, ary
hambinina amin’izay rehetra atao anie ianao sy ny ankohonanao.
Isaorana ianao Andriamatoa RAKOTOARISON Angelo, izay Ray mpiahy ny
andiany nisy anay tao amin’ny Ecole Normale Supérieure, noho ireo torohevitra sy
tari-dalana maro nomenao anay.
Tsy hadinoina ianareo namana mpiara-mianatra sy mpifanohana ara-tsaina
taminay nandritra ny fanaovana ny asa. Avahanay amin’izany ireo rehetra tao
amin’ny andiany V.A.H.A.T.R.A.
Isaorana ireo tapaka sy namana, havana aman-tsakaiza, fianakaviana
nankahery sy nanolo-tsaina nentina nandrafitra ny asa. Ankasitrahana ianareo Ray
aman-dreny nitrotro anay am-bavaka, nanampy ara-tsaina tokoa izany. Isaorana ny
mpiray tampo noho ny fifanohanana teo am-piatrehana ny asa.
Tsaroanay eto ihany koa anefa Itompokolahy RASOLOARIMANGA
Charles, izay nitondra fanampiana lehibe tokoa tamin’ny fanatanterahanay ny asa.
Hotahiana anie ny fahatsiarovana azy.
Farany, fisaorana feno no atolotra anao Ramatoa ANDRIANARIMANANA
Arivola vadiko, noho ireo fanohanana ara-tsaina sy fankaherezana samihafa
nataonao. Noheverinao ho anisan’ny zava-dehibe taminao ihany koa ny mahakasika
ny fianarako, ka dia mankasitraka. Hoambinin-java-manasatra anie ianao, ho mamy
tian’ny vola.
Misaotra tompokolahy, mankasitraka tompokovavy!
RASOLOFOARIVONY Hasina.
iv
FANONDROAN-TAKILA
Teny fanolorana
Fisaorana
Fanondroan-takila
0.
TENY FAMPIDIRANA ANKAPOBENY
1
0.1.
Tari-dresaka
1
0.2.
Fanolorana ny lohahevitra
1
0.3.
Anton’ny safidy
1
0.4.
Petrakolana
2
0.5.
Petrakevitra
2
0.6.
Tanjona
3
0.7.
Fomba fanatanterahana ny asa
3
0.8.
Ny olana nosetraina
3
0.9.
Vahaolana
4
0.10.
Fanazavana ny haitsikera
4
0.11.
Fetran’ny asa
5
0.12.
Drafitra
6
FIZARANA VOALOHANY: Ny Mamatonalina sy ny fiainany
7
Toko I : Ny Mamatonalina amin’ny maha olon-tsotra azy
9
1.1.
Ny loharano nipoirany
9
1.1.1. ny ray aman-dreniny
9
1.1.2. ny iray tampo aminy
9
1.2.
1.1.3. ny fiaviany
10
Ny fanabeazana sy ny fianarana azony
10
1.2.1. ezaka sy fikirizany manokana
10
1.2.2. fanabeazana tany an-tsekoly, sy fanofanana
11
1.2.2.1. Fianarana ankapobeny
11
1.2.2.2.fianarana ambony
12
1.2.2.3.fiofanana sy fanofanana samihafa
12
1.2.3. ny mari-pahaizana ananany
1.3.
13
1.2.3.1. teo amin’ny fianarana ankapobeny
13
1.2.3.2. teo amin’ny fianarana ambony
14
1.2.3.3.teo amin’ny fanofanana sy fiofanana samihafa.
14
Ny tokantranony
15
1.3.1. Ny vadiny
15
v
1.3.2. Ny zanany
15
1.3.3. Ny rafozany
16
Toko II: Ny Mamatonalina sy ny andraikiny
17
2.1.
eo anivon’ny fianakaviana sy ny ankohonana
17
2.1.1. ny andraikitry Ny Mamatonalina amin’ny maha raim-pianakaviana azy
17
2.2.
2.3.
2.1.1.1. fanatonana akaiky ny ankizy
17
2.1.1.2. fomba fitaizana miainga amin’ny zava-miseho
19
2.1.1.3. Fomba fitaizana hentitra
20
2.1.2. ny andraikitry Ny Mamatonalina amin’ny maha kamboty azy
21
2.1.3. ny andraikitry Ny Mamatonalina amin’ny maha zoky azy
21
eo anivon’ny Fiarahamonina
22
2.2.1. ny andraikitry Ny Mamatonalina amin’ny maha mpanao gazety
22
2.2.2. Ny Mamatonalina sy ny andraikiny ao amin’ny UNICEF
23
2.2.3. Ny Mamatonalina sy ny andraikiny amin’ny maha olon-tsotra azy
25
Ny Mamatonalina sy ny Fiangonana
25
2.3.1. Ny Mamatonalina : Mpitandrina
26
2.3.2. Ny Mamatonalina: Raiamandreny am-panahy
27
2.3.3. Ny Mamatonalina: Mpitaiza ny Kristiana
27
Toko III:Ny Mamatonalina sy ny dingana aman-tsetram-piainana nolalovany
29
3.1.
teo anivon’ireo manodidina azy akaiky
29
3.1.1. ny lafiny ratsy
29
3.1.2. ny lafiny tsara.
30
teo amin’ny fiarahamonina
30
3.2.1. tamin’ny asa fanaovan-gazety
30
3.2.2. ny fifandraisan’ny mpiara-monina taminy
38
3.2.3. lafiny fanabeazana sy fibeazana
31
amin’ny maha mpitandrina azy
32
3.3.1. Ireo zava-tsarotra niseho tamin’ny asany.
32
3.3.2. Ireo nahitany fahafaham-po
33
3.2.
3.3.
FIZARANA FAHAROA: Ny Mamatonalina sy ny maha mpanakanto azy
35
Toko I: Ny loharanon’ny aingam-panahiny.
37
1.1.
Fahaiza-manao voajanahary, sy nolovaina tamin’ny ray aman-dreny
37
1.1.1. ny maha loharanon’ny aingam-panahy ny rainy
37
1.1.2. ny zokiny
38
1.1.3. talenta voajanahary
38
vi
1.2.
aingam-panahy vokatry ny zava-misy
39
1.2.1. zava-misy eo/teo amin’ny fiainany
39
1.2.1.1. noho izy kamboty
39
1.2.1.2. Ny nahafatesan’ny zanany
40
1.2.1.3. ny fanaovany ny asan’ny mpitandrina
41
1.2.2. Ny fiainam-pirenena
42
1.2.2.1. fahitany ny toe-draharaha pôlitika
42
1.2.2.2. ny fahitany ny fiainana sôsialy
43
1.2.2.3. ny fahitany ny fiainan’ny Malagasy amin’ny ankapobeny
44
1.2.3. Ny eritreriny manokana
46
1.2.3.1. vokatry ny fahatsiarovana samihafa
46
1.2.3.2. vokatry ny fiatrehany ny adidiny
47
1.2.3.3. Ny nahatonga ny solona anarana hoe: “NY MAMATONALINA”
50
1.3.
ny antso sy ny toetrany.
51
1.3.1.ny niantsoana azy ho mpitandrina: loharanon’ny aingam-panahiny
51
1.3.2.ny toetran’Ny Mamatonalina tia miantra olona: loharanon’ny aingampanahiny.
52
1.3.3.asa fanaovan-gazety : loharanon’ny aingam-panahin’Ny Mamatonalina
53
Toko II – Ny iantefan’ny asa sorany
55
2.1.
Ny olona rehetra tsy misy ankanavaka.
56
2.1.1. Ny azo sokajiana ho an’ny lehibe
57
2.1.2. Ny azo sokajiana ho an’ny tanora
58
Ho an’ny olona manana anjara asa manokana eo amin’ny Fiarahamonina
60
2.2.1. ny ho an’ny mpitondra Fanjakana
60
2.2.2. ny ho an’ny mpitondra fivavahana
63
2.2.3. ny ho an’ny vahoaka
65
Natokany ho an’ny tenany ihany
66
2.3.1. ny fahatsiarovana
67
2.3.2. Tombana nataony amin’ny zava-bitany
68
2.3.3. ny fikasany ny amin’ny ho aviny
69
2.2.
2.3.
Toko III – Ny sokajina asa soratra ataon’Ny Mamatonalina.
72
3.1.
asa soratra mifanandrify amin’ny ambaratongam-pitomboan’ny olona
72
3.1.1. ho an’ny ankizy: angano
72
3.1.2. ho an’ny sokajy lehibe: hainteny sy tononkalo
74
vii
3.1.3. tsy anavahana taona: sombin-tantara; lahatsoratra…
3.2.
75
Ireo asa soratry Ny Mamatonalina mifandray mivantana amin’ny fiainam-
piarahamonina
76
3.2.1. ny lahatsoratra fanadihadiana
76
3.2.2. asa soratra manavaka fiarahamonina
78
3.2.3. Ny asa soratra maneho indray mijery ny lalana diavin’ny olona mandritra ny
3.3.
androm-piainany.
80
Ireo asa soratra mifantoka amin’Andriamanitra sy ny fivavahana.
82
3.3.1. fisaorana an’Andriamanitra
83
3.3.2. fangatahana.
83
FIZARANA FAHATELO Ny Mamatonalina sy ny fanabeazana, tarafina ao amin’ny
asa sorany.
87
Toko I Ny Mamatonalina sy ny maha Malagasy
89
1.1.
Ny teny
89
1.1.1. miezaka mampiasa teny malagasy tranainy.
89
1.1.2. fanehoana fa manana ny lanjany ny teny malagasy
91
1.1.3. velona sy mivoatra ny teny malagasy
92
Ny kolontsaina
94
1.2.1. tsara ny haren-tsaina Malagasy
94
1.2.2. tokony homena lanja ny fomba fitaizana fahiny.
96
1.2.3. mitarika ho amin’ny fandrosoana ny fanajana ny an’ny tena
97
Ny fahendrena sy ny foto-pisainana malagasy.
98
1.3.1. ny fanajana ray aman-dreny
98
1.3.2. fankamamiana ny fomba Malagasy
99
1.2.
1.3.
1.3.3. ny anjara toeran’ny maha Malagasy eo amin’ny taranaka ankehitriny 100
Toko II - fitaizana miainga avy amin’ny tantara sy ny zava-misy
103
2.1.
Eo amin’ny lafiny fiarahamonina
103
2.1.1. ny fomba fandiniky Ny Mamatonalina ny fiarahamonina
103
2.1.2. ny antony nahatonga io fomba fijery io
105
2.1.3. manasongadina ny tsara tokony halain-tahaka
105
Eo amin’ny lafiny pôlitika
107
2.2.1. ny ataon’ny mpitondra
107
2.2.2. fanomezana tolo-kevitra ho an’ny mpitondra.
108
2.2.3. fanitsiana ny fomba fijerin’ny vahoaka.
111
fitaizana eo amin’ny sehatry ny fivavahana
112
2.2.
2.3.
viii
2.3. 1. filazana ny hiafaran’ny fiainana
112
2.3.2. ny fiantorahana amin’Andriamanitra
114
2.3.3. mampahatsiaro, fa avy amin’Andriamanitra ny asa.
114
Toko III – fandrindrana ny fiainam-piarahamonina
117
3.1.
eo anivon’ny ankohonana
117
3.1.1. ny tokony ho andraikitry ny ray aman-dreny
117
3.1.2. ny tokony ho adidin’ny zoky
120
3.1.3. ny toerana sahaza ny zandry
121
eo anivon’ny fiarahamonina sy ny firenena
123
3.2.1. ny antenain’ny vahoaka amin’ny mpitondra
123
3.2.2. ny fifandraisana misy eo amin’ny mpitondra sy ny vahoaka
124
3.2.3. ny tokony ho mpitondra ny firenena.
125
eo anivon’izao tontolo izao
127
3.3.1. tokony hotanana tsara izay ananana
127
3.3.2. tokony holanjalanjaina ny fandraisana ny an’ny hafa
128
3.3.3. fahaizana mampifameno ny an’ny tena sy ny an’ny hafa.
129
3.2.
3.3.
Teny famaranana
132
Ireo boky aman-gazety nanovozan-kevitra
134
Lisitry ny fafana
01
ny fianarana ankapobeny nanovozany fahalalana
02
ireo sampam-pianarana hafa niofanany sy nanofanana azy
03
mari-pahaizana tamin’ireo fiofanana sy fianarana hafa.
04
ireo fampiofanana notanterahin’ny mamatonalina
Ireo fanafohezan-teny hita ao amin’ny asa:
-
V.A.: Vondrona Ambara
-
tak: Takila
-
lah: laharana
-
and: andininy
1
0. Teny fampidirana ankapobeny
0.1. Tari-dresaka
Manamarika ny fahatontosan’ny fianarana, ny fahazoana mari-pahaizana
samihafa isan’ambaratongam-pampianarana. Ho an’ny Ecole Normale Supérieure,
dia ny CAPEN no entina mamarana ny fianarana sy ny fikarohan’ny mpiofana. Ivontoerana ambony hanovozam-pahaizana sy hiomanana ho mpampianatra ity Sekoly
ity, ary saika ahitana ny taranjam-pampianarana rehetra any amin’ny sekoly
fampianarana ankapobeny sy tekinika. Dimy (5) taona no faharetan’ny fianarana.
Nosafidinay tao anatin’ireo taranja maro ny sampam-pampianarana malagasy,
ary hasongadina amin’izany ny manodidina ny tontolon’ny fanabeazana amin’ny
maha olona. Noraisina ho tokotany hiasana ny sehatry ny literatiora.
0.2. Fanolorana ny lohahevitra
Fianarana hatrany ny fiainana, ary efa voalahatra hivoatra sy ho tsara ny
olombelona. Azo akana sy isintonana anatra avokoa izay miseho, na ratsy, na tsara.
Mpanoratra iray no niantefan’ny safidy: Ny Mamatonalina, na SOAVINARIVO
Tiburce, Mpitandrina. Hovahavahana miainga avy amin’ny ampahana asa sorany NY
FANABEAZANA AMPITAIN’NY MAMATONALINA. “Ny literatiora sy ny fitsipipitondran-tena rahateo, tsy afa-misaraka, na dia hita aza fa toe-javatra samy hafa.
Toy ny fahatsapana ny hakanton’ny asa soratra mantsy no tokony hahatakarana ny
fitsipi-piainana raiketiny”1, hoy i Jean Paul SARTRE.
0.3. Anton’ny safidy
Lafim-piainana iray midadasika ny fanabeazana. Maro rantsana sy maro
sampanana ny lalana hahatongavana aminy, ary toy izany koa ny tanjona kendrena
aminy. Nosafidina ny hanadihady ny asa soratry Ny Mamatonalina, satria:
1
SARTRE (J.P.) QU’EST-CE QUE LA LITTERATURE ?, Collection Idée, Gallimard, p 79. « …Bien que la
littérature soit une chose, et la morale une tout autre, au fond de l’impératif esthétique nous
discernons l’impératif moral. »
2
-
mpanoratra tanora sy vao misandratra izy, ary miezaka manara-dia ireo
“andrarezin’ny asa soratra malagasy”, toa an-dry i J.J. Rabearivelo. Hita eo amin’ny
halalin’ny hevitra arosony izany.
-
mpanoratry ny vanim-potoana ihany koa Ny Mamatonalina, ka tsy mitsahatra
mandrakitra an-tsoratra izay miseho amin’ny lafim-piainana samihafa, eo anivon’ny
fiarahamonina, toa an-dry i Rado.
-
misy fifandraisana lalim-paka ny asa sorany sy ny asa amana andraikitra
sahaniny, ary tsy voafehy amina sehatra kelikely, araka izany, ny zava-kanto voiziny,
fa misandrahaka amin’ny tontolo isan-karazany: fivavahana, fiarahamonina, fiainampirenena sy ny maro hafa…
Raha tsy hitanisa afa-tsy ireo, dia hita fa mahaliana sy mahafinaritra ny
mandalina ny asa soratry Ny Mamatonalina, noho ny angola sy ny lafika mampiseho
ny zava-kanto malagasy tsapa eo am-pamakiana azy.
0.4. Petrakolana
Iaraha-mahita amin’izao vanim-potoana izao, fa mandia lalan-tsarotra ny asa
fanabeazana. Tsy mahaliana firy ny zaza sy ny tanora intsony ny fomba fitaizana,
nenti-nanabe ny ray aman-dreniny teo aloha. Revo amin’ny sarintsarim-pandrosoana
nentin’ny vahiny sy ny hevi-dravina novolavolaina hamparefo ny hoza-tsainy izy
ireo (tekinôlojia, fanatontoloana). Vokatr’izany dia tsy mihevitra afa-tsy izay zavamandalo hitan’ny masony sy ren’ny sofiny sisa izy ireo.
Misy ihany koa mpandinika milaza hoe: “Tsy manana môdely tsara intsony
ny tanora miaina amin’izao taonjato faha iraika amby roapolo izao” 2 , ary
nambarany ihany fa “izany no olana lehibe mianjady amin’ny taranaka ankehitriny”.
0.5. Petrakevitra
Heverina anefa, fa raha mba omena ny toerana sahaza azy ny fanabeazana
manoloana izao rivotry ny fanatontoloana mihamahazo vahana izao, dia hisy
fiantraikany tsara eo amin’ny fiainan’ny fiarahamonina izany. Tsy voafetran’ny
fotoana sy ny habaka rahateo ny tetika sy paika azo ampitana fanabeazana.
2
Famelabelaran-kevitra momba ny fomba fitaizana ny tanora, nataon’Andriamatoa Camille
RAFALIMANANA, M.E.T.M. Jerosalema Vaovao Itaosy, 24 Marsa 2011.
3
0.6. Tanjona
Mpanoratra efa naharitra teo amin’ny sehatry ny literatiora Ny Mamatonalina.
Tsy mbola anisan’ireny mpanoratra fanta-daza ireny loatra izy. Antenaina kosa fa
hitondra azy sy ny asa sorany ho eny am-bava sy ho eo ambany mason’ny mpankafy
literatiora ny famakiana ity asa fikarohana ity.
Tsapa ihany koa anefa, fa sarobidy ny fanabeazana ka ilana fanavaozana sy
fampivoarana hatrany. Eo rahateo ny fiomananay ho mpampianatra, izay mikatsaka
ny hanefy taranaka vanona.
0.7. Fomba fanatanterahana ny asa
Samy manana ny fomba fiasa mampiavaka azy ny mpikaroka tsirairay,
amin’ny fanatontosana ny asa fikarohana. Ankoatra ny nitarihan’ny mpampianatra
mpitari-dalana, dia niezaka nampiasa paika samihafa hahatontosa izao asa izao
izahay.
Nisy ny fifanatonana sy fifampiresahana mivantana tamin’ny mpanoratra,
satria mbola velona rahateo izy, ka nahafahana nandrindra sy nandahatra ireo hevitra
samihafa nenti-nandrafitra ny asa. Teo ihany koa ny fitetezana ireo toerana samihafa
mety hahitana tahirin-kevitra sy raki-pahalalana samihafa: tranomboky, tranonkala
(site Web), rakibolana sy solosaina (Encyclopédie numérique), fifanakalozan-kevitra
tamin’ny zokiolona.
0.8. Ny olana nosetraina
Nisy fiantraikany teo amin’ny fanaovanay ny asa ny toe-draharaha nisy teto
amin’ny Firenena Malagasy. Vokatry ny fisamborana maro isan-karazany mantsy,
dia anisan’ny voatana tany am-ponja nandritra ny volana vitsivitsy Ny
Mamatonalina. Nisy fahabangana sy fahaverezam-potoana, vokatr’izany, ka zary
nampiato nandritra ny fotoana vitsivitsy ny fikarohana.
Ankoatra izany, teo ihany koa ny fahatsapana fa mbola votsa sy
miambakavaka eo amin’ny fanatontosana ny asa toy izao izahay.
4
0.9. Vahaolana
Noraisina ho toy ny zezika nampaniry ny fikirizana hahavita ny asa
fikarohana avokoa anefa ny olana rehetra nolalovana. Koa na dia nisy aza ny fotoana
izay toa nampisalasala ny amin’ny hitohizan’ny asa, dia niniana nojerena tamin’ny
lafiny tsara hatrany izany, ka nahafahana nanatevina ny hevitra sy nanatanteraka ny
hetaheta ny amin’ny hahavitan’ny asa. Tao anatin’izany no nanaovana ezaka
fanangonana ireo tahirin-kevitra marobe nentina nandrafitra ny hevitra, izay efa
novolavolainay hatrany am-boalohany.
0.10.
Fanazavana ny haitsikera
“Azo avadibadika sy kirakiraina arakaraka ny ilana azy ny literatiora. Fomba
fiasa iray natao hanatanterahana izany ny tsikera literera ; ary na ny asa soratra
tranainy, na ny vaovao dia azo ampiharana azy avokoa. Mety ho avy amin’io fomba
io ihany koa aza no hahatonga ny fankafizana literatiora”3. Mivelatra amina sehatra
maromaro rahateo ny literatiora, ary anisan’ny manana anjara toerana lehibe ny
fiarahamonina. Izany indrindra no antony nandraisana ny haitsikera mifototra
amin’ny
fiarahamonina,
mba
hahafahana
manamarina
sy
mampiseho
ny
fifandraisana akaiky, izay misy eo aminy sy ny literatiora. Tsy afa-misaraka ireo toejavatra roa ireo, satria, anisan’ny fitaovana iray mampiseho ny fiainana manontolo ny
literatiora; izany hoe maneho ireo zava-miseho sy mitranga marina eo amin’ny
fiarahamonina.4
Nampiasaina tamin’ny fanatanterahana ny asa ihany koa ny haitsikera araka
ny fijerin’i Robert ESCARPIT, izay nanompana ny fomba fandininy ho amin’ny
fifamatorana misy amin’ireo sehatra roa lehibe ireo. Nentiny nanazava izany ny boky
Le littéraire et le social. « Miezaka mametraka fifandraisana eo amin’ny fomba
3
Dominique Rincé et (B) Lecherbonnier, Littérature : Texte et document, Editions Nathan, Paris
1986, p 356 : « La critique littéraire a pour objet d’examiner les œuvres des auteurs contemporains et
anciens, de les analyser, de les expliquer et éventuellement de les apprécier(…) »
4
Wellek et Warren, la théorie littéraire, collection poétique, Edition du Seuil, Paris 1971, p 129: « La
littérature présente la vie, et dans une large mesure, est une réalité sociale »
5
firafitry ny asa soratra sy ny fomba fiainan’ny vondrona olona [fiarahamonina],»5
ny mpanoratra ity boky ity. « Ary izany no mametraka ilay asasoratra ho amina
vanim-potoana iray voafaritra.”
Eo anivon’izany fiarahamonina izany no ahafahana mamantatra ny olona
iray: ny fiaviany, ny momba azy rehetra. Dingana maro anefa no arahina
hahatongavana amin’ny fahafantarana izany. Anisan’ny nampiasainay ihany koa, ny
haitsikera mifototra amin’ny fiainan’ny mpanoratra. Avy amin’izany no nahafahana
nandrafitra sy nandrindra hevitra nentina nanao fanadihadiana. Tokony hatao aloha
izay hahafantarana ny momba ny mpanoratra, mba hahafahana manakatra ny hevitra
raiketin’ny asa sorany. Mampifandray ireo haitsikera roa ireo ny tenin’i Charles
RAVOAJANAHARY manao hoe: “tsy nitsontsorika avy any an-danitra ny
haisoratra sy ny mpanoratra azy. Olombelona niara-niaina amin’ny olona mpiray
tanindrazana aminy ny mpanoratra, taratry ny fiainana niainany no avoakany, ny
vetsovetsom-pony, ny hetahetam-panahiny, ny fisaintsainany, izay tsy maintsy misy
iraisany amin’ny mpiara-belona aminy na dia manana ny maha-tena azy manokana
aza izy.”6
Nosafidina ireo haitsikera ireo, satria, ny mpanoratra ifantohan’ny
fanadihadiana, dia mpandinika fiarahamonina, ary ny ankamaroan’ny asa sorany
ihany koa dia saika milazalaza ny momba ny tenany sy ny manodidina azy. Ireo moa
no nahazo vahana sy nisongadina.
0.11.
Fetran’ny asa
Anisan’ireo asa soratra afaka mitety vanim-potoana ny an’Ny Mamatonalina.
Mpanoratra vao misandratra rahateo izy Mbola maro, araka izany, ny lohahevitra azo
trandrahina miainga avy amin’ny asany. Anisan’ny tsikaritra ao, ohatra, ny
manodidina ny fitiavana, ny fitiavan-tanindrazana, ny ranomaso, sy ny maro hafa.
Kanefa ny manodidina ny fanabeazana no hitanay fa mavesa-danja kokoa, ka izany
no nironanay tamin’io lohahevitra io.
5
ESCARPIT ®, Le littéraire et le social, Editions Flammarion, Rennes, 1970, p119 « La methode
consiste à mettre en rapport les structures d’une œuvre avec les structures d’un groupe social qui
déterminent cette œuvre à un moment historique donné. »
6
RAVOAJANAHARY (C), « Ny literatiora malagasy », Fanasina, lah.539, 15 Febroary 1968.
6
0.12.
Drafitra
Ahitana fizarana lehibe telo ity asa ity. Notsinjaraina ho toko telo avy kosa ny
fizarana tsirairay. Toy izao no filaharany araka ny ambaratongam-panadihadiana
nentinay nanatanteraka ny fikarohana:
Araka ny haitsikera nampiasaina dia tsara raha fantarina aloha ny
mombamomba Ny Mamatonalina sy ny fiainany. Ao anatin’izany no ampisehoana
ny maha olon-tsotra azy; hasinkasinina ihany koa ireo andraikitra samihafa
sahanin’ny mpanoratra eo anivon’ny fiarahamonina. Ary entina mamarana ny
fizarana voalohany, ny fitanisana amin’ny ambangovangony ireo dingana sy setrampiainana nolalovany.
Velabelarina mandritra ny fizarana manaraka kosa ny manodidina Ny
Mamatonalina sy ny maha mpanakanto azy. Ezahina fantarina ny loharanon’ny
aingam-panahiny, ny iantefan’ny asa sorany, ary ireo karazana asa soratra ataony
Amin’ny fizarana farany kosa no anolorana amin’ny antsipirihany ny maha
mpanakanto sy maha mpanabe NY MAMATONALINA. Asongadina ao fa mamoha
ny vakoka ary mandrakitra ny zava-misy ny mpanoratra. Mitaiza ny olona miainga
avy amin’ny tantara sy ny zava-misy ihany koa izy. Ary hojerena farany ny
fandrindrany ny fiainam-piarahamonina.
7
FIZARANA VOALOHANY: NY
MAMATONALINA SY NY FIAINANY
8
Manana ny fiainany manokana, toy ny olon-drehetra ihany ny mpanoratra.
Tsy miavaka, na maningana izy, fa miara-miriaria amin’ny mpiara-monina aminy.
“Tsy hiteny lango imason’ny vary”, na “Hitafy lamba eo imason’ny tompony”, raha
hanao fanadihadiana amina mpanoratra, na asa soratra, fa maro ny fikarohana no efa
vita
manodidina
azy
ireo.
Raha
lazaina
fohifohy
dia
efa
hatramin’ny
niantombohan’ny fanoratana teto Madagasikara, izany hoe hatramin’ny namaritana
ny abidia malagasy no nisy ny mpanoratra, ary efa nanomboka ny asa soratra sy ny
asa an-tsoratra. Niseho tamin’ny endrika samihafa izy ireny, raha tsy hilaza afa-tsy
ny “Tononkira Maintimolaly”7. Tsy nitsahatra nandroso ny fotoana sy ny fahaizamanao, ary toa nihazakazaka mihitsy aza. Ankoatra ny fandikana ny Baiboly ho
amin’ny teny malagasy, tamin’ny fotoana nitondran’ny Mpanjaka Ranavalona
voalohany (manodidina ny taona 1835), dia teo ihany koa ny famadihana ny
sasantsasany amin’ireo tononkira nosoratan’ny Misionera anglisy. Nanomboka
nampiasa ny fahaizany sy ny famoronany manokana ny Malagasy, ary nentiny
naneho izany ny fanoratana boky aman-gazety isan-karazany. Anisan’ireny, ohatra,
ireo gazety tsy miankina samihafa: ny an’ny L.M.S. (London Missionary Society),
tamin’ny 01 Janoary 1866, mitondra ny anarana hoe Ny Teny Soa Hanalana andro;
Ny Mpanolotsaina. Tao ihany koa Ny Gazety Malagasy: gazety novokarin’ny
fitondram-panjakana. Iaraha-manaiky, fa asa soratra, sy asa an-tsoratra avokoa izy
ireny. Nihanitombo ny fampiasan’ny Malagasy ny soratra tamin’ny fidiran’ny
fanjanahan-tany teto Madagasikara. Tsy ho voatanisa eto avokoa ireo nanao asasorapitolomana tamin’izany fotoana izany.
Ankehitriny, tsy navelan’ny taranaka ho very maina ireny ezaky ny zoky tany
aloha ireny, ary vao mainka aza miroborobo ny fanaovana zava-kanto amin’ny
alalan’ny teny, sy ny fampiasana ny soratra izay mahasahana lafin-javatra maro.
Mpanoratra iray ao anatin’ireo taranaka mpandimby ireo Ny Mamatonalina.
Tsy avy hatrany dia mpanoratra izy akory. Manana izay niandohany izy, ary manana
ihany koa ny iray ra aminy sy ny fianakaviany.
7
Cahier HISTOIRE DES IDEES, Taona voalohany
9
TOKO I : Ny Mamatonalina amin’ny maha olon-tsotra azy
Olon-tsotra toy ny rehetra ihany Ny Mamatonalina. Azo porofoina amin’ny
alalan’ny tatitra tamin’ny fifampiresahana taminy izany, mba hahazoana milaza izay
rehetra manodidina azy sy ny fiainany. Hofariparitana, miainga avy amin’izany ny
amin’ny loharano nipoirany sy ny amin’ny fanabeazana azony, ary ny fiainantokantranony, amin’ny maha raim-pianakaviana azy.
1.1.
Ny loharano nipoirany
Raha loharano no resahina dia misy hevitra na toe-javatra maromaro tonga ao
an-tsaina. Saingy ny lafiny maha olombelona no hasian-teny. Tafiditra ao : ny ray
aman-dreny, ny iray tampo, ary koa ny fiaviana. Mety raha lazaina tsirairay ny
amin’ireo.
1.1.1. ny ray aman-dreniny
Ny Mamatonalina, na SOAVINARIVO Tiburce, dia teraka tamin’ny 10
Apirily
1964
tao
Tanjombato
Andafiatsimo,
Antananarivo
Atsimondrano.
Ratsimandresy Stanislas no rainy, comptable sady mpampianatra no asany.
Ravoniarisoa Hélène kosa no reniny. Mpikarakara tokantrano no andraikiny. Samy
efa maty avokoa izy ireo.
Nodimandry tamin’ny taona 1980 Ramatoa Ravoniarisoa Hélène reniny.
Dimy taona taorian’io kosa no nahafatesan’ny rainy, izany hoe ny taona 1985.
1.1.2. ny iray tampo aminy
Valo mianadahy izy no mpiray tampo, ka enina ny lahy ary roa no vavy.
Zanaka teraka fahadimy Ny Mamatonalina. Toy izao raha omena tsotsotra ny
filaharam-pizokian’izy ireo: efatra no zokiny, vavy ny iray amin’ireo. Telo no
isan’ny zandriny: iray vavy, ary roa lahy.
Efa maty ny roa tamin’ireo mpiray tampo aminy. Zokiny avokoa moa izy
ireo. Itompokolahy isany: Razafimahenina Joseph, maty tamin’ny taona 2009, sy
Solovonimanitra Xavier, maty tamin’ny taona 2001. Tany Ambatondrazaka avokoa
no maty izy ireo.
Fanamarihana:
10
Samy tsy nisy natrehan’Ny Mamatonalina avokoa ny fahafatesana sy ny
fandevenana ireo havany ireo, noho ny antony samihafa, araka ny nolazainy
taminay.8
1.1.3. ny fiaviany
Zava-dehibe manamarika ny maha izy ny olona iray ny fananana
tanindrazana. Ary araka ny foto-pisainana malagasy, dia izay misy ny fasan-drazana
no antsoina hoe: tanindrazana. Avy any Ambohimiadana Andramasina no fiavian’ny
rainy, ary izany no ahafahana milaza fa any amin’io toerana io no tanindrazan’Ny
Mamatonalina. Avy ao amin’ny tanàna atao hoe: Andranovelona.
Nandranto fianarana sy fanabeazana samihafa Ny Mamatonalina. Anisan’ny
manamarika ny maha olon-tsotra azy ihany koa izany.
1.2.
Ny fanabeazana sy ny fianarana azony
Hojerena manokana amin’ity zana-toko ity ny mahakasika ireo lalampiofanana samihafa nanovozan’Ny Mamatonalina fahaizana sy fahalalana. Izany hoe,
ny sekoly samihafa nandalovany ka nahafahany nannitatra sy nampitombo ny
ambain-dain’ny fahalalany, hatramin’ny fahakeliny, ka mandra-pahalehibeny. Teo
aloha ny ezaka manokana nataony. Nanampy tosika izany, avy eo, ireo
ambaratongam-pampianarana
samihafa,
ka
nahazoany
ireo
mari-pahaizana
mifanandrisy amin’izany.
1.2.1. ezaka sy fikirizany manokana
Miankina indrindra amin’ny tena aloha ny fitarana sy fitomboan’ny fahaizana
amam-pahalalana. Kamboty rahateo moa Ny Mamatonalina, koa tsy maintsy
namolaka ny tenany izy hiatrika ny fianarany samirery. Tsy nijanona tamin’ny
fianarana tany am-pianarana fotsiny izy, fa niezaka nampitombo ny fahalalany
hatrany.
Anisan’ny fitaizan-tsaina manokan’Ny Mamatonalina, ohatra, ny fiainantsokoto. “Ny fiainan-tsokoto, hoy izy, dia tsy fiainana amin’ny alalan’ny fisehoana
8
Resadresaka nifanaovana tamin’ny tamin’ny 14 Apirily 2010
11
ivelany fotsiny:”Tenue”, fa tena ny toetra sy ny zavatra atao sy iainana mihitsy.”9
Nahazoany fianarana sy lesona be dia be tokoa ny niainany tao amin’ny tontolon’ny
skotisma, satria samy nahazo ny tsara sahaza azy avy ny saina sy ny fanahy ary ny
vatana. Nanaovany ezaka mafimafy kokoa moa ny teo amin’ny fampivelaran-tsaina,
tamin’ny alalan’ireo kilalao sy fifaninana samihafa natrehany nandritra izany. Ary
izany no nahafahany nandrakitra ireo fahalalana sy fahaizana samihafa izay hitany fa
mahamety azy.
Nanampy sy nanatevina bebe kokoa izany ny fidirany an-tsekoly.
1.2.2. fanabeazana tany an-tsekol, sy fanofanana
Nianatra tamin’ireo ambaratongam-pampianarana rehetra misy eto amin’ny
Nosy Ny Mamatonalina. Maro ihany koa ireo fiofanana sy fanofanana nitondra
fanitaran-pahaizana samihafa nandalovany.
Indreto avy ireo ambaratonga samihafa nandrantoany fahaizana:
1.2.2.1.
Fianarana ankapobeny
Toy izao raha fintinina amina fafana ny ambaratongam-pianarana
nianaran’Ny Mamatonalina.
-
Fafana 1: ny fianarana ankapobeny nanovozany fahalalana
Taona
Talohan’ny 1978
Ambaratonga
Toeram-pianarana
Fanabeazana fototra:
E.P.P. Tanjombato
taona voalohany hatramin’ny
taona fahadimy
Talohan’ny 1981
Ambaratonga faharoa dingana
Sekoly Md Filipo sy Zaka
voalohany:
Tanjombato.
taona fahenina hatramin’ny
taona fahasivy
Ambaratonga faharoa dingana
Talohan’ny 1990
faharoa:
Taona fahafolo hatramin’ny
kilasy famaranana
9
Cf note supra
Kolejy
Ankadifotsy
Ranaivosoa
12
Nisy fotoana nanaovan’Ny Mamatonalina asa antselika hoenti-manana ny
fianarany. Izany no antony nisian’ny fotoana lavalava nanasaraka ny ambaratonga
faharoa dingana voalohany amin’ny ambaratonga faharoa dingana faharoa (taona
1981 sy ny taona 1990).
Tontosany hatramin’ny farany ihany anefa ny fianarany, ka nahafahany
nanitatra lavidavitra kokoa.
1.2.2.2.
fianarana ambony
Nanam-pikasana ny hanao pretra Ny Mamatonalina (manodidina ny taona
1985), araka ny dinidinika nifanaovana taminy. Naniry ny hanao “Lettres” teny
amin’ny anjerimanontolo ihany koa izy. Niantefa tamin’ny asan’ny mpitandrina
anefa ny safidiny, ka nanao fanadinana fifaninanana hidirana ho mpiomana izy.
Voaray ho mpianatra teo anivon’ny Faculté de Théologie Ambatonakanga izy,
tamin’ny taona 1993, ary navoaka tao Antsahamanitra ny Alahady, 26 jolay 1998.
Niezaka nanatevina ny fahaizany tamin’ny fiofanana sy fanofanana samihafa
Ny Mamatonalina, ankoatra ireo.
1.2.2.3.
fiofanana sy fanofanana samihafa
Nahatratra roa ambin’ny folo ny isan’ireo karazana fiofanana nandrantoany
fahalalana, hatramin’ny fotoana nanoratanay izao asa izao. Ezahina fintinina amina
fafana hatrany izany, mba hampazava azy.
-
Fafana 2 : ireo sampam-pianarana hafa niofanany sy nanofanana azy
Taona
Fiofanana sy fampianarana.
1989
Formation en comptabilité et secrétariat
1995
Formation Archiviste et Bibliothécaire
1996
Formation en journalisme (assistée et attestée par le Pasteur
Randriamanantena Théodore : Professionnel de la radio et fondateur
de la Radio Fahazavana)
1998
Formation en journalisme (Assistée et attestée par l’équipe des
journalistes de la Radio Suisse-Romande)
2001
Formation en journalisme (Présentation du journal parlé) (Attestée par
l’Alliance Française de Tananarive)
2002
Formation sur le journalisme et le Droit de l’Homme (Organisée par
le P.N.U.D.)
13
2003
Formation en journalisme économique et des affaires (Attestée par la
Banque Mondiale)
2005
Formation sur le journalisme de la démocratisation et la
décentralisation territoriale (Attestée par le Fondation Fredrich Ebert
(F.F.E.)
2006
Formation pour les journalistes engagés de l’émission de la mère et de
l’enfant. (Attestée par l’UNICEF)
2007
Formation sur la radio des enfants et des jeunes accompagnée d’une
formation sur les psychologies des enfants et adolescents
2008
Formation de leadership (Attesté par « Haggai Institut International »)
2009
Atelier de formation sur le changement climatique.
Tsoa-kevitra :
Anisan’ny nahasarika Ny Mamatonalina ny manodidina ny fanaovan-gazety,
araka fafana izay hita eto. Mitana anjara toerana betsaka kokoa noho ny sampampiofanana hafa izany.
Tafitany hatramin’ny farany avokoa ireo fianarana ireo, ka nahazoany maripahaizany mifanandrify aminy avy.
1.2.3. ny mari-pahaizana ananany
Ahazoam-bokatra avokoa ny ezaka atao. Toy izao raha lazaina amin’ny
fomba tsotra ny mari-pahaizana samihafa azon’Ny Mamatonalina tamin’ny fianarana
samihafa nataony.
1.2.3.1.
teo amin’ny fianarana ankapobeny
Nahazo ny C.E.P.E. izy tamin’ny taona 1978, rehefa nahavita ny fanabeazana
fototra tao amin’ny E.P.P. Tanjombato10. Tamin’ny taona 1981 kosa ny B.E.P.C., tao
amin’ny Sekoly Md Filipo sy Zaka Tanjombato. Tamin’ny taona 1990 no nahazoany
ny mari-pahaizana “BACCALAUREAT”, tao amin’ny Kolejy Ranaivosoa
Ankadifotsy.
10
Fafana 1
14
1.2.3.2.
teo amin’ny fianarana ambony
Nahazo ny mari-pahaizana « Licence en Théologie », tao amin’ny Faculté de
Théologie Ambatonakanga Ny Mamatonalina tamin’ny taona 1995.
Marihana, fa mbola miezaka hatrany hampitombo izany fahalalany momba
ny « Théologie » izany Ny Mamatonalina hatramin’izao, ary eo am-panomanana ny
« Maitrise en Théologie » izy ankehitriny.
1.2.3.3.
teo amin’ny fanofanana sy fiofanana samihafa.
Ny mari-pahaizana na mari-pankasitrahana rehetra azony tamin’ireo fianarana
sy fiofanana samihafa nataony11, dia tamin’ny taona nanatanterahany azy avokoa no
nahazoany azy. Indro fintinina amina fafana ihany izany:
-
Fafana 3 mari-pahaizana tamin’ireo fiofanana sy fianarana hafa.
Taona
Mari-pahaizana
1989
Certificat de Comptabilité et de secrétariat
1995
Attestation pour archiviste et bibliothécaire
1996
Attestation en journalisme
1998
Attestation en journalisme (l’équipe de la Radio Suisse Romande)
2001
Attestation en journalisme : Présentation du journal parlé (l’Alliance
Française de Tananarive)
2002
Attestation sur le journalisme et le droit de l’homme (P.N.U.D.)
2003
Attestation en journalisme économique
et des affaires (Banque
Mondial)
2005
Attestation sur le journalisme de la démocratisation et la décentralisation
territoriale (F.F.E.)
2006
Attestation pour les journalistes engagés de la mère et de l’enfant
(UNICEF)
2007
Attestation sur l’animation radio pour les enfants et les jeunes ;
Certification sur les psychologies des enfants et des adolescents.
2008
11
Fafana 2
Attestation en Leadership (Haggai Institute International)
15
Niroso tamin’ny sehatry ny fanambadiana Ny Mamatonalina rehefa tonga ny
fotoana noheveriny ho nahamety izany. Ny mahakasika izany indray no hojerena
manareka.
1.3.
Ny tokantranony
Loharanom-piarahamonina ny ankohonana. Avy ao no miainga ny fiainan’ny
olombelona. Mpandinika iray nanamarina izany i R. Hubert. Hoy izy : “ny
fahamendrehana (…), na ny hatsaran-toetra ananan’ny olona, izay azo avy ao
anatin’ny ankohonana, dia azo antenaina fa ho loharanom-pahendrena, ary ho toy
ny fitaovana hoenti-miatrika ireo tranga samihafa eo amin’ny fiainana” 12 . Zavadehibe tokoa ny fisian’ny tokantrano sy ny ankohonana, ary anisan’ny nanome anjara
toerana lehibe ho an’izany Ny Mamatonalina. Maro be ireo lafin-javatra
mifampiankina amin’ny tokantrano : ny vady, ny zanaka, ny rafozana sy ny sisa, fa
ny momba ireo voatanisa ireo, ka mahakasika Ny Mamatonalina, no hojerena
manokana.
1.3.1. Ny vadiny
Nanomana ny ho tokantranony Ny Mamatonalina ny volana jona 1991 ka
nampakatra an-dRamatoa RATOVELONARIVO Doreth ho vadiny. Koa satria moa
katôlika ny firehana ara-pivavahany sy ny an’ireo ray aman-dreniny dia teny amin’ny
ECAR MD Filipo sy Zaka Tanjombato no nanamasinana izany. Raha ny momba ny
andraikitra sahanin-dramatoa vadiny kosa, dia nisafidy ny hanasoa sy ny hanatsara
ny fiainan’izy mianakavy izy, izany hoe nikarakara tokantrano.
1.3.2. Ny zanany
Misy fomba fiteny Malagasy manao hoe: “Ny anambadian-kiterahana.”
Nanaja izany an-kitsim-po Ny Mamatonalina, ary nanaiky izay voatendrin-Janahary.
Dimy mianadahy ny zanany, fa ny efatra amin’ireo no eo anatrehany: telo vavy ary
iray lahy. Ireto avy ireo zanany vavy: SOAVELONARIVO
Miora Nantenaina
Tiburcio,
Fihobianjanahary,
12
SOAVELONARIVO
Tsanta
Manoa
HUBERT (R), Traité de pédagogie générale, PUF, Paris, 1946, p587. « Une vertu de l’âme, dit
Pestalozzi, qui a été fournie par le lien familial est une source de sagesse et de force pour les autres
liens. »
16
SOAVELONARIVO Miantsa Fiononantsoa Haggai Tiburciana. Ny lahy kosa dia
SOAVELONARIVO Fahendrena Fenohasina Tiburce.
Fanamarihana:
Nisy efa nodimandry tamin’ny zanany: Itompokolahy SOAVELONARIVO
Antsa Faharetana Tiburcius, zaza fahatelo. Mbola vao fito taona monja izy tamin’ny
Alahady 26 Marisa 2006 no nandao ny tany. Nolazainy tamin’ny fanadihadiana
natao taminy, fa ny fodiamandrin’ny ray aman-dreniny sy ny zokiny lahy, izay samy
tsy hitany ny nialany aina sady tsy natrehany ny fandevenana azy, dia zakazakany
ihany. Fa ny fahalasanan’io zanany io, no anisan’ny nametraka akony lehibe teo
amin’ny fiainany. Nanomboka nidirany teny amin’ny hôpitaly sy ny fodiamandriny;
eny mandraka ankehitriny aza, dia mitoetra hatrany ao aminy ny fahatsiarovana azy.
Izay no nanery ny aingam-panahiny nandritra ny fotoana naha mbola ambohitra ny
razana, ka naharafetany amboaran-tononkalo iray, izay nomeny ny lohateny hoe;
“Antsa faharetana, Salamo Fiforetana!”13
Mahatsiaro izy, fa mitana anjara toerana lehibe ao an-tsainy sy ao am-pony io
zanany maty io. Nihanahery sy nihamafy tao aminy nanomboka teo ny
hasarobidin’ny zanaka sy ny fananana azy. Nanjary toy ny tondrozotra nanitsy ny
fiainany momba ny fitondran-janaka izany.
1.3.3. Ny rafozany
Ratovelomanantsoa Abel no anaran’ny rafozan-dahiny. Rasoamanarivo
Estera kosa ny vavy. Mpanefy volamena avy ao Ambatoroka izy ireo. Samy efa maty
izy mivady.
Araka ny voalaza, ny fireham-pivavahan’ny ray aman-dreny niteraka Ny
Mamatonalina dia ny finoana katôlika. Ireto rafozany kosa dia mpino protestanta
FJKM.
13
Raki-tsoratra nanomezany ny mombamomba ny tantaram-piainany
17
TOKO II: Ny Mamatonalina sy ny andraikiny
“Ny adidy tsy an’olon-dratsy”, hoy ny Malagasy. Tsapan’Ny Mamatonalina ny
hasarobidin’izany teny izany. Niroso tamin’ny fanefana adidy amana andraikitra
samihafa izy, ka niezaka nanatontosa izay anjara nanandrify azy, na mahakasika ny
hafa izany, na mahakasika ny tenany. Tsy maintsy miasa ny olona ary izany no
nanokanana ity zana-pizarana ity, mba hampisehoana ireo anjara asa ataon’Ny
Mamatonalina. RANDRIAMIADANARIVO moa, ohatra, dia efa nametraka sy
nampifandray ny adidy sy ny asa aman-draharaha ho toy ny zavatra tsy maintsy
ilaina eo amin’ny fiainana andavanandro. Hoy izy: “Maty raha tsy homan-kanina
koa ny asa dia hoe fitadiavam-pivelomana hahazoana tohan’aina”.14 Misandrahaka
amina sehatra maromaro ny asany, ka tsara raha velabelarina fohifohy eto. Ireto
misy sehatra telo notsongaina mba hanehoana ny fandraisana andraikitry Ny
Mamatonalina eo amin’ny manodidina azy. Hojerena voalohany amin’izany ny
anjara andraikiny eo anivon’ny ankohonany sy ny fianakaviany. Ny andraikitra
raisiny amin’ny maha olon’ny fiarahamonina azy kosa no hovahavahana manaraka.
Hosinganina manokana eto kosa, hamaranana ny fanadihadiana, ny adidiny amin’ny
maha olom-boahosotra azy.
2.1.
eo anivon’ny fianakaviana sy ny ankohonana
Olona feno herin-tsaina sy fikirizana Ny Mamatonalina. Nanome lanja ny
manodidina azy izy, ary nanao izay azony natao nanampiana azy ireo. Ankoatra
izany, nataony zava-dehibe ny fanasoavana ny ankohonany, mba ho tonga fitaratra
eo imason’ny hafa. Voafaoka ao anatin’izany ny maha raim-pianakaviana azy, ny
fiatrehany ny fahakambotiana, ary ny anjara toerana maha zoky azy.
2.1.1. ny andraikitry Ny Mamatonalina amin’ny maha raimpianakaviana azy
Tanjaka sy hery ary lohan’ny ankohonana ny lehilahy eo amin’ny Malagasy.
Manamarina izany ny angano malagasy iray mitondra ny lohateny hoe: “Ny kitay telo
14
RANDRIAMIADANARIVO, SEKOLIN’NY NTAOLO, Librairie Mixte, Ambondrona-Antananarivo, 1955,
tak.5
18
an-dalana"15. Raha tenenina fohifohy ny ambaran’izany angano izany, dia toy izao:
ny vehivavy no tompon’ny fahefana teo anivon’ny tokantrano tany am-piandohana.
Naharafitra trano tataro (tsihy hisatra) mantsy, hono, Rafotsibe, fony mbola tsy nisy
trano nitoerana. Ary dia niantrano tao aminy ilay Rangahy. Nanao ezaka lehibe anefa
Ralehilahy, ka nahavita trano feta (fotaka), dia nisaorany Rafotsibe. izany hoe:
nisaraka izy roa. Ary dia nifamadika teo ny fomba fifampitondrana. Izany no mitohy
eo amin’ny fiarahamonin’ny Malagasy nandritra ny fotoana lava.16 Noho izany, dia
nataony ho laharam-pahamehana ny fandraisana andraikitra amin’ny maha raimpianakaviana azy. Hojerena manokana aloha ny amin’ny fiainan’izy mivady.
Manana ny fomba ifampitondrany izy ireo. Izao no nambarany tamin’ny
resaka nifanaovana taminy: “Miaina araka ny soatoavina naharian’Andriamanitra
ny mpivady izahay”17 : Ny lahy no lohan’ny vavy. Mahafehy toe-javatra maro ny
filazan’Ny Namatonalina izany. Anjaran’ny lehilahy ny mampidi-bola sy mamelona
ny ankohonany, fa ny fitantanam-bola ao an-tokantrano kosa dia ankininy amin’ny
vadiny. Samy manana ny heveriny ho mahatsara ny fiainany avy ny tsirairay,
arakaraka izay ifanarahany. Noraisiny ho adidy lehibe ny fampidiram-bola, fa
fifandaminana andraikitra kosa no ifanaovany amin’ny vadiny. Mametraka
andraikitra lehibe amin’ny renim-pianakaviana izy, mba hifandanjan’ny fiarahamiaina ao an-tokantranony.
Adidin’ny ray aman-dreny ny manolokolo sy ny manabe ny zanany. Manana
ny fomba fitaizany ireo zanany ireo Ny Mamatonalina, ary eo aza no tena
ifatraran’ny andraikiny be indrindra. Miseho amin’ny endrika maromaro ny fiasany
sy ny fomba entiny mitaiza ireo ankizy. “Ny fitaizana sy fanabeazana dieny mbola
kely no tsara sy sarobidy indrindra ho an’ny olombelona, ary tsy maintsy atao tsara
sy mafy orina izany”18. Aroso araka ny fomba nilazan’Ny Mamatonalina azy ireto
andinin-javatra vitsivitsy ireto. Saro-pady ny fomba itaizana ny zaza sy ny ankizy, ka
mila fahamalinana sy fitandremana. Endrika telo no nanehoan’ny mpanoratra ny
fitondrany ny zanany: ny fanatonana ny ankizy, fanefena ny zaza hanana lôjikampiainana, ary ny fomba fitaizana hentitra.
15
DAHLE (L), Anganon’ny Ntaolo, Trano Printy Loterana, Antananarivo, 1984, tak 173
efa nisy kosa anefa ny fivoarana tamin’ny fiezahana nametraka ny miralenta
17
Resadresaka nifanaovana tamin’ny mpanoratra, 14 avirily 2010
18
HUBERT (R), Op-Cit, p 587 « L’éducation la plus précieuse est celle des premières phases de la
croissance. Il faut pouvoir bâtir sur des fondements solides. »
16
19
2.1.1.1.
fanatonana akaiky ny ankizy
Tsy dia ampy loatra ny fotoana ifaneraseran’Ny Mamatonalina amin’ny
zanany, noho ny asany. Eo anatrehan’izany dia manokana fotoana mihitsy izy mba
“hanalana andro” miaraka amin’ireto ankizy. Miezaka manome fahafaham-po ho
an’ireo zanany izy amin’izany. Ny andro alatsinainy mazàna no mijanona ao antrano ilay raim-pianakaviana. Ary anisan’ny mahafinaritra azy ny miara-milalao, na
miara-mijery sarimihetsika (dessins animés) amin’ny zanany. Indraindray aza dia
miantso ankizy madinika hafa eo amin’ny tanàna misy azy izy, ka miara-mankafy sy
miala voly. Rehefa izany, dia mahazatra azy mihitsy ny manazava sy ny manome
anatra ireo ankizy ireo, miainga avy amin’izay hita teo.
Marihana, fa tsy mampiasa irony karazana horonan-tsary mampiseho
herisetra sy karazan-ditra irony mihitsy izy amin’izany. Tantara na sarimihetsika azo
isintonana anatra no ampiasainy.
Ankoatra izany, ny zanany aminy, indrindra ny lahy, dia raisiny ho toy ny
zandriny, ka mifandray aminy araka izany izy. Misy fotoana sasany moa, atokany
mihitsy hilalaovana miaraka amin’ireo. Ohatra: rehefa avy mianatra dia miaramilalao eo amin’ny solosaina; toy izany koa rehefa fialan-tsasatra, dia miara-milalao
tanimanga sy ny kilalaon’ankizy rehetra. Ao anatin’izany rehetra izany dia miezaka
mametraka fifandraisana akaiky dia akaiky izy. Izany hoe: miezaka mampitovy
tadin-dokanga amin’ireo ankizy ireo izy.
2.1.1.2.
fomba fitaizana miainga amin’ny zava-miseho
Fomba fanaon’Ny Mamatonalina ny mampita fanabeazana sy manome anatra,
ary mitaiza ny zanany miainga avy amin’izay toe-javatra miseho.
Ohatra:
-
Raha sendra mahita olona mamo ka mianjera eny an-dalana, dia
ampahafantariny ireo ankizy ny voka-dratsin’ny fisotroan-toaka.
-
Rehefa miaraka mijery fahitalavitra izy ireo, ka sendra mahita toe -javatra
miavaka; na tsara na ratsy, dia miezaka Ny Mamatonalina manazava ny mety
ho nahatonga izany.
20
2.1.1.3.
Fomba fitaizana hentitra
Nozariny hiaina amina tontolo hentitra: miaina amin’ny lôjika ny zanany.
Nambarany mazava tsara, fa tsy hasiahana akory izany. Misy fahasamihafana be
tokoa mantsy ny hoe “hentitra” sy ny hoe “masiaka”. Ny “hentitra” dia “enti-milaza
teny hanambarana fahatapahan-kevitra tsy miova intsony” 19 . Izany hoe: entina
maneho toe-javatra ilana fanapahan-kevitra matotra sy tsara petraka. Ny “masiaka”
kosa indray, dia “tia mampijaly… na [tia] mahita mijaly, tsy manana
fangorahana20.” Nitsotra izy fa notezaina tamin’ny fomba toy izany izy fony kely.
Ampiasainy ihany koa izany hitondrany ny zanany, satria, tsapany fa nahasoa azy.
Ohatra:
Raha misy tian’ny zanany hatao dia omeny avokoa ny heviny rehetra mba
hanehoany ny lafiny mahamety sy ny tsy mahamety io fikasana io, ka anjaran’ilay
zaza no misafidy izay hombany. Izany hoe: zariny hametraka lôjika hatrany
amin’izay rehetra atao ny zanany, ho an’Ny Mamatonalina amin’izay hatao rehetra.
Ka raha misy fikasana, na finiavana hanatanteraka vinavinan-kevitra eo amin’ireo
zanany ireo dia anjarany ny misaina, eny fa na dia mbola kely aza izy ireo.
Tsoa-kevitra:
Raha fehezina izay rehetra izay, dia hita fa mizara ny andraikiny amin’ny
zanany Ny Mamatonalina. Fanomanana ireo zaza ireo hiatrika ny maha olon-dehibe
azy no kendreny amin’izany: ny fandraisana andraikitra.
Fanamarihana:
Misy ampahany amin’ireo fomba fitaizana ireo ampihariny amin’ny ankizy
madinika eo anivon’ny Fiangonana sy eo anivon’ny fiarahamonina. Akaikin’ny
fon’ny ankizy kokoa Ny Mamatonalina vokatr’izany, ary hitanay teo amin’ny fomba
fifandraisany andavanandro izany.
Miezaka Ny Mamatonalina manamboatra ho avy tsara ho an’ny ankohonany,
indrindra ho an’ny zanany. Tsapany tokoa ny hasarobidin’ny anatra sy ny fitaizana
omen’ny ray aman-dreniny azy. Mety handringa ary tsy ho tomombana ny fiainan’ny
19
RAJEMISA-RAOLISON (R), Rakibolana malagasy, Ambozontany, Analamahitsy Antananarivo,
2003.tak 428
20
RAJEMISA-RAOLISON (R), Op-Cit, tak 640
21
ankizy raha tsy eo ny ray aman-dreny. Rehefa tojo ny tsy azo anoharana anefa, dia
tsy maintsy miezaka sy milofo fatratra mha ho tafita amin’izay hatao. Tojo ny toy
izany Ny Mamatonalina, satria moa kamboty izy.
2.1.2. ny andraikitry Ny Mamatonalina amin’ny maha kamboty
azy
Tsy maintsy napetraky Ny Mamatonalina mianadahy avy ny tokony ho
fiombonan’ny mpiraitampo, rehefa tonga ny fotoana naha kamboty azy ireo.
Naharafitra fikambanana nampiray kokoa taranaka izy ireo. Tamin’ny voalohany dia
ny zokiny no nitarika, kanefa, tsy nanana fahafahana nitana io andraikitra io intsony
izy taty aoriana. Teo no nanomboka ny fandraisany ny anjara andraikitra manandrify
azy, satria narary io zokiny io. Taorian’ny fodiamandriny dia Ny Mamatonalina no
nanankinan’ireo mpiraitampo aminy ny andraikitra hitarika ny fikambanana. Ary
hatramin’izao no itantanany izany. Raha sendra misy ny tsy fahafahany, dia ramatoa
vadiny no misahana ny andraikitra napetraka taminy.
Anisan’ny olona tsy mba niamboho adidy Ny Mamatonalina, fahavelon’ny
zokiny ka hatramin’izao. Efa kamboty tahaka azy ihany koa ny vadiny ka mitovy
amin’izany ihany no fizakany andraikitra any amin’ny fianakavian’ny vadiny.
Nanomboka teo ihany koa no nametrahana azy ho toy ny zoky sady
raiamandreny.
2.1.3. ny andraikitry Ny Mamatonalina amin’ny maha zoky azy
Tena mafy tokoa ny fahakambotiana, hoy Ny Mamatonalina. Tsy vita mora,
hoy izy, ny fiatrehana ny fiainana, ny fianarana, ary ireo adidy amana andraikitra
samihafa21. Efa voalaza tany aloha, fa tamin’ny fotoana niandohan’izany fiainana
maha kamboty izany, dia sady nianatra izy no niasa. Rehefa mety ho asa azo
ampivadina amin’ny fianarana dia nataony. Ohatra: ny manao asa fiambenana
amin’ny alina (Agent de sécurité), ny varo-madinika, sy ny sisa.
Tamin’izany fotoana izany ihany koa dia efa nanan-tokantrano avokoa ireo
zokiny sy ny zandriny vavy. Araka izany, dia telo mirahalahy izy no nifanohana, ka
izy no zokiny indrindra. Manana adidy amin’ny fiahiana sy ny fanohanana ireto
21
Resadresaka nifanaovana taminy tamin’ny 14 avirily 2010
22
zandriny izy, amin’ny maha zoky azy, na ara-kevitra izany, na ara-pitaovana. Saika
teo amin’ny lafim-piainana rehetra. Manodidina ny taona 1986 izany fotoana izany.
Feno tanteraka, ary be tokoa ny andraikitra notanany, satria zoky izy. Rehefa samy
tafita koa izy telo mirahalahy, dia samy nahaleo tena amin’izay.
Fanamarihana
Ankehitriny, dia mitana tanteraka ny andraikitry ny zoky sy raiamandreny
mihitsy Ny Mamatonalina, eo anatrehan’ireo mpiray tampo aminy. Tsy manilika
adidy akory ireo zokiny, fa misy ifandraisany amin’ny maha mpitaiza azy eo
anivon’ny fiarahamonina sy ny Fiangonana no nahatonga izany.
2.2.
eo anivon’ny Fiarahamonina
hoy Robert Dubois: “Iray aina amin’ny tontolo iainany ny Malagasy,
amin’ny mpiara-monina aminy(…) 22 . Tsy nataon’Ny Mamatonalina ho ambaninjavatra ny fiarahamonina, fa nefainy an-tsitra-po ny anjara andraikiny. Lafin-javatra
telo no anehoana izany fomba fiatrehan’Ny Mamatonalina ny fiarahamonina izany:
ny amin’ny maha mpanao gazety azy, ny andraikiny ao amin’ny vondrona UNICEF,
ary ny adidiny amin’ny maha olon-tsotra azy.
2.2.1. ny andraikitry Ny Mamatonalina amin’ny maha mpanao
gazety
Nanomboka tamin’ny taona 1996 Ny Mamatonalina no nirotsaka teo amin’ny
sehatry ny asa fanaovan-gazety 23 . Araka ny fantatra moa, dia misy sampana
maromaro ity asa ity: eo ny an-tsoratra (Gazety); ny am-bava (onjam-peo); ny ambava sy an-tsary (Fahitalavitra); ny fampahalalam-baovao tekinôlôjika sy
elekitrônika (Tranonkala)…Sampana roa hatramin’ireo no tena ahitana azy: ny
gazety an-tsoratra sy ny am-bava. Mbola nianatra teo anivon’ny toeram-panomanana
ho mpitandrina izy no niofana momba ny asa fanaovan-gazety (manodidina ny taona
1996). Anisan’ireo olona nanorina ny onjam-peon’ny Radio Fahazavana izy
tamin’ny Sepitambira 1997. Mpiasa matihanina izy tao amin’izany toeram-piasana
izany, ary mpilaza vaovao no tena nosahaniny. Ankoatra izany, dia mpanatontosa sy
22
23
DUBOIS (R), MALAGASY AHO, Edisiôna Md Paoly Antananarivo, tak.70
Fafana 2
23
mpamokatra fandaharana izy, ary nandalina manokana momba ny famokarana
fandaharana ho an’ny tanora sy ny ankizy.24
Manoratra an-gazety ihany koa Ny Mamatonalina. Ireo gazetim-piangonana,
amin’ny ankapobeny no tena nanoratany.
Ohatra:
-
Marturia VAVOLOMBELONA, Alakamisy 23 Novambira 2006, laharana-
609, nanoratany ny lahatsoratra hoe: “Miara-mientana mba hampahomby ny ady atao
amin’ny VIH/SIDA”
-
TANORA FIANARANA, Avirily 2010, laharana santatra (Vokarin’ny
Sampana Tanora Kristiana Foibe F.J.K.M.), lahatsoratra, mitondra ny lohateny hoe:
“Gazety. Velona, mivoatra”.
Mifandray mivantana amin’ny fiarahamonina ny asa fanaovan-gazety, ary ny
mpanatontosa azy ireny dia mpiasan’ny fiarahamonina. Mitaiza sy mamolavola ny
olona izy, ary loharanon’ny fahalalana samihafa, ankoatra ny fandraiketany ny
zavamisy. Andraikitra tena mafonja izany, kanefa nekeny sy nefainy tamimpahazotoana tokoa.
Tsy nionona tamin’izany asa izany fotsiny anefa Ny Mamatonalina, fa
nanatevina hatrany ny fampandrosoana ny fiainam-piarahamonina. Niroso niaraniasa tamin’ny U.N.I.C.E.F. izy.
2.2.2. Ny Mamatonalina sy ny andraikiny ao amin’ny UNICEF
Manana anjara andraikitra lehibe Ny Mamatonalina ao amin’ny UNICEF.25
Misy sampan-draharaha maromaro ao amin’io fikambanana iraisam-pirenena io,
araka ny fantatra. Ny asa mahasahana ny reny sy ny zaza ary ankizy no tena
imasoany.
Anisan’ireo “Consultant en Privé” Ny Mamatonalina. Izany hoe, ireo olona
manana anjara asa miompana indrindra amin’ny ankizy sy ny tanora. Ireto avy izany
raha lazaina fohifohy: “Encadreur”: olona voatokana mba hifehy na hanara-maso,
24
Cf note supra
Microsoft ® Encarta ® 2007. © 1993-2006 Microsoft Corporation. « Organisation internationale à
but humanitaire, qui oeuvre pour la protection et l'amélioration des droits de l'enfant »
UNICEF: United Nation International Children's Emergency Fund
25
24
ary hiantoka ny fahalavorariana toe-javatra ao anatin’ny fikambanana26. Mampihatra
izany amin’ireo sokajin-taona voalaza etsy aloha ireo Ny Mamatonalina.
“Producteur-animateur” ihany koa anefa izy; izany hoe, mpamokatra sy
mpanatontosa fandaharana ary mpanentana amin’ny onjam-peo (radio). Mifantoka
hatrany amin’ireo tanora sy ankizy izany.
Farany, Ny Mamatonalina ihany koa dia mpampiofana na “Formateur”. Ireto
misy ampahany vitsivitsy tamin’ny fampiofanana nataony:
Fafana n°: 04: ireo fampiofanana notanterahin’ny mamatonalina
Taona
Fampiofanana
2004
Formation des animateurs villageois au centre du Handicap
International.
2007
Assurer un atelier de formation des enfants et jeunes reporteurs et
producteurs d’émission pour les enfants et par les enfants à Antsiranana
2008
Assurer un atelier de formation pour le renforcement des capacités des
journalistes, animateurs et producteurs d’émission radio ; avec
l’UNICEF à Ambositra et Ihosy.
2008
Assurer un atelier de formation pour les JRC (Junior Reporter Club) au
sein de l’UNICEF à Fianarantsoa.
2009
Assurer un atelier de formation pour les JRC (Junior Reporter Club) à
Antananarivo.
Miantoka toe-javatra betsaka eo amin’ny fiarahamonina avokoa ireo
notanisaina ireo ; anisan’ny lehibe amin’izany ny fivoaran’ny sain’ny ankizy sy ny
tanora.
Miaina toy ny olon-drehetra ihany koa Ny Mamatonalina, ankoatra ny
fanatontosany ireo adidy samihafa ireo.
26
Microsoft ® Encarta ® 2007. © 1993-2006 Microsoft Corporation : «Personne qui assure la
direction, le contrôle ou la surveillance (d'une personne, d'un groupe, d'une organisation ou d'une
activité) »
25
2.2.3. Ny Mamatonalina sy ny andraikiny amin’ny maha olontsotra azy
Tompona andraikitra avokoa ny olona tsirairay ao anaty Fiarahamonina:
amin’ny tenany sy amin’ny manodidina azy. Miaina amina sokajim-piarahamonina
roa, farafahakeliny, Ny Mamatonalina. Ny ao amin’ny faritra Ambohimandroso
itaosy ny iray; ary ao amin’ny faritra Ankadimbahoaka Antananarivo ny iray hafa.
Anaovan’Ny Mamatonalina ny adidy mifanandrify aminy avy ireo fiarahamonina
ireo. Anisan’ny fiainam-piarahamonina iainana hatraiza hatraiza, ohatra, ny
famangiana izay tra-pahoriana, ny fanadiovana tanàna sy ny sisa. Miaina araka izay
lalàna sy fifampifehezana misy amin’izany Ny Mamatonalina, ary mandray anjara
feno tokoa.
Misy kosa lafiny iray nampiavaka azy, satria, nataony ho vaindohandraharaha ny fametrahana fahatsiarovana ho an’ny tanànan’Ambohimandroso Itaosy.
Fanadihadiana eo amin’ny lafiny ara-tantara momba io faritra io no nimasoany, ka
nahavitany boky iray mitondra ny lohateny hoe: “NY NAMANGIAN’I KRISTY
AN’AMBOHIMANDROSO”27. Nolazainy ao avokoa ny mahakasika ny tantaran’ny
tanàna amin’ny ankapobeny, sy izay azo heverina ho zava-dehibe manambara ny
aminy.
Tsara homarihina, fa misy andiany voalohany sy faharoa (Boky I, Boky II) io
boky io, ka ny voalohany no efa nivoaka tamin’ny volana Avirily 2008. Ny faharoa
kosa dia mbola eo am-pamolavolana azy Ny Mamatonalina.
Misy sokajin-javatra maro azo resahina raha ny fiarahamonina no jerena sy
hadihadiana. Efa hita teo, fa manome lanja izany tokoa Ny Mamatonalina.
Rafitra iray ao amin’ny fiarahamonina ny fiangonana. Manana anjara adidy
goavana amin’io sehatra io Ny Mamatonalina amin’ny maha mpitandrina azy.28
2.3.
Ny Mamatonalina sy ny Fiangonana
Misy sokajina olona eo amin’ny Fiarahamonina manana anjara asa
voatokana. Hita izany amin’ny seha-piainana samihafa, raha tsy hilaza afa-tsy ny
mpampianatra sy mpanabe isan’ambaratongany. Samy hafa moa ny fomba
27
SOAVINARIVO (T), NY NAMANGIAN’I KRISTY AN’AMBOHIMANDROSO, Antananarivo Avirily 2008
Ninina nasongadina ny faritra Ambohimandroso, satria eny amin’io faritra io no misy ny
Fiangonana tandreman’Ny Mamamtonalina
28
26
niantsoan’Andriamanitra ny tsirairay, Voaantso ho mpitandrina Ny Mamatonalina.
Tsara raha vahavahana ny momba izany.
2.3.1. Ny Mamatonalina : Mpitandrina
Misy toeram-panomanana manokana ho an’ny mpitondra fivavahana
F.J.K.M. any Ivato sy ao Ambatonakanga Antananarivo. Raha tsiahivina dia ny taona
1993 Ny Mamatonalina no nanomboka ny fandalinana ny asa maha mpitandrina tao
amin’ny Faculté de Théologie Ambatonakanga. Ankehitriny, dia mitondra ny
Fiangonana
F.J.K.M.
Ambohimandroso
Itaosy
Fiorenana
ny
Mpitandrina
SOAVINARIVO Tiburce: Ny Mamatonalina. Maro ny andraikitra sahaniny, fa ny
tena vaindohan-draharahany dia ny hampandroso hatrany izany toeram-piasany izany
ho amin’ny tsaratsara kokoa. Raha faritana fohifohy mantsy, dia tanàna miorina,
somary ambany vohitra io toerana io, kanefa ezahiny mihitsy ny hahatonga azy ho
tsy latsa-danja amin’ireo Fiangonana namany eny amin’ny manodidina, sy ny andrenivohitra aza.
Anisan’ny anjara biriky lehibe nataon’Ny Mamatonalina ho an’izany
Fiangonana izany ny fampandrosoana anatiny, araka ny maha Mpitandrina azy; fa
indrindra koa, ny fiezahana hampahafantatra izany Fiangonana izany amin’ny
mpiray tanindrazana, eny fa na dia ireo any ampita aza. Araka ny tantara mantsy, dia
io Fiangonana F.J.K.M. Ambohimandroso io no anisan’ny Fiangonana tranainy
indrindra eto Madagasikara.29
Raha lazaina vetivety ny tantaran’ny tanàna dia toy izao: “Vehivavy
nantsoina
hoe
RAVOLOLONTSIMITOVIAMINANDRIANA
no
nanorina
ny
tanànan’Ambohimandroso Itaosy. Avy amin’ny terak’Andriamasinavalona avy etsy
Alasora izy raha ny fiandohan’ireo Razany no hambara.”30. Voalazan’io tantara io
ihany,
fa
“Tao
Ambodiafontsy
tsy
lavitra
teo
no
vodivonan-
dRavololontsimitoviaminandriana.” 31 . Noho ny fandaminana sy ny fahendren’io
Andriana io anefa, araka ny boky ihany, dia niezaka nitady vohitra hafa izy
hanjakany. “Tokony ho tamin’ny tanonjato faha fito ambin’ny folo tany ho any no
nanomboka nisy olona nonina teto amin’ity vohitra ity. Nosy kely voahodidina
29
SOAVINARIVO (T), NY NAMANGIAN’ANDRIAMANITRA AN’AMBOHIMANDROSO ITAOSY, Avirily
2008.Vodipejy, tak 68
30
SOAVINARIVO (T), NY NAMANGIAN’ANDRIAMANITRA AN’AMBOHIMANDROSO ITAOSY, Avirily
2008. Tak 8
31
SOAVINARIVO (T), Op-Cit, tak 10
27
heniheny izy tamin’izany fotoana izany sady rakotra ala. Niveloman’ny vorondia sy
amboanala
isan-karazany.”
32
“Marosifotra”no
anaran’ny
tanàna
tamin’ny
fiandohany, fa niova ho Ambohimandroso izany taty aoriana.
Raha ny momba ny fiangonana indray, dia ny Misiônera John Canham no
nitarika tamin’ny fanorenana azy tamin’ny taona 1823. Nampian’ireo Misiônera roa
lehibe dia: i David Jones sy i David Griffiths izy.
Ny loharanon’izany rehetra izany moa dia ny boky izay nosoratan’ny
Mpitandrina Soavinarivo Tiburce, mitondra ny lohateny hoe “NY NAMANGIAN’I
KRISTY AN’AMBOHIMANDROSO”. Tsy azo lavina fa sarotra dia sarotra ny
fanatanterahana izany, nefa nanam-pikirizana mafy izy mba hahavitana azy antsakany, sy an-davany.
Andraikitra lehibe ny efa maha Mpitandrina azy, saingy tsy nataony ho
anarana itafiana fotsiny izany, fa navaingany ho azo tsapain-tanana.
2.3.2. Ny Mamatonalina: Raiamandreny am-panahy
Amin’ny Malagasy, ny Raiamandreny, dia ireo zokiolona sy ireo mpitondra.
Eo amin’ny sehatry ny fivavahana kosa, ny Mpitondra fivavahana no Raiamandreny.
Mbola anatin’ny hatanorany Ny Mamatonalina. Noho ny safidiny sy ny
antson’Andriamanitra niantefa taminy anefa, dia mitana tanteraka ny anjara asan’ny
raiamandreny izy eo anivon’ireo Kristiana maro iadidiany, ao amin’ny Fiangonana
entiny. Manome anatra izy, miezaka hatrany koa mba hifantoka amin’ireo asa
nanirahana azy, na dia tsapany aza, fa feno dia feno ny fandaharam-potoanany.
Natokany mihitsy, ohatra, ny andro Alarobia sy ny Asabotsy mba hanatonana sy
hifampidinihana amin’ny olon’ny fiangonana sy ny Kristiana eo amin’ny Fiangonana
Ambohimandroso Itaosy. Mandritra izany no anararaotany amin’ny fitaizana sy
fampianarana samihafa.
2.3.3. Ny Mamatonalina: Mpitaiza ny Kristiana
Manana anjara andraikitra lehibe eo anivon’ny tany ama-monina ny
Mpitandrina. Raha, sanatria, misy ny fikatsoana, na fivilian’ny Kristiana amin’ny
lalana tsy tokony halehany, dia heverina fa nisy tao ny adidy izay tsy tratra ny
32
28
fanaovana azy. Eo anatrehan’izany indrindra no mampiseho Ny Mamatonalina, fa
zava-dehibe ny fanomanana azy nandritra ny dimy taona teny amin’ny fianarana
ambony momba ny asan’ny Mpitandrina. Teo koa ny fomba nitaizan’ny Ray amandreniny azy, ary ireo fiofanana sy fianarana samihafa nataony. Ireny rehetra ireny no
nanosika azy ho tonga mpitaiza. Voalaza tamin’ny fizarana tany aloha, fa ny ankizy
sy ny tanora no tena ifantohany. Tsy ireo ihany anefa no hita ao anatin’ny
Fiangonana, fa ao ny fotsy volo amin’ny tany, sy ireo sarangan-taona samihafa.
Samy mahazo izay heveriny ho tandrify azy avy ireo sokajy isan-karazany ireo. Ary
tsy misy avelany ho diso anjara velively, fa omeny ny fahafaham-po mifanandrify
amin’izay hetahetam-panahy sy fo ao aminy.
Raha ny toe-javatra hita, aloha, tamin’ny fanaovana fanadihadiana sy ny
fitsidihana ny toeram-piasany, dia azo lazaina fa mifandray akaiky dia akaiky tokoa
ny mpitondra sy ny vahoaka entina. Tsy takona hafenina izany, fa dia miseho
miharihary amin’ny fomba firesany sy ny fihetsiny. Misy hatrany anefa ny fifanajana
noho ny maha mpitandina azy.
29
TOKO III: Ny Mamatonalina sy ny dingana aman-tsetram-piainana
nolalovany
Nohariana ho amin’izao tontolo izao ny olombelona mba hiaina sy hivelona.
Natao hivahiny ihany koa anefa izy. Araka izany, misy lalana tsy maintsy
andehanana. Samy manana ny lalana voasoritra ho azy avy ny tsirairay. Olo-malaza
iray no mby ao an-tsaina eto: i John BUNYAN. Mpanoratra izy io, ary anisan’ny
boky nalaza, ary mbola malaza eran-tany ny bokiny: “Pilgrim’s Progress” na: “Ny
dian’ny Mpivahiny”. Nitrangan-javatra samihafa ny fiainany, nanomboka tamin’ny
faha keliny ka hatramin’ny nahalasa azy ho mpitory ny vaovao mahafaly. 33
Mifamahofaho eo amin’ny fiainan-janak’olombelona mantsy ny tsara sy ny ratsy.
Afantoka manokana amin’ireo lalana nodiavin’Ny Mamatonalina ity toko
iray ity. Hasongadina amin’izany ireo zava-niseho tamin’ny fiainany, na ny zavatsoa, na ny ratsy.
Sehatra telo hatrany no ezahina hampisehoana sy hamahavahana izany, ka ny
zava-nisy teo amin’ny manodidina azy akaiky no hanombohana ny famelabelarana.
Ankoatra izay, ny niainany teo anivon’ny fiarahamonina. Ary ny mahakasika ny
asany eo anivon’ny fiangonana no hamaranana izao fizarana izao.
3.1.
teo anivon’ireo manodidina azy akaiky
Natao hampifamatotra ny samy Malagasy ny fihavanana. Misy anefa ireo
manana fifandraisana akaiky, dia ny : “mpianakavy”, na “mpihavana”. Ahitana toejavatra maro ao anatin’izany sehatra izany. Ampaham-piainana vitsivitsy
nandalovan’Ny Mamatonalina no hovelabelarina manaraka, ka hasongadina ireo
niatrehany ny ratsy sy ny tsara.
3.1.1. ny lafiny ratsy
-
Mpandala
fatratra
ny
fiombonana
aina
sy
ny
fifankatiavana
Ny
Mamatonalina. Nisy ny toe-javatra mafy nosetrainy, dia ny fodiamandrin’ireo ray
aman-dreniny. Tsy nanary azy ireto anefa ny havany. Nikiry sy hiezaka ireto
kamboty, taorian’izany, ary tafarina soa aman-tsara.
33
Teny Soa, N° 661, JANVIER 1926, tak 18.
30
-
Tamin’ireo zaza dimy zanak’izy mivady dia nisy iray efa nodimandry: maty
tamin’ny Alahady 26 Marisa 2006 ny zanany lahy iray. Hoy izy: “Ny fahalasanan’io
zanako io, no anisan’ny nametraka akony lehibe teo amin’ny fiainako”; araka ny efa
notanisaina tamin’ny fizarana tany aloha.
3.1.2. ny lafiny tsara.
-
Anisan’ny fahasoavana
omen’Andriamanitra
ny olona ny fananana
tokantrano. Azo lazaina aza fa :anisan’ny loharanom-pifaliana ho an’ny olona roa,
izay mifampakatra, sy ny fianakaviany izany. Niaina izany Ny Mamatonalina, na i
SOAVINARIVO Tiburce sy RATOVELONARIVO Doreth tamin’ny taona 1991.
-
Fahafaham-po
sy
fifaliana
ho
an’ny
olona
iray
ihany
koa
ny
fahatanterahan’ny nofinofiny sy ny fikasany. Ary araka ny efa nambara teo, dia
fahasoavana avokoa izany. Tia fifanampiana loatra Ny Mamatonalina; tia manoro sy
mampianatra ihany koa anefa izy. Tamin’ny 26 jolay 1998 izy dia navoaka ho
Mpitandrina tao Antsahamanitra. Amin’ny maha olombelona sy ny maha kristiana
dia zava-dehibe tokoa ary voninahitra ho an’ny fianakaviana ny fisian’ny sokajina
olona toy izany.
3.2.
teo amin’ny fiarahamonina
Efa naroso tany aloha, fa olon’ny fiarahamonina Ny Mamatonalina.
Anisan’ireo mafana fo sy mavitrika tokoa izy, ary mandray anjara feno amin’izay
tandrify azy. Indreto tranga vitsivitsy efa niainan’Ny Mamatonalina tamin’ny
fiatrehany ny fiarahamonina.
3.2.1. tamin’ny asa fanaovan-gazety
-
Nisehoana savorovoro teto amin’ny firenena tamin’ny Alakamisy 20 mey
2010. Nisy sokajina olona maromaro voarohirohy sy voasambotra tamin’io fotoana
io. Anisan’izany ny Mpanao gazetin’ny Radio Fahazavana (Onjam-peon’ny
F.J.K.M.). Voasambotra tamin’izany Ny Mamatonalina, ary notanana antranomaizina tao Antanimora.
31
3.2.2. ny fifandraisan’ny mpiara-monina taminy
-
Tamin’ny fotoana namoizany ny zanany dia nisy toe-javatra, tsapany ho
nangidy taminy. Nisy tamin’ireo mpiara-monina taminy no nandatsa sy faly tamin’ny
fahoriany. Tsy voafaritra mazava loatra anefa izany, fa ny tononkalo nosoratany no
nahatsapana izany. Hoy izy ao amin’ilay amboaran-tononkalo nampitondrainy ny
lohateny hoe: “ Antsa Faharetana, Salamom-piforetana”34, ka ny fizarana fahadimy:
Kanefa indrisy izao
‘Zany zaho nandrazona
Nialany tampotampoka
Ka lavo niankarapoka
D’injay ny horakoraka
Hehin’ny tsy mangoraka
Sy teny sahisahy
Hoe; sakoa izay !
Izany hoe: tena nisy fiantraikany mafy taminy tokoa ny fifalian’ny hafa, sy ny
fandatsana azy, izay manampy trotraka, ny fahoriana efa nentiny tamin’io fotoana io.
Na dia teo aza anefa izany rehetra izany, dia mba nisy ihany koa ny
fahombiazana sy ny fifaliana, raha izay no mahalaza azy, niseho teo amin’ny
fiainany.
3.2.3.
-
lafiny fanabeazana sy fibeazana
Iaraha-mahalala ny maha zava-dehibe ny fitomboana ara-tsaina ny
fahatafitana amin’ny fianarana; indrindra ireo hahazoana fankatoavana arapanjakana. Ananan’Ny Mamatonalina avokoa ireo fari-pahaizana telo, fototra,
amin’ny fampianarana ankapobeny: C.E.P.E.; B.E.P.C.; BACCALAUREAT.
Efa maro ihany koa moa ankoatra ireo ny fanamarinam-pahaizana samihafa
azony tamin’ireo fiofanana maro natrehany35.
34
35
V.A. lah : 36
Fafana lah.3
32
Manamarina ny fisian’ny toe-javatra nampamiratra teo amin’ny fiainany
avokoa ireny rehetra ireny. Toe-javatra iray anisan’ny lehibe amin’ireny ny
fahavitan’ny fiomanany ho mpitandrina.
Sehatra mampiavaka olona amin’ny hafa ny fanaovana ny asa maha
mpitandrina. Mampiavaka, satria, mifantoka amin’izy ireny mazàna ny fijerin’ny
manodidina. Misy toe-javatra samihafa miseho amin’ny fiainan’ireo olona manana io
asa io.
Hojerena amin’ny lohateny manaraka ny mahakasika izany, sy ireo toejavatra nosetrain’Ny Mamatonalina.
3.3.
amin’ny maha mpitandrina azy
Azo heverina fa manana fomba fijery hafa ny olona iray matoa niroso tamina
asa toy izao. Trangam-piainana maro no efa hitany amin’ny fiainan’ireo Mpitandrina
hafa. Ilana toe-panahy sy toe-po afaka mifanaraka amin’izay mety hitranga rehetra
ny fanatanterahana ny asa.
Nanana herim-po sy fahasahiana hatrany anefa Ny Mamatonalina, ka nanolotena ho mpitandrina. Maro be ireo zava-niseho teo amin’ny fiainany. Nohamafisiny
tamin’ireo resaka nifanaovana taminy izany.
3.3.1. Ireo zava-tsarotra niseho tamin’ny asany.
-
Raha vao nanomboka nandray ny asa maha mpitandrina azy Ny
Mamatonalina, dia voairaka tany amin’ny toerana lavitra ny renivohitra. Marina, fa
samy miatrika izany avokoa ny olona manana asa mitovitovy amin’izany, ka
nahavita fianarana. Ny FJKM ANJOHY Ankazondandy no nanendrena azy
tamin’izany fotoana izany: manodidina ny taona 1998.
-
Tsy hadinon’Ny Mamatonalina ihany koa ny aretina mafy nahazo an-
dramatoa vadiny fony izy tany amin’io faritra io. Sarotra sy mila fitandremana
fatratra ny fitsaboana, kanefa tena lavitra ny renivohitra sy ny toeram-pitsaboana no
nisy azy.
-
Rehefa niala tany amin’io fitandremana niasany voalohany io izy, dia nahazo
toerana vaovao: ny F.J.K.M. Ambohimandroso Itaosy Fiorenana izany. Araka ny efa
voalaza, io fiangonana io no tranainy indrindra amin’ny fiangonana misy eto
33
Madagasikara. Asa goavana no miandry azy araka izany, ary mila fahaiza-miasa be
tokoa. Ny Mamatonalina anefa vao tamin’ny volana jolay 1998 no nahavita ny
fianarany. Tena mbola fohy dia fohy ny fotoana niatrehany tanteraka ny asany.
Ifamahofahoana tranga samihafa moa, araka ny efa iaraha-mahafantatra, ny
fiainan’ny olona manana iraka manokana toy Ny Mamatonalina. Mba misy koa ny
fotoana ahatsapana fifaliana sy fahombiazana.
3.3.2. Ireo nahitany fahafaham-po
Tsy ho voatanisa eto avokoa ireo zava-drehetra niseho taminy. Misy kosa ireo
ampahany vitsivitsy, izay tokony hosinganina.
-
Nahatsapa
SOAVINARIVO
ny ezaka
Tiburce,
lehibe nataon’ny fiangonana
hatramin’ny
fotoana
nitondrany
ny Mpitandrina
ny
fiangonana
Ambohimandroso Itaosy. Hoy izy: “Tsapa fa nanomboka tamin’ny taona 2000 dia
nihazakazaka tokoa ny fivoarana nisy teto amin’ny Fiangonana.” 36 Marihana fa
manodidina io taona io no nanombohany nandray asa tao Ambohimandroso Itaosy.
-
Nampiavaka Ny Mamatonalina ny fahaizana manokana momba ny
fanentanana. Nahitana voka-tsoa betsaka izany amin’ny fiangonana entiny. Nanao
izay azony natao ho fampandrosoana ny fiangonana ny sampana sy ny fikambanana,
vokatr’izany ka“taty amin’ny volana novambra 2007 […] dia notohizan’ny Sampana
Lehilahy Kristiana ny fampiakarana ny tilikambo ho avoavo kokoa ka
nampitomboina dimy metatra noho ilay teo aloha.” 37 Azo tsapain-tanana, araka
izany, ny vokatry ny fanetsiketsehana ny hambom-pon’ny olona.
“Raha feheziko dia tombony lehibe ho ahy ny maha mpitandrina mpanoratra
sady mpanao gazety ahy. Isaorako an’Andriamanitra izany!”
38
, hoy Ny
Mamatonalina.
Fehiny
Marina tokoa, fa itrangana seho samihafa ny fivahiniana eto an-tany. Tsy
misy atao ho mahakivy ireo karazana tsy fahombiazana mety hiserana. Tsy natao
hampatoritory koa ireo toe-javatra heverina ho nahafa-po sy nahitam-pifaliana. Samy
36
38
Raki-tsoratra nanomezany ny mombamomba ny mpanoratra
37
34
ezaka avokoa no takian’izy ireo. Tanteraky Ny Mamatonalina izany, tamin’ireo toejavatra samihafa nifandimby niseho tamin’ny fiainany.
Maro ny fanadihadiana azo atao manodidina ny fiainan’ny olona iray. Lafinjavatra vitsivitsy no azo anompanana fanadihadiana ao anatin’izany. Nezahana
nofantarina ny manodidina ny fiainan’Ny Mamatonalina, tamin’ny fizarana
voalohany. Miaina ao anaty tontolo iray ampiavaka azy amin’ny be sy ny maro ihany
koa anefa izy, dia ny maha mpanakanto azy. Hovahavahana amin’ny fizarana
manaraka ny andinindininy mahakasika izany.
35
FIZARANA FAHAROA: Ny Mamatonalina sy ny
maha mpanakanto azy
36
Zava-dehibe ho an’ny firenena, na ny vondrona olona, na ny olona tsirairay
ny fanandratana sy ny fampisehoana ny talenta ananany. Misy ny mampiavaka ny
tsirairay, izay tsy ikambanany amin’ny hafa. Misy kosa anefa ireo ikambanana ka
mety ho hita any amin’ny firenena maro, na ny firenena rehetra mihitsy aza. Ny
haisoratra, ohatra, dia manana azy avokoa ny firenen-drehetra. Mpandinika
manambara izany i Marie-Madeleine FRAGONARD. Lazainy fa “hetsika, na fomba
fanao iraisam-pirenena mihitsy ny literatiora, ary azo anehoana azy avokoa ireo
rantsana rehetra voarakotry ny atao hoe kanto” 39 . Betsaka ireo zava-kanto sy
haikanto mitovitovy amin’izany.
Manodidina na mpanakanto iray moa izao fanadihadiana izao. Mety raha
fantarina aloha ny antony, na ny loharano nahatonga Ny Mamatonalina ho
mpanakanto. Hofantarina kosa aorian’izany,
ireo iantefan’ny asa sorany.
Hamaranana ny fizarana, dia hofariparitana ny sokajina asa soratra voiziny.
39
è
FRAGONARD (M.M), « Littérature, arts et savoirs », in Précis d’histoire de la littérature française, 9
édition revue, Didier, Paris 1987, p 85 :
« Mouvements internationaux, qui s’expriment dans toutes les branches artistiques… »
37
TOKO I: Ny loharanon’ny aingam-panahiny.
Manam-piandohana avokoa ny zava-drehetra. Ary tsy misy ny tongatonga
foana, fa misy antony sy loharanony daholo. Dia tahaka izany koa ny fahaizan’ny
olona iray zava-kanto, ka hasongadina amin’izany ny maha mpanakanto Ny
Mamatonalina sy ny loharano niteraka izany.
Vokatry ny fihetseham-po, matetika, no mahatonga ny olona iray hanana
aingam-panahy. Tsy mametra ireo anton-javatra hafa anefa izany. Ary raha dinihana
amin’ny fomba anoratany ny asa sorany, dia hita fa misy lafin-javatra vitsivitsy
niteraka ny kanto tao amin’Ny Mamatonalina. Manana talenta voajanahary, sy
nolovaina izy. Ny zava-miseho ihany koa dia nisy akony be dia be tamin’ny aingampanahiny. Antony iray farany nahatonga izany ihany koa ny toetrany sy ny asany.
1.1.
Fahaiza-manao voajanahary, sy nolovaina tamin’ny ray
aman-dreny
Fahita matetika ny fifandovana eo amin’ny taranaka mifandimby. Misy ny efa
ra nikoriana tao amin’ny ray aman-dreny, na ireo razana niandohana ny fahaizana
manao zava-kanto. Tsaratsara kokoa raha fakafakaina ny maha marina, na ny tsy
fahamarinan’izany eo amin’Ny Mamatonalina sy ny asa sorany. Hovoaboasana
amina ambaratongam-panadihadiana telo izany. Hodinihana voalohany amin’izany
ny maha loharanon’ny asa sorany ny rainy. Manaraka izany, ny mahakasika ny iray
tampo aminy, ary ny fivelaran’ny talenta voajanahary tao aminy.
1.1.1. ny maha loharanon’ny aingam-panahy ny rainy
Toe-javatra fahita matetika ny fandovan’ny zanaka ny fahaiza-manao eo
amin’ny rainy na ny reniny, arakaraka ny zava-misy. Fomba fiteny fandre, ohatra, ny
hoe: “Zaza navela” ,raha jerena, ny “Mpilalao” (Mpanao Hiragasy). Dia toy izany
koa ny aty amin’ny zava-kanto hafa. Rehefa natao ny fanadihadiana tamin’Ny
Mamatonalina, dia nambarany fa efa tsikariny fa nanan-talenta tamin’ny fanoratana
tononkalo ny rainy, saingy tsy nataony ho zava-dehibe izany. Manaporofo izany ireo
asa soratra voatahiry tamin’ny diary. Mibaribary amin’izany fa misy fifandovana
talenta teo amin’Ny Mamatonalina sy ny rainy.
38
1.1.2. ny zokiny
Maro ihany koa ireo mpiraitampo no samy manana ny talentany, ka
mampiasa izany. Nisy ireo niara-niasa mihitsy toa an-dry i Rado sy ny zokiny
Célestin Andriamanantena. Mampiseho ireny, fa misy ny olona iray ra no samy
mahay zava-kanto.
Hita teo amin’Ny
Mamatonalina sy ny zokiny izany toe-javatra izany.
Nanoratra andalan-tononkalo toa an-drainy ihany koa ity zokin’Ny Mamatonalin a
ity, ary nanana kahie nandraketany izay asa soratra vitsivitsy nosoratany 40 . Tsy
naharitra teo amin’izany sehatra izany anefa ilay zokiny. Ankoatra izany dia nisy
tamin’ireo zokiny efa nodimandry no nanan-talenta manokana momba ny hira.
Itompokolahy Razafimahenina Joseph.
“Ireo rehetra ireo no tsapako fa namoha ny talenta tato anatiko izay
mbola iainako hatramin’izao. Nanomboka teo amin’ny faha 15 taona no nidirako
teo amin’ny tontolon’ny soratra”.41 Nanana ny talentany manokana ihany koa izy,
araka izany.
1.1.3. talenta voajanahary
Samy manana ny zava-manavanana azy avy ny olona tsirairay. Miankina
betsaka amin’ny fahaizana sy fahalalana ireny, ary mety ho voajanahary, na
nianarana. Dia toy izany koa ny fahaizana zava-kanto. Anterina, fa ny maha
mpanakanto Ny Mamatonalina no resahina. Efa nisy antony roa, azo heverina fa
nahatonga izany teo aloha. Nanana talenta voajanahary ihany koa Ny Mamatonalina.
Nokolokoloiny
sy
nezahiny
nampitomboina
izany.
Hoy
izy:
Hahazoako
mampivelatra ny talentako dia niditra ho mpikambana tao amin’ny “FARIBOLANA
SANDRATRA” aho ny taona 1989.”42
Araka izany, tsy vitsy ny tranga hita sy manamarina ny fisian’ny
“TALENTA” ao amin’ny olona iray. Izany hoe : tsy nianarana fa efa voajanahary tao
aminy. Zava-maro moa no azo lazaina raha zava-kanto no resahina, ka inty misy
ohatra iray, araka ny fanadihadiana natao tamin’Ny Mamatonalina: nisy fotoana, hoy
izy, namonjy fivorian’ny fikambanana iray ny tenany. Tao anatin’izany no nisy
40
42
Fihaonana voalohany tamin’ny mpanoratra.
41
39
nangataka taminy raha afaka mamorona hira azo atao, manodidina ny lohahevitra
ifantohana amin’ny fivoriana izy. “Naharafitra hira misy tonony sy feony [tokoa]
aho”, hoy izy, tao anatin’ny antsasaka adiny monja. Ohatra hafa ihany koa mikasika
ny fahafatesan’ny zanany, ka nahatsanganany asa soratra momba io zanany io.
Mpanamarika vanim-potoana ny mpanoratra, ary azo sokajiana ho
loharanon’ny aingam-panahiny vokatr’izany ny toe-javatra mitranga.
1.2.
aingam-panahy vokatry ny zava-misy
Tsy mitovy ny fomba fijerin’ny olona tsirairay ny toe-javatra mitranga. Misy
fiantraikany eo amin’ny toe-tsaina sy toe-panahiny izany. Miloatra avy ao anaty ny
vetsovetsom-po sy ny fihetseham-po samihafa, vokatr’izany. Mety ho hita ety
ivelany izany. Azo lazaina kosa, fa mihoatra noho ny olon-tsotra ny mpanakanto,
indrindra ny mpanoratra. Toy izany Ny Mamatonalina. Tsara àry raha vahavahana
amin’ireto ambaratongam-panadihadiana manaraka ireto ny loharanon’ny kanto
voatsangany vokatr’izay zava-mitranga izay. Vokatry ny fiainana niainany ny
ampahany sasany, ny fahitany ny fiainam-pirenena ary mety ho vokatry ny eritreriny
manokana ihany koa anefa no niteraka ny aingam-panahiny.
1.2.1. zava-misy eo/teo amin’ny fiainany
Niaina tamina fiainana mafimafy sy sarotsarotra Ny Mamatonalina. Tsy nisy
very na hadinony akory ireny rehetra ireny, fa nanjary toy ny fototra fiorenana
nijoroan’ny maha mpanakanto azy. Anisan’izany ny fahakambotiany, ny
fahafatesan’ny zanany, ny fanaovany ny asan’ny mpitandrina
1.2.1.1.
noho izy kamboty
Toe-javatra mampangirifiry ny olombelona ny fahakambotiana. Niainan’Ny
Mamatonalina anefa izany, ary voarakiny maharitra ao am-pony sy ao an-tsainy.
Anisan’ny loharano niteraka ny fanaovana zava-kanto ao amin’Ny Mamatonalina
ireny, satria, maro amin’ireo asa sorany no maneho ny momba ny ray aman-dreny sy
ny fiainan’ny kamboty.
40
Ohatra: “FERY ANATY”43
“Njao mibitsika mora dia mora
Ilay vetso mibonoka anaty
‘Nay fa reko manako any ho any
Toa manaitra ny fo efa tola
‘Rony kiakan’ny famoizam-po
Hamoha indray ny toloko efa maty
Manambara toloko avy hatrany.
‘Zay voalevina tanatin’ny fo?
Zary vain-drahalahy tsy marary.
Irery tsy misy mpizaha.
Io ‘lay ratran’ny fo mankadiry
Na mihitatra aza ny fery
‘Zay voatsindron’ny lefo-maranitra
Lavim-panoina ka very fanahy.
Ka manolatra mamirifiry
Zary ferin’ny olo-mahantra.”
Telo taona talohan’ny nanoratany ity tononkalo ity no maty ny reniny. Ary
hita amin’izao fomba fanehoany ny asa sorany izao, fa navesatra taminy izany
fahoriana izany, ka “nanery” mafy ny aingam-panahy tao aminy.
1.2.1.2.
Ny nahafatesan’ny zanany
Maharary ny ray aman-dreny noho ny kapoka ny famoizana zanaka. Tsy
mahagaga raha namela aloka teo amin’ny fiainany mandrakariva izany. Nangidy
tamin’Ny Mamatonalina tokoa ny fodiamandrin’ny zanany lahy. Samy voarakiny antadidy avokoa ny zava-nitranga rehetra tamin’io zaza io, hatramin’ny nidirany teny
amin’ny toeram-pitsaboana, ny nahafatesany ary ny fandevenana azy. Nanosika ny
aingam-panahiny izany rehetra izany, ary voarakiny an-tsoratra amin’ny endrika
kanto. Nomeny ny lohateny hoe: “Antsa faharetana, Salamo Fiforetana!” Io asa
soratra io.
Indro misy ampahany amin’izany amboaran-tononkalo izany.
“Fara hatak’olon-dresy.”44
“Isa fito fahafenoana
Taona fito nihatoana
43
44
V.A. Lah : 2
V.A. Lah : 36 andn f
41
Io no taonan-janakay
Raha nihilana izy izay.
Lohataona namololona
Tonon-taona nilofohana…”
Fanamarihana:
Lava dia lava io amboaran-tononkalo io. Tsy nosoratana mitohy ihany koa,
satria mitovy avokoa ny ora nanoratana azy. Ireo andro nanoratana azy kosa dia
mifanakaiky tanteraka, satria, hatramin’ny nararian’ny zanany mandra-phavitan’ny
fandevenana. Ny fahatsiarovany azy kosa anefa dia mandraka izao, ka izany no
nanasokajiana azy ho loharanon’ny asa soratra ao amin’Ny Mamatonalina.
1.2.1.3.
ny fanaovany ny asan’ny mpitandrina
Sokajina asa maromaro moa no iandraiketan’Ny Mamatonalina. Anisan’izany
ny fanaovany ny asan’ny mpitandrina. Azo tanterahina amin’ny endrika samihafa ny
fitoriana ny vaovao mahafaly sy ny fitaomana ny olona hanatona an’Andriamanitra.
Mitana anjara toerana lehibe indrindra amin’izany ny toriteny sy ny fampianarampinoana samihafa.
Ny amin’ny maha mpanakanto azy no resahina amin’ity asa fikarohana ity.
Mpitandrina ihany koa anefa izy. Niteraka aingam-panahy tao aminy ny
fampifamenoana ireo asa roa ireo. Miresaka ny amin’ny famonjena nataon’i Kristy,
sy ny ho fiafaran’ny fiainan’ny olombelona ny sasantsasany amin’ireo asa sorany.
Inty misy ampahan-tononkalo iray manasongadina ny tokony ho asan’ny
mpitondra fivavahana tsy an-kanavaka:
Lohateny: “AIZA NY LALANA?”45
“Azafady re r’ingahy
R’ilay miakanjo fotsy lava
Fa mba aiza ho aiza eto!
Mizotra ho amin’ilay mazava?
[…]
…Azafady re r’ingahy
Azafady mba lazao…
45
V.A. Lah : 20
42
Ianao izao no mahalala
Ampahafantaro aho fa adala.
Raha mba fantatrao r’ingahy
‘Zato rofiko am-panahy
Maniry mafy aho hahalala
‘LAY MPAMONJIKO MALALA…”
Araka io tononkalo io sy ny asa soratra hafa novokariny, dia azo ambara
tokoa fa nanainga ny aingam-panahiny ny fanaovany asa maha mpitandrina azy.
Nitatra tamin’ny sehatra hafa izany, ary nipaka hatrany amin’ny fiainampirenena. Namolivoly tao anatiny ny fahitana ny toe-draharaham-pirenena, ka zary
niteraka fihetseham-po ho azy.
1.2.2. Ny fiainam-pirenena
Manana ny fomba fahitany sy ny fanehoany ny toe-javatra tsikariny sy hitany
eo anivon’ny firenena Ny Mamatonalina.
1.2.2.1.
fahitany ny toe-draharaha pôlitika
Adidin’ny olom-pirenena ny manaraka ny toe-draharaha misy eo amin’ny
fireneny. Toe-javatra maro samihafa no mety ho vokatr’izany fandraisana andraikitra
izany. Niavaka kosa Ny Mamatonalina amin’ny maha mpanoratra azy, satria,
nataony amin’ny endrika kanto ny fanehoany izany.
Ohatra iray notsoahina tamin’ireo asa soratra mahakasika ny fiainampirenena ny: “LAMINA SY PAIKA”46
Inty misy andininy vitsivitsy:
“[…]
Fa olon-droa mitafa
Leo izy!…
Dia moana sy marenina
Fa fitaka sy teny
No sary itarafana
‘Zay entina mandemy
‘Ty lamim-panafahana.
Ny ezaky ny fony
Ka tsisy ako loatra
Ho an’ireo mpifatotra
Fa zavatra tinadiny
Ny hevitrao voafaritra
Hamory ny herin-tsandriny
46
V.A. Lah : 7
43
No entin-kandravana
Ny rafi-panjanahana.
Fa… Tsy hamaha ny gadra
Ho an’ireo voageja
Kabarinao miraraka”
Miaina sy milona tanteraka amin’ny zava-nisy teto an-tanindrazana Ny
Mamatonalina. Ny toe-javatra hitany sy niainany dia nanosika azy sy ny aingampanahiny hanoratra.
1.2.2.2.
ny fahitany ny fiainana sôsialy
Manana andraikitra lehibe Ny Mamatonalina ao amin’ny Vondrona
U.N.I.C.E.F. Miandraikitra feno ny manodidina ny fiainana sosialin’ny olona erantany io vondrona io. Tao anatin’izany no nampientana ny aingam-panahiny sy ny
vetsovetsony, ka nahatonga azy hanoratra asa soratra. Koa Loharanon’ny fanaovana
zava-kanto ao amin’Ny Mamatonalina ihany koa, araka izany, ny fahitany ny
fiainam-piarahamonina.
Ohatra maneho miharihary izany, ilay sombin-tantara mitondra ny lohateny
hoe: “BENANDRO”47. Indro misy ampahany amin’io asa soratra io.
“Benandro ve? Zazalahy kely manodidina ny valo ranonorana eo izy. […]
Ankizy sakaizan’ny fahoriana izy izay. Tsy mba manam-piahy, fa kely
mananotena. Na izany aza, tsy mahatsiaro izay mijaly sy miferotra aina akory. […]
Iny Analakely iny no vohitra fonenany, ary eny ambany lavarangana
rehetra eny no akany mba hisitrihan’ny lohany ny alina, ho fialana sasatra.
Simenitra fandiavan-tongotra toa rangolahy no solon-kidoro; rovi-gony sy vorokitsay no nandimby ny bodofotsy mafana firakotra. Izany anefa, tsy mahasakana
akory izay mety ho fahasambarana heveriny, satria, velona, ary afaka hivelona toy
ny rehetra izy. […]
Tsy mahalala izay tena anarany izy, fa adino sy very tamin’ny hoe: “SARY”,
na “BENANDRO”.
[…]
Niondrika nitsimpona ireo vola keliny izy, sady kendakenda niteny fa : ”Tsy
hangataka aho, tompoko, fa mba indramiko ianao, hanome ilay rangahy ao, ity
47
V.A. lah : 41
44
volako ity, fa tsy manana afa-tsy ireto aho, mba homeko ireo ankizy mijaly any
atsimo. Koa raha azonao atao, dia mba atolory azy ireto azafady.””
1.2.2.3.
ny fahitany ny fiainan’ny Malagasy amin’ny
ankapobeny
Manana adidy manokana Ny Mamatonalina eo amin’ny mpiara-belona sy ny
Malagasy manontolo. Ny maha mpanao gazety sy maha mpandalina fiainampiarahamonina azy indray no tiana hambara eto. Mpamantatra, mpandalina, mpizara,
mpampahalala; azo ilazana azy avokoa ireo rehetra ireo.
Miseho amin’ny endrika miavaka ny vokatr’izany ho an’Ny Mamatonalina,
ary manana fomba manokana amoahany ny heviny izy, amin’ny maha mpanakanto
azy.
Ohatra: asehony miharihary ao amin’ilay sombin-tantara nampitondrainy ny
lohateny hoe : “ DIA HANALOKA VE?”48, ny fomba fiatrehan’ny tanora malagasy
ny zava-misy, manoloana ny fivoaran’ny toe-tsaina sy ny fanabeazana, ary ny fomba
fiainan’ny Malagasy. Indro, ampahany notsoahana tamin’io sombin-tantara io:
“[…]
Tovolahy vao erotrerony tokoa i Faniry. Tsy tena Malagasy ranoray arapirazanana izy, satria, rainy dia frantsay hiringiriny, fa reniny kosa dia tera-tany
Gasikara ihany.
[…]
Tamin’izay fotoana izay dia nibanjina an’i Jery sakaizany, sady naka
toerana tsara izy. Ary nanomboka nitantara ka naneho tamin’i Jery ny fanahiany.
-Ho zoviko amin’ise indray ve ry Jery ny fiavian’i Dada sy Neny ray amandreniko, ary, saro-dazaina indrindra ny firarazanako noho ny maha safiotra ahy. Na
izany aza, dia aleoko nifidy ka nandray ny fiavian’i Neny. Angamba, mba manan-jo
ny amin’izany ihany aho, noho ny ra Malagasy mikoriana ato anatiko. Ary tsy
nataoko ambanin-javatra izany, fa nomeko hasina ka maha te ho tia loatra.
Ankehitriny, anefa, dia safomoron’ny tahotra ny fo amam-panahiko, sao hanaloka,
dia lasa ilay maha Malagasy ahy.”
-Hay ve izany fotsiny e!, hoy I Jery toa tsy rototra akory.
48
V.A. Lah : 40
45
Tamin’izay anefa dia hendratra i Faniry. Natolony an’i Jery ireo gazety roa
vao avy novidiany, sady tafatsangana, ka hoy izy:
-Ha! Fotsiny izany amin’ise ry Jery an!? Amiko kosa, dia efa fambara loza
sahady. Indro! Vakio mafy izay ambaran’ireo gazety roa samy hafa eo amin’ny pejy
voalohany ireo.
Dia rafitra i Jery namaky, sady nampiakatra ny feony:
-“Tsy hita hoavahana intsony ny vahiny sy ny tompon-tanindrazana fa lasa
vazaha indray izao ny tany”;
-izany no voalazan’ny gazety voalohany r’ingahy Faniry, fa ny faharoa kosa
dia manambara fa: “hiverina indray, hono, ny fampianarana fahavazaha.”
Somary nivazivazy sady nitokelaka i Jery nanontany an’i Faniry:
-Fa inona izao no mila hampitresaka ny zanak’atidohan’ise amin’izany. Ary
tsy hitako rahateo anie izay maharatsy izany e!”
Fomba fiheveran’ny tanora roa no hita taratra amin’ity ampahan-tantara ity.
Samy hafa tanteraka ny firehana ijoroan’izy roa tonta hatreo.
Zava-misy tokoa izany. Ary na dia olon-tsotra fotsiny aza dia tsy maintsy
hanana izay mba hambarany raha tojo toe-javatra toy izao. Miteraka fihetsehana
anaty ao amin’ny olona tsirairay izay zava-mitranga amin’ny fiainana. Ny
Mamatonalina dia naneho azy araka ny maha mpahay zava-kanto azy. Hoentimamehy izany, dia indro misy tenina mpandinika iray (Robert ESCARPIT),
mampiseho ny fifandraisan’ny fiainam-piarahamonina sy ny asa fanoratana. “Ny
fandinihana asa soratra, hoy izy, dia mikatsaka indrindra ny hisian’ny fifandraisana
eo amin’io asa soratra io sy ny fiainan’ny vondrona olona ao anaty fiarahamonina.
ary io vondrona io no mamaritra ilay asa soratra mba hametraka azy eo amin’ny
vanim-potoana
iray
nolalovana :
izany
hoe,
eo
amin’ny
tantaran’ilay
fiarahamonina.” 49 Izany hoe: avy ao anaty asa soratra no itarafana ny fiainampiarahamonina; ary avy ao anaty fiarahamonina no iaingan’ny asa soratra, na antony
namoronana azy.
49
ESCARPIT ®, Le lettéraire et le social, Champs Flammarion, 1970, p119 : « La méthode consiste à
mettre en rapport les structures d’une œuvre avec les structures d’un groupe social qui détermine
cette œuvre à un moment historique donné. »
46
1.2.3. Ny eritreriny manokana
Manana fientanam-po sy hery manesika anaty matetika ny olombelona,
manoloana tranga na toe-javatra miseho eo amin’ny fiainany andavanandro. Miseho
amina endrika maro hita avy ety ivelany ireny. Ao ny mimenomenona, ny maneho
hafaliana, ny varimbariam-poana sy ny sisa. Vokatry ny firehetana anaty ao aminy
avokoa ireo, ary ny zava-miseho no antony voalohany.
Mpanoratra sy mpanao zava-kanto Ny Mamatonalina. Toy ny olon-drehetra
ihany anefa izy, ary mety mba ho tojo izay mampientana ny fony sy hanetsika ny
aingam-panahiny. Mety ho toe-javatra tany aloha, ka mitoetra ho fahatsiarovana no
manosika azy. Mety ho ny asa aman-draharaha iandraiketany koa. Tsy maintsy
hiatrika ny ho avy koa anefa izy, ka manana ny fikasany. Ireo toe-javatra telo loha
ireo no hovahavahana manaraka eto.
1.2.3.1.
vokatry ny fahatsiarovana samihafa
Manana ny anjara asany ny fahatsiarovana, ary miankina amin’ny olona
tsirairay avy izany. Mety ho fitaovana izy hoenti-manarina ny tsy mety; mety ho
lasitra ihany koa anefa mba hanefena ny fiainan-ko avy. Fa manana toerana
manokana kosa izy ho an’Ny Mamatonalina. Anisan’ireo loharanona aingam-panahy
ny fahatsiarovana aminy, ary vontoatina asa soratra mihitsy aza indraindray.
Indreto misy ohatra roa:
-
Mampiseho fanenenana sy fikasana hanova famindra.
“Honerako ny lasa” 50
“Ô! Ry Raiko mba henoy
‘Zao fivavako tetoana
Ka misento ato anaty
Fa ny foko tena ory
‘Lay fanahiko efa sasatra
Zary tranom-pahotana
Miangavy Anao hanampy
Hitodiako am-pitsaharana
Ka ny vavako hasandratra
Inty aho ry Jesoa tia
Ho fanati-piderana
Vonona hanompo izao
Hanonerako ny lasa
Ka ny foko ‘zay malia
Dia ny zava-nahatsontsa
Diovy, ka mba raisonao.”
50
Maneho alahelo sy embona ny amin’izay niainan’ny Ntaolo.
V.A. lah : 25
47
“Nofy ratsy” 51
“Dia tankina ny vetsovetso
sy ‘rony bitsika fahiny
ka tsy nitsaha-nisentosento
ny riba gasy tsisy tsiny.”
Hita miharihary amin’ireo ampahana asa soratra ireo fa tafiditra amin’ireo
sokajina olona mpanome lanja ny fahatsiarovana sy manaja ny anjara asa tànan’izany
Ny Mamatonalina.
1.2.3.2.
vokatry ny fiatrehany ny adidiny
Olona maro sahanina Ny Mamatonalina. Efa voatanisa avokoa ny
ankabetsahan’ireo
andraikiny eo
anivon’ny
seha-piainana
samihafa.
Samy
loharanon’ny aingam-panahiny ireo andraikitra sahaniny ireo.
Ao ireo vetsom-bavaka fitalahoana sy fiantorahana amin’Andriamanitra.
Nezahiny narafitra hitoetra mandrakariva eo aminy sy ireo rehetra izay mamaky ny
asa sorany ireny.
Ohatra: ny tononkalo mitondra ny lohateny hoe: “mba tantano Ray ô!” 52
“Ry Raiko feno antra
Indro mba tantano
‘Ty lalan-janakao
Fa lomotra malama
Mamotraka, manala
Ny aina tsotra izao
Ireto fahoriana,
Tohivakam-pijaliana
Tsy hita fetra intsony
Manetoka marary
Mamolivoly anaty
Mandreraka ny fony
Fa zava-poana ihany
51
52
V.A. lah : 19 and. 2
V.A. lah : 10
48
Ry Raiko tena tia
‘Zao jeriko eto izao.
Heriko aho hiandrandra
Midera mankalaza ny voninahitrao…
(…)”
-
Ny maha raim-pianakaviana azy
Misy akony lehibe ao am-pony ireo ezaka sy fikirizana samihafa ataon’ny ray
mba hahavanona ny ankohonany. Nasehon’Ny Mamatonalina ho azo sary an-tsaina
amin’izany, araka ny sombin-tantara hoe: “Ny traikefan’i Dada.” 53 Tateriny
amin’izany ny fihafiana sy ny herim-po ananan’ny Ray manoloana ny olana sy ny
ady maro atrehina eo amin’ny fiainana. Tsy hadinoiny koa anefa ny fifaliany sy ny
fahafaham-pony, rehefa mahavita ezaka na mahasetra olana izy eo amin’ny fiainany.
Indro ampahany amin’izany sombin-tantara izany.
-
“Fa inona ho aho no nanjo an’i Dada tamin’ilay feno fotaka be, raha
avy nividy fanafody ho an’Ifaralahy e?
Raha mbola tsy voavaly akory ny fanontaniana, dia fihomehezana be no
nasetrin’izy rehetra izany, ka nony avy eo vao hoy Randria:
-
Nifampitana tamin’ny haizina aho anaka.
Tsy naharitra ny sasany, liana hahalala. Ka nohazavain-dRandria fa
ny olana mitady hampahory ny fianakaviana izany haizina izany.
Dia amin’ny fomba ahoana anefa no handresena azy, hoy izy rehetra
nitsatsaingona, ka novalian-dRandria hoe:
-
Amin’ny traikefa anaka. Dia ireo traikefa mitady mandrakariva izay
hahasoa sy hiadanan’ny ankohonany.
-
Dia tokony hanana izany traikefa tahaka an’i Dada izany avokoa
izany ny Dada rehetra?!, hoy i Ndrematoa naka toky fatratra tamin-drainy,
ka nohamafisin-dRandria fa
-
Tokony sady adidin’ny loham-pianakaviana rehetra eo anoloan’ny
tany sy ny lanitra ny mampivelatra ny traikefa tsara izay ananany. Mba
hampirindra ny fiainan’ny ankohonany. Fa raha tsy izany, dia diso eo
anatrehan’Andriamanitra izy. “
53
V.A. Lah : 42
49
-
ny asany ao amin’ireo fikambanana samihafa.
Tombom-barotra lehibe ho an’ny olona iray ny fananana toe-tsaina sy toe-
panahy te hifandray mandrakariva amin’ny mpiara-belona aminy. Mametraka adidy
goavana eo an-tsoroka ihany koa anefa izany.
Nisafidy hitaiza sy hanolokolo ary hanabe ankizy sy tanora Ny
Mamatonalina. Efa misy sampana eto Madagasikara rahateo ny UNICEF. Teo ampanefana ny asany dia tonga ny aingam-panahy sy ny vetsovetsom-po samihafa,
satria, hitany avokoa ireo sokajim-piainana samihafa iainan’ny ankizy: mahantra,
noana, tsy mitafy, sy ny sisa. Vokatr’izany, dia misy amin’ireo tononkalo sy sombintantara noforoniny no miompana amin’ny fiainan’ireny sokajina olona ireny.
Ohatra: “AZA OMENA TSINY54
Aza mba tsiniana
Ireny zaza ireny
Raha tonga ho mpandala
Angovon-kery ombieny
Satria tsy dada hananatra
Na reny hanorotoro
Hanefy ho filamatra
Taranaka voakolo
Sekoly mitinaiza
Ny tsenan’ny tanàna
Sy ‘rony herisetra
an-dala-migodana
ka rehefa miakatrakatra
mitombotombo taona
indreny f’efa santatra
mpangalatra igagana.”
54
V.A. Lah : 30
50
Ilana ny fandraisana andraikitry ny rehetra ny fitaizana sy fanabeazana azy
ireny. Tarehin-javatra sady maharary no mahamenatra eo amin’ny fiarahamonina
ireny. Tsy tokony ho faly, na hitsetra, na hanenjika azy ireny fotsiny ny tsirairay, fa
hisaintsaina lalina ny amin’ny tokony hatao.
Maneho izany hevitra izany ny solona anarana hoe “Ny Mamatonalina”
noraisin’ny mpanoratra.
1.2.3.3.
Ny nahatonga ny solona anarana hoe: “NY
MAMATONALINA”
Mba tsy hanovana ny heviny, dia andeha ny tenin’ny mpanoratra no
hotaterina.
Hoy izy:
“Ho ahy manokana ny mpanoratra dia toy ny “NONGO”, mirakitra
tahiry isan-karazany. Mandrakitra ny zava-niseho teo amin’ny sehatra sy ny
vanim-potoana samihafa amin’ny alalan’ny soratra izy. Arakaraka ny
hikarohana sy hidirana lalina amin’izay tahiry tanatin’ny Nongo, no
ahatsapan’ny mpandinika ihany koa fa misy zavatra efa niseho na dia
voalaza talohan’ny nanoratan’ny mpanoratra aza. Ao anatin’ny soratra no
ahafahan’ny mpamaky sy ny mpandalina maminavina ny tontolon-tsehatra
tamin’ny vanim-potoana nanoratan’ny mpanoratra.
Ireo voalaza rehetra ireo dia samy asongadin’ny toetoetry ny
tokontanin’ny asa soratro avokoa. Voarakitra tanatin’ny hevitry ny
solon’anarana entiko rahateo izany. Tany am-boalohany dia “Ny Diary” no
solon’anarana nentiko, satria sady mandrakitra ny lasa no mitahiry ny ho
avy ny asa soratro. Vokatry ny fandaminana teo amin’i Lydiary tsy
hifangaroan’ny anarana, dia voatery nikaroka solon’anarana hafa indray
aho. Vao mainka sitrako izany satria, nitombo indray ny fahalalako eo
amin’ny sehatry ny asa soratro, fa mpampita hafatra ihany koa ny asa
soratro. Manaitra ny olona hisaintsaina anaty fahanginana. Manoloana izay
indrindra no nifidianako ny solon’anarana hoe, “NY MAMATONALINA”.
51
Koa mandraka ankehitriny dia izany no anarana ahafantaran’ny namana
rehetra ahy eo amin’ny tontolon’ny asa soratra.”55
Voalazany mazava eo fa “Betsaka ny zavatra mampifamatotra [azy] amin’io
anarana io” eo amin’ny sehatry ny soratra, na dia amin’ny maha mpitandrina azy
fotsiny aza, dia tsy maintsy ho zava-panaony “ny misaintsaina anaty fahanginana”
ny fiainan’ny fiangonana sy ny fiainan’ny ondry eo ambany fitarihany. Ny toetrany
tia mandray andraikitra koa moa tsy mamela azy hitazana fotsiny ny zava-mitranga.
Dia mazava ho azy fa anisan’ny loharanon’ny aingam-panahiny ihany koa ny asa
maha mpitandrina azy sy ny toetrany.
1.3.
ny antso sy ny toetrany.
Misy fiantraikany eo amin’ny fomba fisainana sy ny toetran’ny olona ny asa
ataony. Arakaraka ny toerana misy azy ny endrika isehoan’izany. Mahatsapa ny
hasarobidin’ny asany Ny Mamatonalina, satria, anisan’ny fomba iray nahafahany
namboraka ny vetsovetso sy ny fihetseham-po samihafa tao aminy izany. Tao
amin’io asa io ihany koa anefa no nahazoany nampivelatra kokoa ny toetrany tia
mandray andraikitra sy miara-miasa amina vondrona olona.
1.3.1. ny niantsoana azy ho mpitandrina: loharanon’ny aingampanahiny
Fanomanana sy fampianarana ny olona hahay miatrika ny ho avy no
andraikitra sahaniny amin’izany. Ny fiatrehana ny fiainana mandritra ny
fahavelomana sy izay mety hitranga aorian’ny fahafatesana io omanina io.
Loharanon’ny aingam-panahiny izany antso niantefa taminy izany, satria, hoy
izy: “ Izaho matoky fa tsy niantso ahy ho Mpitandrina ihany Andriamanitra fa
niantso ahy (…) [ho] mpanoratra ihany koa. Raha jerena dia toa samy manana ny
hanitra ho azy ireo sehatrasa ireo. Tsy tokony hohadinoina ihany koa anefa fa samy
mpampahatsiahy sy mpampita hafatra ary mpitaiza izy ireo. Koa misy fotoana samy
hita na tsikaritra ho mifanohana anaty toe-javatra iray ireo (…), fa misy ihany koa
fotoana samy milaza ny momba azy manokana izy ireo.”56
55
56
Rakitra an-tsoratra nitantaran’ny mpanoratra ny fiainany.
Cf note supra
52
Nanaiky an-kitsim-po izy, rehefa nahare ny antso. Ity tononkalo iray
“HONERAKO NY LASA57 ity no nanehoany izany:
Ô! Ry Raiko mba henoy
Fa ny foko tena ory
Ho fanati-piderana
Hanonerako ny lasa
Vonona hanompo izao
Dia ny zava-mahatsontsa
Diovy, ka mba raisonao.”
Voasorany tamin’ny taona 1994 izy ity, izany hoe tao anatin’ny fotoana
niomanany ho mpitandrina.
Anisan’ireo tompona andraikitra tsy afaka mihalangalana amin’ny fiainan’ny
fiarahamonina ireny olom-boahosotra ireny. Manana anjara asa
momba sehatra
samihafa ny mpitandrina. Ary nampiavaka Ny Mamatonalina ny toetrany tia
mandray andraikitra, ka zary niteraka aingam-panahy tao aminy.
1.3.2. ny toetran’Ny Mamatonalina tia miantra olona:
loharanon’ny aingam-panahiny.
Andraikitra lehibe no miandry ny olona miasa mivantana eo amin’ny
fiarahamonina. Olona voantsonga sy manana fahaiza-manao manokana no mahavita
izany.
Vokatry ny fananan’Ny Mamatonalina toetra tia asa, dia tsikaritra avy
amin’ireo asa sorany izany.
Tonga ao aminy amin’ny fotoana tsy ampoizina ny fiantrana olona sy ny
hetaheta hanampy olona, vokatry ny toetrany voalaza teo. Tsy ireo ihany anefa, fa
hatramin’ny aingam-panahiny aza, dia mitroatra avy ao anatiny, ka ahavitany
manoratra tononkalo sy sombin-tantara. Anisan’ny voasoratra tao anatin’izany ny
57
V.A. lah : 25
53
hoe “Aza omena tsiny”(tononkalo), “Benandro” (sombin-tantara). Voarakiny ao
anatin’ireo asa soratra roa ireo [sy ny maro hafa], ny fomba fisainan’ny mpanoratra
manoloana ireo olona sahirana ara-pivelomana. Mivoaka avy amin’izany ny toetrany,
tia mandray andraikitra.
Noho ireo rehetra voalaza ireo no ahazoana milaza, fa loharano iray
nahatonga Ny Mamatonalina ho mpanoratra ny toetrany. Rehefa nampifamenoany ny
asa maha mpitandrina azy sy ireo, dia nanjary niteraka ny asa maha mpanao gazety
azy indray, izay mivelatra kokoa ho amin’ny fiainam-pirenena. Hofantarina
amin’izany ny antony ilazana ny maha loharanon’ny aingam-panahiny ny asa
fanaovan-gazety.
1.3.3. asa fanaovan-gazety : loharanon’ny aingam-panahin’Ny
Mamatonalina
Ao anatin’ny asa fanaovan-gazety dia ahitana trangan-javatra maro mpiseho
eo amin’ny fiarahamonina. Mpanao gazety Ny Mamatonalina, ary noho io asany io
dia nihalalina ny fomba entiny mandinika ny zava-misy. Tsy mpandinika fe
mpandinika fotsiny anefa izy, fa sady mpanoratra (mpanakanto) ihany koa.
Indraindray miainga amin’ny zavatra hitany no andrafetan’Ny Mamatonalina asa
soratra.
Toe-javatra manintona ny sain’ny olom-pirenena ny manodidina ny
fitondrana. Pôlitika moa no resahina amin’izany, ka dia ny manodidina ny
andraikitry ny mpitondra Fanjakana no akaiky indrindra. Tsy tanan’Ny
Mamatonalina ny aingam-panahiny vokatry ny fahitany ny elanelana misy eo
amin’ny mpitondra sy ny vahoaka. Voafintiny amina andalan-tononkalo ny heviny
manoloana izany toe-javatra izany.
Hoy izy:
“NANKAIZA?! 58
Fa…, angaha tsy nahatsikaritra?
Sa minia manampin-tsofina
Sa!... revon-karajia,
Ireo komoin-dahy.
Tambonin’ny latabatry
‘Zay lohan’ny mpisorona
Ny mpanam-pahefana?
58
V.A. lah : 16
54
Mpiahy ny firenena !
…Ka jamba tsy mahita
‘Ty rofy ‘zay mandringana
…Kitraina sy taolanina
Hanapitra tarangana
Ty vatana efa konka
Ny mety ho fisian’ny
Anan-kanoanana.
Longo mitofezaka!
Manatin-tanan-dava
Miofy akondro vava
Lazao Andriampapango!
Mitady ‘zay harapaka
…F’ireo ‘zay nantenaina
Ho ody fihazon’aina
No indro koa mandatsak’aina
Hitsoahany ny fasana.
Miteraka fihetseham-po ny toe-javatra hita, ary aingam-panahy kosa ny
nomen’izany ho an’Ny Mamamtonalina.
Fehiny
Raha atao indray mibango izay rehetra izay, dia hita fa maro ny mety ho
loharanon’ny aingam-panahy. Antony telo no natolotra, mahakasika izany tao
amin’Ny Mamatonalina. Ho an’i Roger FAYOLLE kosa, dia ny fiainampiarahamonina no lehibe indrindra amin’ireny.59
59
FAYOLLE (R), La critique, Armand Collin, Collection U, Paris 1978, p192. : « Bien des chercheurs ont
voulu découvrir, accumuler, interprêter des faits révélateurs de l’existence de l’œuvre littéraire
comme phénomène sociale. »
55
TOKO II – NY IANTEFAN’NY ASA SORANY
Tahaka ny olombelona iray mamboly hazo ny mpanoratra, ka mamela zavatsoa ho an’ny taranaka any aoriana. Toy izao indrindra ny voalazan’ny angano
mitondra ny lohateny hoe: “Rangahy namboly hazo”, notsoahina tao amin’ny gazty
Teny soa.
“Nisy, hono, lehilahy antitra fotsy volo mahantrahantra, namboly hazo
lalandava tao amin’ny tanimboliny, ka nisy sakaizany niteny azy hoe: “nahoana,
rangahy, no dia misasatra mamboly hazo toy izao hianao, nefa he! Izato toetrao efa
antitra, hazo amoron-tevana, koa tsy hahazo manantena handray ny vokatra sy
hihinana ny voan’ireo ambolenao sy isasaranao ireo hianao?” Dia nitraka rangahy
ka nitehina tamin’ny angadiny ary namaly hoe: “Eny, marina izany, fa tsy
misalasala akory aho, fa aty alohan’ny hahavokaran’ireto hazo amboleko ireto, dia
ho lasan-ko vovoka tokoa aho; nefa mba tsarovy, ry havako, fa fony aho mbola tsy
ary, dia efa nisy olona namboly hazo ihany, ka izaho koa dia efa mba nihinana ny
voan’ireo nambolen’ny olona ireo. Koa mba hampisehoako ny fankasitrahako ny
nataon’ny teo aloha, dia mamboly koa aho hihinanan’izay handimby ao aoriana.”
Olona tsara tokoa izay mihevitra ny hahasoa ny namana, sy ny ao aoriana fa
tsy ny tenany fotsiny sy ny ankehitriny ihany.60
Tsy soratsoratan’ny mpanoratra fahatany ireny asa soratra ireny, fa misy
hafatra tiany hampitaina ao. Milaza I J.P. SARTRE ao amin’ny Qu’est-ce- que la
litérature, fa mifidy izay mpamaky tiany hiantefan’ny asa sorany ny mpanoratra. Ny
asa soratra mantsy, hoy izy, “mirakitra ny sarin’ny mpamaky nanaovana azy –
maneho ny hetahetany. 61
Ho an’Ny Mamatonalina dia sokajina olona telo no andefasany ny hafatra: ny
olona rehetra tsy misy ankanavaka, ireo manana andraikitra manokana eo anivon’ny
fiarahamonina sy ny firenena, ary ny tenany manokana.
60
Teny soa, Oktobra 1899
SARTRE (JP), Qu’est ce que la littérature, Editions Gallimard, Coll Idée, 1980, p 92. « C’est en
choisissant son lecteur que l’écrivain décide de son sujet. Ainsi, tous les ouvrages de l’esprit
contiennent en eux-même, l’image du lecteur auquel ils sont destinés »
61
56
2.1.
Ny olona rehetra tsy misy ankanavaka.
Tsy natao hanavahana saranga, na ambaratongam-piainana na karazana olona
ny asa soratra. Ny rehetra dia afaka mandray azy. Manamarina izany ny asasoratr’i
Zo Maminirina, mitondra ny lohateny hoe: “Hanoratra”. 62
“Dia hanoratra aho ho vatsy
Hoentinao hamakivaky
Dia hanoratra aho ho aina
Tany efitry ny fiainana
Hamelom-bolo ilay maraina
Tany foanan’ny fisainana.
Andrandraina hatramin’izao
“Zay tsy natao mba ho anao”
Fa hanoratra aho ho tsiky
Ho an’ireo izay mitokiky
Miaritorim-pahoriana
Sy kaikerim-pijaliana
[…]”
Notanisainy misesy eo ireo toe-javatra samihafa iainan’ny olona eo amin’ny
tontolo misy azy. Samy mahazo izay sahaza azy ny tsirairay. Izany hoe: ny olondrehetra dia samy manana anjara, amin’ny asa soratra.
Rehefa natao ihany koa ny fanadihadiana tamin’Ny Mamatonalina, dia tsy misy
valaka amin’izay voalaza etsy aloha ny heviny momba ny asa sorany.
Hoy izy:
“Malalaka ary tsy mfidy sehatra iantefana. Arakaraka ny ainga sy
fitsokan’ny fanahy no mahatonga ahy hanoratra matetika. Matetika aho no
misolo vava ireo mijaly sy tsy manan-kiateherana. Anisan’ny mibahana ao
anatin’ny asa soratro ihany koa, ny sangan’asa mirakitra fonohitrampivoarana. Indraindray ihany koa anefa dia milaza fanahiana amin’izay
zavatra mety hiseho any aoriana ny tononkalo.”
Na eo aza anefa izany fahalalahana izany, dia mety ihany ny manasokajy ny
asa soratra araka ny sarangan-taona iantefany, mba hanatsotra ny asa, dia ny
sokajin’ny olon-dehibe andaniny, ary ny tanora ankilany
62
TONTOLO ISAINANA, SANDRATRA, Amboaran-tononkalo Faharoa, 1991, 130 p, p48
57
2.1.1. Ny azo sokajiana ho an’ny lehibe
Anterina, fa mpanakanto feno Ny Mamatonalina. Ao aminy tokoa ny talenta
maneho ny kanto. Hainy avokoa ny mampifanandrify ny zava-misy sy ny fotoana;
eny, fa na dia ny fisainan’ny olona sy ny firehan-keviny aza. Vokatry ny asany sy ny
dingam-piainana rehetra nolalovany, dia tsapa fa manana fahamatorana ara-tsaina
izy. Toa maneho izany rehetra izany fa efa anisan’ireo azo antsoina hoe “lehibe” Ny
Mamatonalina: amin’ny fiainana andavanandro sy ny fiatrehana azy.
Teo amin’ireo tononkalo no tena nahitana ny asa soratra mifantoka amin’ity
sokajy ity. Voalaza ao avokoa: na ny ahiahin’ny ray aman-dreny amin’ny zanany, na
ny fomba fitondrany ny fiainany miaraka amin’ny ankohonany.
Ny amin’ny renim-pianakaviana no asehony amin’ity tononkalo ity: “NY
KAJIN’INENY”63
“Neny ô !...
Fa maninona ianao,
Anaka, ry sombinaiko
Mivaloharika toy izao
Moa ho haiko hazavaina
He ! izato molotrao
‘Ty fiforetana ato an-tsaina ?
Toa makina sady maina
Avelao aho toy izao !
Ka ny dinitry ny tava
Fa ‘ndeha tohizo ny lalao
Hiraraka hipatrapatraka
Kajy mbola tsy ho takatra
Hamonto ny takolakao…
Ny adintsika mahasasatra
(…)
(…)
Anaka ! … ry sombinaina
Moa ho zakanao an-tsaina
Raha toa ka mba zaraina
‘ty ady mampiferinaina ?
Mbola kely loatra ianao
Tsy sitrako ho valalanina
Amin’ny kajim-pahantrana
‘Ty tsy-fisiana mahafanina.”
Hita eo tokoa ny mety ho eritreritra sy ny asa saina mahazo ny olon-dehibe,
eo amin’ny fiainana andavanandro. Nosokajiana hoe : ho an’ny olona efa
63
V. A. lah : 15 and. 1, 3, 5
58
zokinjokiny ny karazana asa soratra tahaka izao. Na dia ny voambolana ampiasainy
aza, somary mihataka amin’ny fandre eo amin’ny fiainana isanandro.
Mbola azo heverina, fa ao anatin’ny fahatanorana Ny Mamatonalina, kanefa
mahatsapa izany rehetra izany. Azo lazaina ihany koa anefa, fa misy tandindompiainana samihafa mahatonga izany ao aminy.
Hanohizana ny asa, dia hovahavahana manaraka ny amin’izany maha tanora
Ny Mamatonalina izany. Andeha àry hasian-teny ny mahakasika ireo asa soratra
mifanandrify amin’ny tanora.
2.1.2. Ny azo sokajiana ho an’ny tanora
Eo amin’ny fahatanorana no ivelaran’ny ankabeazan’ny fahalalana sy ny
fiainan’ny olona. Amin’ny ankapobeny, eo amin’io sehatra io no ilana fitandremana :
indrindra ny fitondran-tena sy ny fahaiza-miaina isan-karazany.
Mifantoka amin’ity sokajy ity ny ankamaroan’ny asa soratry Ny
Mamatonalina, indrindra ny tononkalo. Misy ihany koa anefa hainteny vitsivitsy
nosoratany. Taloha tokoa mantsy, dia ny tanora no tena manao hainteny, na dia misy
aza ireo ampiasaina amin’ny sehatra hafa.
Mampiseho izany, ohatra, ity tononkalo miendrika hainteny ity: Jijim-pitia64
“Tsy sitrako loatra rahavako
Eny, tsy lalako koa
Tsy tena fitiavana izany
Raha fitiavana atao toa fary
Fa fitiavana tsy ampy tsy lany.
Na mamy aza, namela faika.
Tsy ataoko ho filamatra akia
Na heverina fa fo mitia
Fitia tsindriahazana ihany.
Raha fitiavana toy ny paraky
Fitia toa tsy latsaka anaty.
Zava-tsy tiako rahavako
Tsy teliko oharina koa
Raha toa ka fitia varavarana
Fa longoa toto-bozaka ihany.
Tositosika solom-pitiavana.
64
V.A. lah : 27
59
Hiangaviako tsy hisy rahavako
Sady tsy sitrako koa
Toa amponga mihantona ihany.
Toa valiha torifolo ny tiana
Ka manina vao hikaloana.
Zavatra tsy mba iriana
Raha atao toa fively ny tiana
Toa raisina ihany mazàna
Ravindravina hatentina ihany.
Saingy akapokapoka foana.
(…)
Fa ny tena fitiavana koa
Isaina ho tsy hanan-droa
Izany no tena fitiavana
Raha toa ka fitia fozakely
Mendrika haseho amin-kavana.”
Na ny akora aza tsy misy very
Eto amin’ity tononkalo ity izy dia toa mampahafantatra ny atao hoe tena
fitiavana. Ara-boajanahary tokoa, eo amin’ny fahatanorana ny fivelaran’ny fitiavana.
Ka mba hialana amin’ny mety ho fahadisoan-kevitra sy ny fisainana ny hita maso
fotsiny, dia tsara ihany ny misy mpanoro sy mpampahalala toy izao.
Tsy ny fitiavana ihany anefa no iainan’ny tanora eo amin’izany taonany
izany. Saika misy fiovana avokoa ny eo amin’ny lafim-piainany rehetra. Eo no tena
ivon’ny fanomanany ny fiainan-ko avy. Toy ny fotoana iray fanamboaran-dalana
hamakivakiana ny fiainana manontolo. Mila fitaovana araka izany ireo tanora ireo.
Ny Mamatonalina dia nanoratra tononkalo ho fiasana ho azy ireo. “Hiezaka aho”65,
hoy Ny Mamatonalina amin’ity tononkalo ity:
“Hiezaka aho hanorotoro
Mba efa firifiry moa
Ireo tanora izay mpitovo
No lavo tamin’ireo fa voa
Fa mbola maro no mania
Tsy nahatsiaro tena loatra
Tamin’ota nahasondria
Ny faniriana tafahoatra
Maro mantsy ireo zavavy
Fa ny zavatra ‘zay hefa
‘Zay heveriko ho anabavy
Zary nenina ao anaty
Sendra tojo tamin’izany
Mivangongo miova tsetra
Ka nigoka ny tomany
Lasa fery tsy mba maty.”
65
V.A. lah : 05
60
2.2.
Ho an’ny olona manana anjara asa manokana eo amin’ny
Fiarahamonina
Nozarazaraina ho samihafa ny fandraisana andraikitra eo anivon’ny fiarahamiainan’ny olona. Mandala izany ny Malagasy. Iaraha-mahalala ihany koa anefa, fa
misy sokajiny avy izany, ary ohatra iray misongadina ny amin’ny fitantanana ny
fiarahamonina, na antokona olona. Araka izany, misy ireo natao hitondra, misy kosa
ny natao ho eo ambany fitondrana. Nanoratra tononkalo mahakasika izay sehatra
izay Ny Mamatonalina. Anisan’ny voakasika, ohatra, ny manodidina ny fitondrampanjakana. Manana ny tandrify azy ihany koa ny mpitondra fivavahana. ary misy ny
natokany ho an’ny vahoaka sy ny eo ambany fitarihana.
2.2.1. ny ho an’ny mpitondra Fanjakana
Nanankinan’ny vahoaka ny fitokisany ny mpitondra Fanjakana. Araka ny
lalàna mantsy, dia fifidianana no nahatonga azy ireny ho eo amin’ny toerany.
Faly ny vahoaka raha misy ny fandrosoana, na fahombiazana mandritra ny
fotoana itondran’ny manam-pahefana. Zava-dehibe tokoa izany, ary samy manana ny
heviny avy ny mpandinika manoloana izany. Maro be ny rakitra an-tsoratra mitahiry
ny toy izany.
Ohatra: - Tamin’ny andro faha Mpanjaka, lazaina ara-tantara fa nilamina sy nirindra
ny fiarahamonina. Anjatony ny boky, na tahirin-kevitra milaza ny momba izany. Ny
mpandinika sy ny mpahay tantara koa moa etsy andaniny tsy mitsaha-mikatsaka ny
momba izany.
Inty, ohatra, misy mpandinika, Andriamatoa Andriamorasata, mampiseho ny
toe-javatra niainana tamin’ny andron’Andrianampoinimerina
Hoy izy : “Nampanorina tsena izy [Andrianampoinimerina]. Koa ny tsena
fito voalohany indrindra dia tsy tsena fivarotana ihany fa fanovozana fahalalana
koa.”66
66
ANDRIAMORASATA, ANDRIANAMPOINIMERINA LOHARANON’NY LITERATIORA MALAGASY,
Tantara nahazo ny loka voalohany tamin’ny fifaninanana lahatsoratra nampanaovin’ny
Fikambanan’ny mpanao gazety sy ny Mpanoratra Malagasy (A.J.E.M.),IMP Volamahitsy
Antananarivo, tak 35
61
Izany hoe nahavita zavatra tsara tokoa ny mpitondra taloha, ary tena afa-po
tamin’ny fomba fitondrany ny vahoaka, noho ireo tetika nampiasain’ny mpanjaka.
Toa ny lesoka eo amin’ny fitantanan-draharaham-panjakana anefa no
misongadina kokoa ao amin’ny asasoratr’ireo mpanoratra ankehitriny. Nanokana asa
soratra maromaro milaza ny momba izany Ny Mamatonalina. Ohatra amin’izany ity:
“SOLOMBAVAN’NY MIJALY”67ity.
“Moa heverinao ho adala ‘zany hirahira ‘zany ?
Na lazaina koa fa foka, raha mihiaka manontany
Nokilasy fa mpidoroka sy vavan’ny mpifoka
Dia lazaina koa fa draba, hoe mpitabataba lava.
Tsia !... fa feon’ireo niafy, leon’ny foritra ao anaty
Antso nahavaky akora, ka dia indro nanakora
Nanakora ireo komoina, efa ela notompoina
Ka dia vaky miharihary, zato toetrany toa kary.
Soa fa nisy azy ireny, mba hidradra ombieny ombieny
Solo vavanay mijaly, ‘zay mizioga maharary
Noho ny adinay tsy zaka, nefa ilaoza-miady laka.
Ho an’ny manam-pahefana, an-tana-toha-pitondrana.”
Lazainy ao ny fahadisoam-panantenan’ny vahoaka tamin’ireo olona
nanankinany ny fitokisany. Misy ihany koa anefa fampisainana ireo mpitondra ireo,
na dia tsy lazainy mivantana aza izany. Amin’Ny Mamatonalina dia ny fanasoavana
ireo olona niandrandra sy nametraka ny fitokisany taminy ireo, no tokony ho asan’ny
mpitondra.
Hatramin’ny fotoana tany aloha, dia efa nisy toe-javatra sahalahala
amin’izany. Ny tena marina, angamba, dia mifanohitra amin’izany. Araka ny fantatra
mantsy, “ny Poeta, na ny Mpanao zava-kanto dia olona voatokana teo anivon’ny
fiarahamonina. Ohatra amin’izany ny niseho tany amin’ny firenena afrikana
sasantsasany. Nantsoina hoe: “GRIOT” ny mpanakanto izay manana talenta
voajanahary, ary manao poezia. Nomen’ny mpitondra Fanjakana toerana lehibe teo
67
V.A. lah : 33
62
amin’ny fitondrany izy ireny. Natao hilaza ny fahombiazana sy ny hatsaran’ny
fitantanan-draharaham-panjakana izy ireny.”68
Nisy hatrany ny fifanatonana tamin’ny mpanoratra ka nahafahana niroso.
“Amin’ny ankapobeny, hoy izy, ny ankamaroan’ny olona dia saika mirona amin’ny
fitsikerana, na fanasongadinana ny lafy tsy mety amin’ny fitondram-panjakana.”
Izany koa no mahatonga ny asa sorany hanao fanakianana ny mpitondra. Misy
ampahany ao amin’ity tononkalo ity mampiseho izany; tononkalo mitondra ny
lohateny hoe: “Lamina sy Paika”69
Hoy izy:
“Tsy hamaha ny gadra
Fa olon-droa mitafa
Kabarinao miraraka
No sary itarafana
Leo izy!…
Fa fitaka sy teny
Ka tsisy ako loatra
Ny ezaky ny fony
Ny hevitrao voafaritra”
Izany hoe: tsy misy fiantraikany tsara amin’ny olona eo ambany fitondrana
mihitsy ny ataon’ny mpitondra.
Nanamafisany izany hevitra izany ny filazany fa: misy fifandraisany be
amin’ny maha mpanao gazety azy izany. Ary dia mifanaraka amin’izay avokoa ny
fomba fijeriny sy ny fahitany ny mpitondra Fanjakana.
Azo heverina, araka izany, fa mandringa hatrany ny fomba fijerin’ny
mpanoratra ny fiainam-pirenena raha ireo toe-javatra roa ireo no asian-teny.
Fa ankoatra ny mpitondra Fanjakana, dia misy ihany koa ireo olomboahosotra eo amin’ny sehatry ny fivavahana. Manao ahoana àry ny endriky ny
zava-kanto nataon’Ny Mamatonalina ho an’ireo sokajina olona ireo?
68
69
Cahier : «QUESTION DE LA LITTERATURE MALGACHE MODERNE », Lesona taona Fahefatra, 2009
V.A. lah : 7 and.15, 16, 17, 18
63
2.2.2. ny ho an’ny mpitondra fivavahana
Anisan’ny asa iray ao anatin’ireo iantsorohan’Ny Mamatonalina ny asa maha
mpitandrina. Koa hahazo vahana kokoa ity ampaham-pizarana iray ity araka izany.
Indraindray Ny Mamatonalina, manasokajy ny tenany ho isan’ny olon-tsotra :
tsy manana io anjara asa io; indraindray kosa izy dia maneho ny asa maha
mpitandrina azy ao anaty asa sorany.
-
Ny Mamatonalina tsy mpitandrina.
Maromaro ihany ireo asa soratra ataony mifandray amin’ny sehatra
fivavahana kristiana. Iainany avokoa, ao anatin’izany, ny mety ho tsy fahalalana sy
fiheverana mifamahofaho ao an-dohan’ireo olona tsy mpitondra fivavahana.
Raha ny mahakasika izay tsy fahafantarana izay, ohatra, dia voalazany ao
anatin’ity tononkalo ity ny hetaheta samihafa iainan’ny olona iray momba ny
fiainana ao amin’ny finoana an’Andriamanitra. Nampitondrainy ny lohateny hoe :
“AIZA NY LALANA?”70
“Azafady re r’ingahy
Fa misampan-droa ireto
Lalana ‘zay manoloana
Iza re no mahatonga?
Mankamin’ilay famonjena!
‘Lay mazava, famonjena!
‘Zay no mba katsahinao?
Izatsy migodana moa…
Misy lalan-droa ireo
Marobe mpandeha tokoa.
Hizory ‘zay mba sitrakao.
Izatsy teritery kosa…
Vitsy ny mpitanjozotra.
‘LAY MPAMONJIKO MALALA…”
70
V.A. lah : 20 and.1, 2, 3, 4, 5,
64
Misalasala tokoa ny olona eto amin’izao tontolo izao, manoloana ny zotrampiainany. Ao ny tsy mahalala akory ny tokony hataony; misy maniry hahalala, toy ity
voalaza eto ity.
Mety ho vokatry ny fahitany ny fomba fiainan’ny olona iray, na maromaro no
nahatonga azy hanoratra. Azo heverina ihany koa anefa, fa mety ho tsy manao tsara
ny
asany
ny sasantsasany
amin’ireo
mpitarika
ara-pivavahana,
ka
mba
hampieritreretana azy ireny ihany koa no anton’izao.
Voafaritr’io hoe “Miakanjo fotsy lava” io avokoa izay rehetra miavaka,
amin’ny anjara andraikitra sahaniny. Toa manana anjara asa toy ny mpisolo vava Ny
Mamatonalina manoloana ny mpitondra fivavahana.
-
Ny Mamatonalina Mpitandrina.
Voahosotra manokana ny olona tonga amin’ny toerana toy itony. Izany
indrindra no mahamety ny hilazalazana ny fomba fiatrehan’Ny Mamatonalina izany
asa izany.
Mpanoratra izy, ary saika avy amin’io avokoa no anehoany izay tena miafina
rehetra momba ny anjara fanompoany.
Amin’ny ankapobeny, toa mampianatra sy mamolavola ny tenany ihany izy,
kanefa misy hafatra tiany hampitaina ihany koa ho an’ireo namany mitovy asa
aminy.
Hoy izy:
“Mba lazao r’ingahy mpitoriteny lava
Fa nateraka ho an’iza,
‘lay zanaka ‘zay mpanazava…
Hanafaka ny ota va?!
Kanefa izao dia rakotr’haizina,
Ka sarona ny firenena
Fa mifanala hazakazaka
Ny ratsy maro sesehena…
Henoy, k’injao fa mitaraina
Feon’ny miaina analin-kisa!
Miandrandra, manantena
Ny tokitokim-paradisa.
65
Azafady re r’ingahy!
Mba valio,
Ka torio
Fa mijaly anie Ragasy e!
Mijaly miaritra ny mafy.”71
Misy amin’ireo mpitondra fivavahana sy mpitarika olona mantsy no tsy
mahavita sy tsy mahafantatra tsara ny tena andraikiny, ka izany indrindra no
nahatonga azy hanantitrantitra ny tokony hataony. Toa manome baiko mihitsy aza
Ny Mamatonalina ka milaza hoe: “Azafady re r’ingahy! Mba valio, Ka torio”. Toa
misy mantsy, ireo manao antsirambina ny asany, ka mila ampahatsiahivina azy
izany.
Toe-javatra roa mifaningotra ny andraikitry ny mpitondra: na ara-panjakana,
na ara-pivavahana. Tsy afa-misaraka amin’ireo ihany koa anefa ny vahoaka. Ary
ilaina ihany koa ny hahaizan’ity farany mampiasa ny fahefana sy ny fahafahana
ananany, ary ny tokony ho fankatoavany manoloana ireo karazana mpitondra ireo.
Mba manao ahoana àry ny hafatry Ny Mamatonalina ho an’ny vahoaka.
2.2.3. ny ho an’ny vahoaka
Sokajy iray lehibe indrindra eo amin’ny fiarahamonina ny vahoaka. Rafitra
iray anankinan’ny mpitondra ny heriny na ara-panjakana, na ara-pivavahana.
Nanoratra ho azy ireo Ny Mamatonalina, ary be tokoa ny hafatra omeny ao anatin’ny
asa sorany.
Tsy dia asiana fanavahana loatra eto ny sehatra hamelabelarana ny asa, izany
hoe, malalaka ny fanadihadiana hatao.
Na izany aza, dia mety hahazo vahana kokoa ny amin’ny lafiny arapiarahamonina : ny tolona, ny tsindrihazolena mihatra amin’ny vahoaka…
Misy ao anatin’ny asa soratry Ny Mamatonalina no maneho fanentanana sy
fiantsoana hiezaka hiala amin’ny fangejana. Toy izao no fanehoany izany ao
amin’ity tononkalo hoe:« Mba ampindramo ahy »72 ity :
71
72
V.A. lah : 15 and.1
V.A. lah : 3 and. 1
66
« Mba ampindramo ahy
‘lay tsikinao ry aiko
Fa entiko hitety ny nosiko lalaiko
Mba homeo ahy
Irony teny mamy
Hoentiko mamongotra
Ireo mpanjana-tany
Any ho any mantsy
Dia mbola misy ihany
Ireo ‘zay namantsika
Mila hikoa aman-tany
Noho ny tsindry hazo lena
Izay manjaka hatrany hatrany.
Hampientana ny tena
Mba hamongotra izany…”
Ny tiany hambara : misy hery ao amin’ny olona, na herim-po, na herin-tsaina,
na herim-batana, ka feheziny ao anatin’ilay teny hoe: “tsikinao ». izany hoe : ireo
tsara rehetra any amin’ny olona. Misy ihany koa ny fanehoany miharihary fa tena
tiany ny mpiray tanindrazana aminy. Toy ny mpifankatia mifampitafa ny mpanoratra
sy ny mpamaky amin’ity tononkalo izy, koa ampiasainy ny voambolana hoe: « ry
aiko » izy.
Tsy nataon’Ny Mamatonalina ho an’ny hafa ihany anefa ny asa sorany, fa
misy ihany koa ireo natokany ho amin’ny fiainany manokana. Ny mombamomba
izany no haroso manaraka.
2.3.
Natokany ho an’ny tenany ihany
Efa voavahavaha tany amin’ireo fizarana tany aloha ihany ny amin’ireo
zotram-piainana samihafa nolalovan’Ny Mamatonalina. Niteraka akony maro teo
amin’ny fiainany ireny: na tamin’ny fotoana nisehoany, na amin’ny ankehitrininy.
Amin’ny ankapobeny anefa, somary manana anjara toerana betsaka kokoa ao
anatin’ny asa sorany ny toe-javatra nampalahelo sy nahaory azy.
67
Ny tena hovelabelarina ao amin’ity zana-dohateny ity kosa, dia: ny
fahatsiarovana mifangaro ao aminy, ny tombana samihafa mahakasika ireo zavabitany, ary ny fikasany ny amin’ny ho aviny sy ny taranany.
2.3.1. ny fahatsiarovana
Maro tokoa ny mpanoratra no manasongadina ny fahatsiarovana ao anatiny.
Maro ireo mpandinika nanao rakibolana sy fitadidiana no namaritra ny atao hoe
fahatsiarovana, fa ny hevitr’i Norbert SILLAMY ao amin’ny rakibolana pisikôlojika
nosoratany no horaisina. Hoy izy: “Fitamberenana toe-javatra ao an-tsaina no atao
hoe : fahatsiarovana. Tsy tongatonga ho azy izy io, fa fihetsehan’ny saina
hamolavola ny lasa miainga avy amin’izay iainana [ankehitriny].” 73 Izany hoe:
fitambolombolonana hevitra na sary ao an-tsaina, ka miteraka fiverenana amin’ny
vanim-potoana niainana azy.
Ary ho an’ny mpanoratra, indrindra, dia saika be ireo milomano tanteraka ao
anatin’izany. Eto Ny Mamatonalina dia hotombanana araka ny asa sorany, izay toa
natokany ho an’ny tenany manokana.
Anisan’ny olona manana lasa mampalahelo ihany Ny Mamatonalina, araka
ny efa voalaza. Hita miharihary izany ao amin’ny sasantsasany amin’ny
tononkalony. Ary ireny aza no toa mandoatra ny aingam-panahiny, ka manosika azy
hanoratra. Ity tononkalo ity, ohatra, dia tena manazava sy mamahavaha ny
voalazan’io mpandinika io :
“NY FAHATSIAROVANA”74
“Nahoana raha toa ka tsy misy
K’injao fa mirongatra foana
Na toro tarangana koa
Notairin’ny vetso hifoha
Ny dindon’ny fahatsiarovana
Ny tsiahy efa rakitry ny ela
‘Zay nahaoriory ny fo
‘Lay dinitry ny andro taloha.
Fa sompatra lahy ‘zany hira
Nanaitra ny fahatsiarovana
Fa mielina toa vao omaly
‘Lay ora niriariavana.”
73
SILLAMY (N), DICTIONNAIRE DE PSYCHOLOGIE, Editions Larousse, 2003 (présente édition),
1991(édition Originale), p253 : « Souvenir, fait qui revient à l’esprit. Le souvenir n’existe pas par luimême ; c’est une manifestation de l’esprit qui reconstruit le passé en le revivant à partir du présent. »
74
V.A. lah : 40 and.1-2-3
68
Voaporofo tokoa eto ny fahamarinan’ny hoe: ny mitranga ankehitriny ihany
no nampirongatra ny fahatsiarovana ho tonga. Ny fandrenesana hira, na fahitana
tranga manohina, na mampalahelo, no miteraka izany.
Toy izany koa ny fanehoany azy ao amin’ny asa soratra hafa, toy ity :
“Njao mibitsika mora dia mora
Hamoha indray ny toloko efa maty”75
Tamin’ny taona 1983 no nanoratany ity tononkalo ity, ary efa voalaza tany
aloha ny antony nahatonga izany. Saingy mazava ny tiany hambara, dia ireo ratra sy
fery tao anatiny, talohan’io fotoana io.
Manampy izany ihany koa ny asa sorany hoe: “NY SORATRO”76
“Tsy mpanoratra aho
Raha toa tsy hanambara
Ny ora sy fotoana
Nodiavin’ny tantara”
Tsy afa-misaraka ny tantara sy ny fahatsiarovana, ary ny zava-kanto toy itony
no nataon’Ny Mamatonalina ho toy ny diary hitahirizana ny zava-niseho teo amin’ny
lalam-piainany. Etsy an-kilan’izany, ny fampisehoany sy fampahafantarany ny tena
anjara asan’ny mpanoratra.
Ity lafiny farany voalaza ity, dia manana lalana roa: ny tsara sy ny ratsy, teo
amin’ny tantara. Haseho manaraka eto kosa izao ny tombana nataony ny amin’ny
zava-bitany teo amin’ny fiainany, ka voarakiny an-tononkalo.
2.3.2. Tombana nataony amin’ny zava-bitany
Efa nisy ampahany betsaka momba ity tombana ity voalaza tao amin’ny zanapizarana fahatelo tamin’ny toko voalohany. Ny avahana kosa amin’ity andininy ity,
dia ireo asa soratra maneho ny fahombiazany sy ny fahafaham-pony tamin’ny
zavatra nataony.
75
76
V.A. Lah : 2 andn 1
V.A. lah : 17, and.5
69
Araka ny maha mpitandrina azy, dia nasehony tamina endrika vavaka ny asa
sorany mahakasika izany. Nofintininy ihany koa, ny vetsovetsom-pony, ka naborany
tao amin’ity tononkalo iray ity: “SAOTRA”77
“Ataoko ahoana re ry Raiko tena tia
No tsy hidera anao Mpahary ahy satria
Notovinao ‘lay hataky ny foko
Mba hamongotra ny tsetra ‘zay misoko
K’indro tara-masoandro no nisolo
Ny alahelo tsy azo laizina toa lolo
Ka lisy andohasa maraina ‘zao ny tava
Ka hihantsa fiderana lalandava.
Eny tsapa miharihary teto izao
Fitia manan’amby avy taminao
Ry Jesoa Tompo Zokiko malala
Nanolotra ahy ilay fitiavana sahaza.”
Tsy mahita ambara tokoa ny olona mazàna eo anatrehan’ny zava-tsoa izay
miseho, na tonga aminy. Hoy izy: “Ataoko ahoana re…”. Amin’ny ankapobeny, ny
olona safononoky ny hafaliana, na vontom-pahoriana no miloa-bava toy izany.
Tsy hijanonana maharitra anefa ny lasa, fa ny fiatrehana ny ho avy no tokony
hanaovana ezaka ho amin’ny tsaratsara kokoa. Ny mombamomba izany no
hanohizana ny asa.
2.3.3. ny fikasany ny amin’ny ho aviny
Tontolo tsy mbola fantatra ny ho avy. Samy mikasa ny hanana ny tsara
avokoa ny olona manoloana izany. Mizarazara ihany ny fisainan’ny olombelona.
Misy ireo miahiahy lava manoloana ny ho avy tsy fantatra.
Ho an’Ny Mamatonalina, manana ny nofinofiny manokana izy. Tiany ny
hizara izany amin’ny manodidina azy.
Saro-piaro amin’ny maha Malagasy azy ny mpanoratra. Tononkalo iray
mitondra ny lohateny hoe: “Ianao koa”78, no anehoany izany.
77
78
V.A. lah : 28
V.A. lah : 13 and.1, 3, 4, 6
70
“Tsy ho ahy irery ihany
Ny zavatra kasaiko
Fa ianao sakaiza
Hambarako eto izao!(…)
Ianao ihany koa
Dia manana loloha.
Hiaro sy hitandro
Ny riba sy fiteny
Koa ‘ndeha re sakaiza
‘Lay hasim-pirenena.(…)
‘Ndeha hampiombon-tohana
Ho kiady fiarovana.”
Raha tsorina ny tena tiany hambara dia: ilaina ny fiaraha-misalahy amin’ny
fiarovana ny maha izy ny tena. Ny teny sy ny fomba tokoa mantsy no tena
mampiavaka ny firenena iray amin’ny hafa. Azo heverina fa fiarovana ny
voninahitry ny firenena sy ny mponina ao aminy ny fikolokoloana izany tsy ho faty
na ho lefy.
Misy kosa asa sorany anehoany ny fikasany manokana. Amin’ny maha
mpitondra fivavahana Ny Mamatonalina dia Andriamanitra, Ilay nifidy azy, no
anankinany ny ho aviny sy ny fikasany rehetra . Hoy izy:
“Ampianaro mba hionona ny foko
Re ry Tompo
Ampianaro mba ho tsara re ny saina
Aza avela hankahala fa izany
Tsy hitsara
No toetra adala
‘Zay hametraka ny hevitra mialoha
Koa iriako mba homena fahendrena
Fa mahalala
Tsy terena
Koa mba satriko sy tiako raha ny
Hahazoako mba handrafitra ny diako
toetranao
Tsy hidika.
Iriko.”79
Tsy mba harena be, na voninahitra no iriny, fa toetra tsara sy fahendrena. Tsy
vitsy ny olona no manana izany fomba fisainana izany. Ao amin’ny Soratra masina
dia misy izao teny izao: « Tsara ny mahazo fahendrena noho ny volamena, Ary tsara
ny mahazo fahalalana noho ny volafotsy. » 80 izany hoe: tsara noho izay heverina ho
79
80
V.A. lah : 43 and.1, 3
Ohabolana 16:16
71
lafo vidy ety an-tany ny fahendrena, ary tsapan’Ny Mamatonalina ny
hazarobidin’izany.
Fehiny.
Raha fintinina izay rehetra voalaza teo, dia hita fa midadasika tokoa ny
sehatra ivelaran’ny asa soratry Ny Mamatonalina. Ireo no nezahina novahavahana
tao anatin’ity asa fikarohana ity.
Hofantarina manaraka indray izao, amin’ny zana-pizarana manaraka, ny
mahakasika ny sokajina asa soratra iangalian’Ny Mamatonalina, ao anatin’ny
tontolon’ny zava-kanto.
72
TOKO III – Ny sokajina asa soratra ataon’Ny Mamatonalina.
Mizara roa lehibe ny literatiora, araka ny efa ahafantarana azy, amin’ny
ankapobeny: ny am-bava sy ny an-tsoratra. Samy manana ny toerana sy ny toetra
mampiavaka azy avy ireo. Vokatry ny firoboroboan’ny fampiasana ny soratra anefa,
dia hita fa mahazo laka kokoa ny literatiora an-tsoratra ankehitriny.
Ny mahakasika ny asa soratra no hovelabelarina eto, ary ny fampahafantarana
bebe kokoa ny sokajina sora-kanto, na literatiora iangalian’Ny Mamatonalina no ho
fototry ny asa.
Hohazavaina amin’ity zana-pizarana ity àry ny amin’ireo asa soratra
mifanaraka amin’ny sokajin-taona misy, izany hoe: ireo asa soratra mifanandrify
amin’ny ambaratongam-pitomboan’ny olombelona. Manaraka izany, ireo asa soratra
mifandray mivantana amin’ny fiainam-piarahamonina: iainana andavanandro sy
fahita amin’ny vanim-potoana samihafa. Hamaranana izany dia ireo asa soratra
nolazain’Ny Mamatonalina hoe “Asa soratra pastoraly”, izany hoe: ireo sora-kanto
avy amin’ny asa maha mpitondra fivavahana azy.
3.1.
asa soratra mifanandrify amin’ny ambaratongampitomboan’ny olona
Lalam-be iray misokatra ho an’ny manana aina rehetra ny fiainana. Toy ny
fiakarana ihany koa izy, ary mba hahatontosa ny dia no anton’ny fisian’ireo antanan-tohatra samihafa tsy maintsy andalovana. Eo amin’ny fitomboana àry, dia misy
dingana telo farafahakeliny diavina.
Misy fiandohany sy fetrany avy izy ireo, ary samy manana ny toe-javatra
voatokana ho azy. Ny asa soratry Ny Mamatonalina moa no hodinihina sy
hofantarina, ka hojerena ny ho an’ny ankizy, ny ho an’ny tanora ary ny voatokana ho
an’ny lehibe.
3.1.1. ho an’ny ankizy: angano
Literatiora am-bava ny angano, raha ny fahalalana azy hatrany ampiandohany. Natao ho fitaizana sy fampianarana ary fanabeazana ny ankizy
madinika. Misy ihany koa anefa ireo voarakitra an-tsoratra vokatry ny fandrosoana.
73
Anisan’ireo nanao izany asa izany, ohatra, i L. DAHLE izay nanangona ireo angano
sy hainteny, ary nanoratra ny boky Anganon’ny Ntaolo.
Ankehitriny, mbola azo atao hatrany ny mitrandraka angano, miainga avy
amin’ny zava-misy. Izany indrindra no nahatonga Ny Mamatonalina handrafitra
angano iray, izay tsy nomeny lohateny, fa ny hevi-dehibe fonosiny dia ny
fampahalalana sy fampianarana ny ankizy ny amin’ny famonjena nataon’i Jesoa
Kristy teto an-tany.
Mila fahaizana tokoa ny fanaovana izany, satria, sarotra ihany ny mampita
hafatra amin’ny ankizy fa tsy toy ny amin’ny olon-dehibe.
Mba hanaporofoana àry fa literatiora sahaza ny ankizy sy ny zaza tokoa ity
angano ity, dia indreto misy ampahana toetra vitsivitsy maha angano ny angano, hita
ao:
-
misy fandraisana anjaran’ny biby (miresaka): Railovy; Lambo; Hitsikitsika;...
-
ahitana ny teny hoe: “hono”
-
misy toe-javatra mampitolagaga. Ohatra :
o Andriamanitra Andriananahary midina ety an-tany ary miresaka
amin’ny biby.
o Hafainganam-pandehan’ny biby: “toy ny rambondanitra”
Heverin’Ny Mamatonalina, araka izany, fa ho liana sy hifantoka amin’ny
hafatra tiany hampitaina ny ankizy rehefa omena ny zava-kanto mifanandrify
amin’ny taonany sy ny fahalalany, toy izao.
Hanamafisana izay rehetra voalaza izay, Ny Mamatonalina dia Mpitandrina,
ary manana adidy amin’ny fitaizana. Hoy indrindra mantsy Rabevazaha ao amin’ny
Gazety Fiainana: “Ny mpiasan’Andriamanitra rehetra dia manana adidy sy
andraikitra amin’ny ankizy (…).”81Izany hoe: tsy mahazo manao tsinontsinona ny
fanolokoloana ny zaza sy ny ankizy. Ary efa natsidika moa tamin’ny fizarana tany
aloha, fa tia ankizy tokoa Ny Mamatonalina.
Izany anefa tsy nahasakana velively ny hanaovany asa soratra ho an’ny
sokajin-taona hafa: tanora sy lehibe.
81
Gazety FIAINANA. Lah.67, Jolay 1934, p 201
74
3.1.2. ho an’ny sokajy lehibe: hainteny sy tononkalo
Na dia tsy mifidy taona aza ny literatiora, dia tsara ihany ny hanasokajiana
ireo karazana asa soratra sasantsasany nataon’Ny Mamatonalina ho sahaza ny lehibe
sy ny tanora. Anisan’izany ny hainteny sy ny sombintononkalo. Mety misy amin’izy
ireo mampiasa saina kokoa, misy mitory ny fiainan’ny olona manam-pitiavana, ny
fiatrehana ny fiainana ankapobeny, ary ny fiomanana ho amin’ny fahafatesana sy ny
fiainana aorian’izany. Hovahavahana eo ambany ny mahakasika ireo.
-
ny hainteny
Anisan’ireo literatiora natao hampitomboana sy hampiasana saina ny
hainteny. Mihamitombo tokoa ny saina, ny fahaizana miteny sy maneho hevitra
amin’ny fanaovana azy, ka izany indrindra no nahatonga ny Ntaolo nanao ny
HAINTENY. Ny hainteny dia fomba fanehoan-kevitra tsy mivantana, fa anjaran’ny
mpihaino no mamantatra izay tena tian-kambara. Nanana ny fomba namaritany ny
hainteny Ramatoa Lala-Rakotoson Raolisoa Julienne. Hoy izy: “Fampisehoampahaizana nifaninanan’ny tovolahy sy ny tovovavy ny hain-teny ka ny lohahevitra
noresahina tamin’izany dia ny fitiavana, ny fihavanana, ny fiaraha-monina, ny
fepetra maha-olombelona.”82
Misy hainteny vitsivitsy nosoratan’Ny Mamatonalina ireto: “JIJIM-PITIA”;
“VETSON’NY MANINA”»; “ SÔVAN’NY SARAKA HAVANA”.
Maneho fitoriam-pitiavana ilay voalohany, ary ny sisa kosa dia manaporofo
ny fandalana ny fihavanana.
Indro àry ampahany voalaza ao amin’ilay hoe “Jijim-pitia” 83:
“Tsy sitrako loatra rahavako
Eny, tsy lalako koa
(…)
Mendrika haseho amin-kavana.”
82
83
LALA-RAKOTOSON RAOLISOA (J), LOVAKO T10, Editions Ambozontany, Antananarivo, 1999, tak.50
V.A. lah : 27
75
Na ny akora aza tsy misy very.
Voatanisa ao amin’io hainteny io avokoa ny lafiny rehetra tokony hanajana
ny tena fitiavana, sy ny tokony ho toetran’ny fitiavana.
Fanamarihana:
Raha dinihina ihany koa ny asa soratra eto, dia saika misy fitoviana amin’ny
hainteny tranainy ihany, saingy amin’ny endrika tononkalo no anehoany azy: misy
rima miady:
෭
Ohatra: “ Raha toa ka fitia fozak݁ු l‫ݕ‬
෭.
Na ny akora aza tsy misy v݁ු r‫ݕ‬
Azo ambara fa mitovitovy karazana amin’io ihany ny tononkalo. Misy ihany
anefa ny maha samy hafa azy : ao amin’ny hainteny dia miolakolaka be ny hevitra
vao miseho mazava, raha mora takarina ihany izany ao amin’ny tononkalo.
Tsy natao hampiasan-tsaina be avokoa akory ny asa soratry Ny
Mamatonalina, fa ao ireo karazany izay mampiseho lafin-javatra samihafa iainana eo
anivon’ny fiarahamonin’ny olombelona.
3.1.3. tsy anavahana taona: sombin-tantara; lahatsoratra…
Ny sombin-tantara, “tantara kely, fohy nefa feno, izany hoe misy fiandohany
sy fiafarany, manakaiky ny zava-misy sy ny fiainana andavanandro. Mitantara toejavatra iray, mety ho zava-niseho indray mandeha; na fahatsiarovana kely fotsiny.”84
Ho an’Ny Mamatonalina, miharihary tokoa ireo toetra voasoratra etsy aloha
ireo ao amin’ny asa soratra sasany nataony.
Nanoratra sombintantara Ny Mamatonalina. Anisan’izany: “BENANDRO”85
: mampiseho sombim-piainan’ny zazalahy iray miaina ao anaty fahantrana. Miady
amin’ny setram-piainana mafy sy mangidy tokoa, nefa mbola mahatsiaro miantra
ireo mpiray tanindrazana aminy izay iharan’ny voina, tamin’ny fotoana nisian’ny
hain-tany tany amin’ny faritra atsimon’i Madagasikara.
Ao ihany koa ilay mitondra ny lohateny hoe: “DIA HANALOKA VE”86. Izy
ity kosa dia manasongadina ny fitiavana ny an’ny tena, ary maneho fa tsara izany.
Ny maha Malagasy no tena aharihariny ao anatin’izany.
84
LALA-RAKOTOSON RAOLISOA (J), LOVAKO T10, Editions Ambozontany, Antananarivo, 1999, tak.60
V.A. Lah : 41
86
V.A. Lah : 40
85
76
Etsy an-kilan’izany, misy lafiny maro, eo amin’ny fiainan’Ny Mamatonalina,
ahafahana milaza fa tena mpandinika fiarahamonina izy. Ny fanadihadiana sy
fandinihana ireo asa sorany samihafa nosoratany no nahatsapana izany.
3.2.
Ireo asa soratry Ny Mamatonalina mifandray mivantana
amin’ny fiainam-piarahamonina
Ahitana endri-piarahamonina maro eto anivon’izao tontolo izao. Mandrafitra
toetra na fihetsem-po ho an’ny olona izy ireny, kanefa azo atao hatrany ny
mitrandraka izay rehetra mitranga eo anivon’ny fiainan’ny vondrona olona, ho tonga
fianarana ho an’ny tena.
Zava-tsarotra sy manahirana ny fandinihana izany. Saingy arakaraka ny
fomba fiatrehan’izay te hiroso amin’ny fanatanterahana azy no hahatontosana izany.
Ho an’Ny Mamatonalina, ny zava-miseho rehetra ao amin’ny tontolo misy
azy dia misy dikany sy lanjany avokoa. Hovelabelarina amin’ity zana-toko ity ny
momba ny lahatsoratra fanadihadiana, ny asa soratra voatokana ho an’ireo olona
miaina ao anaty tontolo voahilika, ary ny asa soratra maneho indray mijery ny lalana
diavin’ny olona mandritra ny androm-piainany.
3.2.1. ny lahatsoratra fanadihadiana
Fitaovana lehibe eo anatrehan’ny mpanoratra sy izay mpanao asa mifahatra
amin’ny soratra ny Gazety. Anisan’ny fomba mahomby sy tranainy amin’ny
fampitan-kafatra, na vaovao tsara ho fantatra izy. Eo ihany koa ilay fomba fiteny
hoe: “Ny teny mandalo, fa ny soratra mitoetra.” Anisan’ireo fomba iray fitahirizana
ny tantara sy ireo zava-marina niseho izy, indrindra izay mandalo eo amin’ny
fiainam-piarahamonina 87 . Ny mpanoratra, izay anaovana fanadihadiana, moa dia
mpanao gazety ihany koa.
Tsapan’Ny Mamatonalina àry ny hasarobidin’izany, ka naneho ny talentany
amin’ny fanoratan-dahatsoratra an-gazety izy. Misy fanehoan-kevitra an-tsoratra
ombam-panazavana nosoratany ho an’ny mpamaky: niainga avy tamin’izay efa
niainany sy ireo manodidina azy (ohatra: mpiara-miasa). Manana anjara toerana
87
WELLER sy WARREN, la théorie littéraire, Collection Poétique, Edition du Seuil, Paris 1971, p 131
‘L’artiste est porteur de vérité, et nécessairement, il est aussi porteur de vérité historique et sociale’
77
manokana ireo karazana asa soratra ireo, ankoatra ny toriteny sy fampianarana
samihafa ataony amin’ny maha Mpitandrina azy.
Gazetim-piangonana no tena anoratany: Tanora FIANARANA, vokarin’ny
Sampana Tanora Kristiana ao amin’ny foibe F.J.K.M.. Mivoaka isam-bolana izy io.
Laharana roa hatramin’izao no efa namoahany asa soratra: ny laharana
santatra (Avirily 2010), sy ny fahadimy (005 : Octobre 2010).
Ireto avy ireo lahatsoratra nataony tamin’izany:
-
Laharana santatra tamin’ny volana Avirily 2010: “SERASERA “GAZETY.
VELONA, MIVOATRA » . Mampiseho ny antony ilana ny Gazety sy ny
tantara ary ny fivoarany.
-
Laharana
fahadimy:
tamin’ny
volana
Oktobra
2010.
“TONTOLO
NIFAMPIZARANA”. Izy ity indray dia fitantarana ny fiainana niainan’Ny
Mamatonalina
sy
ireo
mpiara-miasa
taminy
(Mpiasan’ny
RADIO
FAHAZAVANA) nandritra ny fotoana nitanana azy tany an-tranomaizina
(Antanimora), izay naharitra teo amin’ny telo volana mahery kely.
Fanamarihana:
Mitondra solona anarana hafa: ANGAROA, ny Mpitandrina SOAVINARIVO
Tiburce, na Ny Mamatonalina eo amin’ny sehatry ny asa fanaovan-gazety (antsoratra).
Efa nambara tany aloha kosa, ny amin’ilay boky mirakitra fampahafantarana
ny tanànan’Ambohimandroso, izay mitondra ny lohateny hoe : NY NAMANGIAN’I
KRISTY AN’AMBOHIMANDROSO ITAOSY.
Malalaka tokoa ny asa fanoratana; tsy mifidy ny saha na sehatra ivelarana.
Izany no hirosoana amin’ny zana-toko manaraka, izay anasongadinan’Ny
Mamatonalina, ny fiainan’ireo olona mahatsiaro ho mihataka amin’ny sarambabembahoaka, na lavi-kavana.
3.2.2. asa soratra manavaka fiarahamonina
Miseho amina endrika maro samihafa ny fanilikilihana olona eo anivon’ny
mpiray tanàna, na mpiray tanindrazana. Mety ho valin’ny asa nataony no nahatonga
78
izany, nefa mety ihany koa ho noho ny ankaso samihafa mihatra aminy, ataon’ny tsy
tia.
Nandalo sy niaina tamina karazam-piarahamonina maro Ny Mamatonalina na
teo amin’ny sehatry ny asa pastôraly izany, na teo amin’ny maha olon-tsotra azy.
Anisan’ny niavaka tamin’ireny ny fiatrehany voalohany ny asan’ny mpitandrina tany
amin’ny faritra Anjozorobe, tamin’ny taona 1995. Misy tononkalo iray ity
nosoratany ho an’ireo tojo zava-mangidy sy mafy eo amin’ny fiainana lavitry ny
havana: “ZIOGA”88
“Ekeko fa maro ‘reo zava-mangidy
Tsy maintsy ziogaina
Ka na inona mahatolatola ny fo
Vesaran-tatao, ekena ho finidy
An-dala-mgodana
Izay no lanjaina.
Na zavatra hafa mpanasatra koa
Kanefa tsy sainin-ko vato misakana
Toy ny fahantrana
Hampiato ny dia
Kezaho, tanteraho amin’ny fifaliana
F’izay no tambavy hamory ny tanjaka
‘zay kinasa hatao
Hitodiana ho ary.
‘Reo no anjara soritra ho fijaliana
(…)
Mba ekeo ka lanjao.”
Fampaherezana sy fampitrakana ireo mandalo ady sarotra no tanjon’ny
mpanoratra eto: fampisehoana ny fisian’ny herin-tsaina ao amin’ny olona tsirairay;
fanentanana azy ireo ihany koa hampihatra izany. Tsy voafaritry ny fotoana izany,
satria, tsy indray mipi-maso akory ny fiainan’ny olona.
Eo koa, ny fahitany ny fiainan’ny olona voafonja, izay niainany ihany koa
tamin’ny volana mey ka hatramin’ny volana septembre 2010. Nisy akony lehibe teo
amin’ny fiainan’Ny Mamatonalina tokoa io fotoana io. Ary anisan’izay tena
nampirongatra ny aingam-panahiny ny fahitany ny mahazo azy sy ireo namany niaranifatotra taminy.
Hoy izy ao anatin’ny lahatsoratra: “Ny lafy tsaran’ny fiainana no jerena fa tsy
ny lafy ratsiny”89
Izany anefa tsy nataony ho nahafoana ny embona, alahelo ny havany sy ireo
ankohonany. Manaporofo izany ity tononkalo iray ity: “EMBONA”90
88
V.A. lah : 31 an.1-3
TANORA FIANARANA, laharana 005, tak 6
90
V.A lah : 44, and. 3-4-5
89
79
“Atsy ambany atsimo izao
Ao no misy ‘lay tanàna
Ny ankohonako no ao
Ankadimbahoaka mahatamana
Ny lohasaha ato atsinanana
No vinaniako anaty lavaka
Fa ao no monina ‘lay namana
Tsy mitsaha-mitondra am-bavaka
Tazako eto ny eny ampita
‘Lay havoana tomandavana
Hanembonako ‘reo tsy hita
Sakaiza tiana sy ny havana.”
Tsy ho azy irery akory no nanoratany izao, fa ho an’ireo rehetra izay niaraka
taminy tao. Enti-milaza izany, fa tsara ny eo anivon’ny havana, ary mahatsiaro tena
ho very raha saraka azy ireny.
Fa ao anatin’io tontolo io ihany koa, dia mety hiserana sy ho hita taratra ny
famoizam-po. Maro ireo tojo ny toy izany. Iverenana kely aloha ny amin’ilay
lahatsoratra nataony, mba hahafahana mampiseho tsara ny fifanjohian-kevitra ao
anatin’ny fanadihadiana. Fariparitan’Ny Mamatonalina fohifohy ao ny amin’ny
toerana nametrahana azy, ka hoy izy: “Rehefa vita ny fakana am-bavany dia
nampidirina tao amin’ny “violon”, ka nifampahery tamin’ireo namana efa niandry
tao. Herinandro mahery (21 mai – 27 mai 2010) no nianarana niaina tamin’ny
efitrano tery (2m x 4m) sy natory tamin’ny lampihazo […] sy nifankazatra tamin’ny
kongona mbamin’ny fofona tsy dia mety loatra.”91
Izay no fomba nentiny naneho ny fihetseham-pony an-dahatsoratra. Tsy
nionona teo anefa izy. Noho ny hamafin’ny alahelony, dia teraka ihany koa ity
tononkalo iray ity: “LOZOKA”92
Hoy ny vetsony:
“Izaho ve no adala sy foka indrindra amin’ny olona an-tany ?
91
92
TANORA FIANARANA, laharana 005, tak 6
V.A. lah : 45
80
Na tapitra ohatra sy fara hidy amin’ny ratsy mavany ?
Ka dia nohenjehina sy nofofoina ka nampahoriana !
Natao hiara-mandry amin’ny kongo-manaikitra hampijaliana …
Dia lampihazo toa fandiavan-tongotra solon-kidoro.
Sy efitra kizo, anabosesehana olona am-polo .
Manginy fotsiny, ny eso mahalana ivelany ery!
Manindry ny lavo, tsy afa-manohitra anaty gadra vy .
Toa sarotra loatra, ny zava-tinendry, hombako ry Ray.
Ny zava-tsy efa, ho hitako akory, natao taminay.
Kanefa matoky, f’Ianao tsy mangina amin’izao loza izao.
Manangona kosa , ny fitalahoan’ireo zanakao !”
Raha sintonina ny hevitra fonosin’ity tononkalo ity, dia hita ho kivy sy
trotraky ny zava-manjo azy Ny Mamatonalina. Azo heverina, fa saika izay rehetra
niara-nifatotra taminy no niaina tao anatin’izany aloky ny famoizam-po sy ny
fahakiviana izany.
Fehiny:
Ireo rehetra ireo dia azo lazaina fa mahafehy izay rehetra mety hitranga
amin’ireo olona voahilika sy voageja ary ihatahan’ny fiarahamonina.
Hanohizana ny asa, dia andeha hojerena ny fiainan’ny olona mandritra ny
androm-piainany.
3.2.3. Ny asa soratra maneho indray mijery ny lalana diavin’ny
olona mandritra ny androm-piainany.
Iaraha-mahalala fa fandalovana ihany ny fiainana eto an-tany. Samy manana
ny fomba fiatrehany izany ny tsirairay. Ao ireo mihevitra izay hahasoa ny momba ny
tenany; ao ihany koa anefa ireo mahatsapa ny hasarobidin’ny fiaraha-miaina amin’ny
hafa.
Misy hetsika, na asa tanterahiny mba hahatontosany ny vinavinany avy.
Misy kosa anefa zava-miseho eo amin’ny fiainan’ny zanakolombelona: tsy
avy amin’ny tenany, fa avy amin’ny hery ivelany. Ambaran’Ny Mamatonalina fa tsy
mpandahatra ny olombelona fa natao halahatra, ary Andriamanitra irery ihany no
Tompom-pahefana amin’izay tiany hatao amin’ny olombelona. Ny manaiky
81
hotantanany no anjaran’ny manana aina amin’izany. Mifanandrify amin’ny
voalazan’i R. DUBOIS mpandinika fiarahamonina izany. Hoy izy: “Satria
Tompon’ny ain’olombelona ny Zanahary dia tsy misaraka ao an-tsain’ny Malagasy
izy sy ny aina.”93
Toy izao ny fomba nanehoan’Ny Mamatonalina izany:
“ALOKA NY FIAINANA”94
“Manjeninjeny foana
Ny fiainan-janak’olona
Ka !..., na mamiratra aza
Tataova-masoandro
Mazava takon’ila
Toa aloka niserana
Ka ts’hita hamaharana
Tsy azo hifaharana
Ka tsisy fahatsiarovana
Fa mielina dia lasa
Sy mari-pandalovana
(Fa !...) tandindona niserana.
Fa toy ny nofy ihany
Tandindona mavàny
Mitsiry anio ka misy
‘Ty fiainana eto an-tany
Ampitso anefa indrisy
Tsy tana fa nidify .
O !...’Ty fiainan-janak’olona
Toa nofy sy tandindona
Tsy azo hamaharana
Fa aloka miserana .”
Miverimberina ao amin’ity tononkalo ity ny hoe: “aloka”, “nofy” “serana”….
Fampahatsiarovana avokoa ireny rehetra ireny, fa mandalo ny fiainana. Toe-javatra
misy eo amin’ny fiainan’ny olombelona avokoa ireo, ary tsapa sy hita eo amin’ny
fiainana andavanandro.
Fehiny:
93
94
DUBOIS (R), MALAGASY AHO, Edisiôna Md Paoly, Antananarivo, p 88
V.A.lah : 45
82
Mampiseho izany fa manan-talenta amin’ny fandinihana fiarahamonina Ny
Mamatonalina. Tsy mpandinika fotsiny anefa izy, fa mpanakanto ihany koa. Tena
fitaovam-pifandraisana mivantana amin’ny fiarahamonina ny asa sorany.
Nataony nitana anjara toerana lehibe eo amin’ny asa soratra vokariny ihany
koa anefa, ny fivavahana sy ny mahakasika an’Andriamanitra.
Izany indray no hovoaboasana amin’ny fizarana manaraka.
3.3.
Ireo asa soratra mifantoka amin’Andriamanitra sy ny
fivavahana.
Miara-dalana mazàna ny fivavahana sy ny literatiora. Tao anatin’ireo taonjato
maro notetezin’ny literatiora, dia saika hita mifanjohy foana izy roa ireo. Manana ny
anjara toerany ao amin’ny literatiora, araka izany, ny fampitana ny hafatra voarakitry
ny Baiboly na ny tenin’Andriamanitra.
Nisy moa mpandinika sy mpanoratra nandalina manokana ny momba ny
haisoratra, na literatiora ara-pivavahana (la littérature réligieuse). Hevitr’olona
marobe no navondrony ho ao amin’ny boky nosoratany. Anisan’izany i BOSSUET.
Hoy izy: “Ny mpitondra ny vaovao mahafaly dia ireo izay miezaka mitory ny
fahamarinan’ny tenin’i Jesoa Kristy. Ny soratra masina (baiboly) no loharano
anovozany izany, ary misy amin’izy ireny aza mampiasa mihitsy ireo teny heverina
ho misy fahefana. Izany dia tsy nataony fotsiny mba hahamafy orina ny hafatra sy ny
hevitra tiany hampitaina, fa mba hahakanto ihany koa ireo asa ataony an-tsoratra
[na am-bava].”95
Nanovo be dia be tao amin’ny Baiboly tokoa Ny Mamatonalina, rehefa
dinihana ny ankamaroan’ny asa sorany.
Fitaovana lehibe teo am-pelatanany ny literatiora hampitana ny hafatry ny
Baiboly. Tsapany fa ahitam-boka-tsoa ny fanomezana endrika miavaka ny fandresendahatra ny olona hifikitra amin’Andriamanitra.
Manamafy izany ny resaka nifanaovana taminy, izay nilazany hoe: “Tena
mitana anjara toerana lehibe eo amin’ny asasoratro tokoa ny mahakasika ny
95
BRAUNSCHVIG (Marcel), « Bossuet orateur » in NOTRE LITTERATURE ETUDIEE DANS LES TEXTES,
Collection LIBRAIRIE ARMAND COLIN, Paris, 1958, p 542 : « Ainsi le Prédicateur évangélique, c’est
celui qui fait parler Jésus Christ… Il puise tout dans l’écriture, il en emprunte même les termes sacrés,
non seulement pour fortifier, mais pour embellir son discours. »
83
tontolon’ny fivavahana. Efa eo rahateo ihany koa moa ny antso izay hanefako iraka
hanao ny asan’Andriamanitra. (…)”
Efa maromaro ihany ireo asa soratry Ny Mamatonalina natolotra, tany
amin’ny fizarana samihafa tany aloha. Mbola betsaka ihany koa anefa ny azo
tanisaina.
Indreto misy ohatra vitsivitsy. Izany dia maneho fisaorana an’Andriamanitra
sy fangatahana.
3.3.1. fisaorana an’Andriamanitra
Fanehoana
fankasitrahana
no
atao,
noho
ny
fahasoavana
nomen’Anadriamanitra. Ny zava-drehetra mitranga sy mbola ho avy ihany koa moa
dia efa isaorana Azy, toy izay voalazany ao amin’ity tononkalo: “SAOTRA”96 ity.
“Ataoko ahoana re ry Raiko tena tia
No tsy hidera anao Mpahary aho satria
Mba hamongotra ny tsetra ‘zay misoko”
Zava-dehibe eo amin’ny fiainan’ny mpitandrina, toa Ny Mamatonalina, ny
fisaorana an’Andriamanitra. Izay mitranga dia isaorany Azy avokoa.
Tsy mihambo ho mahavita tena ihany koa Ny Mamatonalina. Nanandratra
vavaka tamin’Andriamanitra izy ho fangatahana izay rehetra mahasoa.
3.3.2. fangatahana.
Samy mahatsapa avokoa ny olona mino an’Andriamanitra, fa sady osa no
malia. Izany no antony angatahany fanampiana avy any ivelan’ny tenany.
Andriamanitra, Ilay nahary sy Tompo ary Mpandahatra ny zava-drehetra no hany
Hery azo ametrahana fitokiana sy anaovana fangatahana ho an’ny Kristiana. Eo ampelatanany rahateo ny fitantanana ny fiainan’izay mino Azy.
Maro ny endrika azo anehoana ny faniriana eo anatrehan’Andriamanitra. Ho
an’Ny Mamatonalina, nasehony tamin’ny endrika voarindra izany, dia tamin’ny
alalan’ny tononkalo.
96
V.A. lah : 28 and.1
84
Azo atao ao anaty fangatahana avokoa izay rehetra mety mahakasika ny maha
olombelona, na ho an’ny tena izany, na ho an’ny hafa.
Mifanaraka indrindra amin’izany ity tononkalo iray nampitondrainy ny
lohateny hoe: “HATAKY NY FO”97ity.
“Ray ô!...
Iriako sady mamiko
Ka!...
Indrindra ho fananako
Mba forao ‘ty maso
Fo antram-pangorahana
Ataovy mba hangatso
‘Reo namako tsy manana.
Hibanjina am-pitiavana
Hamboly fihavanana
Ray ô! …
Atolotro ihany koa
Ny saina sy ny fo
Tinefinao ho tonga
Haneho fitia manonga.”
Omeny lanja amin’ity ohatra ity ny amin’ny mba hanomezan’Andriamanitra
ho azy toe-panahy mahay mitsinjo sy mihevitra ny hafa.
Nanandratra vavaka ihany koa Ny Mamatonalina mba ho an’ny tenany.
Tsarovany eto ny fiainany tany an-tranomaizina, ary nanandratany vavaka ho any
amin’Andriamanitra.
Hoy ny vetsony:
“Tolory tanana aho, ry Tompoko Jesoa.
Mavesatra tsy zaka, ‘ty kotra eto an-doha.
Ny foko efa sasatra, miandry balsama.
Kanefa miady varotra, iretsy mpikarama.
(…)
Tolory tanana aho, ry Tompoko Jesoa.
Fa miha mitombo vesatra, ’ty kotra eto an-doha.
Ny tànanao no indro, andrasanay hanafaka!
‘Reo namana hadino, hivoaka anaty lavaka.”98
97
V.A.lah : 29
85
Tsy mahatsiaro ho irery izy eto, satria tsapany fa ny tanan’Andriamanitra:
Ilay mahefa ny zavatra rehetra dia momba sy mitsinjo hatrany ny diany. Mangataka
tolo-tanana Ny Mamatonalina, hisintona azy avy ao an-davaka. Iaraha-mahalala moa,
fa ny azo itokiana ihany no angataham-bonjy.
Fehiny
Misy sokajiny maro ny zava-kanto. Ho fanampin’izay voatanisa, dia tsara ny
mahafantatra fa namorona feonkira ihany koa Ny Mamatonalina, ary izany dia efa
hatrany am-piandohan’ny nanaovany asa soratra. Marihana, fa nandritra ny fitànana
azy tany am-ponja, dia nisy fotoana nianarany nitendry zava-maneno (Synthétiseur).
Araka izany, saika manintona Ny Mamatonalina avokoa rehefa zava-kanto.
Manana ny tanjona kendreny ny mpanoratra amin’ny asa kanto vokariny. Tsy
ho voatanisa avokoa izany, fa ny azo antoka dia ny fampitana fanabeazana sy ny
fitaizan-tsaina samihafa.
Voatokana ho an’ny olombelona ny fanabeazana. Misy sampana maromaro
iantefany eo amin’ny lafiny maha olombelona:
-
eo ny ho an’ny saina: izay voafehin’ireo hafatrafatra fanaon’ny lehibe
amin’ny zatovo;
-
eo ny ho an’ny vatana: natao hahatomombana ny fahasalamana, izay
voalohan-karena;
-
eo ny ho an’ny fanahy, hampieritreretana sy hampisainana ny amin’ny lalankodiavina sy ny fitondran-tena.
Toko telo lehibe mandrafitra ny maha olona ireo, mba hiavahany amin’ny
zava-manana aina hafa. Ary ilaina ny fikolokoloana izany mba hahavanona ny
fiaraha-miaina amin’ny hafa.
Ny fanabeazana no fototry ny fahaiza-miaina. Hamafisin’ny fianarana moa
izany, mba hamolavolana olom-banona.
Te hampita fanabeazana hatrany Ny Mamatonalina, ary te hametraka lova
tsara ho an’ny taranaka.
98
V.A.lah : 37, and. 1-5
86
Andeha àry hodinihana akaiky ny amin’ny fanabeazana hita taratra ao
amin’ny asa soratry Ny Mamatonalina, mba hahafahana misintona ny maha mpanabe
sy mpanakanto azy.
Hojerena amin’izany ny fahatsapany ny hasarobidin’ireo vakoka amankolontsaina maha malagasy ny Malagasy. Manaraka izany, ny ilazany ny maha
harena ny tantara sy ny fandraiketana ny zava-misy. Ary hamaranana azy ny
fiheverany ny rindra tokony hisy eo amin’ny fiarahamonina.
87
FIZARANA FAHATELO Ny
Mamatonalina sy ny
fanabeazana, tarafina ao
amin’ny asa sorany.
88
Miankina amin’ny fanabeazana ny fiainan’ny olombelona. Midika ho
fitiavana ny fandrosoana sy ny fivoarana ny fanekena izany. Iza àry no mpanabe?
Ary iza kosa no beazina? Izay rehetra mampita hafatra mifono anatra no afaka
misahana ny fanabeazana. Ireo rehetra mandre sy mandray ny ambarany kosa no vato
namelan-kafatra.
Mila ny fanabeazana mandrakariva ny olombelona, na ny olon-dehibe izany,
na ny ankizy sy ny zatovo. Avy aminy no ahafantarana ireo lafim-piainana maro
samihafa eo amin’ny fiarahamonina.
Tsy voafetra kosa anefa ny fomba fampitana azy. Miseho amin’ny endrika
maro izy. Mety ho amin’ny alalan’ny hetsika, na teny, sy ny sisa.
Hodinihina amin’ity asa ity ny fomba fampitana azy amin’ny alalan’ny
asasoratra. Narindran’Ny Mamatonalina hanana endrika kanto ny hafatra sy ny
anatranatra samihafa ataony.
Hojerena voalohany ny fanaporofoan’Ny Mamatonalina ny maha sarobidy
ireo vakoka navelan’ny razana. Manaraka izany, ny fanasongadinany ny lanjan’ny
tantara. Ary farany, ny tokony hikarohana hatrany izay hampirindra ny fiainampiarahamonina.
89
TOKO I Ny Mamatonalina sy ny maha Malagasy
Harena tsy lany hamamiana ny vakoka navelan’ny razana. Tahiry tena tsara
ifandovan’ny taranaka. “Raki-tsoa sarobidy navelan’ny ray aman-dreny na ny
razana.”99, hoy Rajemisa-Raolison Misy karazany maro izy ireo, fa ny telo amin’ireo
ihany, dia ny teny sy ny kolontsaina ary ny fahendrena sy foto-pisainana malagasy,
no tena hasongadina. Izay hita ao amin’ny asa soratry Ny Mamatonalina rahateo moa
no ifantohan’ny asa.
Ny mahakasika ny teny no indro atolotra mialoha.
1.1.
Ny teny
Anisan’ny maha firenena ny firenena ny fananany teny. Zava-dehibe tokoa ny
teny, satria fitaovan-tserasera ampiasain’ny olon-drehetra, ary ny tena mahomby
indrindra. Misy fivoarana sy fiovana anefa eo amin’ny fampiasana azy. Mety ho
hadino, na ho very mihitsy ireo teny nampiasaina tamin’ny vanim-potoana tany
aloha, raha tsy misy mahatahiry sy maharakitra azy an-tsoratra. Koa ny nataon’Ny
Mamatonalina dia ny miezaka mampiasa teny malagasy tranainy, ary mampirisika ny
olona hanome anjara toerana tsara ho azy. Asehony, fa velona sy miaina ny teny
malagasy.
1.1.1. miezaka mampiasa teny malagasy tranainy.
Olona liana amin’ny fikarohana sy ny fandalinana Ny Mamatonalina.
Anisan’ny tena nahasarika azy ny amin’ny teny malagasy. Anisan’ny mampiavaka
azy ny fitrandrahana teny malagasy tranainy. Nezahiny nampiasaina ireny teny ireny
ary sehatra iray lehibe nahafahany nampitoetra izany ny asa soratra. Izany no
nisalorany ny anarana hoe “Ny Diary” tany am-piandohana.
Tiany hampitaina amin’ireo taranaka, miaina amin’ny vanim-potoana
mifandimby, ny fahatezan’ny teny malagasy. Tsy vitsy amin’ny teny fampiasa
tamin’ny andro taloha tokoa moa no tsy hita intsony eo amin’ny sehapifandraisan’ny mpiara-belona ankehitriny.
99
RAJEMISA-RAOLISON (R), Rakibolana malagasy, Ambozontany, Analamahitsy Antananarivo,
2003.tak 1008 – 1009.
90
Nampiasain’Ny Mamatonalina ho fitaovana fampitana sy famelan-kafatra ary
ho firaiketana izany ny teny sy ny asa soratra. Hoy i E.D. Andriamalala: “…tao
amin’ny teny sy fiteny no niraketantsika izay zavatra noheverintsika ho sarobidy.
(…) amintsika Malagasy dia manana ny lanjany manokana ny voam-bolana tsirairay
izay tsy inona fa toy ny trano fitahirizana ikajiantsika ny fisainana tsy tiana ho
very.”100
Indro, ampahan-tononkalo ahitana iray amin’ireo teny efa tsy fandre firy
intsony ankehitriny.
“HANIN-KAVANA”101
“‘Njay vesatra manindry mafimafy,
Ao anaty
Mila hanapaka ny aina tsy ho tanty,
Mahafaty
Teraky ny hanin-kavana lalaina,
Tena tiana
Ka dia malomalok’endrika sy sina,
Ka mangina.
(…)
Ô! Ry foko, moa hivetso antaranoana
‘ty fotoana?
Ilay silaka sy menaky ny aina,
Fisentoana.”
Antaranoana: “ela dia ela, tsy hita fetra. [Miaraka mandrakariva amin’ny
hoe « Mandrakizay antaranoana » toy ny hoe “Mandrakizay doria. »] »102
Ny fitiavana sy ny hanin-kavana no lazainy amin’io tononkalo io. Ambarany
fa tsy ho foana ao aminy mihitsy ny fankamamiana ny fihavanana.
100
ANDRIAMALALA (E.D.) – RALAISAHOLIMANANA (L.D), NY HAREM-PIRENENA, Aim-pirenena,
Imprimerie d’Ouvrage Educatifs, Tananarive, 1975, p29
101
V.A. lah : 26 andn 1-3(natao tarehin-tsoratra matavy (caractère gras) izy ireny mba
hanasongadinanay ny hevitra tian’ny hampitaina.)
102
RAVELOJAONA et alii, FIRAKETANA NY FITENY SYNY ZAVATRA MALAGASY , « Mpiadidy ny
Fiainana », Imprimerie industriel, Tananarive, 1937, tak 336
91
Tsikaritra araka izany fa mandala ny maha malagasy Ny Mamatonalina. Hita
izany amin’ny fomba fanehoany fa manana ny lanjany ny teny malagasy.
1.1.2. fanehoana fa manana ny lanjany ny teny malagasy
Zo ary reharehan’ny olom-pirenena ny mampiasa sy manindrahindra ny
teniny. Heverina ho manana adidy lehibe kokoa anefa ireo mpikirakira ny teny, toy
ny : mpampianatra, mpitondra Fanjakana sy mpitondra fivavahana, noho ny toerana
misy azy.
Ho an’ny mpanoratra sy ny mpanakanto dia miavaka ny fanehoany azy, ary
mihoatra noho ny an’ny olon-tsotra. Nambaran’Ny Mamatonalina tamin’ny resaka
nifanaovana taminy fa “zava-dehibe ny fananana ny tenin-drazana [teny malagasy],
ary ny mpikambana rehetra ao amin’ny FARIBOLANA SANDRATRA, dia miezaka
hatrany hampiasa ny teny malagasy.” Ary mba tsy hahalany ritra ny teny dia
“miezaka mampiasa sy mampihatra ireo teny vaovao (tenin’ny tanora) ny
sasantsasany amin’ny mpiray fikambanana.103 Ho an’Ny Mamatonalina, zava-dehibe
tokoa ny fananana ny teny Malagasy, ary ny asa sorany rehetra, izay teo ampelatananay dia amin’ny teny malagasy ny ankamaroany.
Porofo iray mampiseho izany fanomezan-danja ny maha malagasy izany ity
ampahan-dahasoratra notsoahina tao amin’ny sombin-tantara iray nosoratan’Ny
Mamatonalina ity.
“(…)Tovolahy vao erotrerony tokoa i Faniry. Tsy tena Malagasy ranoray
ara-pirazanana izy, satria, rainy dia frantsay hiringiriny, fa reniny kosa dia teratany Gasikara ihany. Na izany aza anefa, toa tsy hita soritra amin’ny bikabikany
akory izay ra vahiny mikoriana aminy, fa Malagasy fiteny, Malagasy fihetsika
tsotra izao. Tsy mba nanindraindra ny fiavian’ny rainy izy, fa nankamamy sy
nanome hasina kosa, izay nipoiran’ny reniny. Izany indrindra no nahatonga azy
hisafisdy ny sampam-pianarana Malagasy teny amin’ny ambaratonga ambony
(anjerimanontolo).(…)”104
Araka izao, azo ampiasaina hanehoana sy hanomezan-danja ny maha
malagasy, na dia izay sisa tavela ao amin’ny tena sy ny saina aza. Ary azo atao tsara
103
104
Resadresaka nifanaovana tamin’ny mpanoratra tamin’ny 01 Febroary 2011.
V.A. lah : 40
92
ihany koa ny mampitombo sy ny mampivelatra ny maha malagasy, amin’ny fomba
samihafa.
Fanamarihana:
Tononkalo iray ihany aloha no amin’ny teny frantsay. Nomeny ny lohateny
hoe: “LA NUIT PROFONDE »105, ary voasoratra tamin’ny taona 1992.
Tsapan’Ny Mamatonalina fa sarobidy ny teny malagasy, ary tokony homena
ny toerana sahaza azy. Tsikaritra ihany koa anefa ny fampisehoany, amin’ny
alalan’ny asa sorany, fa velona sy mivoatra ny teny malagasy.
1.1.3. velona sy mivoatra ny teny malagasy
Olona tena tia tanindrazana Ny Mamatonalina. Tsy amin-kerisetra, na
amin’ny alalan’ny fihantsiana ny hafa anefa no anehoany izany, fa amin’ny alalan’ny
fanajana ny maha izy azy: ny maha Malagasy. Ny fampisehoana fa teny velona sy
mivoatra ny teny malagasy, no entin’ny mpanoratra manasongadina ny maha harena
sarobidy ny tenin-drazana.
Tsy mitsahatra mivoatra ny teny Malagasy, satria miaina sy velona. Misy
hatrany ireo teny miforona miainga avy ao amin’ny fiarahamonina. Teny malagasy
avokoa izany, ary ny Malagasy ankehitriny kosa no “mpamorona” azy.
Anisan’izany ireo fiteny fampiasan’ny tanora, izay eny am-bavan’ny maro.
Voarakitry Ny Mamatonalina an-tsoratra izany, ary voarindrany araka ny talenta efa
ananany.
Tamin’ny fotoana nitanana azy tany am-ponja no nahafahany nanangona sy
namantatra ny mety ho dikany. Indreto misy ohatra vitsivitsy, voalaza ao anaty
tononkalo.
“VAVAKY NY MPIFATOTRA”106
“Ady marina no ety, R’Ilay Nahary Tomponay ô!
Raha tsy ho tsiny, mivilia, f’aza dia mandalo anay e!
Raha vao misokatra ny maso, mandraka andeha hatory.
105
106
V.A. lah : 22
V.A.lah : 38 andn : 1-3-5
93
Resabe sy tatasika, manetsika ny fo ho ory!
(…)
Mila malina ety, fa misy namana hafahafa.
Vonona hitsoka sofina, ary koa hanontsam-bava.
Kendry tohana hambabo, hitaingenana kifafa.
Ka ny namana eo halavo, raha sendra basivava.
(…)
Ady marina no ety, R’Ilay Nahary Tomponay ô…
Fiaraha-monin’olon-dia, no amparina aminay!
Ny mahery dia mahery, ka maneho ny fahefana.
Mampamoy fo ny very, fa manjaka ny hadalana.”
Toy izao avy no dikan’ireo teny matavy (gras) sy miavaka hita ao amin’ny
tononkalo:
“tatasika : olona be resaka, manao matavy resaka.
mitsoka sofina : mpitati-dresaka, mpitati-bolana.
manontsam-bava : miampanga, mandaza.
mitaingina kifafa : manendrikendrika.
very : gadra mandrapahafaty.”
Hita eo, fa misy hatrany ny teny malagasy miforona, miainga avy amin’ny
tontolo iainan’ny olona. Mihamitombo ihany koa anefa ny hevitr’ireo teny efa nisy,
ka mahatonga ny teny ho azo ampiasaina amin’ny sehatra samihafa. Entiny milaza
izany fa miaina sy mitombo toy ny zava-drehetra ny teny malagasy, ary tsy tokony
ho resin’ny fiteny hafa (teny vahiny).
Araka ny fantatra, dia manana anjara asa hafa ny teny ankoatra ny maha
fitaovan-tserasera azy, dia ny firaketana ny kolontsaina
94
1.2.
Ny kolontsaina
Miara-dalana mandrakariva ny teny sy ny kolontsaina. Tsy afa-misaraka ary
tena mifameno ireo
Hovoaboasana amin’ity zana-toko ity ny fomba famerenan’Ny Mamatonalina
ny haren-tsaina sy kolontsaina tranainy. Ambaran’ny mpanoratra fa tsara ny harentsaina malagasy, tokony homena lanja ny fomba fitaizana fahiny, ary mitarika ho
amin’ny fandrosoana ny fanajana azy.
1.2.1. tsara ny haren-tsaina Malagasy
Tsy mety ny “Manaratsy tena toa omby hantsika”107. Izany hoe, tsy tokony
hatao ny manetry voninahitra ny tena eo anatrehan’ny harena be sy sarobidy
ananana.
Tsy atao mahamenatra izay ananana. Tokony hirehareha aza, satria samy
manana ny mampiavaka azy avy ny tsirairay isam-pirenena.
Mbola ilay sombintantara teo aloha ihany no maneho fa: tsy porofo azo antoka ny
maha izy ny tena ny maha olom-pirenena.
“(…)
Fa ny tena hahalalana izay tena fiavian’ny olona isam-pirenena
tsirairay avy dia ny kolontsainy. Diniho tsara ny kolontsaina na ny
riban’ireo firenena samihafa, fa na dia tsy fantatra loatra aza izay
firazanany, dia ho fantatra ihany kosa, fa avy atsy avaratra, na avy atsy
atsinanana no fiaviany, noho ny fomba amam-panaony, na ny kolontsainy?
(…)”108
Tsaraina amin’ny fihetsiny sy ny fomba fiainany ny olona. Noho izany, mila
aseho tsara, ary tsy afangaroharo amin’ny an’ny hafa ny an’ny tena, mba ho
voninahitry ny tany niaviana (tanindrazana), ary hiavahana amin’ny hafa.
Ankoatra izany, miara-dalana amin’ny kolontsaina hatrany, ary zavatsarobidy ho an’ny Malagasy ny fananany ireo zava-kanto sy zava-maneno
nampiavaka azy. Mampalahelo anefa, fa zary mangina sy tsy hita firy intsony izy
ireny. Ny filazana izany fanjavonany izany, dia maneho ny tokony hamerenana ny
fampiasana sy ny fankamamiana azy indray.
107
Paul de VEYRIERE, Guy de MERITENS, LE LIVRE DE LA SAGESSE MALGACHE, Editions MARITIMES
ET D’OUTRE-MER, 17 Rue Jacob, PARIS-VIè, 1967, p 307 : « Se disait des gens qui se déshonorent »
108
V.A. lah : 40
95
“NANGINA VA RE SA NANKAIZA?”
109
: Tononkalo iray entin’Ny
Mamatonalina mampieritreritra ny mpamaky ny amin’ireo zava-kanto Malagasy.
Indro ampahany amin’io tononkalo io.
“Nankaiza ‘lay akom-baliha
Mpiritsoka nanala voly ?
Sa…, tapaka zary nangina
‘Lay jihiny mpamalifaly?
Nankaiza irony lokanga
Laroin’ny angorodao?
Mpanaitra ny nofo efa sasatra
Higadona afindrafindrao
Nimaona ny dobok’amponga,
Fa rotika angaha ny fively?
Ka haolo ny kianja nihinjahana
Sy tonga fonenan’avelo.
Ka na an-tsiririny aza
‘Lay taratra mbola ao anaty
Nobaikoin’ny fo indray ny rantsana
Handrafitra sora-tsy maty. »
Ireo voalaza ireo, amin’ny ankapobeny no zava-maneno fampiasan’ny
Malagasy nentiny nandravaka ny hira sy ny kalo (vakodrazana). Tsy hita sy re loatra
intsony anefa izany ankehitriny. Resy tosiky ny gadona sy ny fitaovana vaovao, ka
toa hadino ny fisiany. Nanana anjara asa lehibe anefa izy ireny, satria, manala voly
sy mamalifaly.
109
V.A. lah : 23
96
Raha tena mahatsapa ny hatsaran’ny maha izy azy ny Malagasy, dia ho tonga
ao an-tsainy ny tokony hanomezana lanja ny fombany, toy ny ataon’Ny
Mamatonalina.
1.2.2.
tokony homena lanja ny fomba fitaizana fahiny.
Hatrany amin’ny fizarana voalohany no efa naseho fa olona tia mifanerasera
amin’ny zaza sy ny ankizy Ny Mamatonalina. Mibaribary ao amin’ny asa sorany ny
mahakasika izany, satria, hita niavaka ny ambaratongam-panabeazana ny zaza
tamin’ny andro taloha. Eo amin’io sehatra io indrindra no tena ilaina ny
famolavolana sy fandrafetana fahendrena ho an’ny zaza. “Teo amorom-patana teo no
no sekoly voalohany izay nianaran’ny ankizy ny fiainam-pahendrena. Ny reny na ny
renibe no mampianatra. Io no tena sekolin-dreny marina (classe maternelle)”110
Manamafy izany ihany koa Ny Mamatonalina, ary mampieritreritra ny olona
ny amin’izany fiheverana momba ny fampianaran-jaza izany.
“(…)
“Moa nisy naharatsy azy ve ny sekoly ambody fahitra fahiny, na koa,
nampianatra lalan-diso ny ankizy ny tafasiry amorom-patana fahizay, ka
nanitarana ny sain’ireo tamin’ny alalan’ny angano, arira mbamin’ny
ankifidy?”
(…)”111
Manasongadina kokoa ny toe-javatra tian-kambara ny fanehoana azy amin’ny
endrika fanontaniana. Fampisehoana ihany koa fa nahay nitaiza ny zanany ny olona
taloha, ary nandroso vokatr’izany fomba izany izy. Tsy nanolo-bato mafana ny ray
aman-dreny, fa niezaka ny mba hizoran’ny taranaka amin’ny lalana tena tsara sy
mahitsy. Izao no ahafahana milaza, fa mitondra fandrosoana sy fivoarana tokoa ny
endri-panabeazana najoron’ireo Razana, ary hita fa nahitam-pahombiazana tokoa.
Hojerena farany, ny fampisehoan’Ny Mamatonalina fa mitarika ho amin’ny
fandrosoana ny fanajana ny an’ny tena.
110
111
RANDRIAMIADANARIVO, SEKOLIN’NY NTAOLO, Librairie MIXTE, Tananarive, 1955, tak.13
V.A. Lah : 40
97
1.2.3. mitarika ho amin’ny fandrosoana ny fanajana ny an’ny tena
Toy ny manao trano ny fanabeazana ny olona. Tsy maintsy atao tsara ny
fototra mba hijoroan’ny rindrina hitondra ho amin’ny fandrosoana. Maro be ireo
harena ananan’ny Malagasy, hoy Ny Mamatonalina. Tokony, ary mila homen-danja
sy toerana lehibe eo amin’ny fiainana izy ireny. Mampalahelo anefa, fa mitoetra ho
rakitra sy tadidy sisa izy ireny. Hoy izy araka ny asa sorany:
“(…)
“Toy ny fanaka eny an-drova, tsy nisy nanombinana, nefa bobongolo.” Dia
toy izany ny Malagasy. Toy ny fanaka eny an-drova satria: tonta sy konka antoerana eo fotsiny noho ny tsy fisian’ny mpikarakara sy ny mpanolokolo azy; fa
jamban’ny randram-bao ny mponina ao.112
(…)”
Tena ilaina ny mikolokolo ny an’ny tena mba hahatsara sy mba hahatonga
azy ho rehareha. Amin’izay dia tsy ho mena-mitaha amin’ny ananan’ny firenen-kafa.
Mbola ao amin’io sombin-tantara io ihany koa no anehoan’Ny Mamatonalina
ny fahamarinan’izany:
“(…) Tsoriko amin’ise tsara, ry Jery, fa misy firenena tsy mba manary ny
nentin-drazany, na dia mampiasa ny an’ny vahiny aza. Nefa dia tena mandroso
tokoa, na ara-toekarena izany, na ara-pahalalana (…)”113
Fanazavana:
Raha tena mifototra marina amin’ny fampivelarana ny maha Malagasy ny
Malagasy dia ho mora ny handanjalanja ny fandraisana ny an’ny firenen-kafa, ary ho
tonga amin’ny tanjon’ny fandrosoana ny firenena. Azo oharina amin’ny milina
mpamokatra herinaratra ho an’ny fandrosoana ny kolontsaina eo amin’ny tany iray,
ka mila fikojakojana sy fitandremana fatratra mba hampanjary azy.
Ankoatra ny kolontsaina dia samy manana ny lafika mampiavaka azy ny
Malagasy dia ny fahendrena, ny foto-pisainana, izay arofanina teo anivon’ny
fiarahamonina. Anisan’ny mpanoratra manasongadina izany ihany koa Ny
Mamatonalina.
112
113
V.A. lah : 40 (sombin-tantara « DIA HANALOKA VE »)
Cf note supra
98
1.3.
Ny fahendrena sy ny foto-pisainana malagasy.
Toy ny rano sy vary ny kolontsaina sy ny foto-pisainana ijoroan’ny firenena
iray, ka tsy afa-misaraka. Ny atao hoe foto-pisainana dia ireo lalàna mifehy ny
fiarahamonina mba hisian’ny rindra ao. Adidin’ny olona tsirairay ny mahalala izany.
Toy izany ihany koa ny fanajana azy. Lafin-javatra vitsivitsy, araka ny fomba
fijerin’Ny Mamatonalina, no hoenti-mamahavaha izany: ny fanajana ny ray amandreny; ny fankamamiana ny maha Malagasy; ary ny anjara toeran’ny maha malagasy
eo amin’ny taranaka ankehitriny.
1.3.1. ny fanajana ray aman-dreny
Omen-kaja ny ray aman-dreny noho izy ireo nahitana masoandro. Adidy tsy
maintsy ataon’ny zanaka izany mba ho famaliana soa izay rehetra natao taminy.
Misetra olana samihafa ny ray aman-dreny amin’izao fotoana eo amin’ny
fitaizan-janaka sy ny fifandraisana aminy. “Maro ny disadisa miseho eo amin’ny
fifandraisan’ny tanora sy ny ray aman-dreny. Mitaraina ny ray aman-dreny fa tsy
masin-teny amin’ny zanany (…) misy ny fifanoherana.”114
Miezaka manolotra vahaolana sy manoro ny lalana mba hialana amin’izany
Ny Mamatonalina. Ny asa soratra hatrany moa no fitaovana ampiasainy.
Ny fitiavana sy ny famaliana soa ny ray aman-dreny no tena tokony hatao ho
laharam-pahamehana aminy. Ilaina apetraka tsara ao an-tsain’ny tanora izany.
Ny zava-drehetra ataon’ny ray aman-dreny dia fitiavan-janaka avokoa. Ary
na dia teo aza ny maha kamboty
Ny
Mamatonalina,
dia
hasarobidin’ny fitiavan’ny ray aman-dreny.
Tononkalo iray manambara izany: “’ZAY DADAKO ‘ZAY”115
“Raha toa efa maty, na mbola any ihany
Na saraka an-tany, na toerana izany
Tsaroako eto foana ‘lay Dada masiaka
‘ndraindray miaka-peo toy ny mikitakita
114
115
DUBOIS (R), MALAGASY AHO, Edisiôna Md Paoly, Antananarivo, tak.126
V.A. lah : 35
tsaroany
ny
99
Noheveriko izany fa hoe: halozana
‘zay vao tsaroako, hay fitiava-mafana
Mbetika mantsy raha vory izahay
Indro Dada manitsy, manazava amin’izay.
Fa raha toa ka masiaka ny Ray aman-dreny
Tsy fitia te hibedy, fa fitiavana ireny
Ka kezahiny mafy, mba ho Hendry, filamatra
Zahay zanak’i Dada, tahaka, hisandratra
Ô! Tsaroako eto foana,…tena tsapako izany
Dada raha toa masiaka!...Hay fitiavana mamy.”
Tsy azo soloana ny fitiavan’ny ray aman-dreny, ary soa ho an’ny zanaka
avokoa izay rehetra ataony. Izany no hevi-baventy azo sintonina avy amin’io
tononkalo io. Nosoratany tamin’ny taona 2005 izy ity; izany hoe : 10 taona taty
aorian’ny nahafatesan’ny rainy.
Anisan’ireo toetra lehibe indrindra miantoka ny firindran’ny fiarahamonina
ny fanajana ny ray aman-dreny. Azo lazaina fa miavaka koa raha miavaka ny
fomban’ny Malagasy eo amin’io lafiny io.
1.3.2. fankamamiana ny fomba Malagasy
Tsara tokoa ny manandratra sy mampiasa izay ananan’ny tena, indrindra eo
amin’ny fomba fiaina sy ny fitondran-tena. Tena tia ny maha Malagasy azy Ny
Mamatonalina. Tamin’ny resaka nifanaovana taminy no nahatsapana izany.
Anisan’ireo ezaka mibahana eo amin’ny fiainany ny fandalàna ny nentin-drazana.
Marihana kosa anefa, fa ireo izay hitany fa tena tsara sy sahaza no ilofosany ny
hanandratra azy.
Ankehitriny anefa toa tsy dia hita intsony ny haja sy lanjan’ny fomba
malagasy. Toa taitran’ny randram-bao avokoa na tanora, na lehibe, ary toa manadino
ny niandohana. Tsy very akory anefa ny maha Malagasy fa hadino sy toa resy tosiky
ny fomba vaovao ihany.
Tononkalo hatrany no entina manaporofo izany.
100
Toy izao no hita ao amin’ny tononkalo “FANAKA MIMAINAN-DRATY”116
“ Hafahafa ho’aho leroa, ‘zato fiainana eto an-drova
Fa ‘reo haingon’ny tanàna, milofika mimainan-draty
‘Zary andry mijoala, mitolila sy torovana
Ka ny sikotra mandravaka, efa miempaka sy maty.
Ô!...indrisy! ‘Ty harena ho an’ny dimby sy solofo
Tonga tany lava volo sy fonenam-borondolo
Fa ‘reo zaza mba handova toa nianjona dia lasa
Ts’hita intsony mba hikajy, ‘lay tahiry henin-daza.”
Sarobidy tokoa ny fanaka ao anaty rova, amin’ny maha vakoka azy. Matoa
oharina amin’izany ny fomba Malagasy, dia tsapa ny hatsara sy ny maha zava-dehibe
azy. Lazaina kosa anefa, fa mimainan-draty (maina toy ny raty), satria, toy ny zarampangady ny fitaovana rehetra, ka arakaraka ny hampiasana azy no mampalandilandy
sy mampamiratra azy. Dia toy izany ny kolontsaina: raha tsy ampiasaina sy
kolokoloina dia ho vasoka tanteraka, ka tsy hisy tia mampiasa intsony. Ny marina
aza, mety ho lo, ka tsy ho hita intsony fa ho levona.
Mila fanarenana izany, ary mila ny fandraisana andraikitra avy amin’ny
mpiray tanindrazana. Mila fokolokoloana, satria na ho aiza, na ho aiza: Malagasy
hatrany. “Tsy lany andro ny maha Malagasy”, hoy i Robert DUBOIS, ary adidin’ny
mponina ao ny manome aina vaovao izany mba hovantanin’ny tarakana amandimby.
1.3.3. ny anjara toeran’ny maha Malagasy eo amin’ny taranaka
ankehitriny
Misy savorovoro mitranga eo anivon’ny fiarahamonina vokatry ny
fifandonan’ny fomba samy hafa. Toy ny hery mifanandrina izy ireo, ka tsy maintsy
ho resy izay malemy tosika. Ny fomba malagasy sy ny fomba vahiny no tiankambara. Tsapa, fa toa mibahan-toerana ny fidiran’ny fomba vahiny raha miohatra
116
V.A. lah : 18 : andn 1 -4
101
amin’ny fandalana ny maha malagasy. Toy izao no fanehoan’i Rado izany ao
amin’ny tononkalony mitondra ny lohateny hoe “VAHINY”117
“Mahagaga!
F’eto an-tanindrazako aho, nefa tenin’olon-kafa
No takiana mba ho haiko vao mahazo anjara asa (…)”
Toa resy tosika ny momba ny maha malagasy. Ary mahazo laka kosa ny
an’ny firenen-kafa.
Araka izany, mety hanjavona mihitsy ny maha malagasy raha toa tsy mahay
mitana azy ny tompony. Efa nambara ihany ny amin’ilay asa soratry Ny
Mamatonalina hoe :”DIA HANALOKA VE ?”. Ao anatin’io sombin-tantara io avokoa
no voarakitra ny momba ny Malagasy.
Milaza ny mety ho fahafatesan’ny maha Malagasy ny asa soratra eto ary koa
ny ahiahin’ny mpanoratra manoloana ny faharesena manangasanga. Tsy tokony
hionona fotsiny amin’izany anefa ny tanora, fa handray ny andraikitra sahaza azy
mba hifandanjan’ireo hery mifanandrina farafaharatsiny. Ny tena tanjon’Ny
Mamatonalina dia ny mba hanjakan’ny maha malagasy eto amin’ny taniny.
Azo raisina ny tsara entin’ny vahiny, nefa tsy ariana ny tsaran’ny tena.
Toy izao no tenin’ilay tovolahy ao amin’ny tantara: “Te hamongotra ny rofy
aho r’ise a! ary mitady hevitra hanakanana amin’ny fomba rehetra ny aretina izay
mitady hamely.”
Aretina ilana fanafana tokoa ny fibosesiky ny fomba vahiny, ary fahasahiana
sy fandavan-tena no andresena izany.
Fehiny:
Manan-karena ny Malagasy, ary re laza eran’izao tontolo izao ny mahakasika
izany. Ilana fikojakojana sy fitandremana fatratra izany, satria tena sarobidy sy tsy
manam-paharoa. Ezaka moa no ataon’Ny Mamatonalina mba hahatsapan’ny
Malagasy izany, ary fiaraha-mientana kosa no takina mba hampirehitra indray ny
117
RADO [ ANDRIAMANANTENA(G)], DINITRA, Tranoprintim-pirenena, 1980, tak 143
102
afon’ny fitiavan-tanindrazana, miainga avy amin’ny fankamamiana ireo fomba
amam-pahendrena anavelan’ny razana.
Ny olombelona sy ny fiarahamonina no resahina. Mila fitandremana sy
fahamalinana ny fampitana fanabeazana, koa tsara indrindra ny manovo izany
miainga avy amin’ny zava-misy sy iainana.
103
TOKO II - fitaizana miainga avy amin’ny tantara sy ny zava-misy
Mihelina ny fotoana, ary tahaka izany koa ny fiainan’ny olombelona sy ny
tranga miseho. Misy anefa ny voarakitra ho tantara tsy fanadino mba hoentimanatsara ny ho avy; ary ny fahatsapana izany no tokony handraisana mandrakariva
izay rehetra miseho ho lesona: na tsara, na ratsy.
Araka izany, fanoitra ho amin’ny fivoarana ny tantara (ny lasa), ary lalamben’ny fivelarana ny fiainana iainana. Samy fitaovam-pitaizana sy fanabeazana
avokoa izy roa tonta ireo, ka tsara raha fotopotorina sy fakafakaina.
Ny fanabeazana azo avy amin’ireo voalaza ireo, araka ny asa soratry Ny
Mamatonalina, no hojerena.
Hovahavahana amin’izany izay hita eo amin’ny fiainam-piarahamonina.
Hidirana lalindalina kokoa izany ka hohasinkasinina ny eo amin’ny lafiny pôlitika,
ny fivavahana ary ny tokony handrindrana ny fiainam-piarahamonina.
2.1.
Sehatra
Eo amin’ny lafiny fiarahamonina
iray midadasika
ivelaran’ny trangam-piainana
samihafa
ny
fiarahamonina. Misy hatrany ny lesona azo sintonina avy amin’izay miseho ao,
arakaraka ny fitrangany. Miankina amin’ny fomba fandinika anefa ny vokatra mety
ho azo, ary avy amin’izay no ahafahana misintona ny tsara tokony hakana lesona.
2.1.1. ny fomba fandiniky Ny Mamatonalina ny fiarahamonina
Mijery tsy miangatra, ary milaza ny zava-misy marina Ny Mamatonalina. Efa
maromaro ireo voalaza tamin’ny fizarana tany aloha, raha ny manodidina ny
fiarahamonina. Ao ireo ianjadian’ny tsindrihazolena sy ny famoretana samihafa, ny
miahiahy lalandava ny fiainany, ao ny miaina amin’ny fiadanana sy ny filaminantsaina. Tranga misy avokoa ireny.
Marihana anefa, fa misy fomba fijery mampiavaka Ny Mamatonalina.
Amin’ny ankapobeny mantsy, ny fiainan’ny olona mahantra sy mijaly no tena hita be
dia be ao amin’ny asa sorany. Voalaza ao amin’izany ny antony mahatonga ny
fijaliana iainan’ny olona sy ny fomba fiatrehany azy.
Fahita mandrakariva, ohatra, ny adim-piainana, ny fahantrana. Mety tsy ho
fantatry ny ankizy izany, kanefa misy ihany ireo marani-tsaina, mahatakatra sahady
104
ny hasasaran-tsaina mihatra amin’ny ray aman-dreniny. Indreto misy mpianaka: reny
sy zanaka, miady hevitra momba ny fiainana, ary voarindra an-tononkalo.
“NY KAJIN’INENY”118
(…)“Anaka, ry sombinaiko
Na hanafina aza ianao
Dia fantatro fa tsisy indray
‘zay nahandrontsika anio
Ka trotraka ianao mamantatra
Ny tokotanin’ny harapaka.
Sy tsy-fisiana mahafanina.”
Efa tsy miafina amin’ny ankizy intsony ny adin-tsaina mianjady amin’ny ray
aman-dreniny.
Ao anatin’ireo asa soratra nofantenana ihany koa anefa no ahitana ireo
karazana olona miaina ao anaty filaminan-tsaina manoloana ny fangirifirian’ny hafa.
Mifanojo indrindra amin’izany ity tononkalo iray ity:
“MITSIMBADIKA NY TANY”119
Sondriana loatra ianao
Rahavako mikalo
Kanefa mba tsinjovy
Mibitaka milaza
Isan’elanelan-trano
Fa mandry izao ny tany!
Fa henika toloko
Tahotra sy horohoro(…)
118
119
V.A.lah : 15 andn 3 – 4 – 5
V.A.lah : 11 andn 1-2-4-7
105
Kanefa mba hevero
Ô! Indrisy, manodoka
Fa ny zaza menavava
‘Zato loko ambaranao
Sahin-dreniny ho takalo
Fa haizim-pito mitankosona
Tonga vola ho sahaza.
Lazaina manga tsotra izao.
Azo sintonina avy amin’izany ireo fiainana roa, izay toy ny hery
mifanandrina eo anivon’ny fiarahamonina. Ilana ny fahatsiarovan-tenan’ny tsirairay
izany, ary mitaky fanarenana eo
amin’ny foto-pisainana mba hisian’ny
fifamenoan’ny mpiara-belona amin’ny lafiny rehetra.
Somary mahazendana ihany ny fomba fandiniky Ny Mamatonalina eo
anatrehan’ireo tranga voatanisa ireo. Vokatr’izany, toa manitikitika ny saina ny
hahafantatra ny antony mety ho nahatonga izany.
2.1.2. ny antony nahatonga io fomba fijery io
Niaina tamina fiainana mafimafy ihany Ny Mamatonalina: adin-tsaina,
fahasahiranana isan-karazany. Ny lalam-piainana moa samy manana ny azy, ary
izany no nandrafitra fomba fijery tao aminy, hifantoka bebe kokoa amin’ireo olona
miaina ao anaty fahantrana sy heverina ko madinika eo amin’ny fiarahamonina. Ary
toy izany hatrany ny fomba fiasany, hatramin’ny nanefany ny asa maha mpitandrina
azy.
Manome toerana lehibe ho an’ireo ianjadiam-pahoriana izy ao amin’ny asa
sorany: akon’ny fiainana niainany no nahatonga izany. Milaza ny fiainan’ireo
manana haabom-piainana ambony ihany koa anefa izy, satria ireo dingam-piainana
nolalovany:
fianarana,
asa
(fanaovan-gazety,
tao
amin’ny
UNICEF),
dia
nifaneraserany tamina sarangana olona maro. Ireny rehetra ireny no namolavola ny
sori-dalana nizorany, ka nahatonga azy ho niavaka teo amin’ny fomba fandinika.
2.1.3. manasongadina ny tsara tokony halain-tahaka
Iray aina tokoa ny mpiray tanindrazana. Ary zava-dehibe ho an’ny Malagasy
izany, noho ny ra iraisana, fehezin’ny fihavanana.
Tsara ny fiombonana sy firaisan-kina, ary asongadin’Ny Mamatonalina ny
toetoetran’ny tena Fihavanana. Anisan ‘ny tena nanintona tamin’ny fanehoan’ny
mpanoratra azy ao amin’ny asa sorany, ny fampiasany fanoharana miainga avy
106
amin’ny ankizy. Efa voalaza tany aloha moa ny antony mahatonga azy hirona bebe
kokoa amin’ny ankizy.
Toy izao no fomba fanehoany azy: niainga avy tamin’ny tantaran’i
“Benandro”
120
. Tovolahy kely mahantra, kamboty, ary mivelona amin’ny
fangatahana sy ny asa antselika. Nisy fotoana teto amin’ny firenena Malagasy,
niharam-boina ny mponina tany amin’ny faritra atsimo. Tsy nisy rano, tsy nisy
nohanina ny vahoaka. Nanao antso avo ny Fanjakana mba ho fanampiana ireo traboina ireo. Toy izao no filazany ny manjo ireo, araka ny sombin-tantara:
“Fa ny tena nalaza tamin’ity indray maka ity, dia ny momba izao faritra
atsimo izao. Hoy ny atsy, “mahonena lehiretsy ny mahita izany lalitra mitentina
amin’ny endriky ry zareo izany.”_namaly ny eroa: “izany eo ihany, fa ity vatana
taolanina mitafy nofo no tena tsy laitra, tsy mbola nahita maso izay atao hoe
matotoa aho, fa marina raha misy valaka amin’ireny angaha izany?”. Fa vaky vava
kosa ilay anti-dahy iray izay. Nanasampy ny lambany, no somary nikohokohoka sady
niteny fa: “Tena loza! Loza marina fa mbola tsy nisy toy ireny, rey anaka isany
hatramin’izay nahagasy ity tanintsika ity.
Hita taratra amin’izany ny alahelon’ny mpiara-monina, ny mpiray firenena,
satria, Malagasy iray ra ihany
Teo anatrehan’izany, araka ny voasoratra ihany, nanao ezaka fanampiana ireo
mahantra ireo ny mponina teto Antananarivo. Ren’i Benandro siosio nentin-drivotra
teny ny momba izany, ka tapa-kevitra izy hanatona ny toerana fandrotsahana ny
fanampiana rehefa avy nanatanteraka ny asa kely fitadiavam-bola fanaony.
Nanomezany ho fanavotana ireo “havany” any Atsimo ny vola nananany. “Manana
ampahan’aina itambarana izy ireo ka tokony hifamonjy”121, hoy i Robert DUBOIS.
Tamin’ny fotoana nanomezany ny vola, dia nisy rangahy iray nanao
tsinontsinona sy nandroaka azy, saingy rehefa fantany ny anton-diany dia nanenina
ilay lehilahy.
Toy izao no fisehony:
120
121
V.A.lah : 41 (Sombin-tantara)
DUBOIS (R), Op-cit, tak 56
107
“ Gaga ilay rangahy, fa ankizy tsy noheveriny ho inona akory no
mahafoy ho an’ireo ankizy namany ory sy mijaly toa azy. Teo anoloan’izany,
dia menatra sy very hevitra ilay rangahy
(…)
Namolivoly tao an-tsainy ny hoe: “Izy aza, kely sy mahantra
fadiranovana iny nanome izay nananany rehetra, fa ny ahy kosa…,
ampahafirin’ny fananako ireto saika mba homeko ireto tra-boina ireto.
Menatra aho, menatra loatra an’iny zaza iny aho, tamin’izay efa nataoko
taminy.”
Tafita ny hafatra sy ny fanabeazana, araka izao hita izao. Ary ny olondrehetra no tokony hanana fomba fisainana tahaka ny an’i Benandro.
Azo anovozam-pahendrena sy fanabeazana avokoa ny tranga rehetra miseho
eo amin’ny fiarahamonina. Hojerena indray ny manodidina ny tontolo pôlitika.
2.2.
Eo amin’ny lafiny pôlitika
Fitondram-panjakana sy fahefana no mby ao an-tsaina raha vao miresaka
manodidina ny pôlitika. Toerana saro-pady sy mila fitandremana fatratra ny
fitantanana ny firenena, na ny fiarahamonina.
Izany no mahatonga Ny
Mamatonalina handefa ny hafatra mitondra fanabeazana, hiantefa amin’ny sokajina
olona tandrify izany.
Atomboka amin’ny fomba fijerin’Ny Mamatonalina ny mpitondra ny
fanadihadiana. Ho hita ato amin’ny zana-pizarana ihany koa ny torolalana atolotry
ny mpanoratra ny mpitondra.
2.2.1.
ny ataon’ny mpitondra
Fahita amina firenena maro ny fanamparam-pahefana ataon’ny mpitondra
Fanjakana. Mety misy ihany koa ny halatra madinika, na goavana; fanodinkodinambola sy fitaovam-panjakana, amin’ny fomba an-kolaka na mivantana. Ireo toe-javatra
ireo no saika fandre manodidina ny tontolo pôlitika, na amin’ny filazam-baovao, na
amin’ny asa soratry ny mpanoratra samihafa.
108
Anisan’ireny
mpanoratra
mpandinika
raharaha
pôlitika
ireny
Ny
Mamatonalina, ary sahy nampiseho miharihany ny fampahantrana sy ny fangejana
ataon’ny mpitondra Fanjakana amin’ny vahoaka.
Inty misy ohatra iray:
« RAHA MBA AZOKO NATAO »122
Raha mba azoko natao
Ny hidradradradra mafy
An-kijàna sy tanàna
Ny handriatra ‘zay tinafy
Mba haneho ‘ty fahantrana
Angamba mety ho fantatrao,
f’efa hoatra loatra izao
Fa ianao, ‘zay noheverina
Ny fanamparam-pahefana
Andry, kiady ho fianteherana
Kanjo hazo boboka aty
Tsy hahefa ‘zay tinady
Toa ravidravina hatentina
Maitso ravina matevina
Fa ‘reo taraina sesehena
Nefa hazo tsisy voa
Eny an-dalana sy tsena
Ka tsy afaka hanasoa
Moa hodiana tsy jerena?!
Ny fomba fijery moa samy manana ny azy, ary ny fanehoana izay hita ihany
koa tsy mitovy. Mampahafantatra Ny Mamatonalina eto, ary miezaka ny manala
rakotra ny toetran’ny mpitondra Fanjakana.
Misy kosa torolalana omeny mba ho fanatsarana ny fiainam-pitondrana.
2.2.2.
fanomezana tolo-kevitra ho an’ny mpitondra.
Manana anjara toerana lehibe eo amin’ny tantaram-pirenena ny haisoratra,
indrindra ireo haisora-pitolomana. Miara-dalana mandrakariva amin’ny zava-kanto
ireo “Diary” tsy tontan’ny ela fandraiketana ny tantara.
Ohatra: mba hanehoan’ny Frantsay ny fahefana ananany [fony vao lasa
zanatany i Madagasikara], dia novonoina Printsy (“Prince”) sy ny manamboninahitra ambony iray
122
V.A.lah : 24
109
“notifirina androany Alakamisy 15 Oktobra 1896 maraina, tao ambany
andrefan’Antaninarenina ny Prince Ratsimamanga sy Rainandriamampandry 16
voninahitra.”123
Hatramin’ny
ady
nifanaovana
tamin’ny
mpanjana-tany
ihany
koa
(manodidina ny taona 1947), dia noheverina ho fitaovam-piadiana, ho fanehoana ny
alahelo sy hetaheta ny asa soratra teto Madagasikara. Natao izy ireny mba
hanafahana ny tany tsy hofehezin’ny hafa.
Ho an’Ny Mamatonalina, tsy miteny mivantana amin’ny mpitondra
Fanjakana izy, mba hananarana sy hanoroana lalana azy ireo, fa ny fiainan’ny
mponina sy ny zava-manjo ny vahoaka no asehony ao anaty asa soratra. Ny
fitaomana mba hitolona, ny fampisehoana an-karihary ny tsy mety ataon’ny
mpitantana ny Fanjakana, dia toa fanefena lalana, na tondrozotra atao eo anoloan’ny
mpitarika. Voalaza ao anatin’ny asa sorany avokoa mantsy: ny mety sy ny tsy mety
ataon’ny mpitondra. Ary ny fahitana izany no tokony hanovany ny fomba
famindrany sy fitantanany ny firenena.
Mitantara izany, ohatra, ity tononkalo iray ity:
“EKEKO, NEFA…”124
Ekeko tsotra izao
Fa manan-kery ianao
Tsy laviko ihany koa
Manampatra lalàna
F’ianao angamba no lahy?
Satria manam-pahefana
Mpanapaka ny hery
Feno haratsiam-panahy
Mpanao an-devilevy
Mpampihosy ny malemy
…Tsarovy koa anefa
Mpanindry izay hitraka
Fa ny ora sy fotoana
Tsy mitsaha-manjakazaka.
Mikoriana tsy hay tohaina
No lefom-pohy handemy anao.
123
124
Pst RABARY, DATY MALAZA, Sosaiety MADPRINT, Antsakaviro – Antananarivo, 1974, tak68
V.A. lah : 12
110
Misy andian-teny roa samy hafa eto mampiavaka ity tononkalo iray ity:
“ekeko tsotra izao (…) tsy laviko ihany koa”: ny fampiasana ireo andian-teny ireo
dia maneho hevitra mifanohitra amin’izay ao aoriany.
Ohatra: Marina fa maditra izy, kanefa olona hahay fianarana.
Notanisainy avokoa ireo karazana toetra ratsy ireo: manampatra lalàna,
mpanapaka ny hery, mpanao an-devilevy, mpampiosy ny malemy, manindry izay
hitraka, mba hahafahana manao fanitsiana, hialana aminy. Izany hoe miainga avy
amin’izay mifanohitra no ananarana.
Mbola maneho ny tranga toy izany ihany koa ity asa soratra iray ity:
“NANKAIZA”125
Ireo komoin-dahy.
Ny mpanam-pahefana?
Hanapitra tarangana
Ty vatana efa konka
Anan-kanoanana.
Longo mitofezaka!
Manatin-tanan-dava
Miofy akondro vava
Tokony hihevitra izay tena mahasoa marina ny vahoaka ny mpitondra, ary ny
fahefana izay avy amin’ny vahoaka, dia tsara raha ampiasaina amin’ny
fampandrosoana sy fanatsarana ny fiainan’ny vahoaka.
125
V.A. lah : 16
111
Eo andanin’izany anefa, dia misy ihany koa ny toe-javatra manjavozavo
amin’ny vahoaka mikasika ny raharaham-pirenena.
2.2.3. fanitsiana ny fomba fijerin’ny vahoaka.
Misy fomba fijerin’ny vahoaka, indraindray, manaratsy sy milaza ny tsinin’ny
mpitondra. Tokony hisy fetrany ihany anefa izany, na dia misy aza ny toe-javatra tsy
mahafaly sy mampalahelo. Ny zava-misy tokoa mantsy, dia mitroatra sy mihetsika
hatrany ny vahoaka rehefa mahatsiaro mijaly sy noana, ary miezaka mandrava ny
rafitra izay heveriny ho nahatonga ny fahantrana sy ny fahoriana mianjady aminy.126
Na izany aza, tsy tokony hatao be loatra ny fanaratsiana sy ny fitsikerana
ireny mpitondra ireny. Tononkalo iray no enti-maneho izany:
“TSIKERA”127
Mpitazana ianao
Ka mailaka hitsara
Mpijerijery fotsiny
Ireo ambangovangony
Fa tsy fantatrao
Fa! Tsy mahalala
‘Zay mety ho fotopotony.
‘Zay tena votoatiny.
Mpitazana ianao
Mpitsirika eny ho eny
Ka faly manakiana
‘Zay kely tsy voateny.
Mety hoe mandray anjara amin’ny raharaham-pirenena ihany ny vahoaka,
kanefa tsy ny rehetra no manao izany, fa misy ireo tsy mihevitra afa-tsy ny hanome
tsiny izay mitarika sy mitantana ny firenena. Tokony holanjalanjaina ihany ny
fanaovana izany.
Hoenti-mamarana ity zana-toko ity, hovahavahana ny fampitan’Ny
Mamatonalina ny fanabeazana eo amin’ny sehatry ny fivavahana.
126
Michel RAGON, KARL MARX Collection « Meneurs d’hommes », Editions LA TABLE RONDE, 1959,
p22 : « De temps en temps, des affamés se révoltent et brisent les machines qu’ils considèrent
comme les seules responsables de leurs maux. »
127
V.A. lah : 6
112
2.3.
fitaizana eo amin’ny sehatry ny fivavahana
Rafitra iray heverina ho tsy afa-misaraka amin’ny fiarahamonina ny
fivavahana, na toy inona, na toy inona endriny. Hosinganina ny mahakasika ny
fivavahana kristiana. Misy toe-javatra maro be tanisan’Ny Mamatonalina
amin’izany, satria moa, mpitandrina rahateo izy.
Lafin-javatra
vitsivitsy
no
hoezahina
hazavazavaina
eto,
mba
hampahafantarana ny hafatry ny mpanoratra amin’ny mpamaky. Ao anatin’izany no
hanazavana ny hafatry ny mpanoratra momba ny fiafaran’ny fiainana; ankoatra
izany, ny fampirisihana ny olona hiantoraka amin’Andriamanitra, ary ny
fampisehoany ny maha zava-dehibe ny famonjena nataon’I Jesoa Kristy.
2.3.1. filazana ny hiafaran’ny fiainana
Efa maro ny Malagasy manaraka ny fivavahana kristiana. Resy lahatra
avokoa, fa tsy maintsy misy fiandohana ary tsy maintsy hifarana ny fiainana. Tsy
mitovy anefa ny fanomanana ny fiatrehana izany farany izany. Koa satria
olombelona, dia ny fahafatesana no lazaina fa farany. Ny tombony amin’ny maha
kristiana kosa anefa, dia ny fiheverana fa mbola misy fiainana any ankoatra ny
fahafatesana.
Milaza ny momba izany amin’ny endrika kanto Ny Mamatonalina, ho
fanampin’ny iraka ataony amin’ny maha mpitandrina azy. Toy izao, ohatra, ny
fomba anehoany ny amin’ny fiafaran’ny fiainana: “NY FARANY”128
“N’iza n’iza manan ‘aina
Na izaho, na ianao
Dia manaiky ny ho faty.
Dia tsy maintsy mbola hody
Nefa kosa tsy voalaza
Any ambany rangolahy,
Na voasoratra ny DATY.
Na ny varo-tsy mifody
Tsy manavaka karazana olona ny fahafatesana. Tsy hay tohaina ny heriny, ary
tsy fantatra mazava ny mety hahatongavany. Mila miomana mandrakariva
amin’izany, ary ny fiomanana tena tsara no natolotry Ny Mamatonalina.
128
V.A. lah : 1 andn 1 – 2 – 6
113
Ka raha mbola velon’ aina
Dia manaova soa hatrany
Fa mbola hovaliana ihany
Raha mby an-danitra any.”
Ny fanaovan-tsoa amin’ny mpiara-belona no vahaolana sy asa tsara atolotry
ny mpanoratra.
Tsara homarihina, fa ity tononkalo ity dia nosoratan’Ny Mamatonalina
tamin’ny taona 1982, izany hoe, manodidina ny fotoana nanombohany niditra teo
amin’ny sehatry ny kanto. Raha araka ny tantaram-piainany ihany, dia roa taona
talohan’io daty io (1980) no maty ny reniny.
Misy ihany koa ny mampiavaka ny asa sorany, amin’ny maha kritsiana azy.
Teo amin’ny sehatry ny fitiavana no nanehoany, fa misy fiainana any ankoatry ny
fahafatesana. Tononkalo iray mitondra ny lohateny hoe : “ANY ANKOATRA
TONTOSAINA”129
Raha ho avy ‘lay fotoana
‘Zay hodiako ‘ndray andro any
Aoka ianao tsy hisaona
Na handrotsaka tomany
(…)
Fa ny adidin’ny fitia
‘Zay tsy efako tetoana
Dia…mahandrasa, aza kivy
Fa any ankoatra tontosaina….
Izany hoe mila manana fanantenana hatrany ny olona eo amin’ny fiainany.
Tsy tapitra eo amin’ny fahafatesana ny fiainana raha toa ka manana finoana
an’Andriamanitra.
Tsy misy azo antenaina sy ametrahana ny finoana raha tsy ao
amin’Andriamanitra. Ny fiantorahana aminy no antoky ny famonjena.
129
V.A. lah : 4
114
2.3.2. ny fiantorahana amin’Andriamanitra
Tompon’ny zava-drehetra Andriamanitra. Mpandahatra sy Mpitantana ny
fiainan’ny olombelona ihany koa Izy. Vokatry ny fahotana sy hadalana betsaka
nataon’ny olona, dia lasa nihananalavitra an’Andriamanitra ny fiainany. Re manerantany izao, fa maro be ireo olona miverina amin’ny maha biby, maninana
an’Andriamanitra. Izany, hono, no heveriny hahatsara sy hahavanona ny fiainany.
Tokana ihany anefa no azo ametrahana ny fo ho an’ny Kristiana:
Andriamanitra. Ny fiheverana kristiana ihany koa anefa dia milaza fa Andriamanitra
no miangavy sy miandry ny olona, ary mitady azy. Mivoy izany foto-kevitra izany
Ny Mamatonalina ao amin’ny asa sorany.
“ZOVY”130
Moa mba renareo va re?
Zovy ‘zao mandona mora
Ao am-baravaranao.
F’efa ela no nijoro
Miandry hosokafanao !
Mitsangana re faingàna!
Fa ny Tompo anie no ao
Aza ela fa haingàna
‘Lay Mpamonjy tia anao
Hararaoty ‘lay fotoana
Zary tsy ho neninao
Araka izany, Andriamanitra mihitsy no manetry tena manatona ny
olombelona. Resy lahatra ny mpanoratra eto, fa ny olombelona dia tena
tian’Andriamanitra. Tokony tsy hisy intsony ny fisalasalana, ary tsy tokony
hangataka andro mba tsy hanenenana.
2.3.3. mampahatsiaro, fa avy amin’Andriamanitra ny asa.
Voaozona ny olombelona vokatry ny fahotana nataony tamin’ny fiandohana.
Tsy naharitra ilay fiadanana izay nomen’Andriamanitra tamin’ny voalohany, satria
nahery vaika tao amin’ny olona ny fiasan’ny demony.
Tsy maintsy miasa ny olona, noho izany, mba hahafahany mivelona sy
manohy ny fiainany. Midika izany, fa avy amin’Andriamanitra ny asa. Ary na iza, na
130
V.A. lah : 21
115
iza miasa, dia manatanteraka ny didin’Andriamanitra. Voafehin’ny mpanoratra
amina tononkalo iray ny mahakasika izany tantara izany.
“OZONA”131
Ozoniko eto ianao
Ry mponin’ity tany
Ny dinitrao miraraka
Ho sasatra ianao,
No tambiny isan’andro.
Ho vizana aok’izany
ny mana fony ela
Hiasa sy hifofotra
Tsy ho hitanao intsony
Hahita indray mahandro
Ny ozona tavela
Kanefa mbola nisy
Dia asa, asa hatrany
Sahy nandika izany
Tiana loatra ianao
Eva, vehivavy
Tany am-piandohana
Narivo saina ihany
Indro hanjakao ny sahan’i Edena
Finitaky ny biby
Fa hazo iray ihany
Devoly menarana
Ny zavatra voarara
Toroany mba hanendry
Tandremo tsy hanendry
Nomeny koa I Adama
Ny voany fa tsy tsara
Nanomboka hatreo
Dia tankina sy ritra
Fongana tsy teo
‘Lay fiainam-paradisa.
Araka ny tononkalo, na dia heverina fa ozona aza ny asa, mbola
fitiavan’Andriamanitra ihany no nahafahana manohy ny fiainana, saingy mila
misasatra vao mahazo ny sahaza.
131
V.A. lah : 8
116
Fehiny
Tena fitaovana mahomby ny tantara hoenti-manabe ny mpiara-monina. Tsy
azo odian-tsy hita ihany koa anefa ny zava-misy. Azo amolavolana fanabeazana
avokoa izy ireo, ary anisan’ny fototra mihitsy.
Tsy mitovy fomba fampianatra sy fanabe ny olona, fa ny hita tao amin’ny asa
soratry Ny Mamatonalina no novahavahana teo.
Hojerena farany kosa ny tetika sy ny hevitry ny mpanoratra ny amin’ny
fandrindrana ny fiainam-piarahamonina.
117
TOKO III – fandrindrana ny fiainam-piarahamonina
Seha-panabeazana tsy misaraka amin’ny fiainan’ny olombelona ny fiainampiarahamonina. Sekoly voalohany, ary anisan’ny lehibe indrindra, mamolavola sy
manome lalànam-piainana hoenti-miatrika ny fiainan-ko avy izy. Ary ny fahalalana
azo avy ao amin’io fiarahamonina io, dia natao mba hahaizana miaina ao aminy
ihany 132 . Ireo fahalalana azo avy ao ireo no ambaran’ny teny vahiny hoe:
“connaissance des bons usages de la société : savoir vivre »133
Ilana ny fahaiza-mandamina sy mandrindra ny rafi-piainan’ny mpiara-belona
izany. Ny fanatsarana ny tontolo manodidina: mpianakavy, mpiray tanàna, mpiray
tanindrazana sy firenena, no lalana mampahomby voalohany hahatongavana amin’ny
tanjona kendrena.
Hovahavahana amin’ity zana-toko farany ity, ny fomba fiasan’Ny
Mamatonalina raha handrindra sy handrafitra fiainam-piarahamonina vanona.
Hojerena amin’izany ny eo anivon’ny fianakaviana. Tsara ihany koa ny
handalinana izay heveriny ho sahaza ny fiarahamonina sy ny firenena. Tsy hodiantsy hita ny momba ny fanatontoloana, dia ny fiarahamoninn’izao tontolo izao.
Hofotopotorina mifanesy, araka ny filaharany avy ireo.
3.1.
eo anivon’ny ankohonana
Tsara aloha raha faritana ny atao hoe: ankohonana ho fanombohana ny
fanadihadiana. Ankohonana : Fiaraha-miainan’ny ray, ny reny, ny zanaka.134 Izany
hoe: ny ankohonana dia iray tokantrano. Araka izany, hafantoka amin’ireo sokajy
voalaza ireo ny asa, satria ny ankohonana no fototra iorenan’ny fiarahamonina.
Hovahavahana amin’izany ny andraikitra tokony ho tànan’ny ray amandreny, ny
anjara asan’ny zoky ao an –tokantrano, ary ny toerana sahaza ny zandry.
Fanadihadiana miainga amin’ny asa soratry Ny Mamatonalina hatrany no
anankinana ny asa.
132
HUBERT (R), Traité de pédagogie générale, « L’école et la vie », PUF, Paris, 1946, p 37 :
« L’éducation est nécessairement donnée de cette société, par elle et pour elle. »
133
134
Copyright (©) Larousse 2009 : dictionnaire multimédia, PETIT LAROUSSE 2010
DICTIONNAIRE ENCYCLOPEDIQUE AUZOU, Italie, Juin 2004, p 589 : « Famille : ensemble formé par
le père, la mère et les enfants. »
118
3.1.1. ny tokony ho andraikitry ny ray aman-dreny
Fanaja sy fanome voninahitra ny ray aman-dreny. Manana fahefana izy araka
izany, manana hery ihany koa handidy sy hanapaka ny fiainan’ny ankohonany.
Misy amin’ny ray aman-dreny anefa tsy mahatsiaro akory ny bitika indrindra
amin’ny andraikiny eo anatrehan’ny maha mpitantana fiainam-pianakaviana azy.
Antony samihafa no mety mahatonga izany. Toy izao no filazan’Ny
Mamatonalina izany:
“AZA OMENA TSINY”135
“Aza mba tsiniana
Ireny zaza ireny
Na reny hanorotoro
Hanefy ho filamatra
Taranaka voakolo”
Indreto ny andraikitry ny Ray aman-dreny voalaza eo: mananatra, manoro,
manefy, manolokolo, izany hoe toy ny fambolena ny fitaizana. Voaray ao anatin’ireo
avokoa ny fibedesana sy ny tambitamby mba hahavanona ny taranaka.
Misy ihany koa ireo hafatra sy fahaiza-manao tian’ny mpanoratra hampitaina
amin’ny maha raim-pianakaviana azy. Efa novahavahana tany aloha ny amin’ny
fomba fifampitondran’Ny Mamatonalina amin’ny zanany, ary ho famenoana izany
no hambara amin’ity zana-toko ity.
Aminy, ny ray aman-dreny no tokony ho fitaratra ho an’ny zanaka. Tsy avela
akory ny maha olon-dehibe, kanefa ilaina ihany koa ny mifandray akaiky amin’ny
zaza na ny ankizy mba hahafahany mitombo ara-tsaina sy ara-panahy. Ary ny
fanatonana ny zaza toy izany no tetika tsara indrindra mba hirosoan’ny fitaizana ho
amin’ny tsara hatrany.
135
V.A lah ° : 30 andn : 1 – 2
119
Maro be ireo fitaovana sy fomba azo anatanterahana izany, saingy ilaina
hatrany ny fahaiza-mandanjalanja, mba tsy hihoatra ny fefy, dia ilay “lalana tokony
halehan’ny zaza” (araka ny Soratra Masina).
Eo amin’io sehatra io no tena ivon’ny fanefena ny maha olona iray
manontolo, ary mila miasa toy ny mpandrafitra sy mpamolavola mihitsy ny ray
aman-dreny.
Manafatra ihany koa ny mpanoratra, mba tsy hiraviravy tanana ny ray amandreny amin’ny fikatsahana ny hahavanona ny ankohonany. Ny mahafaly, dia misy
ihany ireo mikely aina mba hampamiratra ny fiainan-tokantranony. Toy izay hita ao
amin’ny
DADA.”
sombin-tantara
136
nosoratan’Ny
Mamatonalina:
“NY
TRAIKEFAN’I
Toy izao no voalaza ao:
“Mamirifiry mafy ny hatsiaka. Mahery fiantefa ny tafiotra, arahin’ny herika
hariva. Efa mitehika ho maizim-bavavilany sahady ny fotoana.
(…)
-
Neny ô! Fa nankaiza tampoka teo I Dada e?
-
Tsy voasakana izy anaka, fa nikiry nandeha ho eny amin’i Dadabenareo eny
an-dafiandrefana. Avy eny izy dia nilaza hanitsy avy hatrany any amin’ny toerampivarotam-panafody, raha mahazo vola any amin-draibenareo.
(…)
Fa Randria kosa, indro manavatsava tanaty haizin-kitroka. Toa tsy tsaroany
akory ny fifafin’ny herika omban’ny hatsiaka mamirifiry miantefa amin’ny tenany.
(…)
-
Fa inona ho aho no nanjo an’i Dada tamin’ilay feno fotaka be, raha avy
nividy fanafody ho an’Ifaralahy e?
-
Dia amin’ny fomba ahoana anefa no handresena azy, hoy izy rehetra nitsatsaingoka,
ka novalian-dRandria hoe:
-
Amin’ny traikefa anaka. Dia ireo traikefa mitady mandrakariva izay hahasoa
sy hiadanan’ny ankohonany.
136
V.A. lah : 42
120
-
Dia tokony hanana izany traikefa tahaka an’i Dada izany avokoa izany ny
Dada rehetra?!, hoy I Ndrematoa naka toky fatratra tamin-drainy, ka nohamafisindRandria fa
-
Tokony sady adidin’ny loham-pianakaviana rehetra eo anoloan’ny tany sy ny
lanitra ny mampivelatra ny traikefa tsara izay ananany. Mba hampirindra ny
fiainan’ny ankohonany. Fa raha tsy izany, dia diso eo anatrehan’Andriamanitra izy.
Araka izany, adidin’ny ray sy reny ny mamelona ny ankohonana, saingy
tokony hanana tombona andraikitra kosa ny ray (“loham-pianakaviana”).
Fampianarana avokoa izany rehetra izany, ary mila fiomanana sy
fahavononana mialoha ny fiatrehana azy. Ny zoky no solon-dray aman-dreny rehefa
tsy eo izy ireo. Manana ny adidiny izy amin’izany.
3.1.2. ny tokony ho adidin’ny zoky
Fomba fiteny fandre matetika ny hoe : “zoky be toa ray”. Mametraka adidy
lehibe ho an’ireo zoky izany fitenenana izany.
Tamin’ny resaka nifanaovana tamin’Ny Mamatonalina no nanantitranterany fa
mitana anjara andraikitra mafonja ny zokiolona. Izy rahateo moa kamboty ka niahy
ireo zandriny.
Fa mpiandraikitra skoto ihany koa ny mpanoratra ankoatra izany. Ary teo
indrindra no nilazany, fa “ny mpitarika fikambanana toy ny skoto dia mipetraka ho
zoky mandrakariva, mba hitarika ireo zandry ho amin’ny lalana tsara hatrany.
Ao amin’ny asa sorany, ankoatra ny resaka nifanaovana taminy, dia misy
andalan-tononkalo voatokana mba ho an’ny zoky.
Izao no voasoratra ao amin’izany:
“(…)
Fa any andro iray
Ny zandry tonga zoky
Hanitsy ny fijery
Sy ny saina teritery.
Ka mivonona hampanjaka
Samy hampahazo laka
Ny maro tsy an-kanavaka
121
Tsy tetezina havahana.
Hanototra ny hantsana
Natao mba hanavahana
Ny zoky sy ny zandry
Tsy hifampindran-tsandry.”137
Mampiseho izany fa ny sasany amin’ny zoky, tsy mahatsiaro akory ny
andraikiny ka miezaka mampisy elanelana amin’ny zandry. Hoenti-mampieritreritra
ireny karazana olona ireny no antony nitenenany ny momba ny zandry ao amin’io
andalan-tononkalo io.
Manana ny toerana sy ny adidy sahaza azy ihany koa anefa ny zandry.
3.1.3. ny toerana sahaza ny zandry
Samy manana ny fomba fiheverany momba ny zandry ny olona. Mitana
anjara toerana kely izy eo anivon’ny ankohonana, satria, eo amin’ny lafiny taona
fotsiny, ohatra, dia ny zandry no ambany indrindra.
Tsy tokony hitarika ho amin’ny fanaovana tsinontsinona azy ireo anefa izany,
ka hiteraka ny voalazan’ity tononkalo ity, mitondra ny lohateny hoe: “Fa zandriny
indrindra, gejaina tsy hamindra.”138
Moa rehefa zandry
Dia sahinao hosena
Moa rehefa zandry
Sy iniana tsy jerena
Dia ts’henoin-teny akory
Amin’ny toetra mahonena
Lazaina hevitra tanora
Ka mikoro moramora
Moa rehefa zandry
Dia natokana hamita
Fa ny zandry no manefa
Ny adidy sy ny sisa
Ny mafinao rehetra
Mbamin’asa ‘zay tsy vita
F’izay no mba sahaza
Andraikitry ny zaza
Ka ny resaka tsy vita
137
138
V.A lah : 09 : andn 14 – 15 – 16
Cf note supra
122
Dinganina tsy hita
Fa zandry moa ny tena
Tsy heno raha manoina
Zandry amin-karena
Odiana hadinoina
Tsy afaka hanefa
Ny dinika rehetra
Fa nasandrany ho zoky
Amin’ny tany lava volo
Fa zokin’ny fangady
Tendrena hampiroborobo
Heverina ‘ho fitady
Irony voly manontolo.
Hamokatra hiasa
Ny ts’efa sy kinasa.
Ka rehefa mioty voa
Io no tena hafa koa
Dia miforitra tanteraka
Misy zara toko kely
Milefitra mipetraka
F’io no anjaran-jandrikely
Fa zandry ts’isy fetra
Amin-kevitra rehetra.
Nofeperana hanaiky
Hipetraka hiaiky
Fa zandry tsy mahefa
Ny sehatra rehetra.
Vokatry ny tsy fahalalana sy fanaovana tsinontsinona ireo zandry no
mahatonga ireo toe-javatra voatanisa miavaka (soratra matavy) ireo. Izany hoe:
iharan’ny geja sy tsindry maro samihafa io sokajina olona io.
Misy kosa anefa ireo manome ny anjara toerana feno sahaza ny zandry. Mendrika
hokarakaraina sy hotronina amin’ny zava-mahazo azy ny zandry. Tsy tokony
havahana na hanaovana fitondra-mitanila izy.
Izao no voasoratry Ny Mamatonalina:
“Indro Ramatoa Ravao, mitakoko eo anilan’Ifaralahy, izay tsy salama
nandritra ny hateloana izay. I Faravavy etsy an-tongo-parafara, tsy mitsahatra ny
mivezivezy ny masony, mandinika mipitrapitra mijery an-jandriny sy Ravao
reniny.”139
139
V.A. lah : 42
123
Avy amin’ny fahafantarana ireo rehetra ireo no hahafahan’ny fianakaviana
mivelatra sy mivoatra marina. Rehefa mirindra ny fiainam-pianakaviana, dia azo
antoka ihany koa ny ho fandrosoan’ny fiarahamonina sy ny firenena.
3.2.
eo anivon’ny fiarahamonina sy ny firenena
Miantoka ny fandrosoan’ny firenena ny filaminana sy ny fahafahan’ny
vahoaka ao aminy. Eo indrindra no ilaina ny fahaiza-mandrindra ny toe-javatra
rehetra ao anaty fiarahamonina, mba tsy hisian’ny fisavorovoroana. Manana adidy
amin’izany ezaka fanomezana lamina izany ny mpanoratra, ary mandray anjara feno
amin’izany Ny Mamatonalina.
Anisan’ny hevitra atolony amin’izany ny antenain’ny vahoaka amin’ny
mpitondra, amin’ny maha manam-pahefana azy ireo Eo anatrehan’izany anefa dia
mila fantapantarina ny fifandraisana misy amin’ireo mpitondra ireo sy ny vahoaka,
mba hahalalana marina izay tokony ho mpitondra.
3.2.1. ny antenain’ny vahoaka amin’ny mpitondra
Mahatsiaro tena ho toy ny marary ny vakoaka raha tsy mety ny fomba
fitantanan’ny mpitondra azy. Zary lasa nofinofy fotsiny ireo hetaheta maro ao ampon’ny vahoaka, noho ny tsy fahalavorarian’ny fomba fitantanana.
Tokony ho ao an-tsaina mandrakariva anefa, fa “Mavesatra koa raha
mavesara ny adidin’ny mpitondra firenena! (…) Ny olom-banona rehetra, ny olomasina, dia mahatsiaro tanteraka ny fikotrokotrok’izany raharaha masina izany, ka
ta-hanana anjara tokoa amin’ny fiainan’ireny olona milonjehitra adidy faran’izay
soa, faran’izay ilaina, faran’izay sarotra ireny. Saino: samy ananan’ny mpitondra
firenena anjara: izay hahasoa ny tena, ny saina amam-panahin’ny olombelona.
Miankina be dia be aminy izay hampiadana, izay hampandroso; raha tsorina, izay
hahavanona ny olombelona.”140
Mba nanana ny hetahetany toy ny vahoaka rehetra ny Mpitandrina
RAVELOJAONA. Ireto avy ireo andrasany amin’ny mpitondra voalaza ao amin’ny
ampahan-dahatsoratra: izay hahasoa ny tena, ny saina amam-panahin’ny
olombelona, hampiadana, hampandroso, hahavanona.
140
RAVELOJAONA, Mpitandrina “Ny firenena sy ny mpitondra azy” TANINDRAZANA SY FIRENENA
ARY ISIKA MALAGASY, tak 8, Edisiona SALOHY, in RABEMOLALY Fanomezana, FARY MAMY T12,
TPFLM, tak 48.
124
Misy toe-javatra
tsaroan’Ny Mamatonalina
ho
banga
eo
amin’ny
fifandraisan’ny mpitondra amin’ny vahoaka. Mamboraka ny vetsovetom-pony
amin’ny mpitondra ny mpanoratra ka niseho ho “SOLOMBAVAN’NY MIJALY”141
Moa heverinao ho adala ‘zany hirahira ‘zany ?
Na lazaina koa fa foka, raha mihiaka manontany
Nokilasy fa mpidoroka sy vavan’ny mpifoka
Dia lazaina koa fa draba, hoe mpitabataba lava.
Tsia !... fa feon’ireo niafy, leon’ny foritra ao anaty
Antso nahavaky akora, ka dia indro nanakora
Nanakora ireo komoina, efa ela notompoina
Ka dia vaky miharihary, zato toetrany toa kary.
Soa fa nisy azy ireny, mba hidradra ombieny ombieny
Solo vavanay mijaly, ‘zay mizioga maharary
Noho ny adinay tsy zaka, nefa ilaoza-miady laka.
Ho an’ny manam-pahefana, an-tana-toha-pitondrana.
Tokony hampiasain’ny manam-pahefana hanasoavana ny vahoaka izany
fahefana ananany izany, fa tsy hampijaliana azy ireo.
Tena ilaina ny fandraisan’ny mpitarika andraikitra manoloana ny vahoaka.
Anisan’izany adidy tena lehibe amin’izany ny fandrindrana ny fifandraisana misy eo
aminy sy ny vahoaka entina.
3.2.2. ny fifandraisana misy eo amin’ny mpitondra sy ny vahoaka
Safidim-bahoaka no mahatonga ny mpitondra ho eo amin’ny toerana misy
azy. Zary hadino anefa izany rehefa misy ny tsy fitovian-kevitra, na fifanoheran’ny
zava-miseho sy ny nantenain’ny vahoaka entina. Manomboka eo no mety hisy ny
disadisa isan-karazany, ka mety ho tonga hatramin’ny fampitsaharana ny manampahefana amin’ny asany.
Tsikaritry Ny Mamatonalina izany, satria efa niaina tao anatin’ny vanimpotoana nitrangan’ny toy izany izy. Raha tsy hilaza ankoatra ny tamin’ny taona
1991, ohatra, dia efa hitany avokoa izay rehetra nitranga taorian’izany.
141
V.A. lah : 33
125
Niaina toy ny vahoaka rehetra izy, ary rehefa nisy ny tsy nahafaly azy, dia
tamin’ny alalan’ny zava-kanto no nanehoany izany. Ohatra : “Lamina sy Paika”142
Hoy izy:
“Tsy hamaha ny gadra
Fa olon-droa mitafa
Kabarinao miraraka
No sary itarafana
Leo izy!…
Fa fitaka sy teny
Ka tsisy ako loatra
Ny ezaky ny fony
Ny hevitrao voafaritra”
Misy ny fisavorovoroan-tsaina eo amin’ny entina. Tsy nahatontosa ny asa sy
andraikitra napetraka taminy ny olom-boafidy. Tsy misy intsony ny fifampihainoana
eo amin’ny roa tonta. Teraka ny hevitra samihafa mba hanandratana olom-baovao
hafa indray, satria, tsy mifandray tsara araka ny tokony ho izy intsony ny an-daniny
sy ny ankilany. “Fa olon-droa mitafa Dia moana sy marenina” sisa hita
mifanatrika. Izany hoe tsy ho lavorary intsony ny fifandraisana, ary tsy hisy
fifanarahana ho azo atao intsony.
Miova ny filamatra, dia toy izany koa ny fomba fijery. Mangetaheta endripitondrana vaovao ny vahoaka. Sarotra anefa ny haminavina izany, fa ny asa soratry
Ny Mamatonalina no andeha hijerena izay heveriny fa tokony hitondra.
3.2.3. ny tokony ho mpitondra ny firenena.
Miainga avy amin’ny fomba fiheveran’ny vahoaka hatrany ny famariparitana
sy faminavinana ny tokony ho eo amin’ny toeran’ny manam-pahefana.
Tamin’ny fotoana nanombohan’ny Repoblika faharoa, dia voatanisa tao
anatin’ny “FOTOTRA IORENAN’NY REVOLISIONA SOSIALISTA MALAGASY”
(Boky mena) avokoa ireo tolokevitra samihafa, izay hita fa niainga avy tany amin’ny
vahoaka.
142
V.A. lah : 7
126
Ohatra:
“Ny momba ny pôlitika fanasoavam-bahoaka” 143 ahitana “Ny momba ny
fitsarana”, “Ny momba ny fahasalamam-bahoaka”, “Ny momba ny asa” 144
Izany hoe: olona mahatanteraka ny filan’ny vahoaka no tokony hitondra.
Toy izay izy raha jerena amin’ny lafiny ara-piarahamonina sy amin’ny maha
olombelona.
Ho an’Ny Mamatonalina kosa, ny toe-panahy sy foto-pisainan’ny olona
mihitsy no tokony hitsarana azy, ka hametrahana azy ho eo amin’ny toeran’ny
mpitondra Fanjakana. Toy izao ny fomba fanoritsoritany izany ao amin’ny tononkalo
:“Nankaiza”145
Nankaiza ny olo-marina.
‘Lay tia ny tanindrazana.
Fa toro sy tarangana.
Izao ny Fihavanana.
Moa nisy ihany marina.
Ny avara-pianarana.
Toa lasa varo-boba.
Ty tany mba ho lova.
Aiza ny manan-tsaina.
No havela hitaraina.
Izato nosin-drazana.
Fa lasa baranahina.
Ireto avy ireo toetra ilaina hananan’ny olona tokony hitondra: olo-marina,
avara-pianarana, manan-tsaina. Tsy tokony hanana eritreritra hitantana ny firenena
raha toa tsy manana ireo. Ary tokony hanao ezaka ho tonga amin’ireo (karazana)
fepetra ireo kosa izay efa eo amin’ny fahefana.
Tokony hifameno hatrany ny hevitry ny vahoaka sy ny mpitondra, raha
fintinina izay rehetra voalaza izay. Ary ankehitriny, tsy afa-miala amin’ny fivelarana
143
FOTOTRA IORENAN’NY REVOLISIONA SOSIALISTA MALAGASY (Bokimena), tak 111
FOTOTRA IORENAN’NY REVOLISIONA SOSIALISTA MALAGASY (Bokimena), tak 112 – 115 - 121
145
V.A. lah : 39
144
127
amin’ny fiarahamonin’izao tontolo izao intsony i Madagasikara. Tokony hoheverina
ny amin’ny fiatrehana izany mba hirosoana amin’ny fanatontoloana (mondialisation)
izay tsy azo odian-tsy hita.
3.3.
eo anivon’izao tontolo izao
Tsy hay tohaina ny fihazakazaka sy ny firoborobon’ny fandrosoana amin’izao
vaninandro izao. Toy ny rivotra mitsoka sy iainana andavanandro ny fihanaky ny
fanatontoloana amin’ny endriny samihafa.
Ilaina mandrakariva anefa ny fitandremana amin’ny zava-miseho rehetra. Tsy
lavina be avy hatrany koa ny entin’ny hafa, fa arindra sy alamina hifanaraka amin’ny
fomba fiainana efa nisy.
Tsy diso anjara amin’ny fiheverana ny momba izany Ny Mamatonalina.
Lafin-javatra telo no hasongadina amin’ny fomba fijeriny, ary hofakafakaina kosa ny
anatra isan-karazany ampitainy manoloana ny tokony hitanana tsara izay ananana.
Tsy voatery ho lavina ny entin’ny hafa, saingy mila fandanjalanjana ny fampiharana
izany na tsia. Tsara raha mahay mampifameno sy mandrindra azy roa tonta ho tonga
amin’ny fandrosoana tokoa.
3.3.1. tokony hotanana tsara izay ananana
Anisan’ny fahaiza-miana tena ambony ny fitazonana tsara izay ananana eo
amin’ny lafiny rehetra sy amin’ny sehatra rehetra. Tena sarobidy ny teny sy ny
kolontsaina, izay mahafehy ny maha izy ny firenena iray.
Efa nezahina novahavahana tany amin’ny fizarana tany aloha ny momba ny
teny, saingy tsara ihany raha iverenana fohifohy izany. Harena be ny teny, ary
sambatra izay firenena mahavanona sy mahazona ny teniny.
Hoy i FETY Michel: “Samy manana ny fitenin-drazany daholo ny firenentsamihafa. Ka izany fitenin-drazany izany no entiny mihevitra sy manonona ny zavamisy manodidina azy. Koa noho izany, dia fiasana entin’ny firenena tsirairay
mivoatra sy mandroso ary mandamina ny raharahany ny tenin-drazany. Ary raha
128
izany no izy, dia ny tenin-drazana ihany no tena fiasana mahomby hoenti-mitaiza ny
taranaka.”146
Misy diso fihevitra, noho ny antony maro, fa ny entin’ny hafa (vaovao) ihany
no mahalasa lavitra amin’ny fandrosoana.
Mametraka arofanina hatrany Ny Mamatonalina hiarovana sy hanitsiana ny
hevitry ny olona manoloana ny fomba avy any amin’ny hafa.
Izao no hita ao amin’ny sombin-tantara nosoratany: “Tsy hita izay teny hay
madio mangarangarana. Tsy Gasy, tsy vazaha, fa manalasala toa vozon’akoho
tanora avokoa. Tononina na soratana ny teny Malagasy. Avo sasaka ny tsipelina na
ny rafi-teny diso. Vakina indray ny teny frantsay, azo isaina amin’ny rantsan-tanana
ny voambolana mba fantatra amin’ny takila iray.”147 Ary izany no mety hahatonga
ny maha Malagasy “hanaloka”, izany hoe tsy hisy ho tavela intsony.
Dia toy izany ihany koa ny kolontsaina sy ny fomba amam-panao. Efa be no
very ankehitriny, ary tsy ho hita intsony ny ankamaroany, noho ny fibosesiky ny
fomba vahiny mihamahazo laka.
Hoenti-mamarana ity zana-toko ity, sy hiampitana amin’ny manaraka, dia
misy teny voalaza ao amin’ny sombin-tantara nosoratan’Ny Mamatonalina manao
hoe: “omeo hasina aloha ny an’ny tena, izay vao mibitaka mandray ny an’ny
hafa.”148
3.3.2. tokony holanjalanjaina ny fandraisana ny an’ny hafa
Tsy voatery ho ratsy avokoa akory ny fomba na fandrosoana avy amin’ny
firenen-kafa. Misy amin’izy ireny mitera-boka-tsoa tokoa. Eo amin’ny lafiny
fahasalamana, ohatra. Noho izany, tsy hanome an-tsipirihany momba izany no atao
etoana, fa hanasokajy ny tokony horaisina sy ny mifanohitra amin’izany.
Ny eo amin’ny kolontsaina sy ny teny no hita fa mety ho rava vokatry ny
fitratrevatrevan’ny teny sy fomba vahiny eto Madagasikara. Hany ka misy toejavatra tsaroana ho banga vokatry ny tsy fahaiza-mandanjalanja ny fandraisana ny
zava-baovao samihafa. Mila atao ao an-tsaina mandrakariva anefa “fa na fatratra aza
146
RABEMOLALY Fanomezana, Op cit, “TENY MALAGASY”, in FANABEAZANA SY FIAINAM-PIRENENA ,
(tak 15-18) ,tak 31
147
V.A. lah : 40
148
Cf note supra
129
ny fandrosoan’ity taranaka vaovao ity, raha tsy miverina indray amin’ny
fifankatiavana sy fahamarinana ary ny tenin-drazana sy ny fanajana izy, dia ho
simba ny fandrosoany, hanjary fandrosoana vandambandana.”149
Asehon’Ny Mamatonalina amin’ny endrika iraka izany ao amin’ny asa
sorany. Manome anjara asa ireo sakaizany izy mba hanolo-tena hiaro sy hitandro ny
maha Malagasy.
“Fa ianao sakaiza
Ianao ihany koa
Hiaro sy hitandro
Dia manana loloha.
Ny riba sy fiteny
‘Lay hasim-pirenena.
Jereo fa mihozohozo
Toa mila ho torovana
Izao kolontsaina.
Ho kiady fiarovana.”150
Raha lazaina amin’ny teny tsotra, dia mihaosa ny kolontsaina sy ny fiteny
malagasy, araka ny tononkalo, ka ny fandraisana anjaran’ny mpiray tanindrazana
rehetra mihitsy no ilaina. Tsara ny mandray izay mendrika avy any amin’ny hafa,
saingy tsy azo atao tsinontsinona ny an’ny tena. Ary eo no ilaina ireo fandanjalanjana
maro sosona
Rehefa manana izay fahafaha-mandinika ny tsara sy ny ratsy izay ny olona
dia afaka mampifameno ny ananany amin’ny an’ny hafa.
3.3.3. fahaizana mampifameno ny an’ny tena sy ny an’ny hafa.
Tsara ny mihazona ny soan’ny tena. Izany anefa tsy midika hoe: tànana
hatrany izay mety ho endriny hatrany am-boalohany. Ilana fanatsarana sy
fanolokoloana izay hananana mba hahatonga ny taranaka ho tia ny fampiasana azy.
Toy izao ny fomba nanehoan’i E.D. ANDRIAMALALA
hanaovana izany:
149
150
“Ny Malagasy sy ny fandrosoana”,in Fary Mamy T12 tak108
V.A. lah : 13 and 3 – 4 – 5 – 6
ny antony tokony
130
“Raha nahita ny zanako revo tamin’ny lalao karatra aho indray andro, dia
tsy aritro ny tsy hanipy hevitra taminy ny hamelany io fanalana andro io, fa mba
hitodika kosa amin’ny lalaon-drazana.
(…)
Volana vitsivitsy taorian’izay kosa, sendra nifanojo tami-mpandrafitra iray
avy any Ambositra aho, ary dia nampanao lakam-panorona voasokitra
(marqueterie), misy vatasarihana sy voahosotra varinesy.
Hatramin’izay, raha vao tsy manan-katao ny ankizy ao an-trano, dia
ifandrombahana ny manao fanorona.”151
Izany hoe, ny finiavana sy fahatsiarovan-tena no ilaina mba hahatanteraka ny
faniriana amin’ny fampiaraha-monina ireo fomba roa ireo.
Ho an’ny mpanoratra kosa, lazainy ny zava-dratsy mety hitranga mba
hahazoana manitsy ny fomba fiasa. Tononkalo nampitondrainy ny lohateny hoe:
“FOMBA INONA ITY”152
Miseho masoandro ‘reo adala, ka dia faly ery mikianja
Milaza tena ho idealy. Ny sainy anefa toa molaly
Amin’izato fomba fiaina, ‘zay narafiny hombàna
Ny zava-mahadiky. Fa manohitra lalàna.
Voahary roa mitovy fomba, no miezaka hiombona aina
Dia mikendry sy mikiry. Ho mpivady ara-dalàna.
K’indro fa manandra-peo, mba ho re hatraiza hatraiza.
F’izy, hono, no mahita. F’io no tsapany sahaza.
Moa tigetra soa arahina ny fomban-dravazaha.
Ka dia raisiny ho filamatra; fa tsy menatra mitaha
Na dia tsapa fa mandoza, ka manetry ‘zany tena.
Dia dinganina tsy ho hita, na hodiana tsy jerena.
151
152
ANDRIAMALALA (E.D), NY FANAGASIANA, Librairie MIXTE, Antananarivo, 1974, tak 43 – 44
V.A. lah : 32
131
Eo no ilaina ilay fahaiza-manao nohazavaina tamin’ny zana-toko roa teo
aloha. Raha ny hita amin’ity tononkalo ity mantsy, dia tsy afaka ny hifameno
mihitsy ny fomba roa tonta (fomba malagasy sy fomba vahiny), fa mivadika ho zavamahamenatra ny fitambarany, raha tsy hay ny mampifameno azy.
Fehiny
Tsy lany tovozina ny anatra sy ny hafatra ary ny fanabeazna azo trandrahina
ao anaty asa soratra. Manaporofo izany ny asa soratry Ny Mamatonalina, izay mbola
ny ampahany ihany no nohadihadiana hatreto.
Azo takarina ao anatin’izany avokoa ny momba ny teny sy ny fiteny, ny
fomba fisainana sy ny kolontsaina, ny fivavahana kristiana sy ny fitaizam-panahy.
Tsy ho lany anefa ny hevitra, satria, maro karazana ny fomba fijery sy fomba fiasa,
ka ny fanabeazana teo amin’ireo sehatra ireo ihany no nasongadina. Na izany aza
anefa, mahakasika ny ain-dehiben’ny fiainam-pirenena ireo, ka antenaina fa hipaka
any amin’ny mpitondra sy ny mpanao lalàna ny hafatra.
Hoenti-mamehy ity fizarana fahatelo ity dia tsara raha ny tenin’i E.D.
ANDRIAMALALA nentiny namaritra ny atao hoe Fanagasiana no hamaranana azy.
Hoy izy: “Ny atao hoe Fanagasiana dia fanandratana izay maha-malagasy,
ary ny fanandratana dia tsy fanafoanana ny zavatra hafa fa fametrahana zavatra
sasany eo ambonin’ny zavatra hafa rehetra.”153 Izany hoe: omena toerana tsara aloha
ny maha Malagasy, vao apetraka amin’ny sahaza azy ny an’ny hafa.
153
ANDRIAMALALA (E.D), Op cit, tak 6
132
Teny famaranana
Hofaranana ny asa, kanefa mety raha itodihana izay rehetra vita.
Fampahatsiahivana ihany anefa no hatao, mba hampitoetra izay nolalovan’ny maso.
Toe-javatra maro no azo trandrahina avy ao amin’ny literatiora, saingy heverina ho
lehibe ny momba ny fanabeazana, ka novahavahana izay ampitain’Ny Mamatonalina
ao amin’ny asa sorany.
Anisan’ny nahasarika anay tamin’ny fisafidianana ny mpanoratra sy ny
lohahevitra, ny fifandraisan’ny asa maha mpitandrina Ny Mamatonalina sy ny maha
mpanoratra azy. Mpanakanto miaina araka ny vanim-potoana anefa izy, ary manana
ny lanjany ny asa soratra ataony.
Variana loatra amin’ny endrika sy ny fihazakazaky ny fandrosoana ny
taranaka ankehitriny, ka tsy misy intsony ny fahafahany mandanjalanja ny tsara sy ny
tsy tsara. Tsy mitsaha-miezaka mitady fomba hoenti-manabe sy manolokolo ny
tanora sy ny zaza anefa ny mpanabe. Manefa ny anjara adidiny ihany koa ny sokajina
olona hafa, toy ny ataon’ny mpanoratra.
Anisan’ny tanjona lehibe amin’ny fampitana fanabeazana ny hananana
taranaka vontom-pahalalana sy tsara fitondran-tena.
Natao avokoa izay hahatanteraka ny vinavinana asa, mahakasika ny
fanabeazana
ampitain’Ny Mamatonalina.
Nisy ny fifampiresahana sy ny
fandrantoana fahalalana samihafa, ka nahatontosana ny asa. Ary maro ireo hetsika
natao, nahatongavana tamin’ny fahalavorarian’ny asa.
Tsy dia nisosa toy ny rano anefa ny fanatanterahana izany, fa nisy ihany ireo
sakantsakana samihafa nandalovanay. Saingy tsy nataonay ho nahakivy ireny, fa ny
fahavitan’ny asa hatrany no napetraka ho tanjona tsy maintsy notratrarina.
133
Novelabelarina nandritra izao asa vita izao ny amin’ny fanabeazana ny olona
amin’ny lafiny rehetra. Ny haitsikera ara-piarahamonina sy ny mahakasika ny
fiainan’ny mpanoratra moa no nampiasaina.
Ilaina mandrakariva ny manaraka drafitra mazava amin’ny fanaovana asa,
indrindra ny fandrafetan-kevitra toy izao. Fizarana telo lehibe no nezahina
novahavahana nandritra ny asa. Nentina nanomboka izany ny famantarana ny
manodidina ny fiainan’ny mpanoratra. Nampahafantarina tao anatin’izany ny maha
olon-tsotra Ny Mamatonalina, sy ny andraikiny eo anivon’ny sehatra samihafa. Ary
namaranana io fizarana io ny fitanisana ireo dingana sy setram-piainana
nandalovan’ny mpanoratra.
Ny mahakasika ny maha mpanakanto Ny Mamatonalina kosa no nentina tao
amin’ny fizarana manaraka. Nezahina nofantapantarina ny loharanon’ny aingampanahiny sy ny iantefan’ny asa sorany. Nasiana famelabelarana ihany koa,
taorian’izay, ny karazana asa soratra ataony.
Nentina nandrafitra ny fizarana lehibe fahatelo farany ny fanabeazana
ampitain’NY MAMATONALINA ao amin’ny asa sorany. Tao anatin’izany no
nahitana fa mamoha ireo vakoka navelan’ny teo aloha izy. Miezaka manome lanja ny
tantara sy zava-misy ihany koa anefa ny mpanoratra, ka mitaiza ny olona miainga
avy amin’ireny. Ary niezaka nandrafitra rindra teo amin’ny fiarahamonina izy.
Tsy tonga lafatra ny asa vita. Ny ampahany tamin’izay hita tao amin’ny asa
soratry Ny Mamatonalina ihany izay voavelabelatra izay. Tsy tapitra moa ny
lohahevitra, ary mbola maro no azo ifotorana, raha ny ao amin’ny asa soratry Ny
Mamatonalina. Heverina anefa fa hanampy ny rehetra amin’ny fahafantarana ity
mpanoratra vao misandratra nefa manana ny maha izy azy azy tokoa ity asa
fikarohana ity, ary hitarika azy ireo hanatevina izany.
134
Ireo boky aman-gazety nanovozan-kevitra :
Boky amin’ny teny malagasy:
ANDRIAMALALA (E.D.)
1975
NY HAREM-PIRENENA, Aim-pirenena, Imprimerie
’Ouvrage Educatifs, Tananarive, 54 tak
1974
NY FANAGASIANA, Librairie MIXTE, Antananarivo,
59 tak
ANDRIAMORASATA,
Andrianampoinimerina loharanon’ny literatiora
malagasy, Tantara nahazo ny loka voalohany
tamin’ny fifaninanana lahatsoratra nampanaovin’ny
Fikambanan’ny mpanao gazety sy ny Mpanoratra
Malagasy (A.J.E.M.),IMP Volamahitsy
Antananarivo, 107 tak
DAHLE (L),
Anganon’ny Ntaolo, Trano Printy Loterana,
1984
Antananarivo, 296 tak
DUBOIS (R),
Malagasy aho, Edisiôna Md Paoly Antananarivo, 133
tak
LALA-RAKOTOSON (R.J.),
1999
Lovako T10, Editions Ambozontany, Antananarivo,
248 tak.
RABEMOLALY (F), Nalisoa
Fary Mamy T12, “Ny firenena sy ny mpitondra azy”
RAVALITERA et all
Trano Printy FLM, 334 tak
RADO [pseud]
DINITRA,Tranoprintim-pirenena, Antananarivo, 167
[ANDRIAMANANTENA(G)] tak
1980
135
RANDRIAMIADANARIVO,
Sekolin’ny Ntaolo, Librairie MIXTE, Tananarive, 44
1955
tak
SOAVINARIVO (T),
Ny namangian’Andriamanitra an’Ambohimandroso
2008
Itaosy, 66 Tak
136
Ireo boky amin’ny teny vahiny
BRAUNSCHVIG (Marcel),
« Bossuet orateur » in Notre littérature étudiée dans
1958
les textes, Collection Librairie Armand Colin, Paris,
953 p
ESCARPIT (R),
La critique, Armand Collin, Collection U, Paris
1978
1970
Le littéraire et le social, Editions Flammarion,
Rennes, 1970, 315p
FRAGONARD (M.M),
« Littérature, arts et savoirs », in Précis d’histoire de
1987
la littérature française, 9è édition revue, Didier,
Paris, 111 p
HUBERT (R),
Traité de pédagogie générale, « L’école et la vie »,
1946
PUF, Paris, 687 p
Paul de VEYRIERE, Guy de
Le livre de la sagesse malgache, Editions Maritimes
MERITENS,
Et D’Outre-mer, 17 Rue Jacob, PARIS-VIè, 663 p
1967
RAGON (M),
Karl Marx Editions La Table Ronde, Collection
1959
« Meneurs d’hommes », 1959, 124 p
RINCE et (B)
Littérature : Texte et document, Editions Nathan,
LECHERBONNIER,
Paris
1986
SARTRE (J.P.)
Qu’est-ce que la litterature ?, Ed Gallimard,
1980
Collection Idée, paris, 374 p
WELLER & WARREN,
la théorie littéraire, Edition du Seuil, Collection
1971
Poétique, Paris
137
Gazety sy Revio :
-
Teny Soa, N° 661, JANVIER 1926
-
Teny soa, OCTOBRE 1899
-
Gazety FIAINANA. Lah.67, Jolay 1934
-
Tanora Fianarana, laharana 005, taona 2010
Boky hafa
-
RAVELOJAONA, Mpitandrina in Tanindrazana sy Firenena ary isika
Malagasy, pejy 8, Edisiona SALOHY, TPFLM
-
Fototra Iorenan’ny Revolisiona Sosialista Malagasy (Bokimena), 137tak
-
Tontolo Isainana, Amboaran-tononkalo Faharoa FARIBOLANA
SANDRATRA, 1991, 120 tak
Lesona
-
Cahier HISTOIRE DES IDEES, Taona voalohany ( taona 2006)
-
Cahier : «Question de la littérature malgache moderne », Lesona taona
Fahefatra. (taona2009)
Rakibolana
RAJEMISA-RAOLISON (R),
Rakibolana malagasy, Ambozontany,
2003
Analamahitsy Antananarivo, 1061 tak
RAVELOJAONA et all,
1937
Firaketana Ny Fiteny Sy ny Zavatra Malagasy ,
« Mpiadidy ny Fiainana », Imprimerie industriel,
Tananarive, 512 tak
SILLAMY (N),
Dictionnaire De Psychologie, Editions Larousse,
2003 (présente édition), 1991(édition d’origine),
281p
Dictionnaire Encyclopédique Auzou, Italie, Juin
2004, 1807 p
138
Dictionnaire numérique
-
Microsoft ® Encarta ® 2007. © 1993-2006 Microsoft Corporation
-
Copyright (©) Larousse 2009 : dictionnaire multimédia, PETIT LAROUSSE
2010
139
NY MOMBA NY BOKY
Ny mpanolotra:
RASOLOFOARIVONY Hasinantenaina Narimampionona
Lot.
ITP 4 G Andrambato Itaosy Antananarivo 102.
Tél.
034 37 625 57
Lohahevitra:
“Ny hafatra sy ny fanabeazana ampitain’Ny Mamatonalina ao amin’ny asa sorany.”
Isan’ny takila:
142
Isan’ny fafana:
04
Ny teny manan-danja: Fanabeazana, Literatiora, fahaiza-mandanjalanja,
fandrindrana, fitaizana, fampahafantarana, firaiketana…
Ny mpitarika:
Andriamatoa ANDRIAMANATSILAVO Seth, Maître de Conférences
140
Famintinana
Anisan’ireo mpanoratra Malagasy, sady tanora no manan-talenta no
nezahinay naseho.
Nifantoka tamin’ny tontolon’ny fanabeazana sy ny fitaizana, mahakasika ny
lafiny rehetra ity asa fikarohana ity. Voaporofo tamin’izany fa azo atao tsara ny
mampita fanabeazana amin’ny alalan’ny asa soratra, araka ny talenta nananan’Ny
Mamatonalina. Nohasinkasinina tamin’izany ireo antony ilazana fa sarobidy ny maha
Malagasy. Ary tamin’izay lafiny izay indrindra no tena nanantitranteran’ny
mpanoratra ny fahatsarana sy ny fahamendrehan’ny fanabeazana fahiny, izay
nentin’ireo Ntaolo nanolokolo sy nitaiza ny zanany.
Misahana andraikitra lehibe eo amin’ny fiarahamonina sy ny fiangonana ity
mpanoratra ity. Sady mpitandrina izy no mpanao gazety. Avy amin’ny alalan’ireo
sokajina asa roa ireo no nahafahany nanome fanabeazana tsara sy manaraka ny
fivoaram-piainana, ho an’ny rehetra, izay notarafiny hatrany tamin’ny fahendren’ny
razana.
141
Résumé
Pour notre travail de mémoire, nous avons choisi spécialement les œuvres d’un
jeune et talentueux écrivain malagasy : « Ny Mamatonalina ».
En effet, à travers ses œuvres, l’écrivain mettant en exergue que tout peuple du
globe a sa culture propre. Et, nous Malagasy, du temps des Ntaolo, n’avons pas
minimisé l’éducation. Ce qui rendait nos grands-parents, plus responsables, plus
citoyens que les jeunes d’aujourd’hui.
Il est à souligner que l’écrivain est ainsi un pasteur et, également un
journaliste. Ceci l’a emmené à tenir de grandes responsabilités au sein de la société.
Nombreux sont ceux qu’il a pu faire épanouir suivant la mondialisation mais toujours
en se référant sur la sagesse des Ntaolo Malagasy.
142
Abstract
For our report work, we have specially chosen a talented Malagasy young
writer’s work called: « Ny Mamatonalina ».
Intact, through this work, the writer, wanted to place in evidence, that, every
people of the world have their own culture, and in the time of the Ntaolo, we,
Malagasy people valorized the education which rendered our grandparents to be
more responsible, citizens than the young nowadays.
I’d like to specify that, thus, the writer is a pastor and evenly, a journalist, so all
these thongs lead him to take a great responsibility within the society. He had many
creativity according to the modern world but always, has to refer at the Ntaolo
Malagasy’s wisdom.
1
NY VONDRONA AMBARA
Nosinganina tao anatin’ireo asa soratra maro be nosoratan’Ny Mamatonalina
ireto tononkalo sy sombin-tantara ireto. Samy manana ny sehatra ivelarany avy izy
ireo, ary tsy ferana araka izany ny fifanojoan’ny lohahevitra amina asa soratra
maromaro.
Mba hisian’ny lamina mandritra izao asa fikarohana izao anefa, dia
nosokajianay araka ny taona nanoratana azy ireto asa soratra ireto.
Misy ihany ny fifandinganana ara-taona amin’ny fanolorana ny sasantsasany
amin’izy ireo, noho ny antony fandaminana hatrany; ka natambatra any amin’ny
farany, ohatra, ny sombin-tantara sy ireo tononkalo nosoratan’Ny Mamatonalina
farany, talohan’ny nandrafetanay izao boky izao.
Misy laharany avokoa ireo asa soratra atolotray , mba hahamora ny fanolorana
azy ao amin’ny vatan’ny asa fikarohana.
Marihinay ihany koa fa eo am-panomanana ny famoahana ny boky mirakitra
ireo asa soratra ireo Ny Mamatonalina.
RASOLOFOARIVONY Hasinantenaina
2
FANONDROAN-TAKILA
1982
1.
5
NY FARANY 1
1983
2.
5
5
FERY ANATY
1984
5
6
3.
Mba ampindramo ahy
6
4.
ANY AN-KOATRA TONTOSAINA
7
1987
7
5.
“………”
7
6.
TSIKERA
8
1989
8
7.
LAMINA SY PAIKA
8
8.
OZONA
9
9.
“Fa zandriny indrindra, gejaina tsy hamindra.”
10
10.
MBA TANTANO RAY Ô!
11
1990
12
11.
MITSIMBADIKA NY TANY
12
12.
EKEKO, NEFA…
12
13.
IANAO KOA
13
1991
13
14.
FANDRESENA
13
15.
NY KAJIN’INENY
14
1992
15
16.
NANKAIZA?!
15
17.
NY SORATRO
15
18.
FANAKA MIMAINAN-DRATY
16
19.
NOFY RATSY
17
20.
AIZA NY LALANA?
18
3
21.
ZOVY?
19
22.
LA NUIT PROFONDE
20
1993
20
23.
NANGINA VA RE, SA NANKAIZA?
20
24.
21
1994
21
25.
HONERAKO NY LASA
21
26.
HANIN-KAVANA
22
27.
JIJIM-PITIA
22
28.
SAOTRA
23
29.
HATAKY NY FO
24
1995
24
30.
AZA OMENA TSINY
24
31.
ZIOGA
25
1997
32.
25
FOMBA INONA ITY?
1999
33.
26
SOLOMBAVAN’NY MIJALY
2002
34.
25
26
26
NY HASIN’NY TANTARA
2005
26
27
35.
‘ZAY DADAKO ‘ZAY
27
36.
ANTSA FAHARETANA
27
SALAMOM-PIFORETANA
27
a.
Toky sy fanantenana
27
b.
Fiforetana.
27
d.
[...]
28
e.
[...]
28
f.
Fara hatak’olon-dresy.
28
g.
[...]
28
4
h.
[...]
28
i.
Ora mangidy.
28
j.
Tafiotra nandrava manda.
29
k.
Zanaka fananana
29
Haba nampindramina.
29
l.
Tambolombolon-tadio naha ditsoka.
29
m.
Aloka namelon-tsoratra.
30
n.
Velona ato anaty.
30
2010
31
37.
“ADY VAROTRA”
31
38.
“Vavaky ny Mpifatotra”
31
39.
“NANKAIZA”
32
1992
34
40.
DIA HANALOKA VE ?
34
41.
BENANDRO
40
42.
NY TRAIKEFAN’I DADA
48
43.
RAFIANARANA
51
44.
“ Embona ”
52
45.
“LOZOKA !”
53
46.
ALOKA NY FIAINANA
53
5
… N’iza n’iza manan ‘aina
1982
1. NY FARANY 1
N’iza n’iza manan ‘aina
…Nefa kosa tsy voalaza
Na voasoratra ny DATY!
Taona 1982
Nefa kosa tsy voalaza
Na voasoratra ny DATY.
Na izaho, na ianao
Dia tsy maintsy mbola hody
1983
2. FERY ANATY
Any ambany rangolahy,
Njao mibitsika mora dia mora
Na ny varo-tsy mifody
Ka ‘lay vatanao tomady
Kanto sy mirijarija.
Hamoha indray ny toloko efa maty
Dia hody vovon-tany
‘Nay fa reko manako any ho
Ambany dongon-tany iva.
any
‘rony haingonao mirenty
‘Rony kiakan’ny famoizam-po
Nentinao niolonolona
Manambara toloko avy
Nanitsahanao ny ory
hatrany.
Nanamavoanao ny olona.
‘Zay voalevina tanatin’ny fo?
Dia tsarovy fa ianao
Zary vain-drahalahy tsy marary.
Toy ny raozy vao maraina
Irery tsy misy mpizaha.
Ka handazo ‘ndray antoandro
Na mihitatra aza ny fery
Ary hihintsana fa maina.
Lavim-panoina ka very fanahy.
Ka raha mbola velon’ aina
Io ‘lay ratran’ny fo mankadiry
Dia manaova soa hatrany
‘Zay voatsindron’ny lefo-
Fa mbola hovaliana ihany
maranitra
Raha mby an-danitra any.
Ka manolatra mamirifiry
Fa ny soa ‘zay nomena
Dia talenta sarobidy
Ambony noho ny volamena
Ka harena tsy voavidy.
Zary ferin’ny olo-mahantra.
NY MAMATONALINA, SEPT. 1983
6
1984
3. Mba ampindramo ahy
Ary miezaka mandrodana
‘Lay fanjakan’ny fanavahana.
Mba ampindramo ahy
Nefa indrisy mahonena
‘lay tsikinao ry aiko
Fa ‘rony basy maro vava
Fa entiko hitety ny nosiko lalaiko
No handrotehany ny tena
Mba homeo ahy
Mba ho fitiavan-tanindrazana.
Irony teny mamy
Fa ny rany hikoriana
Ho entiko mamomgotra
Mba hamonto ‘ndray ny tany
Ireo mpanjana-tany
Ho solika tsy hampiatoana
Any ho any mantsy
Ny tolona hitohy hatrany.
Dia mbola misy ihany
Tsy hahatsindry koa ny foko
Ireo ‘zay namantsika
Ra’ mbola hitomany ianao
Mila hikoa aman-tany
F’omeo hery aho ho entiko
Noho ny tsindry hazo lena
Hamongotra ‘zao zioga izao.
Izay manjaka hatrany hatrany.
Mianjady ireo havantsika
Hampientana ny tena
Ohatra i Afrika
Mba hamongotra izany…
‘Lay reniben’ny tanintsika
Noho izany…, tsy mbola afaka isika
Hono ho aho ry sombinaiko?
Malala a!...
Ary toa tomany ianao?
Mangina amin’izay rahavako
Tsy ho voafaokan-dranomaso
Eo fafao ny ranomaso
Izao ventesiko eto izao
Ka miondana eto an-tsandriko.
Etsy ange aloha ianao e!
Miondana eto an-tsandriko.
Fa mbola misy hafa koa
‘zay haboraky ny vavako
Ohatra ‘zay holazaiko.
Ka hotantaraiko anao.
Fa atsy ambadiky ny riaka
Misy mponina toy izao
Efa leon’ny fangejana
Ka miandrandra fahafahana.
NY MAMATONALINA. 1984.
Tanjombato.
7
4. ANY AN-KOATRA
TONTOSAINA
Dia…mahandrasa, aza kivy
Fa any an-koatra tontosaina….
NY MAMATONALINA.28.10.84
Raha ho avy ‘lay fotoana
‘Zay hodiako ‘ndray andro any
Aoka ianao tsy hisaona
Na handrotsaka tomany
1987
5. “………”
Fa ny sentonao rehetra,
Hiezaka aho hanorotoro
Ny alahelo na ny tsetra
Ireo tanora izay mpitovo
Dia hakambano mba ho iray
Fa mbola maro no mania
Hivalona mandrakizay
Tamin’ota nahasondria
Fa ny vatako raha lavo
Mba efa firifiry moa
Sanatria tsy maty akory
No lavo tamin’ireo fa voa
Fa ny nofo no mandazo
Tsy nahatsiaro tena loatra
Ny fanahiko hatory
Ny faniriana tafahoatra
Fa raha toa aho ka lasana
Maro mantsy ireo zavavy
Tsy hamela anao ho irery
‘Zay heveriko ho anabavy
Ny fanahiko ao am-pasana
Sendra tojo tamin’izany
Hambomba anao tsy hanirery
Ka nigoka ny tomany
Ka raha sendra mahatsiahy
Fa ny zavatra ‘zay hefa
Na manembonembona ahy
Zary nenina ao anaty
Dia tohazanao ‘lay raozy
Mivangongo miova tsetra
‘Zay novoleko fahizay
Lasa fery tsy mba maty.
Ento ataovy anaty vazy
NY MAMATONALINA, 1987. Digue
Ka hatreo an-dohafasako
Ivato
Dia hambombay orok’izy
(ambony taxi-brousse –Digue Ivato)
Mba hahatsiarovanao ny anarako
K’aza malahelo anefa
Raha toa ka ory ianao ety
Koloy tsara ny tanàna
Miaraha miriaria
Fa ny adidin’ny fitia
‘Zay tsy efako tetoana
8
6. TSIKERA
Mpitazana ianao
Ny tanjona kendrena
‘Zay tiana hotratrarina.
Mpijerijery fotsiny
Ka!…aina very maina
Fa tsy fantatrao
Zary lanilany foana
‘Zay mety ho fotopotony.
Raha toa ka tsy mandalina
Ka mailaka hitsara
Ny paikanao halamina…
Ireo ambangovangony
…’Zay vao manantena
Fa! Tsy mahalala
Hioty ny salohy
‘Zay tena votoatiny.
Niforetana hatry ny ela.
Mpitazana ianao
Fa… Tsy hanala hetaheta,
Mpitsirika eny ho eny
Ny tany karakaina
Ka faly manakiana
Ny dinitrao miraraka.
‘Zay kely tsy voateny.
NY MAMATONALINA. 1987. Mahitsy.
Tsy hanafaka ny ory
Lazoim-pahoriana
Ny tambitamby lava
Fa zary toa hareza
Handrasa indray ny fony
Ny hevitra malaza
Heverinao hatsangana..
Ka safosafo siaka
1989
7. LAMINA SY PAIKA
Tsy hanala hetaheta
Ny tany karakaina
‘Ndeha aloha misinda
Mifoka rivotr’aina
Hamerina indray
‘Lay herinao tarangana.
Misaina kely aloha!
Izay vao maka bahana
Handranjo famaharana
Avy eo!...Mitily lavidavitra
Mampandry ny adrisa
Ny tetikao kinasa
Fanafana tsy miady
Tsy hahamora ady
‘Ty hevitra tinady
Eh!...Tairo indray ny olona
Hamory koa ny saina
Sikina herim-batana
Hamadika ny bainga.
Fa…, ao no misy paika
Tsikaritro hamahana
‘Ty olam-pahantrana
9
Fa… Tsy hanafaka ny ory
Hiasa sy hifofotra
Lazoim-pahoriana
Hahita indray mahandro
Ny tambitamby lava
Tsy hamaha ny gadra
No tambiny isan’andro.
ny mana fony ela
Kabarinao miraraka
Tsy ho hitanao intsony
Fa olon-droa mitafa
Ny ozona tavela
Dia asa, asa hatrany
No sary itarafana
Tiana loatra ianao
Tany am-piandohana
Leo izy!…
Indro hanjakao ny sahan’i Edena
Fa fitaka sy teny
Fa hazo iray ihany
Ny zavatra voarara
Ny ezaky ny fony
Tandremo tsy hanendry
Ka tsisy ako loatra
Ny voany fa tsy tsara
Kanefa mbola nisy
Ny hevitrao voafaritra
Sahy nandika izany
Fa zavatra tinadiny
Eva, vehivavy
Hamory ny herin-tsandriny
Narivo saina ihany
No entin-kandravana
Finitaky ny biby
Ny rafi-panjanahana.
Devoly menarana
Fa… Tsy hamaha ny gadra
Toroany mba hanendry
Nomeny koa i Adama
Kabarinao miraraka
Nanomboka hatreo
NY MAMATONALINA, Janv.1989
Dia tankina sy ritra
Fongana tsy teo
‘Lay fiainam-paradisa.
8. OZONA
Ozoniko eto ianao
Ry mponin’ity tany
Ho sasatra ianao,
Ho vizana aok’izany
10
9. “Fa zandriny indrindra,
gejaina tsy hamindra.”
Fa nasandrany ho zoky
Amin’ny tany lava volo
Moa rehefa zandry
Tendrena hampiroborobo
Dia sahinao hosena
Irony voly manontolo.
Sy iniana tsy jerena
Fa zokin’ny fangady
Amin’ny toetra mahonena
Heverina ‘ho fitady
Hamokatra hiasa
Moa rehefa zandry
Ny ts’efa sy kinasa.
Dia ts’henoin-teny akory
Lazaina hevitra tanora
Ka rehefa mioty voa
Ka mikoro moramora
Io no tena hafa koa
Misy zara toko kely
Moa rehefa zandry
F’io no anjaran-jandrikely
Dia natokana hamita
Ny adidy sy ny sisa
Dia miforitra tanteraka
Mbamin’asa ‘zay tsy vita
Milefitra mipetraka
Fa zandry ts’isy fetra
Fa ny zandry no manefa
Amin-kevitra rehetra.
Ny mafinao rehetra
F’izay no mba sahaza
Nofeperana hanaiky
Andraikitry ny zaza
Hipetraka hiaiky
Fa zandry tsy mahefa
Ka ny resaka tsy vita
Ny sehatra rehetra.
Dinganina tsy hita
Tsy heno raha manoina
Na karoky ny saina
Odiana hadinoina
Sy hevitra nilaina
Dia natao an-jorom-bala
Fa zandry moa ny tena
Fa zaza bodo, mbola adala.
Zandry amin-karena
Tefin-kevitra tsy laitra
Tsy afaka hanefa
Feno fitaka mandaitra
Ny dinika rehetra
Natao mba handeferana
Tsy hisaina fanoherana.
11
Fa any andro iray
10. MBA TANTANO RAY Ô!
Ny zandry tonga zoky
Ry Raiko feno antra
Hanitsy ny fijery
Indro mba tantano
Sy ny saina teritery.
‘Ty lalan-janakao
Fa lomotra malama
Ka mivonona hampanjaka
Mamotraka, manala
Samy hampahazo laka
Ny aina tsotra izao
Ny maro tsy an-kanavaka
Ireto fahoriana,
Tsy tetezina havahana.
Tohivakam-pijaliana
Tsy hita fetra intsony
Hanototra ny hantsana
Manetoka marary
Natao mba hanavahana
Mamolivoly anaty
Ny zoky sy ny zandry
Mandreraka ny fony
Tsy hifampindran-tsandry.
Fa zava-poana ihany
NY MAMATONALINA. 19 Aogositra
1989. Tanjombato.
Ry Raiko tena tia
‘Zao jeriko eto izao.
Heriko aho hiandrandra
Midera mankalaza ny voninahitrao
Hanolotra ny foko,
Ny heriko rehetra
Raiso, hanjakao.
Fa haravoana ho ahy
Hametraka ny androko
Hanompoako anao
Ry Raiko feno antra
Indro mba tantano
Ny lalan-janakao
Ento ka banjino
Tarito sy vimbino
Ho fiainam-baovao.
NY MAMATONALINA. Janoary.1989.
Tanjombato.
12
Ô! Indrisy, manodoka
1990
11. MITSIMBADIKA NY
‘Zato loko ambaranao
TANY
Fa haizim-pito mitankosona
Lazaina manga tsotra izao.
Rahavako mikalo
NY MAMATONALINA. 1990-93.
Mibitaka milaza
Ambatoroka.
Fa mandry izao ny tany!
12. EKEKO, NEFA…
Kanefa mba tsinjovy
Ekeko tsotra izao
Isan’elanelan-trano
Fa manan-kery ianao
Fa henika toloko
Manampatra lalàna
Tahotra sy horohoro
Satria manam-pahefana
E! Indrisy izao
Tsy laviko ihany koa
Mihinjaka ianao
F’ianao angamba no lahy?
Henika haravoana
Mpanapaka ny hery
Fa to ny faniriana.
Feno haratsiam-panahy
Kanefa mba hevero
Mpanao an-devilevy
Fa ny zaza menavava
Mpampihosy ny malemy
Sahin-dreniny ho takalo
Mpanindry izay hitraka
Tonga vola ho sahaza.
Tsy mitsaha-manjakazaka.
…Tsarovy koa anefa
Fa ny ora sy fotoana
Mianoka amin-tory
Mikoriana tsy hay tohaina
Ka mirediredy foana hoe
No lefom-pohy handemy anao.
Ts’isy intsony mpampahory
NY MAMATONALINA. 1990-1993.
Ambatoroka.
Kanefa mba zahao
Fa zatovo tsy mifandraka
Sahy manao angovon-tsandry,
Mihaiky hery an-kalalahana.
13
13. IANAO KOA
1991
Tsy ho ahy irery ihany
14. FANDRESENA
Ny zavatra kasaiko
Sompatra loatra rafahafatesana
Hambarako eto izao!
Fa tia sotasota sy mpihetraketraka.
Tsy ahy irery ihany
Ka nombotany maika tsy ho isan’ny
Ny fo ‘zay raiki-tahotry
velona
Ny zava-mitatao
‘lay namololona vao mba nateraka.
Fa ianao sakaiza
Kanefa omaly dia mbola
Ianao ihany koa
nitsiky
Dia manana loloha.
Baliaka masoandro ‘ty endrika
Hiaro sy hitandro
soa
Ny riba sy fiteny
Fa tampoka nefa dia lasa nidify
‘Lay hasim-pirenena.
Tsy ho isan’ny miaina fa lasa
ambiroa
Jereo fa mihozohozo
Toa mila ho torovana
Dia vovoka sisa no indro nanototra
Izao kolontsaina.
‘lay nofo tanora sy mbola malia
Fa kesika kosa no narafidrafitra
Hangeja ‘ty vatana tsy afak’hifoha
Ho kiady fiarovana.
Ambatoroka.
Dia lavo ‘lay raozy natao
antenaina
Lisy botsiakan’ny fianakaviany
Fa vitrana fotsy no hany
nandrakotra
Ilay nofo kely tsy hitan’ny ota.
Tsy resy tsy akory raha toa izy lasana
Fa ny tenany ihany no telin’ny fasana.
Ny anarany kosa dia mbola hotsaroana
F’izy no nisalotra ilay fandresena.
NY MAMATONALINA. Febroary 1991.
Ambatoroka.
14
15. NY KAJIN’INENY
Neny ô !...
Fa maninona ianao,
Mivaloharika toy izao
He ! izato molotrao
Toa makina sady maina
Ka ny dinitry ny tava
Hiraraka hipatrapatraka
Tsy tsy-fisiana mahafanina.
Hamonto ny takolakao…
Tanjombato.
Oay !...
Ary Neny toa tomany,
Izaho anie ka manontany e !
Azafady re,…Lazao !
Ny zavatra manjo anao.
Anaka, ry sombinaiko
Na hanafina aza ianao
Dia fantatro fa tsisy indray
‘zay nahandrontsika anio
Ka trotraka ianao mamantatra
Ny tokotanin’ny harapaka.
15
1992
17. NY SORATRO
16. NANKAIZA?!
Tsy hanoratra aho
Raha toa tsy misy anao
Handinika tsy miato ny rangotry ny
Ireo komoin-dahy.
peniko.
Tsy hanoratra aho
Raha toa tsy teo ianao
Ny mpanam-pahefana?
Hamakafaka lalina
‘Reo hasinkasin’kevitro.
Tsy ho mpanoratra aho
Hanapitra tarangana
Raha mbola tsy eo ianao
Hamoha hikirakira
Longo mitofezaka!
Ny antontan-draki-tsoratro.
Tsy hanoratra aho
Ty vatana efa konka
Raha toa ka tsy ho fanilo
Anan-kanoanana.
Hanazava dia anao
Manatin-tanan-dava
Sy vavahadin-tsaina vao.
Miofy akondro vava
Tsy mpanoratra aho
Raha toa tsy hanambara
Ny ora sy fotoana
Nodiavin’ny tantara
Ny soratro?............
No hitondra anao hamantatra
Ny tontolo ‘zay tsy fantatra
NY MAMATONALINA, Mai 1992
…Any ankoatram-bohitra any.
NY MAMATONALINA 15 Avril.1992
Ambatoroka.
16
18. FANAKA MIMAINANDRATY
Hafahafa ho’aho leroa, ‘zato fiainana
eto an-drova
Fa ‘reo haingon’ny tanàna, milofika
mimainan-draty
‘Zary andry mijoala, mitolila sy
torovana
Ka ny sikotra mandravaka, efa
miempaka sy maty.
Fa nankaiza no dia moana tsisy
aina ‘ty tanàna
‘Reo kilonga mpilalao aza,
ts’hita ho antsoina,
Ka ny trano valozoro, zary
kianjan’ny avelo
Ny fonena’olombelona no
tonga tanin-dolo.
Fa nankaiza no nilefa, Ikaky ‘zay
mpanorotoro?
Olon-kendry nohajaina, kiady
nahavelom-bolo.
Fa zatovom-pandrosoana,
miandranandrana mitraka
Am-bavahadin’ny tanàna, mijihina
mahazo laka.
Ô!...indrisy! ‘Ty harena ho an’ny
dimby sy solofo
Tonga tany lava volo sy fonenamborondolo
Fa ‘reo zaza mba handova toa
nihanjona dia lasa
Ts’hita intsony mba hikajy, ‘lay tahiry
henin-daza.
NY MAMATONALINA. Aogositra 1992.
17
Fa ny zava-mahonena
19. NOFY RATSY
Nahatoran-tahotra ahy
Nofiko hono fa nisaona
‘reo loko maro hafahafa
Ny penina sy taratasy
Nandimby feo ny hatrizay.
Nanjavona ny kolontsina
Dia toran-kovitra aho ka taitra
sy ny tantara Malagasy
Gina sy namihin-tratra
dia tankina ny vetsovetso
Namantatra nipitrapitra
sy ‘rony bitsika fahiny
Soa ihany! … mbola nofy fa tsy
ka tsy nitsaha-nisentosento
nihatra.
ny riba gasy tsisy tsiny.
Fa resin-tory tsy hifoha
Nimaona tamin-kirahira
Ny angolavaitran-dRavaliha
Mpamohafoha ny fahagola.
Dia indro vakavaka saina
Lasalasan’ambiroa
‘Reo mpanakanton’ny maraina
Mpamabo hirahiram-po.
Nitsaha-nanakoako koa
Ny vetso nifamalivaly
K’indreo Poeta ankiroa
Tanondrika fa manirery.
Dia lamba mainty no
nandrakotra
‘reo voitran-tsoratra rehetra
Hadino ‘reo fahiny vita
Ny vao tsy hisy intsony koa.
Dia nohanganoina hono sisa
Ny asa-sora-malagasy
Fa nanaloka tsy hita
Na dia sombintsombiny aza.
NY MAMATONALINA. Febroary 1992.
Ambatoroka.
18
20. AIZA NY LALANA?
Koa, mba mangataka aho
Azafady re r’ingahy
Fanahy mahery hampijoro
Hiaretako ireo tafiotra
Mikatsaka ahy ho torotoro.
Fa misampan-droa ireto
Avy etsy àry mivonona
Lalana ‘zay manoloana
Ka araho ‘zao teny izao!
Iza re no mahatonga?
Fa ‘zatsy lalan-tery izatsy
Mankamin’ilay famonjena!
Indro ‘ndeha hizoranao
‘Lay mazava, famonjena!
‘Zay no mba katsahinao?
Koa aza mierikeri-poana
Misy lalan-droa ireo
Raha mbola misy ny fotoana
Hizory ‘zay mba sitrakao.
Kezaho ihany ho tafita
F’io no lalam-paradisa
Izatsy migodana moa…
Marobe mpandeha tokoa.
Eny an-dalana eny ianao
Izatsy teritery kosa…
Ho marobe ny mpanakivy
Vitsy ny mpitanjozotra.
Hiezaka ihany koa satana
Hitondra anao hivilivily
Kanefa kosa matokia!
Fa homba anao Ilay Mazava
Hanafy hery anao satria
Ho tody soa hatrany am-para
K’aza dia sodoka loatra
‘LAY MPAMONJIKO MALALA…
Izatsy lala-migodana
Fa fandrik’io midanadana
Tsy misy miafina aminao
R’ingahy miakanjo fotsy lava
Izany foko sy fanahy
Mbola osa sy adala.
Ho an’ireo mpihanahana.
19
Ka dieny misy ny fotoana
Dieny misy koa ny ora
21. ZOVY?
Miangavy re!...mba miverena
‘Ndeha hiova sao ho tola
Zovy ‘zao mandona mora
Fa lalan-tokana ihany
Ao am-baravaranao.
Hitarik’amim-piadanana
Ny Zanaka ‘zay hany Fiainana
F’efa ela no nijoro
Hitondra anao am-pitsaharana
Miandry hosokafanao !
Koa ‘ndeha sikina ry sakaiza
Mitsangana re faingàna!
Miorem-pinoana mahereza
Fa ny Tompo anie no ao
Ny Zanak’Ilay Ray Tsitoha
‘Lay Mpamonjy tia anao…
anie!
Aza ela fa haingàna!
Homba anao, hatraiza hatraiza.
Ampandrosoy ny fahazavana
…Isaorako Ianao ry Ray
Ho ao an-tokantranonao…
Misaotra koa Ilay Fanahy
Aza ela fa haingàna
Mesia nitondra famonjena
Hararaoty ‘lay fotoana
Mamahana ‘reo mosarena.
Zary tsy ho neninao
NY MAMATONALINA.“Vetso tonombavaka” 20.02.92.
1h56mn. Ambatoroka.
Moa mba renareo va re?...
Mitsangana re faingàna
Hezaho, katsaho ny
fahazavana.
NY MAMATONALINA.“Vetso tonombavaka”. 20.04.92 à 10H20mn.
Ambatoroka.
20
22. LA NUIT PROFONDE
Dans la nuit, plus profonde
Moment de la sérénité
1993
23. NANGINA VA RE, SA
NANKAIZA?
Toute la nature, qui inonde
Nankaiza ‘lay akom-baliha
Sous lle someil d’été
Mpiritsoka nanala voly ?
A tout d’un coup du temps
Sa…, tapaka zary nangina
Un ronronnement brisé,
‘Lay jihiny mpamalifaly?
La tranquilité du vent.
Que la nature soit déchirée
Nankaiza irony lokanga
O ! le train de la nuit qui siffle
Laroin’ny angorodao?
Qui évéil le monde
Mpanaitra ny nofo efa sasatra
Pour être en compagnie
Higadona afindrafindrao
A la gloire de nuit profonde
Nimaona ny dobok’amponga,
Dans la fraction du temps
Fa rotika angaha ny fively?
Au cœur de nuit profonde
Ka haolo ny kianja nihinjahana
Le train de nuit s’en va
Sy tonga fonenan’avelo.
La nature revient à ses mondes
Fa…, ny peniko ve no
Dans la nuit, plus profonde
hangina!?
Moment de la sérénité
Ka hitsahatra tsy hikorisa?
Le rêve qui inonde
Handrafitra sora-kaliana,
La nostalgie d’été
Dia, sento laroim-bisavisa.
NY MAMATONALINA. 18 Desambra
1992 à 03H20. Ambatoroka.
Ka na an-tsiririny aza
‘Lay taratra mbola ao anaty
Nobaikoin’ny fo indray ny rantsana
Handrafitra sora-tsy maty.
NY MAMATONALINA. 02 Desambra
1993. Ambatonakanga.
21
24. Raha mba azoko natao
1994
25. HONERAKO NY LASA
Ny hidradradradra mafy
Ô! Ry Raiko mba henoy
An-kijàna sy tanàna
Fa ny foko tena ory
Ny handriatra ‘zay tinafy
Mba haneho ‘ty fahantrana
Angamba mety ho fantatrao,
f’efa hoatra loatra izao
Ny fanamparam-pahefana
Fa ianao, ‘zay noheverina
Ho fanati-pidreana
Andry, kiady ho fianteherana
Hanonerako ny lasa
Kanjo hazo boboka aty
Dia ny zava-mahatsontsa
Tsy hahefa ‘zay tinady
Toa ravidravina hatentina
Vonona hanompo izao
Maitso ravina matevina
Nefa hazo tsisy voa
Diovy, ka mba raisonao.
Ka tsy afaka hanasoa
Fa ‘reo taraina sesehena
NY MAMATONALINA. 05 Janoary
Eny an-dalana sy tsena
Moa hodiana tsy jerena?!
Tanjombato.
22
26. HANIN-KAVANA
27. JIJIM-PITIA
‘Njay vesatra manindry mafimafy,
Tsy sitrako loatra rahavako
Ao anaty
Eny, tsy lalako koa
Mila hanapaka ny aina tsy ho tanty,
Mahafaty
Teraky ny hanin-kavana lalaina,
Tena tiana
Ka dia malomalok’endrika sy sina,
Tsy ataoko ho filamatra akia
Ka mangina.
Fa ny dobodobok’oraha hariva,
Na heverina fa fo mitia
‘zay madiva
Raha fitiavana toy ny paraky
Toa manaitra hanafaingana ny
Fitia toa tsy latsaka anaty.
Dian’ireo antsiva
Tonga koa hamohafoha ny
Fitia tsindriahazana ihany.
alahelo
Ato am-poko
Zava-tsy tiako rahavako
Ô! Ry foko, moa hivetso antaranoana
Tsy teliko oharina koa
‘ty fotoana?
Raha toa ka fitia varavarana
Ilay silaka sy menaky ny aina,
Tositosika solom-pitiavana.
Fisentoana.
NY MAMATONALINA. 29 Novambra
Fa longoa toto-bozaka ihany.
Hiangaviako tsy hisy rahavako
Sady tsy sitrako koa
Toa valia torifolo ny tiana
Ka manina vao hikaloana.
Toa amponga mihantona ihany.
23
28. SAOTRA
Zavatra tsy mba iriana
Ataoko ahoana re ry Raiko tena tia
Raha atao toa fively ny tiana
No tsy hidera anao Mpahary aho satria
Toa raisina ihany mazàna
Saingy akapokapoka foana.
Mba hamongotra ny tsetra ‘zay
misoko
Ravindravina hatentina ihany.
K’indro tara-masoandro no nisolo
Koa mba lazalazao ry zareo
Ny alahelo tsy azo laizina toa lolo
‘Zay tena fitiavanareo
Ka hisy an-dohasa maraina ‘zao ny
F’indro fa efa madiva
tava
Ny andro hosokoin’ny hariva.
Ka hihantsa fiderana lalandava.
Angambangambain’ihany lahy
F’andrao mbola diso tsy nahy
Eny tsapa miharihary teto izao
‘Zay ambara ho tena fitiavana
Fitia manan’amby avy taminao
Midadasika ts’hita avanavana
Ry Jesoa Tompo Zokiko malala
Fa ny tena fitiavana mantsy
Nanolotra ahy ilay fitiavana sahaza.
NY MAMATONALINA. 15 desambra
Noharina toa anjam-by
Raha tinapaka mety hatohy
Raha folaka mbola hihitsy
Toy ny tsihy mety
folapolahina.
Na ny akora aza tsy misy very.
Mendrika haseho amin-kavana.
Antananarivo.
24
29. HATAKY NY FO
Ray ô!...
1995
30. AZA OMENA TSINY
Iriako sady mamiko
Aza mba tsiniana
Indrindra ho fananako
Ireny zaza ireny
Fo antram-pangorahana
‘Reo namako tsy manana.
Ka!...
Mba forao ‘ty maso
Na reny hanorotoro
Ataovy mba hangatso
Hanefy ho filamatra
Hibanjina am-pitiavana
Taranaka voakolo
Hamboly fihavanana
Sekoly mitinaiza
Ray ô! …
Ny tsenan’ny tanàna
Atolotro ihany koa
Sy ‘rony herisetra
Ny saina sy ny fo
an-dala-migodana
Tinefinao ho tonga
ka rehefa miakatrakatra
Haneho fitia manonga.
mitombotombo taona
NY MAMATONALINA. 15 Aogositra
indreny f’efa santatra
1994. Tanjombato.
mpangalatra igagana
indrisy re fa fongana
‘reo dimby hantenaina
Raha toa vao mamololona
‘Ty taona volamena
Nahoana re no miahotra
‘reo fiaraha-monina ao
Ka tsy afaka hanaisotra
‘Ty loza mitatao
Ka na ny taniko aza
Dilanao ry firenena
Tsy hitako ‘reo zaza
Miandrandra famonjena.
NY MAMATONALINA. 30 jolay 1995 à
3H40mn am.
25
1997
31. ZIOGA
Ekeko fa maro ‘reo zava-mangidy
32. FOMBA INONA ITY?
Tsy maintsy ziogaina
Miseho masoandro ‘reo adala, ka dia
Vesaran-tatao, ekena ho finidy
faly ery mikianja
Izay no lanjaina.
Milaza tena ho ideally. Ny sainy anefa
Kanefa tsy sainin-ko vato misakana
toa molaly
Hampiato ny dia
Amin’izato fomba fiaina, ‘zay
F’izay no tambavy hamory ny tanjaka
narafiny hombàna
Hitodiana ho ary.
Ny zava-mahadiky. Fa manohitra
Ny rofy mandemy mpamely ‘ty vatana
lalàna.
Mba zinona izany!?
Voahary roa mitovy fomba, no
Na koa fahoriana manao tohivakana
miezaka hiombona aina
Dia bitika ihany.
Dia mikendry sy mikiry. Ho
Fa zavatra tokony mby ao an-tsaina
mpivady ara-dalàna.
‘zay efa niaretany
K’indro fa manandra-peo, mba
Ny nanolorany kosa ‘lay ainy
ho re hatraiza hatraiza.
Ho an’ny sakaizany.
F’izy, hono, no mahita. F’io no
Ka na inona mahatolatola ny fo
tapany sahaza.
An-dala-mgodana
Moa tigetra soa arahina ny fomban-
Na zavatra hafa mpanasatra
dravazaha.
koa
Ka dia raisiny ho filamatra; fa tsy
Toy ny fahantrana
menatra mitaha
Kezaho, tanteraho amin’ny
Na dia tsapa fa mandoza, ka manetry
fifaliana
‘zany tena.
‘zay kinasa hatao
Dia dinganina tsy ho hita, na hodiana
‘Reo no anjara soritra ho
tsy jerena.
NY MAMATONALINA. 28 Jona 1997 à
fijaliana
Mba ekeo ka lanjao.
NY MAMATONALINA. 05 Septambra
1995 à 2H30 mn am.
Ambohitratsery Anjozorobe.
4H34mn AM. Amparibe.
26
2002
1999
33. SOLOMBAVAN’NY
34. NY HASIN’NY TANTARA
Tonga henatra isalorana ny lasanao ry
MIJALY
Moa heverinao ho adala ‘zany hirahira
taniko
‘zany ?
Fa ny andro hahatsiarovana, zary toa
Na lazaina koa fa foka, raha mihiaka
tsy masina amiko
manontany
Ka ny kianjam-pahamarinana, zay
Nokilasy fa mpidoroka sy vavan’ny
natokana hotoaviko
mpifoka
Tonga lasim-paharatsiana,
Dia lazaina koa fa draba, hoe
filalaovan’ny taranako.
Io ‘lay vato fitadidy, vao
mpitabataba lava.
Tsia !... fa feon’ireo niafy,
nalatsaka anikeheo.
leon’ny foritra ao anaty
Mitahiry ny mangidy, ‘zay
Antso nahavaky akora, ka dia
niaretan’izy ireo.
indro nanakora
Nefa indrisy, fa raha mbola tsy
Nanakora ireo komoina, efa ela
nivadika ny ora
notompoina
Dia natao ho tsindry ahazana,
Ka dia vaky miharihary, zato
ka tonga fanakora.
toetrany toa kary.
Fa ‘tsy andro volamena, moa nisalotra
Soa fa nisy azy ireny, mba hidradra
ny hasiny ?
ombieny ombieny
Moa ‘tsy andro volamena, ampy
Solo vavanay mijaly, ‘zay mizioga
hampahatsiahy ny lasany ?
maharary
Raha lalao sy fidorohana, manenika ny
Noho ny adinay tsy zaka, nefa ilaoza-
kianjany ?
miady laka.
Nahadifotra sy vasoka ny lanjan’ny
Ho an’ny manam-pahefana, an-tana-
tantarany ?
NY MAMATONALINA. 18 may 2002.
toha-pitondrana.
NY MAMATONALINA. Novambra 1999.
Ankadimbahoaka.
Ambohimandroso Itaosy.
27
36. ANTSA FAHARETANA
2005
35. ‘ZAY DADAKO ‘ZAY
Raha toa efa maty, na mbola any ihany
Na saraka an-tany, na toerana izany
SALAMOMPIFORETANA
a. Toky sy fanantenana
Tsaroako eto foana ‘lay Dada masiaka
Aza variana ka sondriana
‘ndraindray miaka-peo toy ny
Ho very rariny any aoriana
mikitakita
Fa hifantohy ny etsy aloha
Noheveriko izany fa hoe:
Mba hikatsahanao ny soa.
halozana
Fa ny afara mamarara
‘zay vao tsaroako, hay fitiava-
Feno nenina mandatsa
mafana
Tsy ho fanafana hampitony
Matika mantsy raha vory
Ny adin-tsaina ‘zay lonjony.
izahay
Fa ao aloha tokoa, tokoa
Indro Dada manitsy, manazava
Dia firariana mba ho soa
amin’izay.
Ka dia maraina vaovao
Fa raha toa ka masiaka ny Ray aman-
Fanantenana anatiko ao.
dreny
Ny aizim-pito mikirindro
Tsy fitia te hibedy, fa fitiavana ireny
Toa aloky ny fasana!
Ka kezahiny mafy, mba ho Hendry,
Dia tsy ahoako f’efa tsinjo
filamatra
‘Lay Tompoko mitantana.
Zahay zanak’i Dada, tahaka,
NY MAMATONALINA 22 Mars
hisandratra
2006 . 01H59mn
Ô! Tsaroako eto foana,…tena
tsapako izany
Dada raha toa masiaka!...Hay
fitiavana mamy.
NY MAMATONALINA. 18 jona 2005.
Ambohimandroso Itaosy.
Hopitaly Befelatanana.
b. Fiforetana.
Ny lohanay raha miondrika
Tsy sanatria ka lavo
Fanahinay mitraka
Miandrandra lanitra avo
Mikaika fitahia
‘Ty Zanahary Anabo.
23Mars2006. Befelatanana.
28
g. [...]
d. [...]
Raha toa mipenimpenina
Toy ny nofy sisa ‘zany
Tsy hoe; latsain’ny nenina
Ialahy ‘lay fatra-panontany
Fa nofo sanganehana
Fa nahoana kay ry dada ?
Mitady fianteherana
Raha misy zava-tsy hay milaza.
27 Mars 2006. 09H29.
Ho kitro hifahara
‘Lay Vatolampy Tsara.
h. [...]
Koa ny hany fara hataka
25 Mars 2006 . 16H0. Befelatanana.
Aminao r’Ilay Mpandahatra
Mba hiraho re ny Anjely e!…
Hifaly miaraka amin’i Antsa kely.
e. [...]
Kanefa indrisy izao
Ao an-danitra hitodiany
‘Zany zaho nandrazona
Ao ‘lay toeram-pihobiany.
NY MAMATONALINA.28 Mars
Nialany tampotampoka
Ka lavo niankarapoka
2006. 09H29. Ambohimandroso
D’injay ny horakoraka
Itaosy.
Hehin’ny tsy mangoraka
i. Ora mangidy.
Sy teny sahisahy
Mangeroka mafaraka, ‘ty rorako ato
Hoe; sakoa izay !
am-bava
NY MAMATONALINA. 27 Mars
2006 . 11H28. Ambohimandroso
Itaosy.
f. Fara hatak’olondresy.
Isa fito fahafenoana
Tsy hefako hatelina, na de antsiririny
aza
Fa ny zavatra tsy tanty, indro fa
harantiranty
Ka naseho hatrehi-maso, ‘ty
haben’ilay ankaso.
Taona fito nihatoana
Fa ny tranga mahatahotra,
Io no taonan-janakay
mahatoran-tahotra ahy
Raha nihilana izy izay.
Nanombotanao ny zanako, ilay
Lohataona namololona
silako am-panahy.
Tonon-taona nilofohana…
27 Mars 2006 . 09H15.
2006. 20H49. Ambohimandroso Itaosy
29
j. Tafiotra nandrava
Saina lasam-borona.
manda.
Mahitanao mandrirotra !
Oadray ‘zany loza sy antambo, fa rava
Ny aina efa ambivotra…
izato tanàna
Tsy hefako hobahanana
Nikoha itsy ilan’ny manda,
Hatsahatro hosakanana !
tandrifin’ny zoron’ny razana
Nopahon’ny rivo – mahery, ny ilan’ny
2006. 15H18. Ambohimandroso Itaosy
tafon’ny trano
Ampahany sisa fialofana, hierena
amin’ny loza manaraka.
NY MAMATONALINA. 28 Mars 06.
10H45. Ambohimandroso Itaosy.
l. Tambolombolon-tadio
naha ditsoka.
Iry mirefarefa ampara-vodilanitra ny
masoandro hariva
Toa tsapa mitambesatra manomboka
k. Zanaka fananana
Haba
nampindramina.
hitosaka kamory toa madiva
Hevohim-pahatsiarovana ‘ty fo
mamolivoly noho n’ilay ankaso
Ny zanako e ! ny zanako !
Hirotsa-patrak’ala hamonto ny
Sintoniny eto an-tanako.
takolaka ny vongan-dranomaso.
‘Lay hany mba fananako…
Nandramany natsipy tsy ho
Moa tsy misy hafa
takan’eritreritra ny amboaram-
‘Reo zavatra avy amiko
pahoriany
Sandaiko ho takalo
Kanefa mihazakazaka mieli-
Hasoloko ‘ty zanako ! ?
mampitahotra ny akoram-
Ny zanako e ! fananako !
pijaliany
‘Lay tendrinao ho anjarako
Fa sary samihafa vinaky
Dia indro fa nombontany
mifanatrika mamelom-
Nongotany eto an-tratrako.
pahatsiarovana
Fananako e ! ny zanako !
De sento mitsitapy tsindranim-
Hoe ; lova ‘ty taranako.
bavaka mahalana, mirotsa-
Hay haba nampindramina
mahatorovana.
Tsy havela mba tantanina.
Kamory safomorona…
NY MAMATONALINA . 31 Mars
2006. Ambohimandroso Itaosy.
30
m. Aloka namelontsoratra.
Hokikisako an-takelaka
Tsy ho voakosoka hatrizay
Fa nisy tamin’izay nateraka
Nivahiny taminay
Tsy ho adinoko ny lazany
Tsy ho voafafa ny tantarany
De hotsarovana ato an-tsaina
Ialahy !… ‘lay silaka nalaina…
NY MAMATONALINA . 31 Mars
2006. Ambohimandroso Itaosy.
n. Velona ato anaty.
Ao an-tsaina
Ato anaty
Ao am-poko re ry Tompo
De ho velona tsy hiofo
Ilay rohy ‘zay nampitohy
Ireo aina nifanjohy
Ka ny vavako mangina
Hangataka amin’Avo Indrindra
Ho an’ny tiana sy lalaina
Ho velona antaranoana.
NY MAMATONALINA . 05 Avril
2006. 19h00 Ambohimandroso Itaosy
31
2010
37. “ADY VAROTRA”
Mavesatra tsy zaka, ‘ty kotra eto an-doha.
Ny foko efa sasatra, miandry balsama.
Kanefa miady varotra, iretsy mpikarama.
Tsy mihevitra ‘zay ody, hitondra fitoniana.
Ho an’izay mijaly, lazoin’ny fahoriana.
Nataony ho toy ny kaka, sy fandrika hahavoa.
Ka dia nameno laka, ny avonavom-po.
Fa toa tsy naharary, am-po sy sain’ireo.
Ny antsoantso vonjy, toloko sy toreo.
‘Reo tena feno fatotra, miandry famahana.
Variana miady varotra, ny namana antenaina!
Dia ketraka aho namantatra, ‘zay mety ho antonantony.
Hay fon’ny olombelona no tena votoatiny.
Ka dia fitiavan-tena, tsy mahalala akory.
Nanampina ny sofina, tsy handre fanahy ory.
Fa miha mitombo vesatra, ’ty kotra eto an-doha.
Ny tànanao no indro, andrasanay hanafaka!
‘Reo namana hadino, hivoaka anaty lavaka.
NY MAMATONALINA 20/07/2010 @ 22H10 Fonjan’Antanimora.
38. “Vavaky ny Mpifatotra”
Ady marina no ety, R’Ilay Nahary Tomponay ô!
Raha tsy ho tsiny, mivilia, f’aza dia mandalo anay e!
Raha vao misokatra ny maso, mandraka andeha hatory.
Resabe sy tatasika, manetsika ny fo ho ory!
Tany maizina, maloto, no anoharana ny ety!
Zary toeram-pahafatesana sy fasana mangia.
32
Nefa Tompo misy ihany, ‘zay mandrotsaka tomany.
Tsy olon-doza ireo satria, miandrandra Anao hatrany!
Mila malina ety, fa misy namana hafahafa.
Vonona hitsoka sofina, ary koa hanontsam-bava.
Kendry tohana hambabo, hitaingenana kifafa.
Ka ny namana eo halavo, raha sendra basivava.
Ady marina no ety, fa misy saram-pahafahana.
Mivezika atsy sy ery, tombanana amin’izay ananana.
Fanompoana, asa mafy, no ho tambim-pahalalahana.
Zara asan’ny mpitantana, fa ziogain’iretsy namana.
Ady marina no ety, R’Ilay Nahary Tomponay ô…
Fiaraha-monin’olon-dia, no amparina aminay!
Ny mahery dia mahery, ka maneho ny fahefana.
Mampamoy fo ny very, fa manjaka ny hadalana.
Ady marina no ety, R’Ilay Nahary Tomponay ô!
Raha tsy ho tsiny mivilia e, f’aza dia mandalo anay!
NY MAMATONALINA 11/07/2010 @ 14H30 Fonjan’Antanimora.
tatasika : olona be resaka, manao matavy resaka.
mitsoka sofina : mpitati-dresaka, mpitati-bolana.
manontsam-bava : miampanga, mandaza.
mitaingina kifafa : manendrikendrika.
very : gadra mandrapahafaty.
39. “NANKAIZA”
Nankaiza ny olo-marina.
‘Lay tia ny tanindrazana.
Fa toro sy tarangana.
Izao ny Fihavanana.
Moa nisy ihany marina.
Ny avara-pianarana.
Toa lasa varo-boba.
33
Ty tany mba ho lova.
Aiza ny manan-tsaina.
No havela hitaraina.
Izato nosin-drazana.
Fa lasa baranahina.
Moa misy fotsy volo.
Nekena ho mpikolo.
Hanolo-pahendrena.
Ho soa ny firenena?
NY MAMATONALINA, 27/07/2010 @ 21H35, Fonjan’Antanimora.
34
Sombin-tantara
1992
40. DIA HANALOKA VE ?
Lasa ny sainy. Mitanondrika sy mitan-takolaka toy ny olona very fanahy
izy; eto anoloan’ireto antotan-taratasy miavovona sy misavoritaka ambony latabany.
Tsy tafatombina tamin’ny toerana mpisy azy ireo boky maro samihafa; fa nidina
nanampy trotraka teny ambony latabatra ihany koa. Toa ny vatany fotsiny no eo, fa
ny sainy amam-panihiny kosa, lasa lavitra nandao ny tenany. Na izany aza,
nampangain’ny endriny ihany ny zava-manjo azy, satria, tsinjo fa halohalofan-javamahatahotra ny fony, heniky ny fanahiana.
I Faniry io tsy tompon’ny tenany andro antoandrobenanahary io, rehefa
namadibadika takila tamin’ireo boky maro isan-karazany teo anoloany. Ary
nandinika ireo andalan-teny tamin’ireo taratasy samy hafa, nifamezivezy teo ambany
masony, ka nitondra ny sainy sy ny eritreriny hahatakatra sy haminany zava-dalina
mifamahofaho.
Tovolahy vao erontrerony tokoa i Faniry. Tsy tena Malagasy ranoray arapirazanana izy, satria, rainy dia frantsay hiringiriny, fa reniny kosa dia tera-tany
Gasikara ihany. Na izany aza anefa, toa tsy hita soritra amin’ny bikabikany akory
izay ra vahiny mikoriana aminy, fa malagasy fiteny, malagasy fihetsika tsotra izao.
Tsy mba nanindraindra ny fiavian’ny rainy izy, fa nankamamy sy nanome hasina
kosa, izay nipoiran’ny reniny. Izany indrindra no nahatonga azy hisafidy ny sampampianarana Malagasy teny amin’ny ambaratonga ambony (anjerimanontolo); hany ka,
na dia efa vita aza ny fianarany, dia tsy nitsahatra nikaroka momba ny riba sy ny
kolontsaina ary ny hanitra nentin-drazana izy.
Fa tamin’izany minitra lava nolalovany tsy naha tompon’ny tenany azy
izany, dia nisy nandondona tao am-baravarana. Taitra tampoka izy noho ny
fiverenan’ny sainy toy ny tselatra tao aminy, ka ela vao nahavaly hoe: “Mandrosoa!”
Hay i Jery sakaizany ihany no tao. Rehefa avy nifampiarahaba sy nifanatsafa izy
roalahy, dia zendana i Jery nahita ireto korontana manoloana azy, ka velompanontaniana mihitsy nanao hoe:
- Inona daholo r’ise ry Faniry, ireto savoritaka manoloana an’ise ireto? Fa dia
misy fikarohana ambony sy famakafakana enjana ataon’ise angaha, ka mifamotoana
35
eto ambony latabatra avokoa ireo antontan-taratasy, boky aman-gazety samihafa?”
Nahatokatony ny lohanysady namely izy fa:
- Marina ny faminanian’ise ry Jery. Zavatra lalina dia lalina no karohiko, ary
loza mananontanona no valiny.” Vao mainka talanjona i Jery ka hoy izy:
- Fa loza inona r’ise ‘ty a! ary avy aiza?
Niondrika izy, somary nilalao ny penina teny an-tanany ary nilaza fa:
- Te hamongotra ny rofy aho r’ise a! ary mitady hevitra hanakanana amin’ny
fomba rehetra ny aretina izay mitady hamely.” Sanganehana ihany i Jery, ary nilaza
fa :
- Tena mbola maizina tsy ahitako mangirana mihitsy izay tian’ise hambara
amiko.
Tamin’izay fotoana izay dia nibanjina an’i Jery sakaizany, sady naka toerana
tsara izy. Ary nanomboka nitantara ka naneho tamin’i Jery ny fanahiany.
- Ho zoviko amin’ise indray ve ry Jery ny fiavian’i Dada sy Neny ray amandreniko, ary, saro-dazaina indrindra ny firarazanako noho ny maha safiotra ahy. Na
izany aza, dia aleoko nifidy ka nandray ny fiavian’i Neny. Angamba, mba manan-jo
ny amin’izany ihany aho, noho ny ra Malagasy mikoriana ato anatiko. Ary tsy
nataoko ambanin-javatra izany, fa nomeko hasina ka maha te ho tia loatra.
Ankehitriny, anefa, dia safomoron’ny tahotra ny fo amam-panahiko, sao hanaloka,
dia lasa ilay maha Malagasy ahy.
- Hay ve izany fotsiny e!, hoy i Jery toa tsy rototra akory.
Tamin’izay anefa dia hendratra i Faniry. Natolony an’i Jery ireo gazety roa
vao avy novidiany, sady tafatsangana, ka hoy izy:
- Ha! Fotsiny izany amin’ise ry Jery an!? Amiko kosa, dia efa fambara loza
sahady Indro! Vakio mafy izay ambaran’ireo gazety roa samy hafa eo amin’ny pejy
voalohany ireo.
Dia rafitra i Jery namaky, sady nampiakatra ny feony: “Tsy hita hoavahana
intsony ny vahiny sy ny tompon-tanindrazana fa lasa vazaha indray izao ny
tany”;izany no voalazan’ny gazety voalohany r’ingahy Faniry, fa ny faharoa kosa dia
manambara fa: “hiverina indray, hono, ny fampianarana fahavazaha.”Somary
nivazivazy sady nitokelaka i Jery nanontany an’i Faniry:
36
- Fa inona izao no mila hampitresaka ny zanak’atidohan’ise amin’izany. Ary
tsy hitako rahateo anie izay maharatsy izany e!”
Tamin’izay fotoana izay dia nisento i Faniry, ka nilaza fa :
- tsy hanome tsiny an’ise aho ry Jery, satria, tsy fantatr’ise tokoa ny longoa
mitoto-bozaka afenin’izany zavatra izany. Raha ambarako an’ise fotsiny, fa ny zaza
Malagasy ankehitriny dia mila ho kivy any an-tsekoly any. Tsy hita izay teny hay
madio mangarangarana. Tsy Gasy, tsy vazaha, fa manalasala toa vozon’akoho tanora
avokoa. Tononina na soratana ny teny Malagasy, avo sasaka ny tsipelina na ny rafiteny diso. Vakina indray ny teny frantsay, azo isaina amin’ny rantsan-tanana ny
voambolana mba fantatra amin’ny takila iray. Nefa izao, dia katsahina indray ny
hampitomboana ny rofy, na dia mbola tsy niafana akory aza ny farasisa izay mbola
tomoetra. Dieny izao ry Jery dia esory ao an-tsain’ise ny fiheverana fa tsy tia ny
fandrosoana aho. Tiako ny fandrosoana, nefa tsy sitrako kosa raha latsa-danja
amin’izany ilay nananako tsy nahitako tsininy. Tiako ary mahafaly ahy ihany koa
raha tsy afangaron’ise ny hoe: mianatra teny frantsay, na teny vahiny hafa. Satria,
ilaina izany mba hahafahana mifampiresaka, na mifanakalo hevitra amin’ireny
vahiny ireny. Saingy tsy lalaiko loatra kosa ny mampianatra amin’ny teny frantsay,
satria, Malagasy ny taniko, Malagasy ny fireneko ,ary ireo mponina ao aminy. Ny
tiako hambara amin’ise amin’izany dia ny fanagasiana maty paika sy araka ny
tokony ho izy. Manan-karena amin’ny teny isika, saingy mbola tsy voatrandraka, sy
voafolaka izany, satria, efa donton’ny vary amin’anana ny tsirairay. Hany ka na dia
teny manana dika teny mazava tsara amin’ny teny Malagasy aza no tiana hambara,
dia satry foana hanonona izany amin’ny teny frantsay. Zary filamatra mihitsy e!
Raha mbola vonon-kanohy ny resany iny indrindra i Faniry, dia notapahin’i
Jery, ka hoy izy:
- eny e! reko izay ny ahiahin’ise ny momba ny fampianarana , fa mba
ahoana kosa indray àry no hanazavan’ise ny momba ity kolontsaina Malagasy ity?
- Tonga indrindra eo amin’ny loza tena mahatahotra isika r’ise, dia ny
kolontsaina vahiny sy ny fananiham-bohitra ataony.koa ampandrio tsara ny sofin’ise
tamoramoraina io ilazako azy. Satria, io no sehatra iray mety hamotika tarangana ny
tena mahamalagasy, ka hamafa toy ny tsy nisy ilay haren-tsaina sy mahafinaritra
nolovaintsika tamin’ireo razana nifandimby.
37
- Mba hitarihako ny sain’ise ry Jery, fa mihamanjavona ny mahamalagasy.
Dia andeha haka ohatra akaiky indrindra isika. Diniho tsara Iarivo sy ny manodidina
azy, ary ny mponina ao. Jereo raha toa mbola tavela ao ihany ilay toetra Malagasy.
Ary raha sendra ahitana izany toetra izany aza ao, vitsy dia vitsy sisa, ary tsy azo
lavina fa olona efa ela netezana izay, ary vato namelan-kafatra izany olona izany.
Nankaiza ilay teny zary filamatra fahiny , izay nananana rehareha tokoa sady feno
fahendrena, dia ilay hoe: “Tain’omby mivadika az atsy misy mpandray”. Nankaiza
ihany koa ny valintanana nifanaovana fahizay? Moa tsy izay mihetsika rehetra dia
vola avokoa? Ary ny mahonena indrinndraa, dia nankaiza ilay fihavanana izay
filamatry ny Malagasy? Moa tsy nitsimbadika va ny hevitr’ilay ohabolana malaza
fahiny hoe: “Aleo very tsikalakalam-bola, toy izay very tsikalakalam-pihavanana.”
Satria ankehitriny, dia misy sahy milaza mihitsy, fa ny vola tsy mampiavana, eny fa
na dia ny mpianaka sy ny mpivady iray trano aza. Sa izany r’ise no antsoina ihany
koa fa “FANDROSOANA”? Amiko r’ise, dia tsy haiko hambara intsony izany atao
ho “fandrosoana”; tena mifangaro voraka be ihany no ilazan’ireo mpandala anjambany azy…
…Santionany asehoko an’ise, ireo, fa mihamanaloka ny mahamalagasy.
Santionany hoy aho, satria, efa maro ihany koa no nanaloka tsy tratra. Tsoriko
amin’ise tsara, ry Jery, fa misy firenena tsy mba manary ny nentin-drazany, na dia
mampiasa ny an’ny vahiny aza. Nefa dia tena mandroso tokoa, na ara-toekarena
izany, na ara-pahalalana. Isika kosa jereo fa manao rapa-dango izay natobaky ny
sasany, ka tsy mandinika akory ny ho vokany ato afara. Izao fibosesehan’ny
kolontsaina vahiny eto amintsika izao, dia mitarika ny fanadinoana tsikelikely ireo
hanitra nentin-drazana. Ary rehefa ela ny ela, dia tsy hahatsiaro ny mahamalagasy
azy ny tsirairay, raha toa ka mbola mitohy tsy an-kijanona ihany ny fampidirana sy
ny fandraisana be fahatany irenykolontsaina avy any ivelany ireny. Averiko amin’ise
ihany anefa, ry Jery fa tsy hoe: tsy tia fandrosoana aho tsy akory. Tiako izy raha toa
ka randrana mendrika sy manendrika ahy. Ary tsy hamotika ilay fananana izay
nolovako tamin’ny razako. Kanto anie r’ise raha sendra mahita vehivavy Malagasy
mitafy lamba sy manao hogo tana ivoho na difisesy izany e! tsy ratsy akory ny fitafy
vahiny, saingy tokony mba am-pahamaontinana no anaovana azy ireny, na koa, araka
ny sokajin-taona mahamendrika ny hitondrana izany…
38
…Mbola te hanontany an’ise ihany aho. Moa nisy naharatsy azy ve ny
sekoly ambody fahitra fahiny, na koa, nampianatra lalan-diso ny ankizy ny tafasiry
amorom-patana fahizay, ka nanitarana ny sain’ireo tamin’ny alalan’ny angano, arira
mbamin’ny ankifidy? Ataoko fa tsy nisy ny nahadiso ireny r’ise, saingy ankehitriny,
dia mipetraka toa lamban’ny mpiasa izy ireny. Sao heverin’ise, fa tsy mena-mitaha
amin’ny hafa aza ireny haren-tsaintsika ireny. Zovy r’ise ireo vahiny ka tsy
hitolagaga raha mahita santionany amin’izy ireny fotsiny? Ka dia isika indray ve no
hanao ambanin-javatra izany; toy izay ambaran’ny mpihira, fa: “Toy ny fanaka eny
an-drova, tsy nisy nanombinana, nefa bobongolo.” Dia toy izany ny Malagasy. Toy
ny fanaka eny an-drova satria: tonta sy konka an-toerana eo fotsiny noho ny tsy
fisian’ny mpikarakara sy ny mpanolokolo azy; fa jamban’ny randram-bao ny
mponina ao.
Fa tamin’izay fotoana izay, dia toy ny nifanaraka izy roalahy ka niaranisento lalina. Na ny mpitantara, na ny itantarana. Avy eo dia niara-nitsiky indray, ka
hoy i Jery nanomboka resy lahatra: “lalina tokoa r’ise izany. Tsinjoko izao, fa tena
mandala sy mitandro ny mahamalagasy ary ny hanitra nentin-drazana ise ry Faniry.
Firifiry anefa izao ireo tanora tabian’ny tanindrazana toa antsika, no nidiran-doza
amin’ity fangalana tahaka an-jambany ireo kolontsaina vahiny ity. Ary tsy ireo ihany
no voa amin’izany, fa hatramin’ireo zandry zanaka mbamin’ny taranaka mifandimby
mihitsy.”
- Tiako ny mahamalagasy ny taniko sy ny mponina ao aminy, ry Jery, ary
tsy sitrako ho vasoka ireo hanitra feno fahendrena sy heni-pahalalana nananany.
Tamin’izay fotoana izay, dia naka ny poketrany tao am-paosin-tratrany izy,
ary nisarika baoritra kely tao, ka hoy izy: “Indro, inona ity r’ise? Dia nohomehy i
Jery sady nilaza fa
- Karapanondro r’ise iny a! ise ity koa dia tena manao izay hampihomehy
ahy eto.
Ary raha mbola tian’ise ny hanampiako fanazavana, dia iny no
hahafantarana ny mombamomba an’ise rehetra.”
Notapahin’i Faniry ny fanazavan’i Jery, fa
- marina izay voalazan’ise, nefa tsy ampy. Amiko ny karapanondro, dia
fameno hahafantarana fotsiny ihany. Fa ny tena hahalalana izay tena fiavian’ny olona
isam-pirenena tsirairay avy dia ny kolontsainy. Diniho tsara ny kolontsaina na ny
39
riban’ireo firenena samihafa, fa na dia tsy fantatra loatra aza izay firazanany, dia ho
fantatra ihany kosa, fa avy atsy avaratra, na vy atsy atsinanana no fiaviany, noho ny
fomba amam-panaony, na ny kolontsainy? Noho izany, ry Jery, raha sendra misy ny
fahapotehana, na ny fanjavonan’ireny haren-tsaina isam-pirenena ireny, dia ho
sarona miaraka amin’izay ihany koa ny fahafantarana ny firazanany sy ny mahaizy
azy. Izany r’ise no mahatonga ahy hanantitrantitra, fa; omeo hasina aloha ny an’ny
tena, izay vao mibitaka mandray ny an’ny hafa. Ny tsy voatahiry noho ny lovantsofina nifandimbiasana aza r’ise efa mahonena, ka mainka fa izay efa hita sy
voarakitra an-tsoratra indray no hadinoina.
Revo loatra izy roalahy ka tsy tsaroany akory ny fandrosoan’ny ora sy ny
fotoana, satria, efa dila ho indray mahamasa-bary ny mitatovovonana vao samy
taitra, ka hoy i Jery niholomay:
- handao an’ise aho ry Faniry, fa hay ka mbola misy fotoana hovonjeko
amin’ny roa ora.
- Maika ho aiza ise, ry Jery a! Avia aloha ampio aho handamina kely ity
biraoko ity, avy eo isika sy ise hiara-misakafo, fa ny ahy efa vita hatramin’ny
maraina. Noheveriko ho tratra aoriana tany ivelany tany aho mantsy.
- Oadray, izany indray ve r’ise ka holavina, sady izao koa ve aho
hahamasaka intsony”, hoy i Jery.”
Tsy ampy toy inona tokoa dia voalamina toy ny tsy teo ilay taratasy sy boky
nisavoritaka be teo.
Ny Mamatonalina. 12 Aogositra 1992. Ambatoroka.
40
41. BENANDRO
Benandro ve? Zazalahy kely manodidina ny valo ranonorana eo izy.
Malefadefa-pihetsika izay. Olioly tendro ny volony, baribary ny masony, ary mihodibola ny tavany. Izany izy raha sendra mitsiky; miseho ho azy ilay fandaingana
miafina amin’izato takolaka monamonany kely, ka mandravaka izato endrika toy ny
tinefy sy voafaritra.
Ankizy sakaizan’ny fahoriana izy izay. Tsy mba manaml-piahy, fa kely
mananotena. Na izany aza, tsy mahatsiaro izay mijaly sy miferotra aina akory.
Iny Analakely iny no vohitra fonenany, ary eny ambany lavarangana rehetra
eny no akany mba hisitrihan’ny lohany ny alina, ho fialana sasatra. Simenitra
fandiavan-tongotra toa rangolahy no solon-kidoro; rovi-gony sy voro-kitsay no
nandimby ny bodofotsy mafana firakotra. Izany anefa, tsy mahasakana akory izay
mety ho fahasambarana heveriny, satria, velona, ary afaka hivelona toy ny rehetra
izy.
Zazalahy faly sy mirana lalandava izy izay, afa-tsy, indraindray ka miserana
izay aloka kely izay. Dia indro izy, mitakoko mitan-dohalika tsy ahitam-bolana
mihitsy; hany ka, tavela hatramin’ny karama keliny. Io toetrany io indraindray no
nametahan’ny olona ny anarany ho “BENANDRO”, ka nanakosoka ilay hoe “Sary”,
anarany fahiny.
Tsy mahagaga raha ity asa ratsin-drafahoriana ity. Tsy an-kifidy; ka na
lehibe aza voa, fanina mandraingiraingy; mainka fa ity zaza fony vao tsy torantomany akory, satria, nahavanona azy ho somony tsy àry ambony, tsy àry ambany
sahady.
Tsy mahalala izay tena anarany izy, fa adino sy very tamin’ny hoe:
“SARY”, na “BENANDRO”. Ireo olom-bitsy mba mahalala ny tantarany no milaza
aminy fa; raha vao telo volana monja izy, dia nindaosin’ny fahafatesana rainy. Dia,
Rasendra reniny no sisa andrin’izy mianaka, ka nisolo ny asan-dRandria amin’ny
tarika posy, ary nanao izay mba tratran’ny ainy. Na izany aza, dia tsinjo eny ihany ny
maha herim-behivavy an-dRasendra, izay tsy mahefa inona akory. Mangony fotsiny,
ny zazakely tsy miala am-babena, ny posy anefa tsy maintsy tarihina; noho izany
indrindra dia vitsy ny olona mety manakarama azy.
41
Tsy nitehika ho herin-taona akory no nandehanan-dRandria, dia nanaraka ny
diany koa Rasendra noho ny rofy nahazo azy. Fa i Bena kosa, ireo sakaiza mba
niantra no nifandimby nandray azy.
Rehefa nifanolo toerana ny andro, sy ny volana ary ny taona, dia
nandrazona ny fahefatra ranonorana teo ho eo izy, noho ny fitahian’Ilay Mpahary.
Nanomboka teo ihany koa dia zary hadino ny fisiany,satria, samy revo mikaroka izay
mba harapaka isan’andro ireo mba mahafoy tena hikarakara azy. Hany ka,
tsindrotsindroka etsy, hatakataka eroa no hamenoany ny kibony hahafahany
mivelona. Fa raha vao enin-taona monja anefa izy dia nilaozany ireny fomba
fivelomana ireny, ka nikatroka namelon-tena tamin’ny irakiraka sy fitaomana entana
amin’izay. Dia toy izany hatrany hatrany.
Alakamisy ny andro, mivezivezy sy mifanitsa-kitro ny mpandafo sy ny
mpividy. Tsy mahagaga, satria, mamololona asaramanitra ny andro, sady akatoky ny
zoma rahateo, hany ka efa tafakatra mba hamonjy tsena ireo tantsaha mpamboly sy
mpiompy ary ny mpanao taozavatra monina lavitry ny tanàna. Mikaretsadretsaka eny
ihany koa ireo akom-baovao samihafa, ifanakalozan’ny olona. Fa ny tena nalaza
tamin’ity indray maka ity, dia ny momba izao faritra atsimo izao. Hoy ny atsy,
“mahonena lehiretsy ny mahita izany lalitra mitentina amin’ny endriky ry zareo
izany.”_namaly ny eroa: “izany eo ihany, fa ity vatana taolanina mitafy nofo no tena
tsy laitra_tsy mbola nahita maso izay atao hoe matotoa aho, fa marina raha misy
valaka amin’ireny angaha izany?”. Fa vaky vava kosa ilay anti-dahy iray izay.
Nanasampy ny lambany, no somary nikohokohoka sady niteny fa: “Tena loza! Loza
marina fa mbola tsy nisy toy ireny, rey anaka isany hatramin’izay nahagasy ity
tanintsika ity.
Fa i Benandro kosa, nitanaka vava fotsiny nandre izay lazain’ny olona.
Mbola tena maizina tanteraka aminy ity resaka faritra atsimo ity. Ny mahazatra ny
sofiny, sy fandreny matetika mantsy, dia ny vidim-piainana tsy mitsaha-mitombo; ny
resaka momba izao pôlitika pôlitika izao. Toy izany hatrany no vaovao
ifanakalozan’ny tsirairay isan-kerinandro: fa tamin’ity indray maka ity, dia tena
nahavaka an’i Bena. Tamin’izay indrindra, raha tsy voadona tsy nahy izy, tsy
nahatsiaro saina, satria, tena niantorovoka sy tafapetraka mihitsy. Nikakakakary
42
Naivo kely sy ny namany nahita izany, tsy lavitra teo; fa i Benandro kosa, nitsiky
sady nanezaka niarina. Avy eo dia nanaraka ireo namany izy.
Teny am-pandehanana teny, dia velona ihany ny resaka. Hoy ilay iray
vonona hitantara: “Tena “ôrera” mihitsy letsy izany a!”
- Fa inona letsy ry Naivo?”, hoy i Bena tsy naharitra.
- Fa izany resahin’ny olona izany foana letsy a! …
- Fa sinema ôrera tamin’ny tele indray angaha letsy izany”, hoy indray i
Benandro.
Tamin’izay indrindra, dia nohomehy fatratra izy rehetra, fa i Benandro kosa
nikarikarika maso foana teo. Nony farany namely i Levelo, fa :
- olona tsy mihinan-kanina any atsimo letsy izany a! Vokatr’izany tontolo
iainana sy toetrandro izany, hono. Ialahy anie tarihinay hijery tele, ary amin’ilay
varavaram-pitaratra ary tsy mety tsinona e! Izahay anefa, mba mahita izay lazain’ny
olona
- Hay ve!...” hoy i Benandro.
Dia nanohy ny diany indray izy ireo.
Tsy lavitra teo. Nahita mpivarotra gazety iray izy. Tazany tao tokoa ireo
sary mampiseho ny fahavoazan’ny faritra atsimo sy ny mponina any. Niherika
hanontany an-dry Naivo izy, nefa tsy hitany tao intsony ireo, satria, efa ela no dify
nandao azy. Izy irery no sisa nandinika foana teo. Namelovelo tao an’eritreriny ny
sary manoloana azy, ka hoy izy:
- Tena mbola sambatra aho ka!..., mbola sambatra aho raha miohatra
amin’izao
Tsikaritr’ilay mpivaro-boninkazo izany fihetsiny variana sy lasa saina izany,
ka hoy ilay io:
- E! inona ity mahasarivongana an’ialahy eo?!_ Benandro anie ny
anaran’ialahy fa tsy i Sary intsony e!.”
Dia hehy ranolava no nasetrin’ny mpivarotra rehetra nanodidina teo, fa i
Bena kosa…, taitra, avy eo nitsiky, dia lasa.
Hariva ihany ny andro, indro ilay sahafa volamena tsy mba miangatra, fa
nanomboka hanafina ny hazavany, ary hitondra ny hafanany, ka tsy ela taorian’izay,
dia rakotra haizina ny tany. Ary nandry ilay tanàna. Fa i Benandro kosa, iny lasa
43
nivikiviky andeha hanangona ireo entan-kely tao amin’ny fametrahany azy. Avy eo,
lasa namonjy ny toerana fandriany. Indro fa tazany eo sahady i Naivokely mpiaramandry aminy, mivonkina sady mangovitry ny hatsiaka.
- Fa angaha ialahy aty sahady? Izaho anefa nitady an’ialahy tany amin’ny
falehanareo isan-kariva.
- Mangatsiaka loatra letsy aho, sady sasatra loatra androany, ka aleoko tonga
dia natory, hoy i Naivo.
- Tsaratsara karama kosa angamba ialahy, ka reraka ko! …”, hoy i Bena,
sady nanamboamboatra ny toeram-pandriany, hifanakaiky indrindra amin’ny an’i
Naivo izy. Mbola nitohy ihany ny hovitrovitr’i Naivo, ka hoy izy:
- Manatona letsy aty hiara-hitafy ity gony ity, fa ilahay izany koa toa
mangovitra be.
Dia natory izy roalahy. Na izany aza, ny lohan’i Bena no nandry, fa ny sainy
kosa tsy navelan’ny feon’ny fieritreretana hangina manoloana ireo toe-javatra izay
hitan’ny masony sy ren’ny sofiny. Tsy naharitra intsony izy, ka
- Naivo a! Naivo a! Matory sahady angaha letsy ialahy?
- Efa te hatory aho letsy ry Bena a!
- Aza mbola matory aloha, fa andao hiresaka e!
- Sssh!... Resaka inona indray letsy izany a?
- Momba ilay faritra atsimo, ka i Naivo koa!...
- Eny tokoa letsy ry Bena.
Niarina mihitsy izy, Benandro kosa, namonjy nipetraka nanongilan-tsofina,
liana handre izay ambaran’i Naivokely.
Dia rafitra àry ny mpitantara nanambara izay hitany; dia ireo ankizy kely
nahavatra nitondra ny hany mba tahiriny ho an’ireo tra-boina any atsimo, nandritra
izany; dia tsy tsaroan’i Naivokely ntsony ilay hatsiaka namirifiry nampihovitrovitra
ny tenany teo iny, fa ny tanany foana no tsy mitsahatra manao fihetsika manaraka ny
vavany. Fa i bena kosa eroa mitakoko, sady mampandry sofina fatratra, toy ireny
mandre angano mahaliana ireny. Fa hoy i Bena kely toa maka toky ery:
- Fa vao androany ve letsy no nisy izany?
- Taorian’ny nifankahitantsika iny letsy a!
- Fa angaha koa letsy ny ankizy mba afaka mandray anjara amin’izany?
44
- Afaka mihitsy letsy a! afaka manome izay foy hono, hoy i Naivo.
- Hay ve letsy, ka misy izany koa e?!..., hoy i Bena, sady niverina tamin’ny
fandriany avy izy roalahy.
Ny nidarabohan’ny lohan’i Naivo no ela, dia renoka izy, fa i Bena kosa,
mivadika atsy, miorirana aroa, toa tsy nahazo tory mihitsy.
Vao somambisamby ratsy ny marainan’ny Zoma. Nanomboka nisomebika
sahady ireo mpivarotra sy mpiantsena. Indro koa i Benandro, fa efa nanomboka ny
handao ny toeram-patoriany sahady. Sorisorena kely izy, mbola didy ny masony, na
izany aza, hita soritra eny ihany ny fahavononany, dia ny fahavononana hiatrehana
ny anio indray. Zaza izy, ary tena zaza tokony mbola hianoka tanaty fiadanana, nefa,
nasandratry ny fivelomana ho lehibe tsy satry, satria, mitaky, eny mitaky amin’izay
harapaka isanandro ny vava sy ny kibo keliny. Toy ny fandrotrarana an-tanàna haolo
tokoa izy izao, ka mandimby ny anaran-dray tsy satry. Fa i Naivokely kosa, taitra
tamin’ny torimasony, raha nandre azy nikenonkenona, ka nanontany:
- Bena a! Fa ho aiza sahady letsy ialahy? Mbola maizina anie izany andro
izany e! _
Namaly i Benandro fa
- Tsy nahita tory aho letsy a! Matoria ihany ialahy aloha raha hatory; ka
rehefa mifoha ialahy, dia ampirimo any amin’ilay fametrahako azy iny gony iny, fa
izaho tonga dia handeha.
- Eny àry”, hoy i Naivo, sady namboatra ny lambany izy no niverina natory
indray.
Iny i Benandro nanavatsava tany anatin’ireo mpivarotra efa nikorataba, izay
nandry teo hatry ny alina, ka mamelatra entana vao mangiran-dratsy. Avy eo izy, dia
nihazo arabe; nomary nihazakazaka madinika, hamonjy paompy, araka ny efa
mahazatra azy isanandro. Vao tonga izy, dia nosasany ny tarehiny, ny tanany, ny
tongony. Nolemany mihitsy ny lohany. Navoakany tany am-paosiny ilay voro-kitsay
kely famahona, dia nofafany ny tarehiny sy ny sandriny, avy eo nisotro rano kely izy,
izay vao nametraka ilay voro-damba kely tamin’ny toerana fametrahany azy, ary
ndeha hikarama amin’izay. Mavitribitrika aok’izany.
Ela ny ela. Nandroso ihany ny fotoana, satria tokony ho indray mahamasabary sisa, dia ho mitataovovonana ny andro. Ny masoandro koa mamaky loha sola,
45
fa midanika manevokevoka ny hafanana. Toy ny tsy vanim-potoan-dririnina mihitsy.
Fa i Benandro kosa, maimaina sy reradreraka, satria, na dia sakafo kely ody
ambavafo aza tsy hitan’ny tsinainy akory. Afa-tsy ilay rano mangatsiaka anikeheo
angaha! _ Makina ny molony, mijohy mamonto ny tavany ny hatsembohana,
valalanina ity sainy kely mbola mariry. Hatramin’ny maraina izao, dia ny tenany
foana no mivezivzey atsy sy aroa mitady sy manontany karama, nefa hasasarana
foana no tambiny. Hanan’ny harerahana sy ny hafanana izy ka namonjy alokaloka
kely aloha, sady lasa an’eritreritra nanao hoe: “Angamba tsy mba hahavita izay
anjarako aho ka!....
Vao nipetraka kely izy, dia indro nisy vehivavy iray nilonjehitry ny entana.
Sady miloloha no mivimbina. Hitan’i Bena tokoa izany, nefa, tsy sahy nanatona izy.
Sao dia ho toy ilay teo indray hoy izy. Anikeheo tokoa mantsy, dia voatefak’ilay
tovovavy be lamaody izay izy, raha iny hanontany karama iny indrindra. Fanina
nitsiraingiraingy mihitsy, satria: ny kibo noana, ny vatana efa reraka, no indro indray
nahazo tefaka. Ka dia nanara-maso mangasihasy fotsiny no nataony.
Tsy mbola dify lavitra akory ilay ramatoa, dia napetrany ny entana, nitodika
nijery an’i Benandro izy, no nanofa Tanana azy. Toa, toy izay no nialany teo
amin’ny toerany, ka nanatona ilay ramatoa: ka hoy izy,
- Aterina ve ny entanao tompoko?
- Eny r’ise a!, nefa…,” hoy ilay ramatoa somary niahotra indray, ka tonga
dia notsenain’i Benandro hoe:
- Zakako io ka! …zakako io fa mba atataovy ahy fotsiny azafady
- Lehibe loatra anie ity sobika ity r’ilay kely e!
- Tsy maninona ka!..., hoy ihany i Bena niolomay nandray ny sobika sady
niandrandra nijery an-dramatoa toy ny miangavy fatratra mba hatatao, satria zara aza.
Eny fa na dia mbola tsy voaresaka akory aza izay ho karamany.
Ny mafy tokoa tsy mahaleo ny zoto. Ary ny fahalemena tsy mahalaitra ny
kiry, ka dia roso izy mianaka. Soa ihany, fa tsy lavitra teo intsony ny fitobian’ny
fiara mpitatitra, satria, efa nivily sy nivena fatratra i Benakely vao tody.
- Ohatrinona no homena an’ise?
- Izay homenao ahy tompoko, hoy i Benandro sady nisafosafo loha fotsiny
izy. Nisava ny poketrany ramatoa nefa:
46
Ôh!..., Tsy misy madinika afa-tsy ity ariary folo ity sisa r’ise, dia ahoana?
Tsy maninona ve?
Tsy maninona àry e! Hoy i Benandro, sady nisaotsaotra izy no nanao ampaosy ilay vola dia lasa.
Teny an-dalana dia faly ery izy, tetsy an-daniny kosa, sahirana ihany, satria
ariary folo no hany any an-tanana, ny faniriany anefa maro sampanana, ny
hanoanana mangony fotsiny. Tapaka ny hevitra, fa “ny ariary dimy aloha hividianako
mangahazo”, hoy izy, “ary ny ariary dimy ambiny, tonga dia harotsako mba ho
fanomezako ireo ankizy namako any atsimo. Nefa dia tsy ho azoko indray izany ilay
arendrina, na dia ariary dimy aza sisa ny volan’ilay mpivarotra aty amiko. Sssh!...
Tsy maninona, fa aleo aloha mandefitra iny e! Raha tsy mahita karama intsony aho
androany, rahampitso indray aho manarina, fa ity aloha tsy maintsy alefako izao
ankehitriny izao. Alohan’izany anefa, andeha hividy mangahazo aho aloha, nefa…
mba efa amin’ny firy àry izao?” Nanontany famantaranandro izy, ka efa amin’ny
iraika ambin’ny folo sy sasany. “Ôh!... tena tara aho marina, aleo mihitsy aloha
hatakalo ity vola ity, dia mandrotsaka ny ariary dimy any amin’ilay toerana lazain’i
Naivo aho, avy eo aho vao hividy mangahazo.” Vita ny fanakalozana ilay vola,
nihazakazaka namonjy ilay toerana nambaran’i Naivokely izy. Nony mby teo ambaravarana anefa, dia niahotra indray, rehefa avy nanopy maso ilay ariary dimy efa
maty an-tanana, ka hoy izy nieritreritra irery: “Dia handray ity volako ity ve izao
izy?... _ Tsy maninona, fa aleo andramana.” Hoy indray izy, sady niroso niditra
ihany.
Raha vao tafiditra i Benandro, dia saikatsaikatra sy vahobahotra teo
anivon’ity efitrano lehibe mahasondriana. Izay tokoa mantsy izy vao mba niditra
tamin’itony trano toy itony, satria, na dia ankizy lehibe teny Analakely aza izy, tsy
mba fomban’i Bena no mitsofotsofoka mangataka amin’itony trano be itony. Vao
mainka nampitombo ny tahotra tao anatiny ireto olona mifanitsa-kitro miraratra toa
tsy tehafin-dalitra, matetika izy no mandinika ny fitafian’ny tsirairay, ary mampitaha
izany amin’ny eny an-kodiny, hany ka mitakodinkodina sy matahotahotra aok’izany.
“Iza àry no hanontaniana, ary aiza no hatonina?”, hoy ny eritreriny. Sanganeha izy.
Fa tamin’izay indrindra:
- Bena a! ho aiza ialahy?”
47
Niherika izy; hay i Lemena sy ny reniny. Nanatona, sady nanontany izy, sao
mba fantatr’izy ireo izay handrotsahana ny vola ho an’ireo any atsimo.
Nitsatsaingoka i Lemena:
- Haingana ialahy, fa izahay izao, vao avy eo mihitsy, iry olona mifanitsy
amintsika anaty trano fitaratra iry”.
- Eny!-”, hoy ny reniny, mandehana faingana fa efa hirava izy izao”.
Mbola naka toky ihany izy, ka hoy izy:
- Dia raisiny avokoa ve izay homena, ry maman’i Lemena?
- Eny!... izay foy no homena.”
- Ka ny ahy anie ariary dimy fotsiny e!” hoy indray i Benandro.
- Tsy maninona! Hoy renin’i Lemena, fa na ny anay aza, dimampolo ariary
fotsiny nefa noraisiny ihany.
- Eny àry e!”, hoy izy, sady lasa izy.
Tsy tazan’ilay rangahy mpandray vola akory i Benandro, noho ny
hahavon’ny latabatra, ka olona iray niara-tonga taminy izay no nokitihiny, mba
hanampy azy, nefa:
- Mialà ialahy any, fa tsy manan-komena an’ialahy aho. Hoy ilay rangahy
nitrerona azy. Nangovitry ny tahotra izy, ka latsaka teny an-tanany ilay ariary dimy.
Niondrika nitsimpona ireo vola keliny izy, sady kendakenda niteny fa :
- Tsy hangataka aho, tompoko, fa mba indramiko ianao, hanome ilay
rangahy ao ity volako ity, fa tsy manana afa-tsy ireto aho, mba homeko ireo ankizy
mijaly any atsimo. Koa raha azonao atao, dia mba atolory azy ireto azafady.
Gaga ilay rangahy, fa ankizy tsy noheveriny ho inona akory no mahafoy ho
an’ireo ankizy namany ory sy mijaly toa azy. Teo anoloan’izany, dia menatra sy very
hevitra ilay rangahy, ka raha vao avy nanome ny volan’i Benandro ilay mpandray
vola izy, dia nampirina indray ireo volabeny tao anatin’ny poketrany, izay efa
nivoaka teo ambony latabatra, dia lasa niverina. Namolivoly tao an-tsainy ny hoe:
“Izy aza, kely sy mahantra fadiranovana iny nanome izay nananany rehetra, fa ny
ahy kosa…, ampahafirin’ny fananako ireto saika mba homeko ireto tra-boina ireto.
Menatra aho, menatra loatra an’iny zaza iny aho, tamin’izay efa nataoko taminy.”
Tamin’izay dia nahavatra niandry an’i Benandro teo am-baravarana izy, ka
nifompona taminy indray.
48
NY MAMATONALINA. Jona 1992. Ambatoroka.
42. NY TRAIKEFAN’I DADA
Mamirifiry mafy ny hatsiaka. Mahery fiantefa ny tafiotra, arahin’ny herika
hariva. Efa mitehika ho maizim-bavavilaly sahady ny fotoana. Mahalana sisa ahitana
mpandeha eny an-dalam-be.ririnina tokoa ny andro.
Fa ao anatin’ny trano iray tsy lavitra ny arabe kosa; tapa-dabozia kely efa madiva ho
lany no miezaka manazava ny efitrano feno fahanginana. Indro Ramatoa Ravao,
mitakoko eo anilan’Ifaralahy, izay tsy salama nandritra ny hateloana izay. Ifaravavy
etsy an-tongo-parafara, tsy mitsahatra ny mivezivezy ny masony, mandinika
mipitrapitra mijery an-jandriny sy Ravao reniny. Ary izy mianadahy zokiny kosa,
variana etsy am-baravarankely, valalanina miandry izay hiavian-drainy avy any ampiasana. Ka lahoina mamantatra an’i Dada amin’ireto mpandalo samihafa, tratry ny
haizi-mikirindro.
Rehefa ela ny ela, dia tonga ihany Randria. Mihovitrovitry ny hatsiaka ny tenany,
satria, lena fetsaky ny herika ny lobaka teny an-kodiny. Raha vao niditra izy, dia
navoakany malakyavy any am-paosiny ny labozia iray, ka nanoloany faingana ilay
tapany efa manomboka mamelon-tsetroka hamono tena iny. Fa tanatin’izany fotoana
izany kosa izy mianakavy kely samy niandrandra nijery an-drainy; toa manantena
vaovao avy aminy. Tsy naharitra i faravavy ka nanontany hoe:
-
Fa nahoana ho aho i Dada no toa tsy tonga akory tamin’ny antoandro e?!...
-
Eny tokoa Randria ô!, hoy Ravao nanohy ny fanontanian-janany vavy. Sady
mbola nampiany hoe: “ary nanao ahoana ihany ilay vola votadiavina mba
hividianantsika ny fanafodin’Ifaralahy?”
Nisarika seza iray ho eo anilan’Ifaralahy Randria, ary toa niandry segondra vitsy vao
namaly ny fanontanian’izy mianaka.
-
…Tsy nomen’ny mpampiasa anay fahazoanandro aho; fa be hono, ny asa,
sady ilaina maika, ka tsy azo ekena izany. Nambarany koa fa tsy misy hevitra ny
ampahan-karama kasaiko halaina, satria tsy ao ny tomponandraikitra ny amin’izany.
Fahanginana tanteraka no setrin’ny tenin-dRandria. Fa sento lalina nataon-dRavao
avy eo no nanafaingana ny ranomason’izy mirahavavy hikoriana moramora amin’ny
tavany. Ary i Ndrematoa zokiny indrindra kosa, mitanondrika tsy ahitan-teny noho
49
ny zava-misy. Randria etsy an-danin’izany sanganehana manoloana ny adin-tsain’ny
ankohonany, izay adim-panahy ihany koa; ka hoy indrindra izy nankahery ireto
zanany:
-
Anaka…, fa nahoana ianareo no kivy? Matokia, fa tsy ma intsy mahita
fanafody ho an’IIfaralahy isika; ary tsy maintsy ho sitrana ihany koa izy. Marina
ange izany lazaiko izany e! ary hadinonareo angaha ny fivavatsika isanandro mba
hahazoantsika hery, sady mampahery no mahamafy be an’i dada ihany koa? Sa tsy
izany moa, ry Fara?
Nitsiky izy telo mianadahy nahare izany teny farany toa fampihomehezana nationdrainy izany. Fa Randria kosa avy eo, nanatsika an-dRavao vadiny mba hihoatra ao
atsimom-patana, fa misy dinika vetivety, hono. Tsy nampoizin’izy telo mianadahy
izany, ka nibanjina maharitra an’Ifaralahy zandriny izy, avy eo nifampijery, toa
nifametra-panontaniana an’eritreritra hoe: “fa inona no anton’izao?” Tsy ela dia
niverina Ravao, fa Randria kosa tonga dia lasa nanohy ny halehany. Fantatry ny
reniny tsara ny ahiahin’izy telo mianadahy. Ka endrika novolena tsiky no noezahiny
handrava ny tebitebin-tsain’ireto menaky ny ainy. Na dia izany aza, dia tsy
nahasakana azy telo mianadahy tsy hanontany izany fanjavonan-drainy tampoka teo
izany; ka hoy ireo niara-niteny:
-
Neny ô! Fa nankaiza tampoka teo i Dada e?
-
Tsy voasakana izy anaka, fa nikiry nandeha ho eny amin’i Dadabenareo eny
an-dafiandrefana. Avy eny izy dia nilaza hanitsy avy hatrany any amin’ny toerampivarotam-panafody, raha mahazo vola any amin-draibenareo.
Fa Randria kosa, indro manavatsava tanaty haizin-kitroka. Toa tsy tsaroany akory ny
fifafin’ny herika omban’ny hatsiaka mamirifiry miantefa amin’ny tenany.
Mifamahofaho ao an-tsainy ny fanantenana sy ny hakiviana. Saingy nogiazany mafy
ny tenany tsy hampiharihary izany teo anoloan’ny vady aman-janany. Lasa lavitra ny
sainy. Toa tsy tompon’ny tenany izy indraindray, hany ka tafintohina, lavo amin’ny
tany vao tonga saina sady miteny mora. Sady mitsiky izy no vaky volana mora nilaza
fa hay moa mandeha anatin’ny haizina izy, ka tokony hitandrina tsara. Avy eo
nanezaka hiarina indray.
Vokatr’izany fahapotrahana matetika izany, dia rakotry ny fotaka ny fitafiany.
Efa dila tokony ho indray mahamasa-bary ny mamatonalina no tafaverina tao an-
50
tranony izy. Vantany vao nigadona teo am-baravarana Randria, dia izy efa-mianaka
manjokaiky manodidina ny farafara handrian’Ifaralahy no tazany. An-tenda ihany ny
ainy. Nifanaretsaka tao an-tsainy ny aloalom-paharatsiana isan-karazany.
Tsy nisy intsony ny resaka, fa ireo fanafody natosany teo am-pandriana no namely
ny fanontaniana rehetra tokony hipetraka aminy. Izy rahateo, mbola sempotra dia
sempotra ka tsy nahavolana mihitsy. Ndrematoa sy Ravao reniny kosa tsy
niandriandry fa nampiasa avy hatrany ny fanafody. Ary ny vavimatoa kosa,
nanangona ireo fitafiana hisoloan-drainy, rehefa avy naka ranomafana hidiovany. Na
dia vao roa ambin’ny folo sy efatra ambin’ny folo ranonorana tokoa aza mantsy izy
mianadahy zokiny ireo, dia tsy vaovao aminy izao, satria efa nozarin’izy mivady
handray andraikitra, na dia mbola zaza aza. Koa tsy ela akory dia kalamina ny
zavatra rehetra, ary efa nisasakalina vao nisakafo izy dimy mianaka. Rehefa avy
namahana ranon-tsosoa nasiana ronono sy tantely an’Ifaralahy, satria, izany no tiany.
Rehefa nifamadibadika tanatin’ny henemana ny ora sy ny fotoana, dia hita soritra ny
fahasalaman’Ifaralahy . tsaroana ho niazakazaka mihitsy aza izany, satria haingampiasa ny fanafody. Tapa-bolana taorian’izay dia nahazo fialan-tsasatra Randria, ary
nifanindry indrindra tamin’ny an’ny mpianatra izany.
Fa raha mbola nifafifafy nahangoly ny rivo-panala any ivelany any, indreo
kosa koranam-pianakaviana feno hafanana ny an-dRandria mianakavy kely,
hotronin’ireo zana-kavan’izy mivady tonga mandany ny fotoam-pialan-tsasatry ny
mpianatra ao aminy. Hehy re izao, korana re izao; ary na dia Ifaralahy izay saika
nahavery hevitra ny mpianakavy iny aza, toy ny tsy narary akory amin’izato
fiarahany mifaly havanja amin’ny ankizy rehetra. Fa tamin’izay indrindra vao sahy
nanontany an-drainy i Faravavy zanany nanao hoe:
-
Fa inona ho aho no nanjo an’i Dada tamin’ilay feno fotaka be, raha avy
nividy fanafody ho an’Ifaralahy e?
Raha mbola tsy voavaly akory ny fanontaniana, dia fihomehezana be no nasetrin’izy
rehetra izany, ka nony avy eo vao hoy Randria:
-
Tsy naharitra ny sasany, liana hahalala. Ka nohazavain-dRandria fa ny olana
mitady hampahory ny fianakaviana izany haizina izany.
51
Dia amin’ny fomba ahoana anefa no handresena azy, hoy izy rehetra nitsatsaingona,
ka novalian-dRandria hoe:
-
Amin’ny traikefa anaka. Dia ireo traikefa mitady mandrakariva izay hahasoa
sy hiadanan’ny ankohonany.
-
Dia tokony hanana izany traikefa tahaka an’i Dada izany avokoa izany ny
Dada rehetra?!, hoy i Ndrematoa naka toky fatratra tamin-drainy, ka nohamafisindRandria fa
-
Tokony sady adidin’ny loham-pianakaviana rehetra eo anoloan’ny tany sy ny
lanitra ny mampivelatra ny traikefa tsara izay ananany. Mba hampirindra ny
fiainan’ny ankohonany. Fa raha tsy izany, dia diso eo anatrehan’Andriamanitra izy.
43.
RAFIANARANA
Ampianaro mba hionona ny foko
Re ry Tompo
Aza avela hankahala fa izany
No toetra adala
Koa iriako mba homena fahendrena
Tsy terena
Hahazoako mba handrafitra ny diako
Tsy hidika.
Ampianaro hoy aho, ry Tompo ‘zany vava
Tsy hidradra
Ka haneho ny vosi-dratsy ho an’ny namana
Tsy satry
Mahatonga hifantsiana fiandaniana
Faharatsiana
‘Zay hanetry ‘rony toetra volamena
Ka nohosena.
52
Ampianaro mba ho tsara re sy saina
Tsy hitsara
‘Zay hametraka ny hevitra mialoha
Fa mahalala
Koa mba satriko sy tiako raha ny toetranao
Iriko.
Ny Mamatonalina. Febroary 1997. Amparibe (Mahamasina)
44.
“ Embona ”
Ry havoana tomandavana
Eto an-trano fivavahana
Mahasondriana iretsy rafitra
‘Zay mampiavaka an’Iarivo
Mandravaka ny Tendrombohitra
Trano tsara an’arivo
Atsy ambany atsimo izao
Ao no misy ‘lay tanàna
Ny ankohonako no ao
Ankadimbahoaka mahatamana
Ny lohasaha ato atsinanana
No vinaniako anaty lavaka
Fa ao no monina ‘lay namana
Tsy mitsaha-mitondra am-bavaka
‘Lay havoana tomandavana
Sakaiza tiana sy ny havana.
NY MAMATONALINA 02/06/2010 @ 12H30 Fonjan’Antanimora
53
45.
“LOZOKA !”
Izaho ve no adala sy foka indrindra amin’ny olona an-tany ?
Na tapitra ohatra sy fara hidy amin’ny ratsy mavany ?
Ka dia nohenjehina sy nofofoina ka nampahoriana !
Natao hiara-mandry amin’ny kongo-manaikitra hampijaliana …
Dia lampihazo toa fandiavan-tongotra solon-kidoro.
Sy efitra kizo, anabosesehana olona am-polo .
Manginy fotsiny, ny eso mahalana ivelany ery!
Manindry ny lavo, tsy afa-manohitra anaty gadra vy .
Toa sarotra loatra, ny zava-tinendry, hombako ry Ray.
Ny zava-tsy efa, ho hitako akory, natao taminay.
Kanefa matoky, f’Ianao tsy mangina amin’izao loza izao.
Manangona kosa , ny fitalahoan’ireo zanakao !
NY MAMATONALINA 06/06/2010 @ 13H50 Fonjan’Antanimora
46.
ALOKA NY FIAINANA
Manjeninjeny foana
Ny fiainan-janak’olona
Tataova-masoandro
Ka !..., na mamiratra aza
Mazava takon’ila
Toa aloka niserana
Ka ts’hita hamaharana
Tsy azo hifaharana
Fa mielina dia lasa
Ka tsisy fahatsiarovana
Sy mari-pandalovana
(Fa !...) tandindona niserana.
54
Fa toy ny nofy ihany
Tandindona mavàny
‘Ty fiainana eto an-tany
Mitsiry anio ka misy
Ampitso anefa indrisy
Tsy tana fa nidify .
O !...’Ty fiainan-janak’olona
Toa nofy sy tandindona
Tsy azo hamaharana
Fa aloka miserana .
Ny Mamatonalina. Asabotsy 18 septambra 1999 à 10H 10 mn pm. Ankadimbahoaka.

ny hafatra sy fanabeazana ampitain `ny mamatonalina ao amin `ny

Transcription

Documents pareils

Télecharger au format

RAVELOHERINIAINA Fety Riantsoa CAPEN BOKY II n° 304