docRAVELOHERINIAINA Fety Riantsoa CAPEN BOKY II n° 304
download 
Plainte Transcription
RAVELOHERINIAINA Fety Riantsoa CAPEN BOKY II n° 304
UNIVERSITE D’ANTANANARIVO ECOLE NORMALE SUPERIEURE ---------------------------------------- C.E.R LETTRES MALAGASY ------------------ MEMOIRE POUR L’OBTENTION DE CAPEN Présenté par : RAVELOHERINIAINA Fety Riantsoa Ny « AFO » LAFIKA TOKANA AO AMIN’NY TONONKALONTONONKALON-DRANJATOHERY HARILALA BOKY II DIRECTEUR DE MEMOIRE : Rtoa RAHARIMANGA Fidèle Maître de conférences 21 SEPTEMBRE 2005 FANOROAM-PEJY TENY FAMPIDIRANA........................................................................................ 1 FIZARANA VOALOHANY : NY MOMBAMOMBA AN-DRANJATOHERY HARILALA ........................................................................................................... 7 TOKO 1 : NY MPANORATRA ........................................................................ 7 1.1. RANJATOHERY HARILALA OLON-TSOTRA ................................. 7 1.1.1. Ireo loharano nipoirany ................................................................... 7 1.1.2. Ireo iray tampo aminy ..................................................................... 7 1.1.3. Ny zava-niseho teo amin’ny fiainany ............................................. 7 1.2. IREO FANABEAZANA AZONY ......................................................... 9 1.2.1. Teo amin’ny ankohonana ................................................................ 9 1.2.2. Tany an-tsekoly............................................................................... 9 1.2.3. Teo amin’ny sehatry ny finoana.................................................... 10 1.2.4. Teo amin’ny fiarahamonina .......................................................... 11 1.3. NY FIATREHANY NY FIAINANA ................................................... 11 1.3.1. Anaty tokantrano ........................................................................... 11 1.3.2. Ny asa aman-draharahany ............................................................. 13 1.3.3. Eo anivon’ny fokontany................................................................ 14 1.3.4. Eo anivon’ny fiangonana .............................................................. 14 TOKO 2 : RANJATOHERY HARILALA SY NY TONTOLON’NY SORATRA .......................................................................................................................... 16 2.1. Ny loharano nipoiran’ny fahaiza-manoratra ......................................... 16 2.2. Ireo solon’anarana nisalorany ............................................................... 16 2.3. Ireo asa soratra novokariny sy ny sehatra ahitana azy ireo................... 17 2.4. Ny fomba fanoratry RANJATOHERY HARILALA ........................... 20 TOKO 3 : NY KOLONTSAINY AMAM-PIALAM-BOLINY....................... 21 3.1. Ireo mpanan-talenta tiany ..................................................................... 21 3.1.1. Ny mpanoratra Malagasy .............................................................. 21 3.1.2. Ireo mpanoratra vahiny ................................................................. 21 3.1.3. Ireo mpanoratra nifanerasera taminy ............................................ 21 3.2. Ny fikambanana nisy an-dRANJATOHERY HARILALA.................. 22 3.3. Ny fialam-boliny sy fanalany andro ..................................................... 23 3.4. Ny fitaizan-tsaina ataony ...................................................................... 24 FIZARANA FAHAROA : NY “AFO” LAFIKA TOKANA AO AMIN’NY TONONKALON-DRANJATOHERY HARILALA ........................................ 25 TOKO 1 : NY ILAZANA FA “AFO” NO LAFIKA TOKANA ..................... 28 1.1. Ireo fotoana mahakasika sy ilana ny “afo” ........................................... 28 1.2. Ireo toerana ahitana ny “afo” ................................................................ 29 1.3. Ireo teny hoenti-milaza “afo”................................................................ 30 1.4. Ireo zava-boahary mitarehina “afo”...................................................... 31 1.5. Ireo vokatry ny fisiana “afo”................................................................. 32 1.6. Ireo teny hafa manodidina ny “afo”...................................................... 33 TOKO 2 : NY LAFIKA TOKANA SY NY TARA-KEVITRA VOIZIN’ NY MPANORATRA .................................................................... 35 2.1. Ny fitiavana araka an-dRANJATOHERY HARILALA ...................... 35 2.1.1. Ny fitiavan’olon-droa.................................................................... 35 2.1.2. Ny fitiavan-tanindrazana ............................................................... 41 2.2. Ny poeta ................................................................................................ 45 2.2.1. Ny anjara asan’ny poeta ................................................................ 45 2.2.2. Ny aingam-panahy araka ny asa sorany........................................ 46 2.2.3. Ny fiovana andrasana eo amin’ny literatiora ................................ 48 2.3. Ny fiainana............................................................................................ 49 2.3.1. Ny fiainana ankapobeny................................................................ 49 2.3.2. Ny alina sy ny maraina.................................................................. 52 2.3.3. Ny fanantenana.............................................................................. 54 2.3.4. Ny fiainam-pirenena...................................................................... 56 TOKO 3 : RANJATOHERY HARILALA SY NY LAFIKA TOKANA ........ 60 3.1. Ny fifandraisan’ny teny mateti-piherina sy ny zava-nitranga............... 61 3.2. Ny afo sy ny endrika ivelan’ny tononkalo ............................................ 61 3.3. Ny lafika tokana “afo” sy ny fahatanorana ........................................... 62 FIZARANA FAHATELO : NY MAHA-KANTO NY ASA NOVOKARINDRANJATOHERY HARILALA....................................................................... 65 TOKO 1 : IREO FOMBA NENTIN’NY MPANORATRA ISARIHANA NY MPAMAKY ........................................................................... 66 1.1. Ny toetran’ny lohateny fahita amin’ny tononkalony. ........................... 68 1.1.1. Ny lohateny fohy........................................................................... 68 1.1.2. Ny lohateny andian-teny ............................................................... 69 1.1.3. Ny manana endrika fehezanteny ................................................. 70 1.1.4. Ny tsy misy lohateny..................................................................... 71 1.2. Ny fanehoan’ny mpanoratra ny andalana ............................................ 72 1.2.1. Ny isan’ny andalana anaty andininy ............................................. 72 1.2.2. Ny vanin-teny................................................................................ 77 1.2.3. Ny rima.......................................................................................... 79 1.3. Ny endriky ny tononkalo ety ivelany.................................................... 86 1.3.1. Endrika tsotra ................................................................................ 86 1.3.2. Endrika miaingitra......................................................................... 87 TOKO 2 : IREO SARIN-TENY HITA AO AMIN’NY ASA SORATRA ...... 93 2.1. Ireo sarin-teny maneho tamberin-javatra ............................................. 93 2.1.1. “Ny anaphore”............................................................................... 93 2.1.2. Ny “anadiplose” .......................................................................... 102 2.1.3. Ny “épiphore” ............................................................................. 103 2.1.4. Ny “épanode” .............................................................................. 105 2.1.5. Ny “allitération” ......................................................................... 106 2.2. Ireo sarintany hafa............................................................................... 106 2.2.1. Ny filazan-javatra manao ambaratonga ...................................... 106 2.2.2. Ny “anacoluthe” .......................................................................... 107 TOKO 3 : RANJATOHERY HARILALA POETA....................................... 109 3.1. Poeta filôzôfa ...................................................................................... 109 3.1.1. Poeta mizaha ny amin’ny olombelona sy ny fiafarany ............... 109 3.1.2. Poeta manaraka ny firehana ideôlôjia ........................................ 110 3.1.3. Poeta môralista ............................................................................ 111 3.2. Poeta manoratra ny endriky ny fiainana feno fanantenana ................ 113 TENY FAMARANANA............................................................................. 114-115 Izao asa izao no tontosa dia teo Andriamanitra, nanome ny fahasalamana sy ny tanjaka ary ny herin-tsaina hoenti-miasa. Koa atolotra Azy ny saotra sy dera ary ny voninahitra mandrakizay. Isaoranay manokana eto ihany koa ianao Andriamatoa Filoha, nanaiky sy nanoina ny antsonay hanatontosa izao asa izao. Eo ianao Andriamatoa mpitsara izay toloranay ny fankasitrahana, noho ny fandavan-tenanao nanaiky ny hitsara sy hanitsy ny asa fikarohana nataonay. Omenay ny fankatelemana tanteraka Ramatoa RAHARIMANGA Fidèle izay nitantana sy nitarika anay mandritra ny asa. Nanao ny ainao tsy ho zavatra tokoa ianao tamin’izany. Misaotra indrindra tompoko. « Ny hazo, hono, no vanon-ko lakana, ny tany naniriany no tsara ». Tsy hay ny tsy hisaotra ireo mpampianatra nanabe sy namolavola anay nandritra ny dimy taona nianaranay teto. Ireo mpiara-mianatra andiany “FANASINA”, izay nanohana sy nampahery hatrany, ka nahatanterahanay izao asa izao. Tsy hadinoina RANJATOHERY Harilala sy ny fianakaviany izay, “vy nahitana sy angady nananana”. Fisaorana sy fankatelemana indrindra no atolotray satria izao asa izao no tontosa an-tsakany sy andavany, dia noho ny fanekenao ny hanadihadiana ny tononkalonao. Isaorako manokana ANDRIAMANANTENA Lucien Harivelo, izay tsy nikely soroka na tamin’ny lafiny inona na inona mba hanohanana anay tamin’ny fianarana ka nahatonga anay toa izao. Farany, misaotra eram-po eran-tsaina ireo ray aman-dreny, zoky sy zandry ary ireo havana aman-tsakaiza nanohana anay ara-kevitra sy ny nenti-nanana tamin’ity asa fikarohana ity. Fisaorana, fankatelemana indrindra tompokolahy sy tompokovavy no atolotray anareo “Sitraka hoenti-matory izao ka hovaliana raha mahatsiaro. Rtoa RAVELOHERINIAINA Fety Riantsoa Antananarivo faha 21 septambra 2005 1 0. NY TENY FAMPIDIRANA Izay rehetra natomboka, hono, tokony ho faranana hatrany. Ho famitana ny fianarana eto amin’ny sekoly fanomanana ho mpampianatra (E.N.S.) , hahazoana ny mari-pahaizana “Certificat d’Aptitude Pédagogique de l’Ecole Normale” (CAPEN), dia misy ny asa fikarohana tsy maintsy ataon’ny mpianatra tsirairay avy. Tsy tetika entina hahazoana diplaoma fotsiny anefa no hanaovanay izao, fa entinay kosa anehoana ny maha mpikaroka anay, ary hahafahanay mampita izany amin’ny manodidina, indrindra indrindra ny tontolon’ny fanabeazana. 0.1. Ny sehatra irotsahana Sehatra efatra lehibe no azo irotsahana hanatanterahana ny asa fikarohana ato amin’ny sampana teny malagasy: ny riba, ny haiteny, ny tetika enti-mampianatra (Didactique) ary ny literatiora. Niantefa tamin’ity farany ny safidinay, noho izy nanavanana anay kokoa. Izany tsy midika fa natao tsinontsinona ireo zana-taranja hafa. Mifameno avokoa izy ireo. Eo ihany koa ny fahatsapana fa loharanom-pahalalana miboiboika no tovozina ao anatin’io sampam-pikarohana io. Mamolavola ny maha-olona sy mitaiza ny tsirairay ho afaka miara-miaina anaty fiarahamonina koa ny literatiora. Koa tsara raha halalinina izany fahendrena kotrehiny izany. Mbola mizara ho sampana maro indray anefa ny literatiora. Ireto avy izy ireo: sombintantara, tantara foronina, tantara tsangana na teatra ary ny tononkalo. Ity farany no niantefan’ny eritreritra. Tsinjo ho misongadina kokoa mantsy io sehatra io eo amin’ny fanehoan-kevitra amin’ny teny fohy kokoa, raha mitaha amin’ireo sehatra hafa, araka ny filazan-dRANJA ZANAMIHOATRA manao hoe : “Izay hita ho mampavesa-danja indrindra ny tononkiran’ny poeta mihoatra noho ny lahateny tsotra dia noho izy mahaseho zava-maro amin’ny fomba mifintina: toa horonan-tsary mivaha ny nahiny ao an-tsaina…, toa vavahady mampanarangarana ny ao anaty vohitra mimanda…”(1) (1) (Z) RANDJA (Pseudo) Vainafo tononkira, librairie, Ambozontany Fianarantsoa 1969, tak 7 - 8 2 Ary farany, mby an-tsainay ny mahamarin-tombina ilay fitenenana manao hoe : “be ny vokatra fa ny mpijinja no vitsy”. Mitombo isa mantsy ireo mpanoratra sy poeta eto amin’ny firenentsika. Ao ireo efa tafiditra ao anatin’ny vondron’ny mpanoratra, misy koa ireo mbola any ambany ravinkazo rehetra any. Maha te hanontany tena hoe firy amin’ireny moa no efa voatrandraka ny asany ? Ho an’ny firenen-kafa toa an’i Frantsa , angonina ao anaty boky iray araka ny taonjato nodiavina ireo sanganasan’ny mpanoratra : Lagarde et Michard . Ireo raha atambatra no nanosika anay hirotsaka hikaroka ny mikasika ny literatiora. Fa inona àry no antony nisafidiananay ny mpanoratra. 0.2. Ny anton’ny safidy RANJATOHERY Harilala sy ny “afo” lafika tokana ao amin’ny asa sorany no hovelabelarina mandritra izao asa izao. Mpanoratra mbola velona izy ary tsy mbola nisy nanao fikarohana mikasika azy. Ny fahitanay ny asasorany maro tao amin’ny Fandrirobola(2) no nahasarika anay bebe kokoa handalina azy. Hoy mantsy I SARTRE : “Ny asa soratra toy ny tandrimo ka raha toa ka tsy ampandihizina, tsy afa-mandeha. Raha toa tsy izany dia mipetra-potsiny”(3) Raisinay ho anjara biriky ny hanohina ny hafa sy hamelabelatra aminy ny momba ity mpanoratra ity, ny amin’izay mampiavaka azy. Ny nanompananay izany dia ny fijerena ny “afo lafika tokana ao amin’ny tononkalon-dRanjatohery Harilala. Maro ireo tombontsoa azo eo am-pitrandrahana ny tononkalon’ity poeta ity. Manana anjara goavana eo amin’ny fiaraha-monina mantsy ny poeta. Asany ny mampita hafatra sy manitsy ireo madilana mila hotentenina eo amin’ny firenena. Araka ny nanambaran’i SARTRE ihany manao hoe : “Miteny amin’ny mpiarabelona aminy ny mpanoratra”(4). Koa rehefa nomen-dRANJATOHERY Harilala ireo asa sorany hiasanay dia io lohahevitra io no nibahana tao an-tsainay. Inona kosa àry no kendrena amin’ity asa fikarohana ity ? (2) FANDRIROBOLA : Boky nosoratan-dRanjatohery Harilala. Nahazo ny loka voalohany tamin’ny fifaninanana ny fahazato taonan’ny Avana Ramanantoanina. (3) (J.P) SARTRE : Qu’est ce que la littérature ? Ed. Gallimard, Paris 1948, p 52. “L’objet littéraire est une étrange toupie qui n’existe qu’en mouvement ». (4) (J.P.) SARTRE, op cit, p 88, « L’écrivain parle à ses contemporains ». 3 0.3. Ny zava-kendrena Kendrenay indrindra ny hanabeazam-boho ny tenin-drazantsika amin’ny alalan’ity asanay ity. Tsy hihambo hahavita azy manontolo anefa izahay fa ampahany amin’ireny ihany ho aroso. Araka ny filazan-dRAVELOJAONA : “fotografin’ny fiainana ny literatiora”(5) , ao no anehoanay ireo zava-misy eo amin’ny fiaraha-monina araka ny fahitan’ny mpanoratra azy. Kasainay ho vatsy entina eo amin’ny sehatry ny fampianarana rahatrizay ny fikarohana. Koa tsy hataonay “horirika Ambohimanambola” akory izany, fa irinay indrindra ny hizara azy ho an’ireo namanay mila izany. Izany no atao dia mba hanampiana ny tahirin-kevitra hoenti-miasa. 0.4. Ireo olana : “Fotsim-bary tsy ilaozan’akotry”, hoy ny fitenenana. Ny asa ihany koa tsy ilaozan’olana. Maro ireo zava-nanahirana teo am-panatontosana izao asa fikarohana izao. Tao ny hamaroan’ireo sanganasan-dRanjatohery Harilala tsy mbola nivoaka ho boky ka nokarohina tetsy sy teroa, izay vao nadika indray. Fotoana maro no lany nanaovana izany. Teo ihany koa ny fahateren’ny fotoana, nisy anefa ny fotoana tsy maintsy izahana ireo tahirin-kevitra hoenti-manohana ny asa tany amin’ny trano famakiamboky. Vitsy anefa izy ireny ka mazàna no mitondra tanam-polo mody izahay satria mbola an-tanan’ny hafa izany. Am-perin’asa ny mpanoratra nandritra ny nanaovanay ny fanadihadiana. Mila fotoana anefa, hifanakalozan-kevitra sy itafatafana mba tsy handehanana an-jambany teo am-panatontosana ny asa. Somary nanahirana araka izany ny fijerena ny fotoana ihaonana. (5) RAVELOJAONA, « Literatiora », Mpanolotsaina n°19, 1908. 4 0.5. Ireo lalan-tsaina harahina amin’ity fikarohana ity Fandinihana siantifika no atao ao anatin’ity asa ity. Noho izany, misy lalantsaina arahina. Maro ireo haitsikera azo atao. Isan’ireo ny mifototra amin’ny haitsikera ara-tantara, ara-drafitra ary ny ara-para-hatoka. Ny lalan-tsaina horaisinay dia ny haitsikera ara-para-hatoka handinihana ny “afo” ao amin’ny tononkalon-dRanjatohery Harilala. Ny haitsikera nentin’i WEBER(6) izay milaza fa : “Ny lahatsoratra nataon’ny mpanoratra dia tsy hafa fa dindon’ny lafika tokana avokoa”, sy ny fomba fahitan’i BACHELARD azy ao amin’ny : Psychanalyse de feu ny momba izany “afo” izany. “Tsy misy lalan-tsikera tokana ahazoana mandinika asa soratra amin’ny lafiny rehetra. Petra-kevitra samihafa no hiaingan’ny mpahaitsikera araka izay lafy kendreny havoitra”(7).Noho izany, hampiarahinay amin’ny haitsikera nataon’ny mpandinika hafa toa an-dry SIMEON RAJAONA izany. Mba handinihana ny fomba fanehoan’ny mpanoratra ny kanto ao amin’ny asa sorany araka ny zava-kanto vita amin’ny teny. 0.6. Ny fetran’ny asa Noho ny fahateren’ny fotoana dia voafetra ihany ny asa fikarohana hataonay. Maro ireo karazana literatiora nosoratan’izany lehilahy izany no mbola mipetrapotsiny. Koa na dia ao amin’ny tononkalo aza, dia izay mahakasika ny lohahevitra hiasanay ihany no noraisinay. Azo atao araka izany ny mandalina sehatra hafa ao anatin’izany. Vavaasa ihany izao ataonay izao fa mirary izahay ny hanohizan’ireo zandry ao aoriana ny asa hatombokay. 0.7. Ny drafitry ny asa Hotsinjarainay telo ny asanay: - Ao amin’ny fizarana voalohany no ampahalalanay ny mikasika andRANJATOHERY HARILALA. Asehonay amin’izany ny maha-olon-tsotra azy ary izy eo amin’ny sehatry ny literatiora. (6) (JP) WEBER, Genèse de l’œuvre poétique, Librairie Gallimard, Paris 1960, p 19 : « Tous es textes (…) considérés comme des symboles, des analoga ». (7) (BDS) RANARISON, Aingam-pivoarana, laharana manokana, Antananarivo 1979, tak 71. 5 - Hiompana amin’ny “afo” lafika tokana kosa ny fizarana faharoa. Ao no anoloranay ny azo ilazana fa “afo” no lafika tokana ao amin’ny tononkalony. Ireo tarakevitra voizin’ny mpanoratra no anohizana izany. Ary hojerena ny ifandraisan-dRANJATOHERY Harilala sy io lafika tokana io. - Any am-pamaranana no hamelabelaranay izay maha-kanto ny tononkalon’ity mpanoratra ity. 6 Ireo fanafohezan-teny ho tazana mandritra ny fanadihadiana : R.H. : Ranjatohery Harilala tak : takila Ed : Edition Imp : Imprimerie TNK : Tononkalo V.A. : Vondrona Ambara NY FIZARANA VOALOHANY MOMBAMOMBA AN-DRANJATOHERY HARILALA 7 Toko voalohany : Ranjatohery Harilala amin’ny maha-olon-tsotra azy 1.1. R.H. olon-tsotra : Eo amin’ny sehatry ny fanoratana no ahalalana ny anarana : RANJATOHERY Harilala. Toy ny olona rehetra anefa, dia manana ny maha-izy azy izy. Izany no andeha hovelabelarina etoana. 1.1.1. Ireo loharano niporany RAZANAKOLONA Marcel sy RAHELIARINORO Juliette no ray amandrenin-dRANJATOHERY Harilala Andrianotahina. Tao Befelatanana izy no teraka ny alatsinainy 17 septambra 1962. 1.1.2. Ireo iray tampo aminy: Telo mianadahy izy ireo no iray tampo. Vavimatoany : RAVOAHANGINIRINA Elimizaka Vololoniaina Domoinaharisoa. Nanaraka azy avy eo i BARIZAKA Andrianomenjanahary ary R.H no faralahy. Na ny anabaviny na izy roalahy zandriny dia samy tsy nitondra ny anarandrainy na ny anaran-dreniny. Safidin’ireo ray aman-dreniny izany. Amin’izay rehefa rahatrizay lehibe izy ireo dia ho mora hahaleo tena satria, manana ny maha-izy azy manokana, tsy itovizany amin’ireo masoandro amam-bolany. Ao Mandrosoa Ilafy no monina ry R.H. sy ny fianakaviany mandraka ankehitriny. 1.1.3. Ny zava-niseho teo amin’ny fiainany Ny alahady 10 Jolay 1983, lasa any amin’ny varotsy mifody ny renin-dR.H. Lasa ilay kitapo nifonosana. Maty ilay reny mpanambitamby. “Nifamatotra am-po loatra izahay mianaka” hoy izy, noho ny maha-faralahy azy. Hany ka nahatsiaro ho nanana fahabangana lehibe ny fiainany. Hoy ny filazany izany ao amin’ny tononkalony “Fahatsiarovana”: “Ilay alahady izay, Ny lakolosy reko, Tsy lakolosy miantso ny fanahy hivavaka, 8 Hamonjy fiangonana, Fa lakolosy miontan’ny hotakota-tsaina Sy hotakota-po Manoloana indrindra ny ora fisarahana “tena maty ineny” Tamin’izay tsaroako ho zava-tsisy endrika tsy manana fisiana, izao tontolo izao… Tsaroako ahevahevan’ny hery iray tsy fantatra Ao anaty lalina sy ny babangoana Ny nofo toran-kovitro !”(8) Tena voadona mafy noho io fahafatesan-dreniny io R.H. Tsy afa-nanohy ny fianarany izy tao anatin’ny taona iray (1983-1984). Nandritra io taona io dia tsy mba nivoaka ny trano firy R.H. Vaky boky sy fanoratana no tena nandaniany ny androny tamin’izany. Fanaony ny mamonjy ireo tranom-boky izay nisy teto Antananarivo hindramana boky. Isan’ireny ny tao amin’ny C.C.A.C.(9) Ny boky Tantara, Filôzôfia ary Teôlôjia no tena nahaliana azy tamin’izany. Izay nanjary nironany bebe kokoa taty aoriana. Ankoatra ny vaky boky, dia nanao asa an-tselika kely ihany koa R.H. Nampianatra tao amin’ny “Collège Ny Avana” izy nandritra io taona io ihany. Nantsoiny ho karazam-balibabena izy ity satria setrin’ny fitaizana natao azy no nanekeny hampianatra tao. Niezaka ny tsy hisara-toerana mihitsy ireo akanga sisa nanamborana na dia lasa aza ilay nanafana ny tokantrano. Koa na teo aza ny fanohizan’ireo telo mianadahy ny fianarany indray taty an-drenivohitra, ka nisarahany toerana tamindrainy. Tsy maintsy ataon’izy ireo izay iarahany mandritra ny faran’ny herinandro. Marihina moa fa tao amin’ny tranony tao Ankadifotsy no fivantanan-dry R.H. rehefa fotoam-pianarana. Rehefa lehibe kosa indray, samy nanana ny tokantranony ny tsirairay, dia tsy nifanalavitra, fa samy nanorin-ponenana tao Mandrosoa avokoa. (8) (9) V.A. « Fahatsiarovana », tak 22 C.C.A.C : Centre Culturel Albert Camus 9 Ary taty amin’ny taona 2000, ny 18 oktobra dia nanara-dia ny vadiny koa RAZANAKOLONA Marcel. Toy izay sy toy izay raha resahina ny antsipirihany mikasika ny mpanoratra, amin’ny maha-olon-tsotra azy. Izao kosa indray, dia andeha hojerena ny momba ireo fanabeazana azony. 1.2. Ireo fanabeazana azony 1.2.1.Tao amin’ny ankohonana Fivarotan-kena no nentin-drainy namelomana an-dry R.H. Taty aoriana, niova ho nanao vato izy (lapidaire). Nanana tanim-bato izy tamin’izany ka nahafahany nividy trano nonenany tao Ankadifotsy sy ny tao Mandrosoa Ilafy. Ary nahazoany nampita ihany koa ny zanany vavimatoa tamin’ny fianarana. Raha mbola zaza R.H. dia efa nozarin-drainy hiatrika ny fiainana. Tsy mba nilalao firy niaraka tamin’ireo ankizy nitovy taminy izy. Taty aoriana, nisy namaky ny tranon’izy ireo. Very tamin’izany avokoa ireo entana sarobidy rehetra. Nitambotsitra nanomboka teo ny fari-piainany. Nanampy trotraka ny aretina nahazo ny reniny izay tena nandaniana volabe tsy toko tsy forohana. Vokatr’izany, raha mbola kilasy voalohany R.H. dia efa nanao asa antselika nentina hanampiana ny tao an-tokantrano. Varotra sary vita amin’ny mololo no nataony ka aterina ny maraina eny an-joma izany. Tsy eo no ho eo anefa izany dia mivadika ho vola, fa miandry ny herinandro manaraka. Ary toa izany hatrany. Fahaiza-mifehy tena sy fiatrehana ny fiainan-ko avy no fomba nentina nanabe an-dR.H. tao amin’ny fianakaviany. Andeha hojerena kosa indray ny fanabeazana azony tany an-tsekoly. 1.2.2. Tany an-tsekoly Nisantatra ny tontolon’ny fianarana tany an-tsekoly R.H. tao amin’ny “Ecole Nazareth” Ambondrona ny 1968-1970. 1970-1972 : Nafindra tao amin’ny “Le comte de Lisle” Ankadifotsy kosa indray izy avy eo. Nanomboka teo amin’ny kilasy fahatelo (9ème) kosa no nianarany 10 tao amin’ny « Collège ny Avana », Mahavoky Besarety. Ary tsy niala tao izy raha tsy nahazo ny maripahaizana BEPC(10) ny taona 1979. Nanohy ny fianarany tao amin’ny « Lycée RABEARIVELO » Analakely kosa izy ny taom-pianarana 1979 ka hatramin’ny taona 1982 izay nahazoany ny maripahaizana BACCALAUREAT. Tafiditra teny amin’ny Anjerimanontolo kosa indray izy ny 1984, ary ny sampam-pianarana mikasika ny tantara no nosafidiany tamin’izany. Izay nahazoany ny « Licence » ny taona 1987. Nahafinaritra an’ity mpanoratra ity ny mandalin-kevitra sy ny mamakafaka hevitra. Efa tanjony hatry ny fony fahazaza ny ho tonga mpampianatra tantara. Rehefa nihalehibe anefa izy, dia nirona kokoa tamin’ny filôzôfia ny sainy. Saingy noho ny elanelan-tany misy ny sekoly manomana izany lavitra loatra, dia naleony nampangiana ny faniriana tanatiny. Tapaka teo ny heviny fa hanao ny fianarana tantara eny Ankatso izy. Marihina anefa fa samy mahaliana azy avokoa na ny momba ny teôlôjia, na ny filôzôfia ary ny tantara. Nisy ihany koa fotoana efa nandalinan-dR.H. ny sampana mikasika ny lalàna, tsy tody hatramin’ny farany anefa izy. Tsikaritra fa nanomboka tany amin’ny garabola ka mandra-pahazony ny maripahaizana BACCALAUREAT dia saika anarana mpanoratra avokoa ny anaran’ny sekoly nanovozan-dR.H. ohatra amin’izany. “Le comte de Lisle” “Collège ny Avana” ary ny “Lycée RABEARIVELO. Andeha hojerena kosa indray ny fanabeazana azony teo amin’ny sehatry ny fiangonana. 1.2.3. Teo amin’ny sehatry ny finoana Novolavolain’ireo ray sy reniny handala ny finoana an’Andriamanitra nahary izao tontolo izao R.H. ary nobeazina tao amin’ny sekoly alahady FJKM(11) Mandrosoa Ilafy. (10) (11) BEPC : Brevet d’Etude du Premier Cycle de l’Enseignement Secondaire FJKM : Fiangonan’i Jesoa Kristy eto Madagasikara 11 1.2.4. Teo amin’ny fiaraha-monina “Zanaka iaraha-manana” no fahitan’ny manodidina an-dRH. Tsy nisalasala araka izany ny rahalahin-drainy antsoina hoe RANDRIAMANGA nikolokolo azy hifanerasera amin’ny olon-dehibe. Vokatr’izany, matotra mbola kely izy. Hitantsika teo àry, ny karazam-panabeazana namolavolana an-dR. H. Izao kosa indray dia horesahina ny mikasika ny fiatrehany ny fiainana. 1.3. Ny fiatrehany ny fiainana 1.3.1. Ny ao anaty tokantrano: Nahatsiaro ho tonga taona R.H. Nihevitra izay mba ho aviny amin’izay izy, dia ny fizahana ny ho andefimandry. Hafakely ny tetika nomaniny hikarohana izay ho ravaky ny tokantrano. Nihevitra izy, namakafaka lalina ny ho toetoetry ny mety halaina vady. Nivoaka tamin’ny fianakaviana antonony izy. Rehefa izany dia izay mifanahaka amin’ny fari-piainany no hotadiaviny. Maro ireo salovan-tovovavy nitselatra tanaty eritreriny, fa azony iarahana. Tsy avy hatrany dia nitoriany izay tao am-pony anefa ireo. Nalainy ambony nalainy ambany ny ho lafiratsiny sy ny ho lafitsarany, ka tany amin-dRAMANANTSOA Hanitriniala Harinavalona no niantefa izany, tamin’ny taona 1995. Niteraka roalahy ry zareo dia : • Ny Antso Fenohasina Fanomezampahasoavana RAMANANTSOA • Ny Oina Fenohaja Fitahiantsoa ANDRIAMPIADANANA. Nanaraka ny foto-kevitry ny rainy teto R.H. Tsy nampitondrainy ny anarany ny an’ireo zanany . Ho an’ilay matoany ohatra, nasiana mitovy amin’ny anarandreniny. Tsy mba nanana anadahy mantsy ry Hanitra ka naniry izy, fa rahatrizay manana izay zanaka lahy dia hampitondrainy ny anaran-drainy. “Ny Antso” sy Ny “Oina” kosa indray dia nosintonina avy amin’ny fandaharana tamin’ny mariazin’izy ireo. Nanana anjara fotoana hanehoany ny fihetseham-pony ny roa tonta tamin’io andro iray io. An-dR.H no nanao “ny Antso”. Ka niantsany ny tononkalo nosoratany tsara sy tiany indrindra , nampitondrainy ny 12 lohateny hoe : “Ny lahin-jiroko”(12). Nanoina izany kosa ramatoa tamin’ny hira fanekena teo anatrehan’Andriamanitra sy ny tany fa R.H no ho vadiny mandrakizay. Misy tononkalon’ity poeta ity manazava ihany koa ny antony tsy nanomezany ny anarany ho an-janany. Toy izao no anambarany izany. (…) “Ary ny anarako tsy avelako hoentina hiantsoana an-janako, fa ahy satria tantarako. Izay rehetra mety ho tomban’ny fananako apetrako ho lovany… afa-tsy ny anarako. Fiainako ny anarako, mifamatotra ao ny ratsy sy ny tsarako. Ny firariana tiako ho tontosan-janako, enga izy koa hanana ny lalana sy ny ho safidiny, fa tsy ny fisiako no hanjary entana entiny an-doloha, hanamaivan-danja ny eza-tsarobidiny, na hanalokaloka izay mba fahafahany, sy ny zotram-piainana azy sy arahiny Mba tsy ny anarako na ny tsangan-kevitra efa nifaharako no ataony ampingan’ny tsy fahombiazany sanatrian’izany any aoriana any fa irariako koa ireo anaran-janako hanana ny toetrany, hanana ny lazany, tsy ho voafafan’ny dian’ny ratsan-tanako! Ary ireo ho zanako, tiako mba hiadana noho izay niadanako”(13). (12) V.A. « Ny lahin-jiroko » tak 94-95. Tononkalo nalaina tao amin’ny amboaran-tononkalony nifaninana tamin’ny « RANTO » mitondra ny lohateny hoe TANDINDONA “Izaho” Fevrier 1995. (13) 13 Raisin-dR.H. ho andraikitra lehibe ny hahatonga olom-banona ny taranany amin’ny maha-loham-pianakaviana azy. Izy mivady mihitsy no misahana ny fampivelarana ny sain’ny zaza amin’ny fanomezam-pahalalana avy amin’ny boky . Tsy nampitoviany tamin’ny fitaizana nomena azy anefa ny an’ ireo zanany. Navelany hivelatra kokoa amin’ny lalao sy ny kolontsaina maro izy ireo. Toy ny fianarana milomano, mandihy sy ny hafa. Fanampin’izany koa ny fanazarana azy ireo ho tia manara-baovao an-gazety sy ny haino aman-jery. Tsy feno anefa ireo raha tsy eo ny fanankinana ny fiainana amin’Andriamanitra atao ho fanahy izay efa nitaizana ireo teo aloha. 1.3.2. Ny asa aman-draharahany Raha vao vita ny fianaran-dR.H. tao amin’ny “Lycée RABEARIVELO” dia efa niditra teo amin’ny sehatry ny asa. 1982 : Nanao ny “Service National” 1983-1984 : Nampianatra tao amin’ny “Collège Ny Avana” izy ho famaliambabena ny sekoly nitaiza. Nanao gazety ihany koa izy: 1992-1994 : Lehiben’ny fanoratana ny gazety tao amin’ny Marturia Vavolombelona. 1993 : Talen’ny famoahana ny gazety Farimbona 1997-1998 : Nanao gazety ho an’ny tenany manokana nampitondrainy ny anarana hoe : Tsanganafo. Efa ela no nikonokononana ity gazety ity. Naniry R.H. sy ireo namany toa andry Doda Jaomanjato, Rafalindranto Ramy mba hanao amboaran-tononkalo atao hoe : Tsanganafo. Tsy tanteraka anefa izany noho ny fisarahan-toerana . R.H no tomponkevitra tamin’ny fanomezana io anarana “Tsanganafo” izay nataony ho anaran’ny gazety navoakany taty aoriana . Hazavainy ao amin’ny laharana voalohany ny momba ny anarana io : “Fahiny, natao ho fanairana noho ny fisian’ny fahavalo tamy hananibohitra, izany hoe loza mitatao, ny fananganana afo amin’ny toerana iray voatondro ho amin’izany. Natao hanairana koa ity TSANGANAFO ity. Mihavery hasina sy mihalevona ny kolontsain’ny firenentsika, ao anatin’ny rebik’ondrin’izao tontolo izao (…). Loza mananontanona, raha tsy efa mihatra 14 mihitsy aza, amin’ny firenena izany. (…). Fandraisana anjara amin’ny fanavotana izay mbola azo avotana amin’ny fiarovana izay azo arovana, amin’ny fanandratana izay mbola azo asandratra amin’izay maha-izy azy ity firenena ity ny TSANGANAFO”(14). Tanjona araka izany ny hanairan’ny mpanoratra ny besinimaro amin’ny alalan’ny asa soratra mivoaka an-gazety. Amin’izao fotoana izao, manohy ny asa fampianarana ny lehilahy. Ary ao amin’ny sekoly ACEEM(15) Ankadivato no iasany. Ankoatry ny asa fameloman-tena nataony, dia nanana ny anjara birikiny eo amin’ny tananany ihany koa R.H. Izany no hodinihina manaraka. 1.3.3. Teo amin’ny fokontany: Tamin’ny fotoana nampamaivay ny raharaham-pirenena (1991-1992) no nandray andraikitra nitondra ny fokontany izy tamin’ny maha “Président du comité local de Sécurité” ( PCLS ) azy tao Mandialaza Ankadifotsy . Mba ho fitaizana ireo tanoran’ny fokontany , tsy hahatonga azy ireo hirona any amin’ny fidorohana sy ny fihetraketrahana , dia nitarika ny fananganana ny tarika mpanao “Rugby” R.H .Izy rahateo no filohan’ny Klioba . 1.3 .4. Eo anivon’ny fiangonana: Nitaiza sy nitarika tanora nandritra ny fotoana maro tao amin’ny FJKM Mandrosoa Ilafy R.H. Roapolo taona no nitantanany any ny Sampana Tanora Kristiana (STK). Izy no Filohan’izany fikambanana izany. Marihina fa ny volana Jolay 1991, dia nandeha namonjy fivoriana iraisampirenena an’ny Tanora kristiana eto amin’ny ranomasimbe Indiana sy apika atsinanana izy nisolo tena ny S.T.K FJKM. Tao Maorisy no nanaovana izany. Marihina fa efa Filoha mpanampy tao amin’ny S.T.K Foibe izy ny taona 1993-1995 . (14) (H) RANJATOHERY ; « Antsika rehetra ny Tsanganafo », Tsanganafo, taona voalohany, laharana 1, volana Jolay 97. (15) ACEEM : Action pour la Culture, Enseignement et Education à Madagascar. 15 Mialoha ny hidirana amin’ny hasin-kevitra manaraka dia andeha aloha aroso ny momba ny tetiharan’ny mpanoratra amin’ny alalan’ny kisary. 1 3 2 4 5 6 8 7 9 10 12 11 13 1. RABARY 2. RAZAFINDRASOA 3. Randriamanga 4. Razafimahefa Alphonse 5. Razanadrahona Pierre 6. Razanakolona Marcel 7. Raheliarinoro Juliette 8. Ravoahanginirina Elimizaka Vololoniaina Domoinaharisoa 9. BARIZAKA Andrianomenjanahary 10. RANJATOHERY HARILALA ANDRIANOTAHINA 11. Ramanantsoa Hanitriniala Harinavalona 12. Ny Antso Fanomezampahasoavana Ramanantsoa 13. Ny Oina Fenohasina Fitahiantsoa Andriampiadanana. 16 Toko faharoa : Ranjatohery Harilala sy ny tontolon’ny asa soratra Raha vao 14 taona monja dia efa nanomboka nanoratra tononkalo R.H. Andeha hohadihadiana ny fototra nanovozany izany kanto izany. 2.1. Ny loharano nipoiran’ny fahaiza-manoratra: Efa karazan’ny ifandovana ny asa fanoratana ho an-dry R.H. Ny rainy Razanakolona Marcel, ohatra,izay nindray nihira tamin-dry Dox dia mpanoratra, saingy tsy dia fantatra . Ireo rahalahin-drainy ihany koa dia nanana talenta teo amin’io fanoratana sy ny fikabariana . Tsy iza ireo fa RAZAFIMAHEFA Alphonse sy RANDRIAMANGA izay hitantsika ary amin’ny tetiharana . 2.2. Ireo solon’anarana nisalorany Anarana maromaro no efa nanasoniavan-dR.H ny asasorany. 2.2.1. Teo amin’ny literatiora Karazan’anarana telo no nentiny nandritra izay fotoana nanoratany izay : - “Loriot”: “Karazam-boronkely toy ny fody miloko mavo sy mainty ny lahy amin’izy io ary somary manopy maitso kosa ny vavy. Manga feo, mivelona any anaty hazo na alaala madinika izy ary ny voankazo sy ny bibikely no sakafony”(16), no amaritan’ny Rakibolana Larousse azy. Araka izany, nosafidiany ity anarana ity noho ireo toetra mampiavaka ity vorona ity, na eo amin’ny loko na ny feo. Iriny ho toa izany koa R.H. - Heriza Ratahina : Teny maromaro no nakambana nahazoana io anarana io. Hery : Avy amin’ny anarany ihany no nakana izany, dia ny hoe : Ranjatohery. Ratahina : nalaina avy amin’ny hoe: Andrianotahina. Nesoriny ny mpanoritra Andria- ka nosoloiny ho Ra-. (16) Le petit Larousse illustré ; 1002 Edition, Imprimé en France 2005 p 642 : Oiseau passereau jaune et noir (mâle) ou verdâtre (femelle), au chant sonore, vivant dans les bois, les vergers, où il se nourrit de fruits et d’insectes. 17 Za : ao amin’ny Heriza kosa dia midika hoe “Baobab”. Hazo vaventy fahita eto Madagasikara izy io, izay mivelona amin’ny tany ngazana. Mitahiry rano ny vatany izay ahafahany mivelona . Irin’ny mpanoratra raha ho tahaka izany izy. Mahaleo tena sy hanana ny maha-izy azy eo amin’ny tontolon’ny soratra no tanjony. Taty aoriana, noraisin-dR.H ho aingitraingitra ihany ireo solon’anarana ireo, ka dia ny anarany no nampiasainy hanasoniavana ny asasorany teo amin’ny literatiora. Somary lava anefa ny fahitany ireo teny telo ireo raha apetraka avokoa. Hany ka noesoriny ny hoe : Andrianotahina. Ny RANJATOHERY Harilala izany no nahalalana azy mandraka androany. 2.2.2. Teo amin’ny fanaovan-gazety Nanao lahatsoratra maro tamin’ny gazety ihany koa R.H. Ankoatra ny fampianarana dia nanao gazety koa izy . Nisy solon’anarana nentiny toy ny hoe : RAMIAKATRARIVO sy ny hoe RABARIMANJATO ary RABARY Solofo. Tsy dia misy heviny manokana izy ireo. Fa nentiny hampiaingitra fotsiny ny anarany(17). Misy ihany koa araka io anarana io ny teny hoe “Rabary”. Izay nalainy avy amin’ny anaran’ny raibeny araka ny hita any amin’ny tetiharana. Anarana telo no nahalalana an-dR.H. teo amin’ny literatiora toy ny tononkalo, sombin-tantara, tantara foronina izay efa nivoaka boky sy ny gazety. Tsy ireo kosa indray anefa no nanasoniavany ny ireo lahatsoratra an-gazety. 2.3. Ireo asa soratra novokariny sy ny sehatra ahitana azy 2.3.1. Ireo asasoratra ataony Ny tononkalo no karazana literatiora novokarin-dR.H. voalohany indrindra. Nitatra anefa izany, ka namoaka sombin-tantara izy. Isan’ireny: (17) I “Zily kely” nosoratana ny Jolay 1997 Resaka nifanaovanay taminy ny 23/07/05 tamin’ny 09 ora tao amin’ny tahala Rarihasina. 18 Ny “tahotra” Febroary 1982 – Marsa 1997 “Vehivavy izany” “Dada amin’izay” Nanoratra tantara foronina koa izy toa an’i Julie Marie. Nanao tantara tsangana R.H izay nolalaovina teo amin’ny sehatry ny fiangonana avokoa. Ary ireo tanora tarihiny ihany no milalao izany an-dampihazo. Ireo karazana literatiora dia saika ataon’ity mpanoratra ity avokoa. Misy amin”izy ireo no efa nivoaka ho an’ny mpamaky. Aiza ho aiza no ahitana azy ? 2.3.2. Ireo sehatra ahitana ny sangan’asan’dR.H. 2.3.2.1. Ireo vita boky - FANDRIROBOLA : Boky ahitana tononkalo miisa fitopolo ny Fandrirobola. Io no nahazoan-dR.H ny loka voalohany tamin’ny fifaninanana nampanaovin’ny Edisiona Lova momba ny fahazato taonan’Ny Avana Ramanantoanina ny taona 1991. Raha ny hevitry ny hoe fandrirobola no asian-teny dia kilalao fanaon’ny ankizy fahiny izy ity. Misy fifaninanana mifampisintona amin’izany. Asiana marika hoenti-mamantatra ny faritanin’ny antoko izay zaraina ho roa. Raha sendra voasinton’ny ankilany ho tonga ao amin’ny taniny ny andaniny dia resy izy izany. Noraisin’ity poeta ity ho lalao no nataony teto, ka, mandresy izy rehefa babo amin’ny fomba fanoratra ataony ny mpitsara. - ANGAROA: Boky nivoaka tamin’ny taona 1988 . Sady ahitana tononkalo sy sombin-tantara niarahan-dR.H. tamin’ireo mpanoratra hafa namany izany toa an-dry: • Rafalindranto Ramy • Ranja (Doda Jaomanjato) • Randrianarivelo Lyberty • Ramarolahy Jaona • Niry Solosoa • Tiaray. • RANARIVELO Roêl . 19 “Zava-maneno tsofina mitovy amin’ny antsiva (akorandriakan- dranomasina) fa kelikely kokoa. Ny mpanjaka ihany fahiny, na izay olona voafidiny no mampiasa ny angaroa, niavaka tsara teo amin’ny tany ama-monina ny feony satria avo feo, nefa malefaka kokoa noho ny antsiva na ny anjombona”(18) no ilazan-dRAJEMISA izany ao amin’ny RAKIBOLANA. Tsapan-dR.H fa efa lasa avokoa ireo mpanoratra zokiny toa an-dry Emilson Daniel Andriamalala, Dox, Jean Narivony. Te hanaitra ireo mpanoratra tanora vao misondrotra izy hoe aiza ho aiza ny fandimbiasana azy ireo. Izany no atao dia ny mba hampandrosoana ny literatiora malagasy . - HO TANORA MIJORO AMIN’IZAY : izay ahitana lahatsoratra famotopotoran-kevitra. Navoaka ny taona 1995. - FOLO NOTSONGAINA : Fitambarana asa soratra mpanoratra ny folo notsongaina, ka ireo nahazo ny folo voalohany tamin’ny fifaninanana nampanaovin’ny HAVATSA UPEM no navondrona. Isan’ny tafiditra tao ny asa soratry R.H. - JULIE MARIE : Tantara foronina, nantsoiny hoe tantara nofintinina koa. Intsivy nanaovan’ny mpanoratra fanitsiana izy ity vao navoaka ho boky ny taona 1997. Mandray anjara tamin’ny fifaninanana atao hoe “Ranto 95” nokarakarain’ny Sampana Teny Malagasy teny amin’ny anjerimanontolo R.H . Ny amboaran- tononkalo nomeny ny lohateny hoe « Tandindona » no narosony tamin’io ,ary tafiditra ho anisan’ireo valo mendrika indrindra . Ireto avy ireo anisan’ny mpandray anjara niaraka taminy ary voafantina : Ilay Emma sy R. Aldo R.H.A Nary Thierry Raonizanany Rabenja Solomon. Hatrizao dia tsy nisy nahatafavoaka ireo sangan’asany ho boky afa-tsy ny fianakavian-dRABENJA SOLOMON irery. Ary nomeny ny lohateny hoe : Aika sy Antso io amboara io. (18) (R.R.) RAJEMISA, Rakibolana Malagasy, Edition Ambozontany Analamahitsy, Madagasikara 2003, tak 81 20 Mba tsy hampihainohaino ireo mpamaky eo am-piandrasana ny fanontana boky dia nisy ireo noezahina napoitra an-gazety. Iza avy àry ireo gazety ahitana izany ? 2.3.2.2. Ireo gazety misy ny asa sorany. Gazety maromaro no namoaka ireo asasoratr’ity mpanoratra ity. Ny ankamaroany dia tamin’ny fotoana niasany tamin’ny gazety na ny fifandraisany amin’ireo mpanoratra hafa. Ireto avy izy ireo: Imongo vaovao Hehy Dina Tribune Madagascar (1989-1990) Farimbona (1993) Marturia Vavolombelona (1992-1994) Tsanganafo (1997-1998) 2.4. Ny fomba fanoratry R.H. Tsy misy fotoana raikitra firy ny fiavian’ny aingam-panahy aminy. Fa na aiza na aiza dia manoratra izy. Indraindray, rehefa eo am-pamitan’ny mpianany ny fampiasana any an-tsekoly dia efa mahasoratra izy . Andeha asaina faritan-dR.H ny atao hoe aingam-panahy. 2.4.1. Famaritan-dR.H ny aingam-panahy “Ilay fientanana anatin’ny mpanoratra manery sy mitarika azy hanoratra. Fientanana tsy ahiana fa tonga ary manesika kanefa mampisokatra ihany koa ny saina sy ny fony hitosaka”. 2.4.2. Ny fepetra amin’ny fanoratana : Sarotiny i Harilala eo amin’ny fanoratana. Matetika izy no manitsy ny voambolana na ny teny nataony amin’ny asa sorany. Tsy voarara, hoy izy, izany noho ny fikatsahana ny hakanto. Nisy ohatra, tononkalo nataony tsy mety tonga ao an-tsaina mihitsy ny hanambarana izany hany ka naatony aloha izany. Fotoana ela taty aoriana, tonga tao an-tsainy tampoka ilay teny ka notohizany indray izany. 21 Toko fahatelo: Ny kolontsainy amam-pialam-boliny Toy ny olona rehetra ny mpanoratra. Ankoatry ny hazakazaka eo amin’ny fiainana andavanandro dia misy ny fotoana natao hanalana hamohamo. Izany no hojerena manaraka. 3.1. Ireo mpanan-talenta tiany : 3.1.1. Ny mpanoratra Malagasy Manana ireo mpanoratra tena ankafiziny R.H. Isan’izany Clarisse Ratsifandrihamanana izay noheveriny ho toy ny reny nitaiza azy teo amin’ny sehatry ny literatiora. Teo koa : Ny Avana Ramanantoanina , Rado, ary Emilson Daniel Andriamalala. 3.1.2. Ny mpanoratra vahiny Ry Victor Hugo, Emile Zola, Pouchkine, Léon Tolstoi ary i Balzac no tena tiany amin’ireo mpanoratra vahiny. Hany ka, nataony mihitsy araka izay tratrany ny hananana ireo bokin’ireo mpanoratra ireo. 3.1.3. Ireo mpanoratra nifanerasera taminy Maro ireo mpanoratra nifandraisan-dR.H sy nifandray taminy. Ary ireny no tena nanampy azy hikolokolo ny fahaiza-manao tao aminy. Isan’izany : Régis Rajemisa Raolison Randriamarozaka na i Dadazaka Raveloarison Bernard na I Dadavelo Esther Randriamamonjy Clarisse Ratsifandrihamanana. Ireo no nanoro hevitra sy nifampitsikera amin’izay hahasoa teo amin’ny literatiora. I Ener Lalandy moa tsy vitan’ny hoe iray fiaviana aminy fotsiny fa dia tena nifanohana taminy teo amin’ny tontolon’ny soratra . Amin’ny maha mpanao gazety ity poeta ity ihany koa dia nifandray tamin’ireo namany toa azy izy hatra amin’ireny : 22 Rahajarizafy Remy Andriamanantena Céléstin Andriamanantena Georges Rahaingoson Henri Teo amin’ny kabary kosa no nihaonany tamin’ireo kalaza lahy toa an-dry: Naina Rakotojaona Job Rakotojaona Rainibemirindra Rabenandrasana Lalao Gaston Ravalison 3.2. Ny fikambanana nisy an-dR.H. 3.2.1. Ny FAHAMA sy ny FIVOY Nifanarakaraka ny volana sy taona nialan’ireo mpanoratra Malagasy zokiny teto an-tany, isan’ireny : ry E.D. Andriamalala sy ry Dox ary ireo hafa. Banga sy toa nangina ny literatiora Malagasy. Tapa-kevitra ireo mpanoratra vao nisandratra taty aoriana fa hiezaka ny hamelo-maso izany. Nifanatona ireo tanora mpanoratra vitsivitsy notarihin- dRafalindrano sy R.H . Teraka ny faribolana FANAMA na Fampandrosoana ny Haisoratra Malagasy . Tany amin’ny taona 1980 tany izany . Tato aoriandriana taona 1988 , nivoaka ny amboara tononkalo sy sombintantara “ANGAROA” , vokatry ny fifanatonan’ny mpanoratra valo mirahalahy . Vimiaina manetsika izany I R.H . Io taona io ihany koa no nitsanganan’ny FIVOY , fikambanana mpanoratra tanora .R.H no sekretera jeneraliny . Hatreo amin’ny fotoana tsy nandrenesana firy intsony ny momba ity FIVOY ity ( taty aorian’ny taona 1994) , dia nisy 11 mianadahy no mpikambana tao . Anisan’ny antony nahavitsy ny mpikambana ny fisian’ny fepetra hentitra teo amin’ny fandraisana mpikambana . Ny antony lehibe sy fototra nampanjavona ny Fivoy dia ny fifantohan’ny mpikambana noho ny fitadiavana . 23 3.2.2. Ny UPEM sy R.H Maro ireo olona nandrisika an-dR.H hiroboka ao amin’ity fikambanana mpanoratra ity, fony mbola UPEM fotsiny no niantsoana azy tamin’izany, kanefa mbola tsy vonona izy. Taty amin’ny taona 2002, izay vao tapa-kevitra hilatsaka ho mpikambana tao amin’ny HAVATSA UPEM izy. Nataony ho mpiantoka azy tamin’izany RAHAINGOSON Henri sy Ener Lalandy. Voafidy ho sekretera jeneralin’ity vondrona poeta sy ny mpanoratra Malagasy ity izy mandraka izao. Inona kosa àry ireo fialambolin’ity mpanoratra ity ? 3.3. Ny fialamboliny sy fanalany andro 3.3.1. Fony mbola zaza: Tamin’ny fahavelon’ireo ray aman-drenin-dR.H dia fanaony ny mitondra ireo zanany maka rivotra ivelan’Antananarivo. Isan’ny toerana efa nandehanany ohatra : • Antsirabe, • Mahajanga. Amin’izany, tsy misaraka ny mpianakavy kely fa miara-mandeha avokoa. 3.3.2. Ankehitriny Ny mikarakara voninkazo miaraka amin’ny vady aman-janany no mahasarika an-dR.H rehefa misy fotoana. Ankafiziny ery amin’izy ireny ny Hanitriniala (orchidée) izay mitovy amin’ny anaram-badiny ka andaniany fotoana maro ny mikolokolo azy. 3.3.3. Ny fanalany andro Nanana ny fomba fitaizan-tena R.H. Raha misy olona afa-miara-milalao aminy dia ny “Volley-ball” no tiany atao. Mihamandroso anefa ny fotoampahalehibiazana, mikarakara vatana amin’ny hazakazaka izy. Mahavatra indroa na intelo izy no manao izany isaka ny herinandro. Ny alahady indray dia mahavita hatrany amin’ny 11Km izy amin’ny hazakazaka . 24 3.3.4. Ny fitaizan-tsaina ataony. Efa nikabary R.H. na dia mbola vao herotrerony tokoa aza tany amin’ny taona 1980. Maro ireo efa nitaona azy hirotsaka ho mpiombona ao amin’ny fikambanan’ny mpikabary Malagasy, saingy taty amin’ny 20 martsa 2005 izy vao nirotsaka ho isan’ny ao amin’ny Fikambanan' ny mpikabary eto Madagasikara . FEHIHY: Sava lalana ahafahana miroso amin’ny dingana manaraka ny fijerena ny tantaram-piainan’ny mpanoratra. Araka ny filazan’i SAINTE-BEUVE mantsy manao hoe : “Mba hahafantarana tanteraka ny mpanoratra sy ny tantaran’ny asa sorany, ny tokony hatao aloha dia ny manangana ny mpanoratra amin’ny lafiny mahaolombelona azy(19) Hita tamin’izany àry ny mombamomba an-dRH eo anivon’ny ray amandreniny sy ireo iray tampo aminy ary ny nanamarika ny fiainany ankapobeny. “Ny hazo no vanon-ko lakana, hono, ny tany naniriany no tsara”, nojerena teo ihany koa ireo fanabeazana norantoviny tany an-tsekoly sy ny tontolo niainany ka nahatonga azy amin’izao toerana izao. Taratra nandritra ny fanadihadiana ny fisian’ireo zoky ray aman-dreny mpanan-talenta izay nankafiziny sy nitantana azy ho tia ny kanto. Manana ny fikambanana nirotsahany koa R.H. Ary na eo aza ny asa aman-draharaha, fanaony ny miala voly kely. Koa satria efa voasavasava misimisy teto avokoa ireo mikasika ny mpanoratra dia andeha hojerena manaraka ny momba ny asa sorany. (19) SAINTE BEUVE, Portrait littéraire, Tome I, Edition Gallimard, Paris 1951, p 677 : « (…) Entrer en son auteur, s’y installer, les reproduire dans ses aspects divers, le faire vivre ». 25 FIZARANA FAHAROA : NY “AFO” LAFIKA TOKANA AO AMIN’NY ASA SORATRY RANJATOHERY HARILALA. 26 0. TENY FANAZAVANA NY ASA FIKAROHANA Niompana amin’ny tononkalon-dR.H sivy amby sivifolo izay nangoninay ao amin’ny boky voalohany no horesahina manomboka eto. Araka ny efa voalaza tany aloha dia, mikasika ny lafika tokana no hohadihadiana ato amin’ity fizarana manaraka ity. Mba hampizotra sy hahazoana kokoa izay holazaina ao amin’ny asa famelabelarana dia, andeha hohazavaina fohifohy ny atao hoe : lafika tokana. Ny olona tsirairay dia manana ny toe-javatra manamarika ny fiainany avy. Ireny no mivainga ka hita mieloelo any amin’ny asa soratra. Toy izao no namaritan’i WEBER izany: “Ny atao hoe lafika tokana dia toe-javatra na zava-nisy (araka ny heviny malalaka) niseho sy niainana fony mbola zaza ka, mety hateti-pitranga ao amin’ireo asa soratra na tambatra haitao (poetika, ara-literera, ara-tsary) ka haka endrika dindo na miharihary izany”(20). Amin’ny fomba ahoana àry no ahitana io dindo ao amin’ny tononkalondR.H? Maro ny tetika azo atao hikarohana ny dindo araka ny fanambaran’i WEBER ihany. Misy dimy izy ireo : - fiaingana amin’ny mari-pahatsiarovana tamin’ny androm-pahazazan’ilay olona hiasana, - fiaingana amin’ny lahatsoratra, - fijerena ireo toe-javatra maningana sy miavaka ao amin’ny asa soratra, - fiaingana amin’ny sary, - ary ny fijerena ireo teny miverimberina ao amin’ny asa soratra. Ity farany no horaisinay hiasana, ka amin’ny alalan’ireo asa soratry R.H no hitsimponanay izay teny mateti-piherina. Avy amin’ireo teny ireo mantsy no fanoitra ahalalana ny lafika tokana araka ny filazan’i WEBER hoe : (20) (JP) WEBER, op cit, p 13 : « Nous entendons par thème un événement ou une situation (au sens le plus large du mot) infantiles, susceptible de se manifester, en général inconsciemment dans un œuvre ou un ensemble d’œuvre d’art (poetique, littéraire, picturales) soit symboliquement, soit en claire ». 27 “Ny fiherin’ny teny matetika ao amin’ny asa soratra dia mampahazava ny fahitana ny lafika tokana”(21). Vory avokoa àry ireo teny mateti-piherina. Atokotoko araka ny sokajy misy azy avy ireo, ka, ampiarahina izay heverina ho manana ifandraisany. Jerena ireo hita ho mavesa-danja ao ny fitamberiny. Ka avy amin’izany no isintonan-kevitra. Rehefa hita ny fehin-kevitra ilazana ny lafika tokana, dia, hoporofoina ny mampitombina izany toe-javatra izany teo amin’ny fiainan’ny mpanoratra. Marihina anefa fa tsy voatery ho tsaroany velively ny fisian’io dindo io ao anaty asa soratra. Andeha hiroso amin’ny fanadihadiana àry isika. Hevitra telo no hanompanana izany dia : (21) - Ny ilazana fa afo no lafika tokana ao amin’ny asa soratry R.H. - Ny tara-kevitra voizin’ny mpanoratra sy lafika tokana. - R.H. sy ny lafika tokana. (JP) WEBER, op, cit, p 25. “L’insistance avec laquelle reviennent dans l’oeuvre d’un écrivain des mots, des objets, des formes,des structures ou de situation, peut être souvent éclairant ». 28 Toko voalohany : Ny ilazana fa “afo” no lafika tokana ao amin’ny asa soratry R.H. Mba hahamora ny asa atao dia nosafidianay ho ny laharan-tononkalo hita any amin’ny fizahan-takila no ampiasainay. Rehefa namaky ireo tononkalon-dR.H izahay, ny tsapanay voalohany dia ny fahitana teny miverimberina manodidina ny “afo”. Tsy afaka hitompo teny fantatra ny amin’io lohahevitra io, anefa, izahay raha tsy hiroso amin’ny famakafakana. Fafana no andeha anehoana izany: 1.1. Ireo fotoana mahakasika sy ilana ny “afo” Teny mahakasika sy ilana ny “afo” Isany Laharan-tononkalo Isan’ny TNK 7-8-14-18-21-23-24-25-28Alina 64 31-36-38-40-42-43-47-55- 25 57-58-59-77-83-92-98-99 Aritory, niari-tory Haizina, haizim-pito, hamaizinana, maizina 12 11 18-31-36-44-48-55-60-69- 11 76-83-90 10-21-34-35-42-45-59-774-76-77 11 Alin’aritory, aritory 3 23-40-87 3 Mamatonalina 2 21-68 2 92 Fitambaran’ny tononkalo 52 Tontalin’ireo teny mahakasika sy ilana afo Raha atao indray mijery ny fafana, dia manamarika ireo tononkalo ireo ny fiverimberenan’ny “alina” ao anatin’ny asa soratra miisa dimy amby roapolo. Ny “alina” no fotoana fampiasana indrindra ny afo mba hanalana ny aizim-be entiny. Araka ny ilazan’ny Firaketana azy hoe : “Nony tonga ny aizina dia reseny amin’ny afo mazava”(22). (22) RAVELOJAONA, Firakenana ny fiteny sy ny zavatra malagasy, Imp. Tananarivienne 1937, tak 52. 29 Misy ireo sokajin’olona miari-tory amin’ny “alina” sy ny “mamatonalina” ihany koa mampiasa jiro hanalana ny fotoana. Tsy voatery hampiasa azy io, anefa, ny miari-tory rehetra raha toa ka antony tsy fahitan-tory. Saingy, ny tononkalondR.H ihany no manambara hoe: “Ny aliko” (…) “Saingy fantatrao fa ny eritreritro eto mifamahofaho sy vonto fahanginana, tena hafa mihitsy ny zavatra raketiny. Ny masoko mifantoka ity fanaovan-jiroko mirehi-tsolitany, mbola hafa koa ny sary tazany eo Ireo rango-tsoratry ny ora’aritoriko angamba hanaitra anao ny raki-botoatiny(23). Araka izany, ny fotoana voaresaka etsy amin’ny fafana dia mila afo hatrany ny mpanoratra, mba, hiaretany tory hanatanterahany asa iray. Tsy ampy hamaritana ny maha-lafika tokana ao amin’ny asa soratra anefa izany. Koa hojerena manaraka kosa indray izao ireo toerana ahitana: “afo”, araka ny ahitana azy ao amin’ny tononkalon-dR.H. 1.2. Ireo toerana ahitana ny “afo” Ireo teny Fatana, am-patana, Isany amorom- patana Lahin-jiro 06 05 Laharan-tononkalo 8 – 34 – 69 – 74 – 76 - 90 39 - 70 Isan’ny TNK 6 2 Toerana roa amin’ny ankapobeny no ahitana ny “afo” araka ny tononkalondR.H dia ny : “fatana” sy ny “lahin-jiro”. Tsy mitovy ny vaikan’ny rehitra ao anatin’izy ireo tsirairay avy. Mahery kokoa, ohatra, ny angovo ampiasaina eo amin’ny “fatana” noho izy manana tanjona (23) V.A., « Ny aliko », tak 38. 30 hanamasahana sakafo na ihany koa hamindroana. Mila akora toy ny kitay izy amin’izany mba hahatanterahany io asany io. Mifanohitra amin’izany kosa ny an’ny “lahin-jiro”. Tsy mila na inona na inona afa-tsy ny “lahiny” izy entiny hanome hazavana amin’izay ilana azy. Manatombo kokoa ny tarehimarika maneho ny isan’ny “fatana” raha ny fafana no jerena. Fa inona avy moa ireo teny hafa hoenti-milaza ny “afo”. 1.3. Ireo teny hafa hoenti-milaza “afo” Ireo teny Afo = motro Isany Laharan-tononkalo Isan’ny TNK 06 24 – 34 – 62 - 69 – 90 – 06 97 Jiro, tapa-jiro 04 21 – 70 - 77 03 Fanilo 03 24 – 34 - 95 03 Fanala 03 77 - 90 02 Donak’afo 02 8 – 48 Vain’afo 02 51 - 68 Nampiarahinay ny hoe « afo » sy « motro », noho izy ireo samy milaza hevitra iray ihany. Ny « motro » fotsiny no tsy dia fandren’ireo eto afovoan-tany satria fitenim-paritra hafa. Misy karazany maro ny teny maneho ny endriky ny “afo” hita eto. Ao ny misy lelafo entina hanazavana, toy ny “jiro”, “tapa-jiro”, “fanala”, “fanilo”. Ao koa ny tsy ahitana izany, fa, maka endrika hafa, izay manamarika fa avy nisy lelafo antsoina hoe “vain’afo”, “donak’afo”. Raha atambatra àry ireo teny izay maneho ny “afo” manana “lelafo”, dia, hita ho manana tambatr’isa ambonimbony kokoa araka izao: Ireo teny maneho ny afo manana lelafo Afo, motro, jiro, tapa-jiro, fanilo, fanala Miisa efatra (04) kosa indray ny tsy maneho lelan’afo. Isany 15 31 Ny hita misongadina izany, dia ny fahalalana fa “afo” misy “lelafo” no mety ho lafika tokana hita ao amin’ny tononkalon-dR.H. Andeha hojerena kosa indray izao ireo zavaboaary mitarehina afo. 1.4. Ireo zava-boaary mitarehina afo Ireo teny Masoandro Isany Laharan-tononkalo Isan’ny TNK 14 4 – 35 – 39 – 48 – 51 – 58 – 73 – 85 – 87 – 11 90 - 95 Kintana 10 8 – 55 – 71 – 75 - 77 05 Volana 10 21 – 22 – 47 – 48 – 55 - 57 06 Na ny “masoandro” na ny “kintana” na ny “volana” dia samy maneho avokoa ny loko na ny endrika ananan’ny “afo”. Rehefa nanazava ny hafanan’io masoandro io i HUBERT REEVES dia milaza fa mahatratra any amin’ny “15 000 000°C ny hafanana aterany”(24). Raha vao mandre ny tanjaka sy angovo entin’ny masoandro isika, dia matahotra sy mihevitra fa mahery vaika izy, ka, atahorana handoro. Saingy ilain’ny olombelona foana izy na oviana na oviana. “Sarobidy loatra ho antsika ny fisiany. Zava-poana ny fiainana eto an-tany raha tsy eo ny hafanana sy ny hazavana entiny”, araka ny filazan’i CHRISTOPHER OXLADE(25). Raha ireo toetra rehetra ananan’ny masoandro ireo dia tsy isalasalana ny mampitovy azy amin’ny afo. Fa eo amin’ny “volana” sy ny “kintana” kosa indray, ny fahatsapana ny hazavana entiny no ahazoa-milaza ny fifanahafany amin’ny “afo”. Sokajiantsika ho isan’ny “afo” izany ireo telo ireo satria i BACHELARD dia nanamafy fa:”Ny afo dia iombonana, miaina ao anaty fontsika izy, ary miaina eny amin’ny lanitra ihany koa”(26). Inona avy kosa àry ny mety ho vokatry ny fisian’ny afo ? (24) (H) REEVES, Grand Larousse Universelle et du grand Larousse Junior, Société astronomique de France, 1995. « La température [du soleil] est 15 000 000° de C ». (25) (C) OXLADE, L’univers, voyage dans l’infiniment grand, Edition Nathan, Paris 1997, p. 4 : « Le soleil nous est très précieux. Sans sa chaleur et sa lumière, la vie n’existerait pas sur la terre ». (26) (G) BACHELARD, op cit p 20 « (Le feu) est universel. Il vit dans notre cœur. Il vit dans le ciel ». 32 1.5. Ireo vokatry ny fisian’ny “afo” Ireo teny Isan’ny Isany Laharan-tononkalo Mafana, hafanana 08 9 – 25 – 42 – 51 – 57 – 70 – 90 - 92 08 Mangotraka 08 51 – 69 – 70 – 87 – 88 – 92 - 99 07 Mazava, hazavana 05 31 – 34 – 45 – 70 - 77 05 Mandevy 03 51 – 92 - 99 03 Rendrika 03 4 – 64 - 76 03 Nomasahana 03 01 – 18 - 98 03 Namaivay 03 09 – 25 - 51 03 Entona 02 15 - 51 02 TNK Asan’ny afo avokoa no voalaza miteraka ireo teny voalaza etsy ambony ireo. Na ny “mafana” na “ny mangotraka”, dia, maneho ny fisian’ny afo avokoa. Mila afo mahery anefa, vao azo ny vokatra toa izany. Mafimafy kokoa noho ny teo aloha ny tanjaky ny afo raha toa ka hampandevy rano. Ny rano hanaovana sakafo na hanaovana fanafody no ilaina ampandevena. Izany no atao dia mba hahazoana tsiro na herim-panafody tsara sy mahery kokoa. Na dia tsy hita mivantana avy amin’izany aza ny teny hoe “afo”, dia noraisinay. Ny afo mantsy no mamindra hafanana hankao amin’ny vilany ary tonga : mafana, mangotraka, mandevy, araka ny filazan’i BACHELARD : “Ny rano mafana no maneho mivantana ny fifangaroan’ny rano sy afo”(27). Ireto teny ireto ihany koa : “mangotraka”, “mandevy”, “rendrika” no toetra faratampony vokatry ny fiakaran’ny hafanana amin’ny afo be loatra. Ity farany, ohatra no voambolana tsy fampiasa firy eo amin’ny sarambabem-bahoaka fa re kosa eo amin’ny sehatry ny fanefena. Fomba iray nentin’ny mpanefy mampitsonika ireo metaly ampiasainy, toy ny: firaka, vy, volafotsy, volamena ny fandrendrehana. Ataony izany, mba hahafahany mamorona endrika vaovao avy amin’izany akora izany. (27) (G) BACHELARD, L’eau et les rêves, Librairie José Corti, Paris 1979 p 131. « L’eau thermale est donc l’imaginée avant tout comme la composition de l’eau et du feu ». 33 Ohatra : Arendrika ny vy hanaovana fitaovam-piasana tany : angady na fitaovam-piadiana : basy, tafondro. Araka izany, raha ny fahitana ireo teny maneho ny vokatry ny fisian’ny “afo” ireo dia azo tsoahina avy amin’izany fa: karazana “afo” mahery vaika, afaka manova toetra na endri-javatra iray no voaresaka ao amin’ny asa soratry R.H. Misy koa anefa ireo teny tsy nampidirinay anatin’ny fanokotokoana teo aloha izay hojerena izao. 1.6. Ireo teny hafa manodidina ny afo 1.6.1. Ny “varatra” Marina fa isan’ny zavaboaary ny varatra saingy tsy voasokajy ho isan’ny manasoa velively ny olombelona. Mamono sy manimba izay tratrany izy. Ny angovo ao anatiny dia tsy inona fa afo mahery vaika tokoa. Izany no tsy nanakambananay azy tany amin’ny zavaboaary mitarehina “afo”. Toa izao ny tarehimarika maneho izany: Ireo teny Oram-baratra, ranonoram-baratra Isany Laharan-tononkalo 04 20 – 35 - 38 Isan’ny TNK 03 1.6.2. Ireo akora miteraka afo Ireo teny Isan’ny Isany Laharan-tononkalo Solika - solitany 05 32 - 71 02 Angom-banja 02 84 01 TNK Ny "solitany" sy ny "vanja" dia akora mora mandray afo avokoa. Izany no nampiasana ny solitany ho fandrehitra ho an’ireo tsy manao labozia sy herinaratra, mba hanome hazavana. Antony lehibe andrasana ny mpandalo tsy hifoka sigara araka izany rehefa mandalo tobim-pamatsiana dia ny tahotra ny hirehetany. 34 Ohatra akaiky amin’ny “vanja” ny afokasoka fampiasa andavanandro. Raha sendra voatselatra kely afo fotsiny ireo lohany maintimainty ao anaty boaty dia tsy hisy ho tavela izany fa hivadika afo. Misy toby miaramila sasantsasany tsy mamela itondrana afo amin’ny faritra arovany noho ireo “vanja” izay fampiasany amin’ny fitaovam-piadiana. 1.6.3. Ny sampan-tenin’ny fototeny “rehitra” Ny sampan-teny azo avy amin’ny fototeny “rehitra” kosa no hamaranantsika ny fanadihadiana. Tetika natao hitazonana ny faharetan’ny afo na ahazoana lelafo ny fandrehetana azy. Rehefa miteny hoe areheto na arehitra mantsy ny olona iray dia mitaky ny hamelomana ny afo hiredaka. Manamafy ny voalaza tany aloha izany fa ny afo misy lelafo no mety maningotra ny sain’ny mpanoratra. Toy izao izany raha aseho anaty fafana. Ireo teny Isany Laharan-tononkalo Rehitra – areheto – mirehitra – 11 21 – 23 – 31 – 39 – 51 – mandrehitra, ampirehetina Isan’ny TNK 09 57 – 62 – 68 - 70 FEHINY Raha ireo fafana ireo no hofintinina dia azo ambara fa ny hevitra manindry na ny lafika tokana ao amin’ny tononkalon-dR.H ny “afo”. Ny afo mahery vaika misy lelafo miredaka izay manova toetra na endrijavatra iray no mibahan-toerana ao anatin’ny asa sorany. Ary izany dia ampiasaina amin’ny fotoana isian’ny haizina. Mba hampitombo kokoa ny fahalalana ny marina mikasika ny lafika tokana ao amin’ny tononkalon-dR.H, dia andeha hidirana indray ny tarakevitra misongadina ao. 35 Toko faharoa : Ny lafika tokana sy ny tarakevitra voizin’ny mpanoratra. Lohahevitra maro no hita ao amin’ny tononkalon-dR.H. Amin’ny ankapobeny dia ireto telo ireto no hita misongadina amin’izany: Ny fitiavana, Ny poeta Ny fiainana. 2.1. Ny fitiavana araka ny tononkalon-dR.H. Hozarainay roa ny fanadihadiana mikasika ny fitiavana. Ny voalohany dia mikasika ny fitiavan’olon-droa ary ny farany iresahana momba ny fitiavantanindrazana. 2.1.1. Ny fitiavan’olon-droa Toy ny zava-maniry ny fitiavana. Mety mitsiry, mivelatra, mamelana, mamoa ary any aoriana any tsy maintsy ho faty. Saika hita ao amin’ny asa soratry R.H. avokoa ireo sehatra ireo. Manao ahoana àry ny fahitany ny fitia eo am-pitsimohana ? 2.1.1.1. Ny fitsimohan’ny fitiavana Teraka ao anatin’ny fifaneraserana na vokatry ny fifankahitana indray mandeha koa aza ny fitiavana. Eto, tsy izany no niseho. Ao ireo ela naniriana izay olona hiara-dia aminy eo amin’ny fiainana. Tsy mety tojo izany mihitsy anefa. Indraindray, azo nofy tsy satry ilay olona saintsainina ho tolorana azy. Ka nahaloa-bava ny mpanoratra hoe : “Tao anaty nofiny : nisy anaranao voatonony tsy nahy, nanainga ny vinaniny efa nentinao hivadika ho fanahy. Resy lahatra izy fa ianao tokoa ilay sary novolainy, 36 ilay endrika narafiny, ilay olona namoha ny fony sy ny sainy !”(28) Tonga tampoka anefa ny fotoana. Nifanena izy roa. Tsy sahy nivaky izay ao am-pony ny ankilany, fa manao tazan-davitra fotsiny. Ny andaniny kosa, tsy mahalala izany faniriana izany. Vokany lasa aretina mikiky ny fitia tsy voaboraka. “Misy eny rehetra eny maso tia mijery anao, miandry izay ho tsikinao ho fiononan’izy ireny ! Misy fo mitia mangina tsy sahy mivaky tsotra izao ny hetahetany aminao tena vatrany tsindriana … Vetsovetso anaty ihany, tsy miloatra ho hira akory lasa nofy mampahory”(29). Rehefa vaky ny fitiavana dia tsy hay notonena ny fo, fa voambara ihany izany. Ka ilay olona no nofinofisina teo no manjary iriana ho mpandidy ny fiainana iray manontolo ary tiana hitoetra ao am-po mandrakariva. “Fa ianao, amiko no manda tsy hihoarako sy ahitako soritra ny ho avy izay hiarahako”(30) Ary namafisiny toy izao izany ao amin’ny tononkalo mitondra ny lohateny hoe : “voninkazo” “Voninkazo ianao ka mamiko tiako ho voninkazom-poko hitondra ny hanitra mamiko ao anatiko ho tsaroako”(31) (28) (29) (30) (31) V.A. « Antso » tak 136 V.A. « Misy » tak 14 V.A. « Tsy nofy » tak 99 V.A « Voninkazo » tak. 12 37 Toy izany no fahitan’ny mpanoratra ny fitia raha vao borahina. Izao kosa dia hojerena ny fitia rehefa mivelatra. 2.1.1.2 Ny fitiavana mivelatra: Tonga nifandray sy nifaningotra am-po ny roa tonta rehefa eo ny fitia. Hany ka, na efa tsy mihaona aza, dia toa afa-mifamangy hatrany amin’ny alalan’ny nofy. “Raiso koa ny sodinao, ry Malala, ary tsofy! Fa hiainga ho any aho, hamangy anao anaty nofy”(32). Tsy mampahita tory sy mamohafoha ny saina ihany koa ny fahatsiarovana izay manjo ny olon-tiana. Ka mahatonga ilay tia hanembonembona. Toy izao no filazan’dR.H azy ao amin’ny: “Eritreritra tsy mandry”. “Any ny olon-tiako Mba efa miran’endrika, tsy mihevitra ho rendrika intsony, sa ny fony nandrava ny finoany? Any ny olon-tiako! Mbola mahatana ny fanantenana sa miondri-dohan’ ireny ratram-po ?”(33) Ary tadidy foana ny mirary ny hahitan’ilay malala fahombiazana, amin’ny alalan’ny fitrotroana am-bavaka ilay fitia vao miorim-paka. “Manomboka hatrizao dia vavaka ho anao no hitolomako eto, vavaka sy sento!”(34) (32) V.A « Hamangy anao » tak.34 V.A « Eritreritra tsy mandry » tak.81 (34) V.A « Eritreritra tsy mandry » tak.81 (33) 38 2.1.1.3. Ny faharavam-pitiavana: Misy fitenin-drazana Malagasy manao hoe: “Ny ela maharay roa”. Saingy rehefa eo ny adidy aman’andraikitra, tsy ahafaha-manoratra. Hifandao ny tia sy ny tiana. Tonga ho azy ny vazivazim-pitenenana manao hoe: “lavitry ny maso lavitry ny fo”. Elanelan-tany, io no maharava ny fitiavana. Araka izao ilazan’ny mpanoratra azy izao: “Inoako ankehitriny fa manova zavatra ny elanelan-tany! …. Ny fotoana lava tsy nihaonantsika Nanefy anao handranitra ny disadisa misy, sy lonilony maro, sy sorisory teto; lasa tsilo ireny, naniriniry ho azy teny amoron-dalan’ny fiarahantsika!”(35) Na niova fitàna aza anefa, toa tsy hay ny hifanadino tanteraka. Mbola mamela dindo hatrany ao am-po sy ao an-tsaina ilay fitia nifanolorana. Tonga ho azy ny tsiaro tsy hay afenina. “Andro inona androany no nahatsiaro anao tsy nahy ny foko sy fanahy ry malala lositra ahy sy nikosika ny anarako?(36) Ireo mamy niarahana ny taratasy nifanolorana fahiny toa mamohafoha ny ao an-tsaina, ka manosika ny tanana handray ireo rakitry ny lasa mamelovelo ao anaty. “…tsy mbola nopotehiny fa mainka koa velariny isaka ny hariva ao an’efitranony hatramin’ny sasakalina ireny soratrao, vakiny ivaiva (35) (36) V.A « Inoako » tak. 35 V.A « Tsiahy tsy nampoizina » tak. 40 39 mba tsy hisy handre ny feony sy ny ontam-pony lalina!”(37) Ankoatra ny elanelan-tany, misy tranga hafa ihany koa mety haharava ny fitiavana, dia ny vokatra ny tsy fitoviam-pijery. Ny andaniny te hiaraka amin’ny olona manana ny lafatra sy ny tsara indrindra. Tsy afa-mankaiza noho ny tsy fisiana, anefa, ny ankilany. Manjary hafahafa, tsy te hihaona matetika intsony iry voalohany. Izany anefa, mety hahatapaka ny fifandraisana. Tsinjon’ilay farany ny fandosindosirana atao azy, ka, naleony nitso-drano ilay tiany. Tsy azo terena mantsy ny fitiavana, fa, rehefa tsy mifanaraka, dia ny miala no mety. “Rehefa nihaona isika hatramin’izay niarahana, ny zavatra tsikarotro: ny masonao masiaka, mifantoka matetika amin’izao lobako miharava fahana! Efa niezaka aho nanosoka izay hita Fa tena kararavina Saingy ny eo vita, Ny hafa koa manitatra. (…) Asa! Ianao angamba Mahatsiaro menatra amin’izao izaho tsy tsaratsara lamba Miaraka aminao? Ny marina ao anatin’ny eritreritrao Tsy haiko vinaniana Tsapako ihany anefa fa leo sahady ianao Sy te hiova tiana! Hataoko ahoana moa! Soava dia hahita akanga tsara soratra hasolo ity akoho Mavomavom-piainana, miandry ny marainany mbola tsy mifoha(38) Toa mahatsiaro ho voailika loatra àry ilay tsy manana. Diso fanantenana tanteraka eo amin’ny sehatry ny fitiavana izy. Hany, ka tsy te hitia intsony. (37) (38) V.A « Teny nampitaina » tak. 64 V.A « Soava dia » tak 21 40 “Aza tairinao intsony ny foko efa tony, aoka hilevina ao ny zava-dasanao!”(39). Miaina avy amin’ny nofinofy no nahalalana izay mety ho soritsoritry ny endriky ny olon-tiana. Amin’ny maha-eritreritra izany, dia mahasakodiavatra ny hamoaka sy hamboraka fitiavana, raha tojo ilay olona vinavinaina eny an-dalana. Mamparary anefa, ny fitahirizana izany ao am-po, ka, mila tetika irosoana amin’ny fitoriam-pitiavana. Ny fenitra tratrarina, dia ny hahatonga ilay olon-tiana ho mpiaro sy ho mpananatra. Misy farany anefa ny natomboka rehetra. Mety hifandao, noho, ny fitadiavana na ny tsy fitovian-tsaranga. Tsy natao hahakivy izany, fa, hampiezaka kosa haneho ny hambom-po. “Ny fon-dehilahy tanora finandraky ny lalany sanatria raha hiondrika hitomany izany! Ny lefom-pohy natsatoky ny sandrin’ny malalany Nampangirifiry nefa atrakany!”(40) Andeha àry izay rehetra voalaza mikasika ny fitiavana hifampifandraisina amin’izay voalaza tary amin’ny lafika tokana. Ny hevitr’I BACHELARD raha milaza ny olona na asa ny soratra ahitana taratra afo dia dia hoy izy: “Olona fatra-pieritreritra mafy ny manodidina azy” ny olona toy izany(41). Fantatsika tamin’ny fanadihadiana natao teo aloha, fa “afo mahery vaika entina hanova toe-javatra” no hita mialoalo ao amin’ny asa soratry R.H. 2.1.1.4. Vahaolana manoloana ny olam-pitiavana Na dia eo aza ny adiady ifanaovan’ny mpifankatia, ka miteraka lonilony tsy afa-bela ao an-tsaina. Tsy tsara ny itahirizana izany, fa aleo mihavana. (39) V.A « Fandrarana » tak 33 V.A « Ny fon-dehilaly » tak 121 (41) (G) BACHELARD, Psychanalyse de feu, op cit, p 12 ; « C’est l’homme pensif que nous étudions ici, l’homme pensif à son foyer ». (40) 41 “Ireo fifanolanana nisy tamintsika nampitafy aloka ny tontolontsika tiako ifanatrehana izao dia izao ihany na efa alina aza, ka ny lonilony sy disadisa rehetra niainana hatrizao hiparasaka eto ho tora-po sy hiaka”(42) Raha izany no angalana hevitra dia fantatra fa tena fatra-piahy ny olon-tiany ny mpanoratra araka ny tononkalony. Tsy mamela ny fitiavany ho sembanin-drahona velively eo amin’ny fiainana izy. Ary ny elanelan-tany manasaraka ireo mpifankatia, dia hofoanany avy hatrany. Satriny hihaona foana mandritra ny andro, ka tsy hisy hanamaloka ny fitiavany. “Mangotraka ao am-po mandevy ahy tokoa ny faniriako hahita isan’andro vaky ny tavanao ry aiko”(43) Ankoatra ny sehatry ny fitiavan’olon-droa dia manana ny fomba fijeriny mikasika ny fitiavan-tanindrazana ihany koa R.H. Ny momba izany no hojerena manaraka. 2.1.2 Ny fitiavan-tanindrazana: Raha hiresaka izany fitiavan-tanindrazana izany isika, tsara kokoa aloha faritana ny atao hoe: tanindrazana. 2.1.2.1. Famaritana ara-bakiteny Avy amin’ny teny roa nakambana no nahazoana azy io: tany + tanindrazana. Izany hoe: tany avy amin’ireo razana ka navelany holovain’ny taranaka aty aoriana. (42) (43) V.A. « Raha sitrapoko » tak 127 V.A. “(Mangotraka ao am-po)“ tak 87 42 2.1.2.2. Fanitarana ny hevitry ny hoe tanindrazana Niainga avy amin’ny toerana nisy ny razana ny tanindrazana. Niitatra izany, ka tonga ho ny firenena iray manontolo mihitsy no nantsoina amin’io. Ohatra : Madagasikara no tany navelan’ireo maherifony ho an’ny taranaka mifandimby. Noho izany, tanindrazan’ny Malagasy izy. Manao ahoana àry no fisehon’izany fitiavan-tanindrazana izany ao amin’ny sangan’asan-R.H Marobe ny fomba azo anehoana izany. Santionany ny fanehoam-pitiavana eo amin’ny mpiara-monina, ny fanindrahindrana ny maha-izy azy ny tanindrazana, famongorana ny geja sy ny tsindrihazolena mianjady amin’izany firenena izany ary ny zava-dehibe, dia ny fankatoavana ny teniny. 2.1.2.3. Ny fitiavana ireo mpiara-belona: “Fa inona moa ny fitiavan-tanindrazana ? Ary manao ahoana ny Malagasy atao hoe “tia tanindrazana”? . Tia tanindrazana ny Malagasy mahatsiaro tena fa Malagasy ary tia ny Malagasy. Noho izany, tiany i Madagasikara” (44) hoy ny filazan-dRambemolaly azy. Iray avokoa ny olona eto an-tany. Tsy tokony hifampihafahafa. Rehefa mitovy ny tanjona hotratrarina eo amin’ny fanasoavana ny firenena , dia tokony hifankatia sy hiara-dia hatrany ary hifandray toy ny mpihavana. Araka izao ilazandR.H azy izao. “Havako ianao fa efa nampiraisin’ ny lalana faleha ny anarantsika Havako ianao fa niara-voahetsiky ny fenitra iray ny fiombonantsika (44) (F) RABEMOLALY, « Fanazarana mivaofy hevitra », Fary Mamy kilasy famaranana, trano Printy Loterana, Antananarivo 1975. tak. 274 43 Havako ianao Fa fikasana tokana no samy no masahan’ ny eritreritsika Havako ianao Hiaraka àry isika” (45) 2.1.2.4. Fanindrahindrana ny maha-izy azy ny firenena. Manana ny lazany amin’ny soatoavina ara-pihavanana ny Malagasy. Miharava tsikelikely anefa izany, ka ilàna fanarenana. Maneho ny fitiavantanindrazana ny fahatsapana te hanasongasina ny maha izy azy ny firenena. “…tolona hananganana sady hanjakan’ny fifandraisan-tanana, ary ny fitiavana sy firahalahiana tsy ho teny foana na ho faniriana manidina intsony: ny Malagasy rehetra hanana ny zony!” (46) 2.1.2.5. Ny tenin-drazana Singa iray tsy azo odian-tsy hita amin’ny maha-firenena ny tenindrazana. Izy no ahafahana mifandray amin’ny iray tanindrazana. Raha foana izy, dia rava ho azy ny fiandrianam-pirenena. Adidin’ny tia tanindrazana izany ny mamongotra ireo mpisompatra, ka hanimba io teny io. Ny fanoloran-tena hiaro izany, dia anjara biriky manondrotra avo ny sandam-pirenena. “Vovoka ny reniko nofo toy ny nofo fa ianao ry teniko tsy avelako hiofo hanjary zavatra tsy fantatry ny zanako”(47) (45) (46) (47) V.A « Havako ianao » tak. 1 V.A « Ny tolontsika » tak 18 V.A « Ny teniko ny reniko », tak. 96-97 44 Miezaka ny hanefy toe-tsaina vaovao ho tia tanindrazana ny mpanoratra teo amin’ity sehatra nojerena teo ity. Ny fanomezan-danja ny teny, ny soatoavina ary ireo mponina ao amin’ny firenena iray, dia isan’ny fanehoam-pitiavana azy. 2.1.2.6 Ny fanovana andrandraina manoloana ny fitiavantanindrana Maro ireo Malagasy te hanaisotra an’i Madagasikara ao anatin’ny hantsan’ny tsy fahafahana sy tsindrihazolena. Te hanova izany ho tsara kokoa ireo tia tanindrazana. Isan’izany koa ny mpanoratra. Mitaky fiovana izy. Ilainy ny : “Fanorenantsika gasikara vao” (48) Na tsy mivantana aza ny mpanoratra ato amin’ity tononkalo ity, dia toa misy fanitsiana arosony. Tsapany fa very ny fomba izay maneho ny maha-Malagasy. Lefy ny fitenin-drazana. Noho izany ilàna fanarenana. “Nihintsana ho azy toa ravina maina ny hanitry ny andron’ny hendry fahiny nihintsana tapi-tsy tratra maraina tsinindrin’ny fakon’ny zanaka tiany. Fa ravina maina ny fomba sy teny tsy masina intsony amin’ireo mpandova nararaka an-kady sy mainka nomeny, no lala-fanosin’ny vao sy ny niova”(49) Raha fintinina izay voalaza rehetra teo izay, na an-kolaka aza ny fanehoankevitry ny mpanoratra, ny tiany ambara, dia ny fanarenana ireo tsy mety ataon’ireo mpandray am-bolony ny fandrosoana. Sahanin’ity mpanoratra ity avokoa araka izany, ny mampahalala ny tokony hatao ary ny hanitsiana ny tsy mety, eo amin’ny mpiara-belona. Izany no maha“Sakaizan’ny vahoaka ny mpanoratra ary sakaiza mahatoky afaka hitarika sy hanazava ny diany”(50 Manomboka eto dia sehatra hafa mihitsy no horesahina. Tsy inona izany fa ny teo amin’ny tontolon’ny literatiora. Andeha àry hidirana ny amin’izany. (48) V.A «Ny tolontsika”, tak. 18 V.A « …. » tak. 37 (50) (C) ANDRIAMANANTENA, gazety valiha laharana 21 ny 27-11-93 (49) 45 2.2 Ny poeta 2.2.1 Ny anjaran’ny poeta Hoy RAJEMISA: “Manana anjara lehibe ny mpanoratra dia ho mpanoro lalana sy ho mpitondra fanilon’ny hatsarana”(51). Izany no ventesin-dR.H ao amin’ny asa sorany. Adidin’ny mpanoratra ny mampita ny heviny any amin’ny vahoaka mpamaky. Andraikiny voalohany amin’izany ny mikaroka hatrany ny tsara ho an’ny mpamaky. Mahatsiaro mialangalana izy, raha, tsy manome ny torolalany manoloana ny zava-misy eo amin’ny fiaraha-monina sy ny mety ho faminaniany ny ho avy. “(…) mbola tsy mitsaha-manoratra ireo rantsany tanora… Mbola misy eritreritra tsy mitovy sy aritory Ao anaty fahanginany feno ratram-paniriana”(52) Ireny no arafiny amin’ny alalan’ny sangan’asa. Ary tsy olon-tsotra ihany no hanafarana sy tairina, fa, eo dia eo ireo efa manana talenta eo amin’ny fanoratana. Izay toa matoritory manoloana ny zava-tsarotra sy manahirana, ka nahatonga azy hanamelona “anjomara” hoe: “Aiza ny mpanoratra? fa ny firenena mila ho very anarana, mosarena hevitra mosarena boky”(53) Mahita ny tsindrihazolena atao azy ireo vahoaka saingy toa mena-maso ny mpitondra, ka, tsy te hiloa-bava akory. Vokany, ireo mpanoratra no solom-bavany hiteny ireo mandilana mila fanambarana. Santionany amin’ireny ny tsy fananan’ireo olon-tsotra ny zony ho salama. Ka hoy izy : (51) (52) (53) (RR) RAJEMISA, Revio Tatamo, janvier 1971 tak 43 V.A « Ny masony » tak. 58 V.A « Anjomara » 50 46 “Manjaka ny tsy rariny, Malagasy maro no tsy afaka mitsabo ny Havana marariny” raha tsy manan-javatra atolotra ho tsolotra(54). Tsapa, anefa, fa toa mangena ireo poeta manoloana ny tokony hilazana ny marina. Hany, ka velom-panontaniana R.H. “Aiza ireo mpahita ny marin-tsy filaza? sy ireo tangem-pitsara ny vaninandro iainany”(55) Raha fintinina izay voalaza teo izay, dia mpanaitra ny manodidina, maneho ny zavamisy marina eo anivon’ny fiarahamonina ary manoro hevitra ny amin’izay tokony hatao amin’ny fiainan-ko avy ny poeta, amin’ny alalan’ny asa sorany. Izany no mahatonga an’I SUBERVILLE hilaza hoe : “mampianatra antsika hiaina ny literatiora”.(56). Anjara biriky tsy maintsy efaina izany amin’ny alalan’ny soratra izay avoakany. Maty ila ny literatiora sy ny fiarahamonina raha tsy eo ny poeta. Ary izay no maha-toka-miavaka azy araka ny filazan’I ROY CLAUDE hoe: “Ny literatiora dia tsy misy vidiny raha tsy hitari-dalana ny olona hanao asa mendrika”(57) 2.2.2 Ny aingam-panahy araka ny asa sorany. 2.2.2.1 Famaritanan ny aingam-panahy araka ny tononkalo. Samy manana ny famaritany ny aingam-panahy ny tsirairay. Tany amin’ny fizarana voalohany, dia niainga avy amin’ny famaritana nomen-RH izahay. Izao kosa, dia noezahina ny naka izay namaritany izany ao amin’ny tononkalony hoe: “soratra”. Hery tsy hita manosika ny mpanoratra handray ny penina, ka hanakoriana izany ho tonga asa soratra, ny aingam-panahy. Izy no misahana hahakanto sy hahalavorary io sangan’asa io. (54) V.A « Antso avo » tak 72 V.A « Anjomara » tak 49 (56) (J) SUBERVILLE. Théorie de l’art et de genre littéraire, Paris les éditions de l’école, 1948, p 10 « La littérature nous enseigner à vivre ». (57) (Cl) ROY, Défense de la littérature, Edition Gallimard, Collection Idées, Paris 1968, p 84 « La littérature ne vaut que dans la mesure ou elle existe le patient généreux et patriotisme. (55) 47 “Eo am-panoratana misy fiontanana sarotra sakanana avy dia mamantana ery anaty soratra tampotampoka eo, (…) Fa toy ny misy feo henonao mibitsika zavatra tsy fantatra, zavatra tsy hay, ezahanao vonoina, fa mainka koa misisika tsy hita hofefena. Farany dia injay fa tena maka toerana ao anaty ao mampiboiboika soratra ho anao”.(58) 2.2.2.2. Ny aingam-panahy amin’ny ankapobeny Araka ny fanambaran’I Georges Andriamanantena,raha manazava ny aingampanahy izy ao amin’ny bokiny Zo manao hoe : “Nametrahan’i Rado andraikitra lehibe Andriamanantena mba hiraikitra an-tsoratra izay nobitsihiny taminy. Izy no penina teny an-tanan-dRado ka nampanoratiny ny soratononina hanjarian’ireny aingam-panahy ireny ho boky azo vakiana”(59) Amin’ny ankapobeny, dia mitovy firehana izany na ny aingam-panhy na ny mpitan-tsorany, dia ny poeta izany. Araka ny hevitra hita ao amin’ny asa soratry R.H, anefa, dia toa manohitra izany voalaza izany. Indraindray toa manesika ny hanoratra ny fahatsiarovana ny lasa foana ny aingam-panahy, ka, tsy mahita ny laharam-pamehana tokony harakitra ho asa soratra. Vokany, tapa-kevitra ny handeha irery ny iray, dia ilay irakiraka. “Mbola satrinao hiriotra, hilomay hisambotra ny lasako Tsia! aoka izay! Raha mbola ireny hatrany no entinao handritana ny ainga-pamoronako mbola misy ireo drafi-tsangan’asako efa nofaritako ary ivononako. (58) (59) V.A « soratra » tak 92 (G) ANDRIAMANANTENA, Zo, Société Malgache d’édition Antananarivo, tak 214 48 (…) Raha mbola hitanisa fiainana efa lasa, navalona ho tantara no androahanao ny anjara torimasoko, misaraka eto isika mbola maro an’isa ny zavatry ny ho avy, itsofako anjomara manetsika ahy hihiaka fa ny ho avy no antsika”(60) Izay no fomba fijerin’ny mpanoratra ny hoe poeta sy ny aingam-panahy, fa andeha hojerena manaraka: ny fiovana andrasana eo amin’ny literatiora. 2.2.3. Ny fiovana andrasana eo amin’ny literatiora. Misy dikany ny fisian’ny literatiora. Nentina handrindrana ny fiainana izy; natao hanitsiana ny dia. Satria, “miandry zavatra avy amin’ny mpanoratra ny firenena”(61) Noho izany,dia noleferin-dR.H ny hetahetany te hanoratra ireo fahatsiarovany na ny lasany. Ampy izay, taominy ny tenany tsy hitodika amin’ireny, fa hiova famindra hiatrika ny ho avy. Satria izany no takian’ny manodidina aminy. Ny fanirian-R.H izany, dia ny irosoan’ny mpanoratra toa azy hitantara ny mpamaky hiatrika ny hoaviny. “Mbola misy ireo aingan’ny androany, mitaky fanohizana mila fikirizana. (…) mbola maro an’isa ny zavatry ny ho avy, itsofako anjomara, manetsika ahy hihiaka fa ny ho avy no antsika”(62). (60) V.A. "Dinika mangina", tak 51, 52 (C) ANDRIMANANTENA, gazety valiha laharana 21 ny 27-11-93 (62) V.A. "Dinika mangina", tak 51, 52 (61) 49 Misy fotoana variana manembona ny fiainana efa lasa ny mpanoratra ka tsy mahatsiaro ny toe-javatra iainany akory. Maro anefa, ny ilana ny heviny indrindra fa tojo zava-tsarotra ireo mpiara-belona aminy. Manantena ny mpanoratra namany àry R.H mba tsy hirona be loatra amin’izany, satria ilain’ny vahoaka hitari-dalana azy ireo. Isan’ny voaresaka ao amin’ireo tononkalon’ity poeta ity ihany koa ny lohahevitra momba ny fiainana. Izany indray no hohadiahadiana manaraka. 2.3. Ny fiainana “Olombelona miara-niaina amin’ny olona mpiray tanindrazana aminy ny mpanoratra, taratry ny fiainana niainany no avoakany”(63) hoy RAVOAJANAHARY. Ka ireo endriky ny fiainana ankapobeny ireny no andeha hojerena voalohany. 2.3.1 Ny fiainana ankapobeny Ifanolosoloan’ny mamy sy mangidy ny fiainana, ka nahatonga ny fitenenana manao hoe: “tantely amam-bahoana ny fiainana”. Mbetika mitambesatra ao an-tsaina ny fahoriana nodiavina. Mamely ny enji-dresin’ny fiainana, ka, miteraka hakiviana. “Kivy ianao fa mafy ny ady izay atrehina? hiraviravy tanana, hiondrika, ho very? kivy ianao fa toa mainka mifanesy koa ny fanenjehana” ireo mpandrava efa sy ireo mpamingampingana ny tolontsika miaraka(64) Mahatsiaro tena ho very ihany koa Raolombelona manoloana ny tsy fahefamividy, ka toa olonolom-poana tsy mahavita na inona na inona rehefa tsy an-tanana ny vola. « Toy ny tapitra eo noho eo ny fiainana rehefa tsisy vola! Toy ny hoe nitsaha-tsy mihodina ihany koa (63) (64) 7 (F) RABEMOLALY, op cit, tak 277 V.A « Kivy », tak 60 50 Izao tontolo izao Rehefa tsisy vola! Toy ny hoe tampina, tsy misy aleha intsony ny lalana rehetra Rehefa tsisy vola“?(65) “Manimba zavatra be loatra ao amin’ny maha-olombelona ny vola”(66) araka ny fitantaran’ANDRIAMALALA. Izy no hozatry ny fiainana. Samy miezaka mikaroka izany ny rehetra mba hameloman-tena. Teraka ny asa mamoa fady sy tsy mendrika natao hahazoam-bola, ka, nampanontany tena hoe : “Tsy hita hosakanana fa miroborobo, maniry toy ny anana ireo mpijangajanga ireo mpilangalanga mameno ny arabe; ireo mitanja-pe sy nofo mpiari-tory mpitafy akanjo bory mameno ny tanàna sy renivohitsika! (…) Nipoitra avy taiza ireo zazavavy Tsy sasatra manantsika, miantsy ireo mpiavy, Tsy vizana mbola manolotra takalo vatana sy vola?”(67) Tsapa koa anefa fa tena misy ny mizana tsindrina ila eo amin’ny fiainana. Ao ny olona tokony efa haka aina sy hisotro ronono, noho, ny fahalehibeazana. Saingy voaterin’ny vahohan’ny fiainana sy tsy fisiana, ka tsy afa-mankaiza. Araka izao ilazan’ny mpanoratra azy izao. “Dada! Hitako fa efa manindry an-tsorakao ny vesatry ny taona rehetra nitolomana, kanefa mbola maro ny ezaka tsy efa ikirizanao (65) ) (66) (67) V.A « Ny vola » tak 100 (F) RABEMOLALY, op cit, tak 275 V.A « An-dalam-ben’ny alina » tak 76-77 51 sy itohizanao hanampy fahavononana ireto sandrinao! fantatro, ekeko ambivitra tokoa ny sisa herinao” (…)(68) Raha vao teraka eto an-tany ny zanak’olombelona, dia ranomaso no mitsena ny fiainany. Tsy saraka aminy io. Ary heverina ho tsy fiainana aza ny fiainana tsy ahitana tomany. “Indraindray misy zavatra tsy tanty sy mandratra ny any anaty ny alahelo izay norotehiny sy ny nofo nilentehany tonga ranomaso ory”(69) “Ao anatin’ny mangidy no misy ny mamy”. Toa tsy tsaroana akory izany ketoky ny fahoriana rehefa mahita ny tambatry ny fahasoavana mandalo eo amin’ny fiainana. Zary mamy ery ny miaina. “Androany asa izay nahatonga izany, fa izao tontolo izao toy ny manan-doko mendrika tao anaty foko tao toa mamelona ny aiko sy ny fitiavako efa rendrika mbamin’izay mba nokasaiko Androany Asa izay nahatonga izany Mamy tamiko ny fiainana”(70) (68) (69) (70) V.A « Tsofy rano aho » tak 30 V.A « Tomany » tak 19 V.A. “Androany”, tak 41 52 Mba miharihary koa eto ambanin’ny masoandro ny tsy fitoviana”(71). Hitan-dR.H izany. Ao ny mpanefoefo sy manana ny ampy, ka miasa ho azy ny fiainana. Tsy mahalala akory ny fahorian’ny hafa. “Ho inonao izay fatra manaram-po hatrany, tsy vaka loha hikaroka ny hanina androany manana amby ampy sy tafahoatra aza mihoatra izay sahaza”(72) Ao anefa ireo mitrongy vao homana. “Ny hohanina anio tadiavina anio”, ka toa tsy mahita lafintsarany eo amin’ny fiainana mihitsy. Araka ny filazan’ny mpanoratra azy manao hoe: “Tsy ho inonao akory ny fiaretam-periko sy ny olan-tsamireriko amin’ny fiainako efa main’ny tsy fisiana lava sy maizina maneriky ny alin-tsy misava”(73) Vokatry ny tsy fisian-dava mianjady eo amin’ny tena dia lasa ny fisainana, fa, toa tena latsaka an-kady sy tsy ho tafarina intsony. “Misy indraindray fotoana ahatsapako fa rendrika ny fiainako ary na ny rano ateliko mangidy”(74) Na eo aza ny fahoriana, noho, ny tsy fahatomomban’ny fiainana, dia tsy foana mihitsy ny fanantenana. Mialoha ny iresahana izany anefa, dia hohadihadiana ny mikasika ny alina sy ny maraina izay mateti-piherina anaty tononkalo-dR.H. 2.3.2 Ny alina sy ny maraina 2.3.2.1. Andram-pamaritana ara-bakiteny: “Fotoana tsy anazavan’ny masoandro ny tany. Izany hoe hatramin’ny ilentehan’ny masoandro ka hatramin’ny iposahany indray ka itakizinan’ny tany ao anatin’ny haizina”(75) no atao hoe: alina. (71) Dondavitra (pseud), « Ilay savony gasin’ny mahantra » Takelaka notsongaina II, natonta fanintelony Ed. Ambozontany Analamahitsy Antananarivo 2000, tak 181. (72) V.A « Ho inonao » tak 80 (73) V.A « Ho inonao » tak 80 (74) V.A « Eritreritra lasa mandeha » tak 104 (75) (R.R) RAJEMISA, RAKIBOLANA MALAGASY, Edition Ambozontany Analamahitsy Antananarivo, Madagasikara, 2003, tak 53. 53 2.3.2.2. Hevitra itatra ny amin’ny alina Haizina no mandrakotra ny alina. Raha raisina ho eo amin’ny fiainana izany, dia, azo lazaina ho fiainana feno fahoriana sy fijaliana no maka endriky ny alina. Ireo olana mameno ny androm-piainana, ka tsy ahita-mitsinjo izay aleha no heverina ho fahamaizinana na ny alina. “Tsy azo sarahina ny hevitra sy ny fihetseham-po ampijoroana ny tantara ankilany ny fomba enti-milaza azy andaniny”(76) hoy RAJAONA. Ary tsy io karazana literatiora io ihany, fa ny tononkalo koa, dia mila izany. Raha alahelo no ambara ao amin’ny “sorakanto”, dia mitovy amin’izany ny voambolana ampiasaina. R.H ohatra, raha nilaza ny fahoriana sy fijaliana niainany ao amin’ny “Na maizim-pito aza”, dia nohariny amin’ny “maizim-pito” izany. “Na maizim-pito aza ny tany diavintsika sy izao tontolo izao inoako ho mbola hisy maraina hibaliaka hitondra hery vao sy hafanana koa, handevona ito alina manara fahantrana sy tebiteby lalina”(77) Eto amin’ity ampahan-tononkalo ity koa, anefa, isika mahita voan-teny hoe: “maraina”. Andeha àry hodinihintsika ny momba izany. 2.3.2.3 Ny famaritana ara-bakiteny ny hoe:”maraina” Araka ny filazan-dRAJEMISA, dia “Fizaran’ny andro hatramin’ny mangiran-dratsy ka mandra-pahatongan’ny mitataovovonana”(78) no atao hoe maraina. 2.3.2.4 Ny hevitra ambadika raketin’ny maraina. Manana ny heviny maro ny teny hoe “maraina”, raha jerena ny hevitra ambadika. Azo anoharana ny fiainana vao manomboka na ny fahazazana “ny maraina”. ohatra, RABEARIVELO raha nilaza izany ao amin’ny “alahelon’olombelona” (76) (77) (78) (S) RAJAONA, Takelaka notsongaina, op cit, tak 20 V.A. (R.R.) RAJEMISA, op cit. 54 “Bodo zatra tambitamby sy tamana angotingoty vao maraina dia somamby izany andron’ny kamboty”(79) Nosoratany io tononkalo io noho ny fahafatesan’ilay zanany mbola kely. Eo ihany koa, anefa, ny hoe mariky ny fihiratan’ny fiainana ho tsaratsara kokoa, ny fisindahan’ny fijaliana nahazo teo aloha, ka, nisoloan’izany ho fifaliana no antsoina hoe : “maraina”. Ary izany fiheverana izany no noraisin-dR.H handokoany ny fanantenana. Araka ilay tononkalo teo hoe: “Inoako fa mbola hisy maraina hibaliaka hitondra hery vao” (80) Andeha àry ny fandrafetana ny tsanganana misy ny fateti-piherin’ny maraina ao amin’ny tononkalon-dR.H no jerena izany. Teny Isan’ny teny Loharanon’ny tononkalo Isan’ny TNK 18 –19 –21 –26 –30 -31 Maraina 22 35 –38 –39 –42 –45 -59 18 66 –68 –76 –83 –92 -97 Raha fintinina, izay voalaza rehetra teo mikasika ny “alina” sy ny “maraina” izay, dia ny hoe: Raisin’ny mpanoratra ho toy ny endriky ny fiainana ny fisian’izy ireo. “Alina” mariky ny fahoriana sy ny fijaliana ary fisian’ny fifaliana kosa, ny “maraina”. Tsy mbola tanteraka, anefa ny fisian’ity farany ity ao amin’ny tononkalon-dR.H ka, nadikanay ho mariky ny fanantenana “ny maraina”. 2.3.3. Ny fanantenana “Hazakazaka-dava ny fiainana” very hevitra noho ny tsy fisian-kanina, ny ho tafiana ary ny tsy fisiam-bola ny rehetra. Tsy atao mahakivy anefa izany, fa mba hampioitra. (79) (S) RAJAONA, Takelaka notsongaina I, Ambozontany Fianarantsoa 1972 (Natonta fanindroany) tak 124 (80) V.A « op cit tak 55 55 “Ary iny namako iny, nataony ho efa maina tanteraka ny nongony, ka niondrika ny lohany, fa nony injay kosa nanentom-pofonaina izato trano bongony, nifoha ny ambiroany. Ary iny namako iny mitsoka ao am-pony ny fanantenana, ilay nihataka ny lalany. Tsy hakiviana intsony fa tena fitrakana no jiro sy fanalany!”(81) Mitoetra ao am-po sy ao an-tsain’ny olombelona hatrany ny fanantenana. Mino izy fa, mbola hisy andro hihiratra ho azy any aoriana. Ka na ela na ho haingana izany, dia andriny foana. “Manantena isika fa mbola hisy ora, miafitra any ho any, hilaza fanambinana, hamafa moramora ny maso mitomany sy hameno fifaliana ireo vahoaka ory tsy mety ho pizin-tory! … Manantena isika manantena hatrany fa hisy fandresena any am-parany any !”(82) Ny lehilahy no andrin’ny fianakaviana. Izy no misahana ny ho avin’ny ankohonana. Izy no mamelona sy miahy azy ireo. Koa raha tojo ny tsy fahombiazana, dia atao fady ny hilofika. Araka izao fanentanan-dR.H azy izao “Raha sendra ka lalovan’ ny hakiviana ihany, fa mbola nofo moa miondrika haka hevitra, dia mitsiky indray (81) (82) V.A « Ary iny namako iny » tak 106 V.A « ( Na maizim-pito aza) » tak 55 56 ny tena lehilahy”. Ary ny finoany Hahita fandresena No tanjaka manohana ny hery sy ny keriny, Fa andry iankinan’ny hoavin’ny ankohonany Sy ny fireneny Ny tena lehilahy”(83) Tsy ny olon-tsotra itambesaran’ny zavozavom-piainana ihany, anefa, no manana finoana toa izany, fa eo ihany koa ireo any amin’ny tany miady toa an’i Afrika atsimo aza, dia mbola manantena, fa “ny isavorivorian-kilantoana”. Eo ny hotakotaka, fifampitifirana, ny aretina isan-karazanay, saingy, miandrandra ny hisian’ny fandriam-pahalemana any afara any. Toy izao ny fitateran’ny mpanoratra “Iny zaza mainty hoditr’i Afrika mosarena mbola mihiaka sady mino ny hisian’ny famonjena”(84) Raha fintinina izay rehetra izay: tsy misy olombelona afa-manova izay efa anjara nomena azy. Satria “Tsy azo lavina na fidiana, na idifiana na sorohina, fa tsy maintsy azony na dia tsy vokatry ny fikelezany aina aza” (85) izy io. Fa ny firariana , dia ny hananana fiainana tsara sy milamina. Nanoratra momba ny raharaham-pirenena ihany koa R.H. izany no andeha hojerena manaraka. 2.3.4 Ny fiainam-pirenena 2.3.4.1. Ny zava-misy Amin’ity sehatra ity, dia toa ny tsy rariny manjaka ao anatin’ny fiainampirenena no voizina ao amin’ny tononkalon-dR.H. izy ireny, dia tsy noforonina velively, fa tena zava-nisy. Araka ny filazan-dry WELLEK sy WAREN hoe : (83) (84) (85) V.A « Andry » tak 87 V.A « Neny » tak 78 RAVELOJAONA, Firaketana, op cit 57 “Vokatry ny fandinihan’ny mpanoratra ny zava-misy eo amin’ny lafiny ara-pitondrana sy sôsialy eo ami’ny firenena ny literatiora”(86). Miaritra ny tsindrihazolena atao aminy ny mpiara-belona amin’ny mpanoratra. Ampiharin’ireo mpitondra ny didy jadona sy ny fanamparam-pahefana. Tsy afa-manohitra, anefa, izy ireo, fa dia mipetraka amin’izao. Hitan’ity poeta ity izany, ka hoy izy ao amin’ny tononkalony. “Toriteny”. “Mahita ny vahoaka, mahita ny hareny sy ny hariny rehetra, robaina an-terisetra, atao anteninaina! Ny taniny, ny ombiny, ny variny, ny ankaniny… anaovan’ny mahery am-pitaka avokoa! fongana tokoa! (…) Mahita ny vahoaka, mahita ny tsy rariny leferiny isan’andro sy mbola sakoboniny anaty fo marariny: ny fanamparan-kery, ny jadom-pitondrana, ny antsojay fanaon’ny olon-tsy tononiny, manam-pahefana “ambonin’ny lalàna”!(87) Manao izay danin’ny kibony avokoa izay tonga eo amin’ny fitantanan- draharaham-pirenena. Mila olom-baovao noho izany, hanarina ny tsy mety. Saingy toa mbola manontany tena aloha izay voatondron’ny vahoaka. Ary mangataka amin’Andriamanitra izy ny mba hananany toetra mendrika izany toerana izany, dia ny hanompo ny mpiray firenena aminy. (86) (R) WELLEK (A) WAREN , La théorie littéraire, Ed du Seuil, colléction poétique, Paris 1971 p 358 : « La littérature est alors conçue comme totalement déterminée par les résolutions politiques et sociales d’un pays ». (87) V.A « Toriteny » tak 101 58 “Andriamanitra ô!” Raha atolotro ho any ny fitondrana ny vahoaka, ary apetrakao ho andraikitrao ny ho avin’ito taniko, dia omeo ny saina sy fanahy mahay mamoaka fitsarana tsy miangatra ny ady rehetra entina amiko”(88). 2.3.4.2. Ny ilam-panovana eo amin’ny fiainam-pirenena Tsikaritra ny tsindrihazolena mianjady amin’ny vahoaka. Hita ho tsy mandeha araka ny niheverana azy ny raharaham-pirenena. Tokana ny lalana ahitana fiainam-baovao, dia ny fandraisan’andraikitra. Araka ny voaresaka ao amin’ny “dina”. “Raha toa ka vahoaka tsy misy mitsoaka ny adidy sy andraikitra aoka fa raikitra raha toa fitondrana manaja ny satan’ny ara-dalàna tohanam-bahoaka mivonon-kitraka tsy isalasalana! Antsika ny laka!”(89) Raha izay rehetra izay no isintonan-kevitra, dia fantatra, fa, amin’ny asa soratr’ity mpanoratra ity mpanoratra ity ny fanovana toe-javatra mieloelo ao amin’ny lafika tokana afo. Araka ny heviny, dia tontolo hafa anjakan’ny fiovana vaovao, kanefa ahitana fifaliana amim-pilaminana no hiainana. Tsy mbola tanteraka, anefa, izany. Ny fanentanana, dia tsy maintsy ho azo izany indray andro any. “Raha ny sitrapoko tsy tiako ho toy izao ny fomba andridrana izao tontolo izao. (88) (89) V.A « Vavak’i Solomona » tak 89 V.A « Dina » tak 5 59 Fa mbola nisy alina Nanery ahy hamitsaka, Alina mpitondra fitonia-mamitaka!”(90) Nojerena teo àry, tato amin’ity fizarana faharoa ity ireo foto-kevitra iompanan’ny asa soratra araka an-dR.H. Marobe ireo amin’ny alalan’ny fiverimberenan’ny teny momba na mahakasika ny « afo » izany. Marihinay anefa, fa ireo lohahevitra tena misongadina tao amin’ireo tononkalo niasanay no noezahinay naseho nandritra ny famelabelarana. Ary navoitranay am-pamaranana ny fanadihadiana ireo tarakevitra tsirairay, fa « olona fatra-pieritreritra ny manodidina azy » ny mpanoratra tsindrian’ny singa « afo » araka ny voalazan’i BACHELARD(91) (90) (91) V.A « Raha ny sitrapoko » tak 128. (G) BACHELARD , op cit, p 12 60 Toko fahatelo : RANJATOHERY Harilala sy ny lafika tokana « afo ». Raha iverenana vetivety ny mikasika ny lohahevitra hita teo aloha dia ahitana ny fijerena ny lafika tokana ao amin’ny tononkalon-dR.H sy ny tarakevitra voiziny. Notsoahina avy amin’izany, fa « ny afo » mahery vaika misy lelafo miredaka manjary manova zavatra iray no fototra mihalohalo ao an-tsain-dR.H. Andeha, hampifandraisana amin’ny toe-java-nisy teo amin’ny fiainan’ny mpanoratra izany. I WEBER dia nilaza fa : « Io lafika tokana io dia mamahatra amin’ny toejavatra niseho, izay, amin’ny ankapobeny hadino, teo amin’ny fahazazan’ny mpanoratra » (92) . Rehefa izany àry dia hofohina mihitsy izany fahatsiarovana fony fahakely izany. Fony mbola zaza R.H dia tao Mandrosoa Ilafy Avaradrano no nonina sy nahalehibe azy. Andeha hofaritana vetivety ny momba io toerana io : Avaratra : Manjaka Atsimo : Antsahalalina Atsinanana : Ambohimahailala Andrefana : Ambohitsarakely. Raha vao miposaka ny masoandro dia Ambohimahailala no tsenain’ny maro voalohany. Izy no vohitra manery sady fara-tazan’i Mandrosoa raha miantsinanana ny fijery. Vohitra midadasika niorenana ,tanàna vitsivitsy araka ny lovantsofina izy io. Rava izany, ary na ny mpanoratra aza tsy nahatratra ny fisiany akory. Rakotra bozaka, alaala madinika ary bararata. Ambohimahailala. Isaka ny lohataona, dia malaza amin’ny doro tanety io toerana io. Maro ireo nahatadidy, raha vao iresahana izany. Ny mponin’i Mandrosoa no mihazakazaka mandeha mamonjy ny afo noho izy “akaiky vilany feno arina”, sao, miitatra ny afo, ka ho any amin’ny lohasaha toeram-pambolena. Isan’ireny ny mpanoratra. Zaza faran’izay matahotra afo izy ary (92) (JP) WEBER, op cit, p 19 “ Ce thème (thème unique) lui même se racinant dans quelque événément, en général, oublie de l’enfance de l’écrivain" 61 nentiny lehibe izany. Asa na noho izany tahotra ao anatin’izany no nanosika azy hamono ny “afo” na ahoana ?(93). Matetika no iverimberenan’ny doro tanety Ambohimalailala ka izany no naharaikitra izany tan’eritreritry ny mpanoratra. 3.1. Ny fifandraisan’ny teny mateti-piherina sy ny zava-nitranga Rehefa jerena tokoa àry ireo vokatra azo tary amin’ny toko voalohany sy ity fanadihadiana ity, dia toa mifandray. Mahery vaika ny tanjaky ny afo vokatr’ireo bozaka sy hazo ary bararata irehetany. Ampian’ny fitsokan’ny rivotra mivantana izany, ka mampitombo ny lelafo. Iaraha-mahalala ihany koa ny hanifin’ny ravina amin’izy ireo, indrindra, fa ity farany. Tsy misy araka izany ny rano tahiry anatiny, ka, mora raisin’ny afo hiredaka. Hanjary lavenona sy tanety ngaly sy ngazana sisa izany rehetra izany, rehefa lasa ny afo. Araka izany, dia mitombina tanteraka ny vinavina notsoahina tany aloha mikasika ny lafika tokana “afo”. Raha jerena ny filazan’i BACHELARD hoe: “fatra-pieritreritra ny manodidina azy” ny olona miorina amin’ny tsindrin’ny lafika tokana “afo” dia azo ekena ny fanamarinan’izany eto. Ho fiarovana ny tontolo iainana. Ny alahelo ireo voaary maniry sy nonina tao Ambohimahailala, no nanosika an-dR.H hamono ny afo, eny, fa na dia mbola zaza aza izy. 3.2. Ny afo sy ny endrika ivelan’ny tononkalo Raha alaina ireo tononkalo malala-drafitra, ka tsy jerena mitsangana ho toy ny hamaky izany, fa, atsivalana ny fipetraky ny taratasy, izany hoe, ny lavany no mifalotra amin’ny tena hamaky azy, dia manome karazan-tsary toy ny tanty may. Ohatra, ny tononkalo: “Talohan’ny ora fatoriana”(94) (93) Resadresaka nifanaovanay taminy ny 23-07-05 tamin’ny 9 ora maraina tao amin’ny Tahala Rarihasina (94) V.A « Talohan’ny ora fatoriana” tak 91 Taratra, fa ery amin’ny ilany ankavia no ahitana, fa toa miredareda ny afo ary mitohy ny firehetany. Saingy mihamilatsaka kokoa ny hadirin’ilay lelan’afo. Satria efa tonga ny mpamosavy. Raha toa, ka raisina ho izany ireo halavan’ny andalana. 3.3. Ny lafika tokana “afo” sy ny fahatanorana Antony hafa manampy, ka niteraka sy nahatonga ny fieloelon’ny lafika tokana “afo” teo amin’ny asa soratra ihany koa dia ny vokatry ny tsy fitoniana nahazo ny mpanoratra. Araka ny efa voalaza tany amin’ny fizarana voalohany, nanana olana R.H rehefa maty ny reniny. Nisy tsy fitoniana nahazo azy. Nahatsiaro ny fiainany ho nisy fahabangana izy. Rava avokoa ny fanantenany nony tsy teo ilay kitapo nifonosany. Tsy te hifanerasera tamin’ny olona izy. Ary raha manao izany izy, dia toa hafahafa ny fijerin’ny olona azy. Ihatakatahan’ny rehetra izy. Vokatr’izany, tezitra R.H. nikomy sy nioko ary nasiaka tamin’ireo manodidina azy izy. Tsy nisy afaka nitantarany sy nanehoany ny fihetseham-pony raha tsy tamin’ny alalan’ny soratra. Ny fiavin’ny maraina !” No sisa te hitsena Ny andro izao mandalo Sy sisan-tanimanga miraikitra amin’ny molotry Lavenona sy vovoka Mitomany mafy fahaverezan-tsaina… Manefa ny anjara fiambenany, Maniraka ny feon’ireo amboa Ny afon-dolo miakatra, Mitatra manenika vovonana an’arivony hitondra fahitana anaty torimason’ny olon-tsasatr’asa ny fimoimoin’ny fanahin-drazana, manatona, manatona ny eto fitoniana, ny hany sisin-tany nisy fahagola, heno ratsiratsy avy any ankoatrahoatry dia injay kosa tsemboky ny sanginy, sy mamantonalina sy ireo mpandihiny “Raha mbola io mirehitry ny vainafon’odiny 62 63 Noho izany, ny fahatezerana sy ny alahelo dia nivoaka tamin’ireny sangan’asany ireny, ka, naka endrika “afo”. Araka ny filazan’i BACHELARD hoe: “Miaina ao anaty fontsika ny afo” (95). Raha fehezina izay rehetra izay, tato amin’ity fizarana faharoa ity izay nampitondraina ny lohateny hoe: “Ny afo” lafika tokana ao amin’ny tononkalondR.H” ity no nanaporofoana, fa ao anatin’ny asa sorany miisa sivy amby sivifolo (99) niasanay, dia nibahan-toerana amin’ireo voambolana mateti-piherina ny momba ny “afo”. Rehefa izany, dia nindrana ny tsangan-kevitr’i WEBER mikasika ny lafika tokana izahay. Hanadihadiana ny vokatr’izany “afo” izany. Toe-javatra niainan-dR.H tamin’ny andron’ny fahazazana no niraikitra tao am-parahatony, ka, nampivoaka izany teo amin’ny asa sorany. Tsy inona izany, fa ny fahitany matetika doro tanety fahizany. Nanampy trotraka izany, ny fahalasanan’ny reniny any amin’ny varo-tsy mifody. Nisy akony goavana teo amin’ny fiainany izany. Tamin’ireo tononkalony ihany koa no nijerena ireo tarakevitra telo izay mafonja, ka nohadihadiana ihany koa. Alohan’ny tena hamaranana ity fizarana ity ary dia indro misy tononkalo nosoratan’ity mpanoratra ity milaza ny: momba io doro tanety io. Nosoratany tany amin’ny taona 2000 tany izy ity noho ny fahitany ny fahasimban’ny tontolo manodidina. Tsikaritra ihany koa, fa ilay tendrombohitra Ambohimahailala tazany isan’andro no resahiny etoana. Tsy voalaza anefa izany, fa ao ambadiky ny hoe “Iny atsinanana iny”. Marihina, fa tsy ao anatin’ny vondrona ambara ity asa soratra ity. “Iny atsinanana iny izao makafokafoka hafahafa, maka aloky ny ala mijolofotra lavenona manamaizina maraina iny vodilanitra iny ! (95) (G) BACHELARD ; op cit, p 19 « Il (feu) vit dans notre coeur”. 64 Eny an-dohasahany eny, Eny an-keniheny eny, Tanimbary maty ketsa, Valabe tsy miaka-boa, Fa tsy rano koa, tsy bainga, Tsy ana-maitso, tsinontsinona, Fa atsanga nenti-driaka Fony tamin’ny taona lasa, Ary mbola miampy indray Fakofako miaro poizina! Ny tanetiny aza moa, Ireo havoan-tsy taka-basiny, Nosolain’ny taona maro Nilalaovany afon’aina, Ary izao mivalo mainty Toy ny nolalovan’ady… Ireto sisa anjavidy! Ireto sisa mimozany! Ireto sisa mba kinikiny” . Jona 2000 Ankoatra ny fikarohana ny lafika tokana ao amin’ny tononkalon-dR.H dia tsara raha hohadihadina ihany koa ny maha-kanto ny asa sorany. Izany indray no hozohina ao amin’ny dingana manaraka. FIZARANA FAHATELO : NY MAHA-KANTO NY ASA SORATRA NOVOKARIN-DRANJATOHERY HARILALA. 66 Toko voalohany: Ireo fomba nentin’ny mpanoratra isarihana ny mpamaky Teny fampidirana Fony mbola tsy nianarana teto Madagasikara ny tarehin-tsoratra latina, fa, mbola ny sorabe no hain’ireo sasantsasany tamin’ny Malagasy, dia niaina tamin’ny literatiora am-bava ireo mpanan-talenta. Rehefa nandray ny fitondram-panjakana àry Radama I, dia nifanaraka tamin’ireo misionera Anglisy tonga teto Madagasikara, ny hampianaran’ireo ny abidy amin’ny soratra latina. Nandray ny fampianarana nanomboka ny 1820 ireo mpianatra vitsivitsy. Teraka teo ny literatiora an-tsoratra. Niseho tamin’ny endrika tononkalo no niantsoana azy fahizany. Navoakan’ny misionera ny fihirana voalohany nantsoina hoe : Fiderana an’ANDRIAMANITRA ny taona 1828 izay mirakitra izany. Maro ireo karazany asa soratra nipoitra teto toy: ny lahatsoratra famotopotoran-kevitra, sombin-tantara, tantara foronina, tantara an-tsehatra na ny kaonseritra masina ary ny tononkalo. Ity farany, anefa, no andeha hohadihadiana bebe kokoa, satria iompanan’ny asa fikarohana ataonay. Mialoha ny hanadihadiana ny lohahevitra izay naroso àry, dia hovahavahana aloha ny atao hoe tononkalo. Ny tononkalo Samy manana ny famaritany ny amin’ny hoe tononkalo ny mpanoratra tsirairay. Toy izao ny filazan’ny RAKIBOLANA Larousse izany: “Ny poezia dia fitambaran’ny feo, ny ngadona sy ny fomba fampiasana ny teny, mba, hanehoana ny fahitana ary hampisongadina ny fahatsapana ao anatin’ny fihetseham-po”(96) (96) Le petit Larousse illustré, 100ème Edition, Imprimé en France 2005 p 836 « Art de combiner les sonorités, les rythmes, les mots d’une langue pour évoquer des images, suggerer des sensations, des émotions 67 Ao amin’ny Rakibolana Malagasy nosoratan-dRAJEMISA indray, dia manambara hoe: “Ny tononkalo dia asa soratra misy sarin-teny sy aingam-panahy, vita amin’ny teny mirindra, izay matetika miady roa ny tonom-peon’ny faran’andalany, na mifanarakaraka izany na mifanelanelana”(97) Raha hifindra amin’ny hevitr’ireo mpanoratra hafa indray isika mikasika izany,dia hoy RAINIZANABOLOLONA manao hoe : “Ny atao hoe poezia dia tononkira voalahatra ara-dalàna ambara amin’ny teny tsara indrindra, vita amin’ny ohatrohatra amin’ny saina, ary raha afohezina ny filaza azy dia hevitra tsara indrindra izay ambara amin’ny teny mamy indrindra”(98). Ho an-dRANDJA ZANAMIHOATRA kosa indray raha hiteny ny momba io tononkalo io izy, dia toy izao no filazany izany: “Ao amin’ny tononkiran’ny poeta ny fingandon’ny teny sy ny hevitra amampihetseham-po raketiny dia zava-droa loha tsy afa-misaraka” (99). Ary ho an’i DOX raha namaritra ny tononkira na ny hira izy araka ny voalaza ao amin’ny Hira va ? manao hoe: “Ny hira dia fanamborahana sy fanambarana ny fihetseham-po sy fietanam-panahy eo anatrehan’ny hatsarahan-tarehy, izany hoe, ny endrika, sary, loko, hazavana mahay miaraka ka tsy hifangarika.” (100) Araka izany ny tononkalo izany, dia fandrindrana ny bika aman’endriky ny teny, avy amin’ny fihetseham-po sy saina ary fanahy izay niavaka indrindra raha mitaha amin’ny fiteny andavanandro. Andeha àry hojerena amin’ity fanadihadiana atao manaraka ity, ny fomba nentin’ny mpanoratra hanaingana ny mpamaky manoloana ny tononkalony. (97) (R.R) RAJEMISA, Rakibolana malagasy, Edition Ambozontany Analamahitsy AntananarivoMadagascar 2003, tak 962 (98) (J) RAINIZANABOLOLONA, Lesona tsotsotra momba ny fianarana poezia, F.F.M.A Faravohitra , Antananarivo 1914 tak 6 (99) (Z) RANDJA (pseud), VAINAFO TONONKIRA, librairie Ambozontany Fianarantsoa 1969 tak 5-6 (100) DOX( pseud), Hira va ?Edition rano famoaham-boky Protestanta Imarivolanitra 1970, tak 6 68 Toko voalohany: Ireo fomba nentin’ny mpanoratra isarihana ny mpamaky. 1.1. Ny toetran’ny lohateny fahita amin’ny tononkalon- dR.H Eo amin’ny lohateny no paika ampiasain’ny mpanoratra voalohany hisintonany ny sain’ny mpamaky. Mizara efatra ny fomba nanehoan-dR.H izany ao amin’ny asa sorany. Ao ny nataony amin’ny alalan’ny teny iray, ao ny amin’ny andian-teny, ny fehezanteny ary ireo tsy nomeny fa avy hatrany dia novantaniny. Andeha hiainga amin’ny tsanganana no hanazavana izany. Toetran’ny lohateny Laharan’ny tononkalo Isany 5 –7 –9 –10 –11 –13 –14 – 17 –20 –25 –27 -29-33 –34 –35 –36 –37 –39 –46 –48 –49 –51 -52-56 –58 Teny fohy -63 –69 –74 –75 –78 –80 –81 36 –82 –83 –84 -99 2 –3 –4 –6 –8 –15 –16 –19 –21 –23 -28-31-32-40 –41 –42 –43 –44 –45 –50 –53 –54 –55 -57-59 –60 Andian-teny –61 –62 –66 –67 –68 –70 –71 –72 –73 -76 –85 – 47 87 –88 –89 –90 –91 – 92 -93 –94 –95 -98 Fehezanteny Ireo tsy lohateny 1 –24 –86 - 3 ahitana 12 –18 –22 –26 30 -38 47 –64 –65 –77 –79 –96 -97 13 Fanazavana ny fafana : 1.1.1. Ny lohateny fohy Tsy ahafaha-maminavina izay hambaran’ny tononkalo velively ny lohateny fohy. Raisinay ohatra amin’izany ny tononkalo mitondra ny lohateny hoe: “Dina”. Maro ny tombatomban-tsehatra azo anompanana io teny io. 69 Ohatra 1 : “Dina ifanaovan’olon-tsotra anankiroa”, fa tsy hifamadika eo amin’ny asa izay iarahana. Ohatra 2 : “Dina ataon’olon-droa mpifankatia; fa hiara-dia mandrakizay. Lamban’akoho ka faty no isarahana”. Ohatra 3 : “Dina ifanarahan’ny fiaraha-monina”, fa izay mandika lalàna novolavolaina, dia hosaziana. Ao amin’ny tononkalo anefa, milaza fa: “Dina entina mandrindra sy mandamina” ny tokony hataon’ireo mpitondra sy entina ao amin’ny firenena no velabelarina ao. Noho izany, tsy takatry ny saina eo no ho eo ny mety ho vontoatin’ny tononkalo raha tsy miditra amin’ny famakiana izay voalaza ao. 1.1.2. Ny lohateny andian-teny Azo tsinjaraina ho roa ny mikasika io lohateny andian-teny io. Ny lohateny misy : - teny roa - teny maromaro • Ny teny roa : Efa mihamazava kokoa ny mety ho ventin-kevitra raketin’ny lohateny amin’ny teny roa. Azo sary an-tsaina kokoa ny fandehan’ny hevitra na dia tsy mamaky aza. Ohatra 1 : “2 Novambra” Ireto no mety hieloelo ao an’eritreritra am-pandrenesana izany. - 2 Novambra, angamba andro manan-tantara eo amin’ny fiainan’ny mpanoratra. - Fantatra ihany koa, fa io daty io no natokana ahatsiarovana ireo olona efa maty rehetra. Tsy natao hiasana ho an’ny mpiasa eo, ka ahafahana manararaotra mitsidika ny fasana misy ny olon-tiana, ary ireo havana amantsakaiza. Ohatra 2: “Ny vola” An-tsaina avy hatrany, fa ilay hozatry ny fiainana no asian-dresaka eto. Tsy anaran’olona velively mantsy io. Raha izany no nataony hoe: “I vola”. 70 Noho izany, dia mety hiompana amin’ny fitadiavana na tsy fananana na koa fananana be azy io no resaka ao. • Ny teny maromaro Mihabe kosa indray, anefa, ny toe-javatra tanisaina raha vao mahita ireo andian-teny maromaro ireo. Ohatra 1 : “Talohan’ny ora fatoriana” Maka endrika fehezanteny izany ilay lohateny. Tsy toy ny teo aloha no hitranga eto. Betsaka ny teny azo anohizana azy io. -“Talohan’ny ora fatoriana” no tonga izy. -“Talohan’ny ora fatoriana” no nodiany. -“Talohan’ny ora fatoriana” no nahatsiaro azy aho. Toa izany koa ohatra ilay tononkalo “Ny ahatsiarovako azy”. -“Ny ahatsiarovako azy” dia ilay niara-nilalao -“Ny ahatsiarovako azy”dia ny fitsikiny -“Ny ahatsiarovako azy” dia ny efitranony Efa mandroso hevitra horesahina ny mpanoratra eo amin’ny lohateny. Tsy ho takatra mihitsy, anefa, ny tiany hambara,raha, tsy mamaky ny asa sorany ny mpamaky Manao ahoana àry ny momba ny lohateny manana endrika fehezanteny. 1.1.3. Ny lohateny manana endrika fehezanteny Amin’ny maha-fehezanteny azy ity, dia ahitana ireo singa mandrafitra ny fehezanteny kely indrindra, dia, ny entimilaza (EM) sy ny lazaina (L). Ohatra 1 : Tsofy rano aho EM L Ohatra 2 : Havako ianao EM L Mifanahantsahana amin’ny voalaza teo aloha ihany ny manjo ny mpamaky manoloana ireo fehezanteny ireo. Tsy fantatra izay tiany holazaina,raha tsy eo ampamakiana ny asa soratra. “Tsofy rano aho” Mety hanambady ilay olona, ka, mila tso-drano, na handeha lavitra, na hisaraka izy mivady, ka mila tso-drano ny iray. Tsy izany anefa no voaresaka ao 71 amin’ny tononkalo. Mangata-tso-drano amin’ny rainy ny zanany mba hamelany ity farany hisolo ny toerany, satria efa osa ilay mpamelona, ka tsy afa-mitady vola intsony. Maro ireo vinavina mikasika ny lohatenin-tononkalo iray. Mampilendalenda ny mpamaky avokoa, anefa ny fisiany na amin’ny teny iray, na andian-teny, na fehezan-teny. Araka ny fafana hita tany aloha, dia tsapa, fa ny lohateny andian-teny no manintona ny mpanoratra bebe kokoa ny mampiasa azy. Tetika entiny hakana ny rehetra handinika ny hafatra tiany hampitaina avokoa ny ambadik’izany. Fa ahoana kosa indray àry raha toa ka tsy misy lohateny ilay asa soratra ? 1.1.4. Ireo tononkalo tsy misy lohateny. Ho an-dR.H, ny famoronana tononkalo dia tena zava-dehibe. Efa ao andohany ao matetika ireo hevitra hatosaka amin’ny asa soratra. Misy ireo tononkalo efa am-bolana maro ao an-dohany ao. Avadibadiny eo ny mety ho lohateny ary izay vao soratany. Io no antsoiny hoe tononkalo feno. Izany hoe heveriny ho ao avokoa ny fiandohan’ny tantara sy ny vontoatiny ary ny fiafarany. Misy anefa, tsy voaray intsony ireo teo aloha ka ampahany sisa azo. Tsy mahafapo azy noho izany, ny hanome lohateny satria fitantarana tsy feno tanteraka. Ohatra : Ao amin’ny takila 122-123; mitantana fisarahana mpifankatia ny tononkalo. Tsy nampaninona ilay nilaozana, anefa, izany fa vao mainka aza nampihoitra azy hanadino ny momba ilay tiany ary hiezahany hanarina ny ho aviny. Ny niandohan’ny fisarahana kosa anefa, tsy voaresaka ao mihitsy, noho izany, novoleny teboka telo. Izay milaza fa: ampahany ihany ity resahina eto ity. Raha jerena àry, na ny tononkalo misy lohateny na ny tsy nampitondrainy izany, dia, samy mifona tetika isarihana ireo mpamaky hiditra amin’ny tononkalo,fa tsy hitanitanina amin’ny faminavinana fotsiny. Ity farany moa, dia tena miantso ankolaka ny hamakiana tsotra izao. Izay ny mikasika ireo karazan-dohateny fampiasan’ny mpanoratra ao amin’ny asa sorany. Izao koa indray dia hojerena ny mikasika ny andalana sy ny andinintononkalo. 72 1.2. Ny fanehoan’ny mpanoratra ny andalana sy andinin-tononkalo. Fafana no andeha hanehoana ny fampiasan’ny mpanoratra ny isan’ny andalana araka ny andaniny avy. 1.2.1. Ny isan’ny andalana isaka ny andininy Ireo andalan-tononkalo Laharan-tononkalo Isany “Sonnet” 11 –13 -27 3 Andalana efatra 3 –4 –8 –9 –22 –28 –30 –37 38 -39 10 2 –5 –6 –7 –10 –12 –14 -15-16 –17 –18 –19 –20 –21 -23-24 –25 –26 –29 –30 –31 -32-33 –34 –35 –36 –39 –40 -41-42 –43 –44 –46-47 Andalana manao –48 –49 -50 –51 –52 –53 –54 –55 -56-57 – ambaratonga 58 –59 -60 –61 –62 -63-64 –65 –66 –67 –68 83 –69 70 –71 –72 –73 –74 –75 –76 77 –78 –79 –80 –81 –82 –83 –84 86 –87 –88 –89 –90 – 91 –92 93 –94 –95 –96 –97 –98 -99 Tranga manokana 1 –45 -58 3 Azo sintonina avy amin’izao, fa, manana salan’isa ambony sy miavaka ny tarehin-tononkalo manana andalana manao ambaratonga. Ao amin’io indray no mbola mizara roa ireo : misy ny manana andalana betsaka mankany amin’ny vitsy. Izay ho antsoinay hoe: tononkalo mihena vahana. Raha aseho an-tarehimarika izany dia toa izao 4 – 3 – 2 -2-1, ohatra ny isan’andalana tsirairay araka ny andininy miisa 5 ao amin’ny tononkalo “Aritory” 73 Ny maso te hatoriko sy ny hasasarambatako iaretako eto ihany, satria ny eritreritro tsy mbola te haningina! Mbola misy tetika mila fandrindrana Hoentina mitsena Ny ampitso sy ny olany. Mbola misy hira! Mbola misy... Ary feno ireny ny aliko!”(101) Toy izany koa ny tononkalo ao amin’ny “(Nitsiky tanatin’ny foko)” izay 9-65 ny isan’ny andalana tsirairay ao amin’ny andininy. Izay hita ho nihena tokoa ny isan’ny andalana. Raha horesahina kosa indray ny endriky ny tononkalo hafa izay manana andalana vitsy ao amin’ny andininy voalohany ary mihamitombo tsikelikely izany rehefa miova ho andininy vaovao. Ao amin’ny tononkalo “Hosodoko” ohatra, raha vao hanomboka ny andininy voalohany hatramin’ny fahadimy, dia miisa roa ny andalana hita ao. Fa any amin’ny famaranana ny andininy, dia tsapa ho mavesatra kokoa ny habeny satria miisa ho folo (10) avy hatrany. Io ilay antsoina hoe: tononkalo mitombo vahana. Raha aseho amin’ny tarehimarika izany dia toy izao: 2 – 2 – 2 – 2 – 2 – 10. Ho an-dRado “Amin’izatsy vodilanitra midorehitra anjavidy, sy iretsy tomandavana mielo jaky mahajemby. Amin’iretsy morontsiraka fisangian’ny onja sy alona sy ireny fahavitrihana entin’ny masoandro vao. Amin’iretsy lembalemba mitafy bainga voavadika, sy amin’iretsy lohasaha maitso ketsa mamololona. Amin’ireny takariva manako doboka fanoto, Sy amin’iry manjavozavo miantso andiam-borompotsy. Amin’ilay somambisamby itobian-tsarety mody, (101) V.A « Aritory » tak 31 74 Sy amin’ireny rotsirotsin’ny valiha torifolo. Amin’ireny horakoraka, Amin’ireny antsa sy hira Amin’ireny rehetra ireny…. Misy aina sy fanahy te hirafitra ho soratra, Te hivaingana ho sary. Ary soa fa nisy teto eritreritra sy rantsana Nitadidy sy nandinika, niari-tory nampivohitra an’ireny rehetra ireny, haninteraka amintsika”(102) Etsy andanin’ireo, anefa, dia tsy nionona tamin’ireny rafitra roa ireny ny mpanoratra. Nanana ny safidy malalaka izy eo am-panatontosana ny asany. Afaka nanoratra amin’ny karazana toy izao izy: mbetika izany vitsy ny isan’ny andalana, mbetika maro. Io indray no antsoina hoe: tononkalo malalabahana. Toy izao ohatra ny fisehony raha an-tarehimarika: 5-2-7-6-6-2 ao amin’ny tononkalo “Inoako” “Tsy tsapanao ry aiko fa iny hafatrao voaraiko omaly hariva dia toy ny lelan’antsy mandratra ny aty foko tamin’ny minitra tsy nahiany akory! Inoako ankehitriny Fa manova zavatra ny elanelan-tany! … ny fotoana lava tsy nihaonantsika nanefy anao handranitra ny disadisa nisy, sy lonilony maro, (102) V.A ‘Hosodoko » tak 62 75 sy sorisory teto; lasa tsilo ireny, naniriniry ho azy, teny amoron-dalan’ny fiarahantsika! Tsy nino anefa aho Fa tonga hantsana Mampizara roa Ny lala-nosoratan’ny veliranontsika Ny fotoana rehetra nifandaozantsika… Asa!” (…)(103) Araka izao fahitana ny tononkalo izao, dia tsapa fa, tsy miezaka hitana ny isan’ny andalana ao amin’ny andininy ny mpanoratra. Fa izay noheveriny hahafahana milaza sy mitantara ny fihetseham-pony teo am-pandraisana ny hafatra nalefan’ilay olon-tiany no navoakany. Nambarany anaty andalana fohy sady mazava ny heviny mikasika ny elanelana manova ny fitia. Notanisainy indray kosa avy eo ny tambatra raha tonga izao rehetra izao. Nasesiny nambara tamin’izany ireo sakana madinika izay mivongady ho zava-maro loha nanembatsembana ny fiarahana. Koa satria, be dia be ireo sakana ireo, mazava ho azy lava sy bebe kokoa ny andalana anehoana izany anaty tononkalo. Araka ny nambara tao amin’ny fizarana nisesy tetsy aloha ihany koa anefa, dia nisy fotoana izay nisian’ny tsy fitonian-tsaina teo amin-dR.H ka nahitana taratra teo amin’ny tononkalony. Tsy te ho voafehin’ny isan’andalana mitovy ao amin’ny andininy izy nefa ny hevitra tsy voambara firy. Noho izany, tsy nampaninona azy velively ny nampirindra izay fihetsehampo teo am-panoratana sy ny andalan-tononkalo soratany. Ekena fa, nanana ny nampisongadina azy ny mpanoratra amin’ny fanaovana tononkalo malala-drafitra. Nisy koa anefa, izay nantsoinay hoe tranga miavaka. Inona avy moa no maha-samy hafa azy amin’ny maro ? (103) V A « Inoako » tak 35-36 76 Navahanay tamin’ny betsaka ireo tononkalo mitondra ny laharana 01- 45 ary 58. Misongadina mantsy izy ireo eo amin’ny isan’ny andalana. Ao amin’ny “Havako ianao”, tononkalo laharana 01, ohatra, dia azo raisina ho miisa efatra ny isan’ny andalana ao amin'ny andininy tsirairay kanefa any amparany vao nihena tampoka ho roa izany. Eo amin’ny tononkalo faha 45 kosa sy ny 58 dia nitazona ny isan’ny andalana ho fito hatrany iry voalohany ary enina ny faharoa. Vokatry ny fifandanjan’ny hevitra ambara ao amin’izany no antony. Ohatra: “Fitsaran’ny tantara”. Ao amin’ny andininy voalohany,dia toa manambara ny zava-misy eo amin’ny fiainana ny mpanoratra. Tsikariny, fa misy ny rariny, kanefa, afenina. Foana ny fifanohanan’ny tsirairay izay antoka ipoiran’ny marina. Ka dia aleo ny tantara no hitsara ny fisian’izay tsy mety. Hevitra mitohy sy mifanahatahaka avokoa ny halavany no tiana ambara eto, koa dia nifidy ny fampitoviana ny isan’ny andalana ny mpanoratra. Toy izao raha aseho ny tononkalo Misy rariny mazava Fa niniana hamaizinina! Misy rariny mijoro Singy misy te handrava! Misy zo izay nofihinina Sy natao ho fehizoro Fa voahosy sy mikoro! Maito ny firaisankina Amintsika samy isika ? Foana koa ny fiombonana Ilay saika nitokiana Hampisokatra ny ho avy efa tazana mangiaka? Aiza koa ny fahavononona Hampitraka ny herintsika? … 77 Tsy ny tantara no hotsaraina tena izy no hitsara ny asa rehetrarehetra vita! Na hariva na maraina, Hisy molotra hanambara, Hisy maso mbola hahita Ny mpamadika amintsika.(104) Izay ny mombamomba ny endrika ankapobeny eo amin’ny andalana sy ny andininy ao amin’ny tononkalon-dR.H. Izao kosa indray dia hojerena ny mikasika ny lalàn’ny fizotry ny tononkalo. 1.2.2. Ny vanin-teny Raha nanoro ny fomba famoronana poezia I Jupiter na i Justin Rainizanabololona tao amin’ny lesona tsotsotra momba ny poezia, dia izao no lalàna nomeny. “Raha te handrafitra tononkalo ara-dalàna dia tsy maintsy manaraka na mihevitra, ireto zava-dehibe ireto : ny isan’ny vanin-teny, ny fingadon’ny teny, ny firindran’ny rima ary ny hevitra”(105). Andeha hojerena àry raha manaraka izany ny mpanoratra. (104) (105) V.A « Ny tantara no hitsara” tak 59 (J) RAINIZANABOLOLONA op cit 78 Raha ao amin’ny tononkalon-dR.H izay iasanay no ikarohana io lalàna io, dia misy ampahany mifanaraka amin’izany torohevitra izany. Raisintsika ny tononkalo : « Ranomaso » Mi – to – ma – ny – ia –nao = 6 mbo – la – ma – ha – tsi – ro = 6 ny – la – sa – ma – ni – nda – o = 7 na – me – la – za – va – ma – ro = 7 Araka izao, dia miisa enina avokoa ny vaninteny ao amin’ny andalana roa mifanesy ary fito ny manaraka. Ao amin’ny tononkalo nampitondrainy ny lohateny hoe « voninkazo » ihany koa no tsikaritra misy toa izany. Na – ny – ta – na – ko – ho – ra – ra – ko = 9 Tsy – hi – o – ty – a – ko – ry – a – nao = 9 a – ry – ny – hi – ra – sy – ny – ra – ko = 9 no – ho – a – I – na – hi – ai – na – nao = 9 Eto indray kosa dia miisa sivy avokoa ny vaninteny hita eo amin’ny andalana tsirairay. Marina, fa nisy io lalàna napetraka tany am-boalohany io. Tsy voatery hanao toy izany hatrany anefa ny mpanoratra. Mety tsy hahatafita velively ny hevitra tiana hampitaina ny geja apetraky ny fampitoerana vanin-teny. Noho izany, mikaroka ny fomba hanaovana izany ny poeta. Ohatra amin’ireny ity asehonay ity. Tsy – hoi – no – nao – a – ko – ry – ny fia – re – tam – pe – ri – ko sy – ny – o – lan – tsa – mi – re – ri – ko am – y – fiai – na – ko – e – fa – mai – ny – tsy – fi – sia – na – la – va sy – mai – zi – na – ma – ne – ri – ky – ny – al – tsy – mi – sa – va. 79 Tsy voalaza ny ao am-po tsy miloaka raha hamonjy ny halavan’ny vanin-teny tsirairay ny mpanoratra. Ho lefy ny tsiro sy ny maha-izy ny tononkalo. Eto, tsy afaka manao izany ny mpanoratra, satria, miezaka mitanisa ny fahavoazana mianjady amin’ny tenany izy. Tsy ho voalazany anefa izany, raha tsy manao tora-po izy. Izany raha velabelarina ny mikasika ny vanin-teny, fa andeha hohadihadiana manaraka ny momba ny rima ampiasanin’ny poeta ao amin’ny tononkalony. 1.2.3. Ny rima Ao amin’io lesona nampianarin-dRAINIZANABOLOLONA mikasika ny poeta io ihany koa no nampianarany ny fomba fanehoana ny rima ao amin’ny tononkalo. Toy izao no fanambarany izany : “Ity rima ity no iankinan’ny mahapoezia ny poezia, ka izay te hanao poezia tsara mendrika izany anarana izany, dia tsy maintsy miezaka mitandrina azy satria ny rima no fototry ny poezia(106). Ao anatin’ireo tononkalon-dR.H izay nakambanay ho amboaran-tononkalo hiasana, dia, nisy ireo nampiadiany rima. Andeha hodinihina araka ny laharampisehony izany. Avy eo, arosonay etoana kosa ireo rima araka ny hafenoany . 1.2.3.1- Ny rima araka ny laharam-pisehony - Ny rima mifanjohy Raha atao raiki-pohy izany rima mifanjohy izany dia manome toa izao : aa – bb. Hita ao amin’ny sangan’asan-dR.H ny fampiasana io rima io. Ohatra amin’izany ity tononkalo mitondra ny lohateny hoe : “Ny lasako” ity “Ny masoandro dify teto ary levona any ho any Mbola antenain-kiverina, mbola hibaliaka ihany Ny voninkazoko manintsana, mbola hisy koa ny solony Ary handravaka ny taho ireo maitson’ny vololony”. Ny andalana voalohany sy ny andalana faharoa izao eto no miady rima. Samy ahitana any avokoa ny fiafarany. Toa izany koa ny andalana anankiroa farany izay miady rima. (106) (J) RAINIZANABOLOLONA, op.cit, tak 80 Nampiasain’ny mpanoratra ny rima mifanjohy eto amin’ity tononkalo ity. Misy fitantarana mifanesy ataony mantsy ao. Mandoko ny fizotry ny dian’ny masoandro mody sy ny fiverenana rahampitso no resahiny. Koa mba haneho ny fisosan’ny fitanisana izany, dia ny rima mifanjohy no kirakirainy. Araka izany, na eo amin’ny andalana roa voalohany na eo amin’ny faharoa farany dia samy mampisongadina ny fiovan’endriky ny zavaboaary iray eto amin’izao tontolo izao. Ny voninkazo, araka ny filazan-dRH azy dia “manintsana” ny voniny, izany anefa tsy midika, fa iny ihany ary tsy misy intsony eo. Fanantenany ny mbola hipoiran’ny vony hafa indray eo amin’io taho io. Tsy ho voafetra mihitsy ny fikorianan’ny penina raha hamboraka ireo rehetra ireo afa-tsy amin’ny alalan’ny rima mifanjohy, satria ny fitanisana dia mitaky fifanjohian-kevitra mazava tsara, mba handresy lahatra ny mpamaky. - Ny rima mifaningotra (ab-ab) kosa indray kosa indray no raiki-pohy milaza ny rima mifaningotra Ao amin’ny tononkalo : “(Misy alonalon’onja)” ohatra dia ahitana io rima mifaningotra io. Toa izao izany raha aseho : “Injao mameno fahanginana ny sasakalina efa ho lany hampitohy ihany koa ny saina feno sorisory, Fa mamelona ako farany any ankoatra ny kalokalo tsy tontosa tao anaty fara-tory” Amin’ny tononkalo toa itony, dia tsy ny endriky ny rima ihany no mifaningotra, fa hatrany amin’ny hevitra ihany koa. Ny andalana voalohany sy fahatelo eto no miady rima ary ny faharoa sy ny fahefatra. Toa izany koa ny vontoatin-kevitra. Ny fisononokan’ny “sasakalina” no ezahina mbola tantaraina any amin’ny andalana fahatelo, raha tapaka tamin’ny filazana ny filam-pitoniana manoloana ny adin-tsaina tao amin’ny andalana faharoa izany. Noho izany, misy antony avokoa ny fampiasana ireo karazana laharana rima mandritra ny fanoratana tononkalo iray. Ilain-dRH ny mampifanojo ny fihetsehampony teo am-panakorianana ny penina sy ny fanolorana ireo rima mifandrindra amin’izany. Ireo no natao dia, mba hitarihana ny sain’ny mpamaky bebe kokoa ny sangan’asany. 81 - Ny rima mifampisakambina Toy izao ny filaharany raha anaty raiki-pohy : abba. Izany hoe: ny andalana voalohany sy ny fahefatra no miady rima ary ny andalana roa ao afovoany ihany koa. Nampiasa izany ity poeta ity ohatra, ao amin’ny tononkalony : “2 novambra”. “Izaho tsy hanati-boninkazo fa hanopy maso ihany itsy dongona miraikitra ny hany sisa taolambalony Dia hamerina ao an-tsaiko ny feo sy ako izay navalony mba ho feony ny fanahiny any ankoatahoatry ny any” Andeha hojerena àry ny fifandraisan’ny hevitra ao amin’io tononkalo iray io. Misy hevitra roa ampiarahina ao anatin’io tononkalo io. Ny hevitra voalohany, dia hita ao amin’ny andalana voalohany sy fahefatra. Manambara fa, “tsy te hanati-boninkazo” izy satria ilay olona tsaroany, dia efa tsy eto an-tany intsony ny fanahiny. Kanefa hoy ny fitenin-drazantsika Malagasy manao hoe : “Ny fanahy no maha-olona”. Ny hevitra faharoa kosa ao amin’ny andalana faharoa sy fahatelo. Maneho fa, ao amin’ny fasana no mitahiry ilay singa nahatonga ity olon-tiany ity ho olombelona, dia tsy inona fa ny vatana. Rehefa izany, te hijery io toerana io izy. Araka izany, ny hevitra ao amin’ny andalana voalohany sy farany no mamono ny hevitra ahatongavana ao amin’ny andalana roa eo afovoany. Izay tena vontoatin’ny tononkalo tanteraka. Koa ny fifidianana ny rima ampiasaina ao anaty tononkalo izany, dia tsy atao fahatanitany fotsiny, fa mila fandanjalanjana amin’ny alalan’ny hevitra tiana hampitaina. - Ny tononkalo malala-drafitra Nivoatra manaraka ny toetry ny andro ny fomba fanoratr’ireo poeta. Tany amin’ny volana Mey 1930 ka hatramin’ny Novambra 1931, dia namoaka fomba vaovao norantovina avy tamin’ny mpanoratra avy any ivelan’ny RAJOELISOLO Charles. « Tsipy hevitra ho an’izay te-hanoratra » no nataony lohateniny tao amin’ny gazety Sakaizan’ny tanora. Fampianarana ireo tanora vao misandratra hahay hanoratra poezia mendrika no tanjony tamin’izany. Tsapany mantsy fa, toa tsy manan-kevitra firy hoenti- 82 mamorona tononkalo akory ireo tanora, fa, ny fampiadiana rima no mahamaika. Araka ny filazany ao amin’io gazety io hoe : “Ny poeta voalohany nampiady rima teto dia nitandrina ka nahay nanavaka ny hoe lahatsoratra miady rima fotsiny sy “tena poezia”. Nefa tsy nahatandrina izany intsony isika aty aoriana ka ila hampifangaro azy roa ireo”(107. Azo atao tsara ny mandrafitra tononkalo manankarena hevitra tsy voatery hiady rima. Araka ny fampianarana nataon-dRAJOELISOLO io ihany. Hoy izy milaza izany : “Na dia tsy miady rima na mingadona aza ny andalan-tononkalo, dia tsapa ny diam-penin’ny poeta izay mahay mampanidina ny sain’ny mpamaky ao amin’ny habakabaka nisidinan’ny eritreriny, ary nampipararetra ny fon’izy ireo toy izay mampihovitrovitra ny fanahiny”(108). Noho io fampianarana nataony io, dia maro ireo mpanoratra manaraka izany toa an-dry HARINETY(109) sy ry Solo RAJHONS(110) ary nodiasan’ireo mpanoratra ankehitriny izany. Io tononkalo io no atao hoe “malala-drafitra” Ny ankamaroan’ireo tononkalon-dRH izay nangoninay, dia saika io malaladrafitra io avokoa. Mahatratra 59 ny isany. Izany no nataony dia mba hahafahany milaza izay tena marina araka ny fihetseham-pony. Araka ny voalaza ihany kosa tany amin’ny fizarana voalohany tany, nanana tsy fitoniana anaty ny manotratra vokatry ny fahafatesan-dreniny. Te hikomy amin’ny manodidina izy. Tsy tiany harahina ny fitsipika mifehy ny tontolo. Nisy fiatraikany tany amin’ny asa soratra izany. Tsy te-handala ny lalàna mandrindra ny rafitra miady rima izy. Ka ny tononkalo malala-drafitra no noheveriny hanala izany fatopatotra izany(111). Ohatra ity tononkalo ao amin’ny takila 109 (vondrona ambara) manao hoe : (107) (B.D.S) RANARISON, op cit tak 87 (B.D.S) RANARISON, Hiratra n°1, « RAJOELISOLO Charles mpanotratra mpitarika mpanoratra », Imprimerie centrale, Tananarive 1979, tak 86 (109) HARINETY na RAVELOARIHELINTSOA Jeannette (110) Lolo RAJHONS na BARTHELEMY RAJHONS (111) Araka ny resaka nifanaovanay taminy ny 23 Jolay 2005 tamin’ny 09 ora tao amin’ny Rarihasina (108) 83 “Fanekeko izao aoriko eto ambonin’ny vatolahin’asako hosoratako eny anaty zara lanitro ny eritreritra ny fitiavana fanahy hombako voninahitra sy elatry ny heriko hilomay handrombaka ny anjaram-penomanana mandrononontsika malala Ny fisiako ny anarako harafitra hosodoko ho sangan’asanao izay rehetra efako sy fikasa manginako avelako ho takelaka hosoniavinao Ny olona miozona na manonona voady eo anatrehan’ilay anaovany izany dia tsy voatery hisy rafitra arahina raha hitonona izay tiany holazaina. Koa satria tora-po no avoaka, dia tsy natao hanara-drafitra izany. Izay no nahatonga an-dR.H hampiasa ny tononkalo malala-drafitra. Rehefa nohalalininay ny firafitry ny tononkalo ao amin’ny asa soratr’ity mpanoratra ity, dia ny malala-drafitra no hita ho nanaovana azy. Indrindra moa fa, hanentana ny mpamaky izy, na koa handresy lahatra. Toa izao, raha aseho fafana izany karazana rima fampiasan-dRH izany. 84 Rima Laharanan-tononkalo Mifanjohy 4 – 5 – 17 – 27 – 28 – 32 – 36 – 59 – 60 – 61 – 65 – 71 – 74 – 78 – 82 – 96 Isany 16 7 – 8 – 9 – 11 – 18 – 22 – 30 – 37 – Mifaningotra 42 – 53 – 54 – 66 – 83 – 86 – 89 – 90 17 – 99 Mifampisakambina 3 – 6 – 13 – 46 – 77 – 85 – 97 7 1 – 2 – 10 – 12 – 14 – 15 – 16 – 19 – 20 – 21 – 23 – 24 – 25 – 26 – 29 – 31 – 33 – 34 – 35 – 38 – 39 – 40 – 41 – Malala-drafitra 43 – 44 – 45 – 47 – 48- 49 – 50 – 51 – 52 – 55 – 56 – 57 – 58 – 62 – 63 – 64 59 – 67 – 68 – 69 – 70 – 72 – 73 – 75 – 76 – 78 – 79 – 80 – 81 – 84 – 87 – 88 – 91 – 92 – 93 – 95 – 97 1.2.3.2- Ny rima araka ny hafenoany - Ny rima mahantra Amin’ireo tononkalon-dRH ahitana rima no jerena, dia misy karazany maro izany. Ho an’ny rima mahantra raha faritana, dia tsy misy feo mitovy ao anatiny afatsy ny zana-peo mitondra ny ngadona farany ihany Tsy nahitana firy azy tao anatin’ny tononkalo afa-tsy tao amin’ny hoe “eritreritra tsy mandry”. Toa izao no hita ao amin’ny andininy fahatelo “Mbola mahatana ny fanantenana sa miondri-dohan’ ireny ratram-po”(112) Araka izao, dia kisendrasendra ihany no mety ahitana ity karazana rima mahantra ity amin’ny asa soratry R.H. (112) « Eritreritra tsy mandry » tak 81 85 - Ny rima feno Ny zana-peo mitondra ny ngadona farany ihany no misy feo mitovy ao anatin’ity rima feno ity. Izy ity ihany koa dia tsy fahita firy ao anatin’ireo vondrona ambara iasanay. Koa tsy mahagaga raha toa anatin’ilay tononkalo voalaza tetsy ambony ihany no ahitana azy. Ao amin’ny andalana voalohany no misy hoe : « Any ny olon-tiako Matory nofy mamy niriako ho azy hatrany sa mitolona aritory tsy tsaroany akory”(113) Ny zana-peo a sy y ihany no itovizan’ny ao amin’ny andalana faharoa sy fahatelo ao anatin’izany. - Ny rima feno mihoatra Ity karazana rima ity izany no nahazo toerana, ka misongadina ao anaty tononkalon-dRH. Ny mamaritra azy dia ny fisian’ny feo mitovy mihoatra ny roa ao anatin’ny ngadona farany. Ohatra ity hita ao amin’ny hoe : “any aoriana any” ity. “Hahatsiaro ianao fa nisy fo nisaona ny hany faniriany sy ny endrika nandalo, nantsoiny ho olon-tiany, folaka ny taona nitondra ny fitiavany felana voniny ery an-tokontanin’ny voninkazo solony(114) Ny andalana voalohany sy fahefatra eto no miady rima. Ny faharoa sy fahatelo ary ny fahadimy sy ny andalana farany. Mitovy tsy misy valaka ny teny aorian’ny ngadona (113) (114) « Eritreritra tsy mandry » tak 81 VA « Any aoriana any » tak 82 86 nisaona Taona faritany olon-tiany vololony solony Nandritra ny fanadihadiana natao teto no nahalalana, fa midadasika ny fampiasan-dRH ny rima ao anaty tononkalony. Nisy ny nampisongadina azy anefa, tamin’izany. Izao kosa indray isika, dia hijery ny fahitana ireo endrika ivelan’ny tononkalo. 1.3- Ny endriky ny tononkalo ety ivelany Ato amin’ity fizarana ity no hanadihadihanay ny mikasika ny bika aman’endriky ny tononkalon-dR.H. Azo zaraina ho roa izany dia ny : - endrika tsotra - endrika miaingitra 1.3.1- Ny endrika tsotra Ambaranay ho manana endrika tsotra ireo tononkalo misy andalana mitovy. Izany hoe : mifanitsy amin’ny andalana eo aloha ny andalana manaraka, na farafaharatsiny mifanahantsahana. Matetika, ahitana rima izany. Ohatra : "Hamangy anao" Alina "Injany feom-baliha malemy re miritsoka any ho any, mitondra kalo valabalaka, ako iry mandalo ihany, nefa miorim-paka kosa ao am-po fenofeno, tonga feo tsy mety maty sy vao mainka koa mihaheno. Raiso koa ny sodinao, ry malala, ary tsofy ! Fa hiainga ho any aho, hamangy anao anaty nofy, any ankoatry ny hita maso sy habakabaky ny tany ….. Aoka ho manga ny hirantsika, toy ny feom-baliha mamy !” 87 Andeha ary ireo teny nandrafetan-dRH ny halavan’ny andalana iray no isaina, ka, hanaovana sary : Ohatra : Injany feom-baliha malemy re miritsoka any ho any ; 1 7 8 2 3 4 5 6 Miisa valo (8) eto ny teny narindra hanome ny andalana voalohany (07) ny faharoa, 6 ny fahatelo, ary 10 ny fahefatra. Andininy faharoa : 8 – 9 – 9 – 9 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Isan’ny teny ao amin’ny andalana 1 2 3 4 5 6 7 8 Filaharan’ny andalana Raha atao indray mitopy ny sary natao teo aloha, dia misy ny tsy fitovian’ny teny nampiasaina araka ny andalana tsirairay avy. Izany anefa tsy hita ho mifanalavitra ireo isa anehoany izany. Koa satria fandresen-dahatra ny olon-tiana amin’ny angolan-kevitra no atao, tsy ilana teny am-batravatra sy fehezanteny lava loatra izany. Tsongaina mihitsy araka izay azo atao aza ny voambolana aroso. 1.3.2- Ny endrika miaingitra Noho ny maha-miangitra azy izany dia miova amin’ny mahazatra ny fahitana ny tononkalo. Maromaro ireo endrika tsinjo amin’izany. Raha akapoka amin’ny filaza fohy dia mbetika ny halavan’ny andalana lava, mbetika fohy. Ity endrika ity no tena hita ho nanavanana an-dRH. Toy izao raha aseho an-tsary. 88 Ohatra : Ao amin’ny tononkalo hoe “Fahafahana” izay misy andininy dimy ary manana andalana sivy amby efapolo dia tsy voatery hitovy ny halavan’ny teny ampiasaina isaka ny andalana. Andeha ny andininy roa voalohany no horaisina amin’ny fanadihadihana. “Tsy ny hira teto ihany Fa ny fanginanao sy ny fanginantsika ny eritreritra nimaona teny rehetra teny no velariko ho fitaratra eo ambany masonao eto ambany masoko eto hisehoan’ny fahafahana Ty ny hira teto ihany na ny fanginanao sy ny fanginantsika fa ny koranany, ny tsikiny sy famirapiratry ny fanantenako anaty zavozavon’ny mangirandratsiko arendriko varahina nikiahino ny anaranao hampivoitra hampitoetra ny soratry ny fahafahana ! Mba hahamora ny asa dia arosonay mialoha eto isaka ny andininy tsirairay ary ny teny ampiasain’ny mpanoratra ao. Avy eo aseho an-tsary. 1) 5 – 3 – 3 – 7 – 7 – 4 – 3 2) 5 – 3 – 3 – 5 – 5 – 4 – 2 – 3 – 1 – 1 – 4 89 Isan’ny teny ampiasaina 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Ny andalana Voaporofo araka izao, fa mifamadibadika tokoa ny halavan’ny andalana hita eto amin’ity tononkalo ity. Tsy mora ny mitaky ny fahafahana. Mila ezaka, mila fandavan-tena. Rehefa misy ezaka atao hikarohana izany, dia misondrotra ho avoavo ny isan’ny teny entina handresen-dahatra ny rehetra. Midina kosa izany raha toa ka porofo fotsiny no velabelarina. Ao amin’ny tononkalo « Avy amin’ny fanahy » kosa indray izao, hafa ny fahitana ny endrika avoakan’ny sary. Andeha hojerena manaraka ny amin’izany. « Soraty Areheto ny hany sisa teny nohafarany ho antsika sy hatsarantarehy mpambomba famoronana(115) Raha ny tarehimarika no hanazavana ny isan’ny teny nampiasaina dia : 1 – 1 – 4 - 3 – 4. (115) VA « Avy amin’ny fanahy » tak 83 90 5 Isan’ny teny 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 Andalana Fanentanana no tian’ny mpanoratra hampitaina ao amin’io tononkalo io. Manainga ireo poeta sy ny namany izy tsy hipetrapetra-poana, fa hiezaka hampisongadina ireo tombony hananany amin’ny alalan’ny “sora-kantony”. Vokatr’izany, fiontanana ao am-po sy ao an-tsaina izay, dia tsy marintombina, fa miaka-midina ny haavon’ny teny ampiasaina. Raha tohizina ny sary, dia mbola io toetra io ihany no ho hita eo. Tsapa, fa, toa mbola miendrika sary lelafo mihamirehitra no hita. Mbetika izany maka rehitra, mbetika kosa mijoalajoala tampoka. Ankoatra ireo voalaza ireo, dia manana karazan-tononkalo hafa endrika koa R.H araka ireto manaraka ireto. “Tsiahy tsy nampoizina” Andro inona androany no nahatsiaro anao tsy nahy “ny foko sy fanahy ry malala lositra ahy, sy nikosoka ny anarako ?” Sa iretsy voninkazo malomaloka fitopy toy ny masonao mijery no nampody ny andro lasa mbola nitsilopilopy, sady mbola misy hery tao anatin’ny tantaranao?” (116) (116) V A « Tsiahy tsy nampoizina » tak 40 91 Ny fampiasan’ny mpanoratra ny andalana lava eto, dia itaterany ny fitantarana sy fihetseham-pony teo am-panoratana. Anehoany ny fahatsiarovana tsy levona. Iretsy andalana fohy kosa, dia toa ampitamberenany ao an-tsainy ireo tantara sy toe-javatra efa nisy teo aminy sy ilay olon-tiany. Koa satria “tsiahy tsy nampoizina” no nitranga tamin’izany dia manaraka ho azy toa izany koa ny endrika isehoan’ny tononkalo. Ary ity farany ity raha aseho an-tsary, dia hita ho nanana rafitra tiana arahina ny mpanoratra. Ao amin’ny tononkalo hoe : “Androany”. Misy andininy efatra miavaka tsara izy ity. Ka ny telo voalohany dia mitovy ny isan’ny andalana, mifanahaka ny halavany. Ary isaka ny hanomboka ny asa soratra RH dia mampiditra hatrany ny hoe : “androany” Samy maneho ny maha-hafa ny andro “androany” avokoa ireo andininy efatra ireo. Tsapan’ny mpanoratra fa mamohafoha ny tsiron’ny fiainana ny fahitany ny androny. Vokatr’izay fahatsiarovana izay, dia toa miverina ao an-tsaina avokoa ireo lasa, ka toy ny hoe iainana indray. Hita any amin’ny bikan’ny tononkalo izany. Koa satria fotoana roa mifanipaka no horesahina, noho izany ilana fanavahana ny fotoana : ankehitriny izay naseho amin’ny teny kely mialoha ary natao mitanjozotra manaraka ny fitaterana ireo fanembonana ny lasa. Toa izao ny toetrany raha aseho. “Androany, Asa izay nahatonga izany, fa taitra teo ny foko, sondriana taman-kira… Ny alaheloko misoko tsy fantatro avy taiza akory saika mba hamiravira, tonga tony sy natory ! Androany, Asa izay nahatonga izany, fa ny nofy tsara rehetra nandrotsirotsy fahagola, 92 nitampody sy nitoetra ny eritreri-novimbininy samy mbola tsisy tola,” ary toa tsy misy tsininy(117) Toa izay raha aseho ny momba ny endrika ivelan’ny tononkalo. Amin’ny ankapobeny, mifandray hatrany izy sy ny vontoatin-kevitra. Izao kosa indray dia hirotsaka amin’ireo karazan-tsarin-teny fampiasan’ny mpanoratra izahay. (117) V A « Androany » tak 40 93 Toko faharoa : Ireo sarinteny hita ao amin’ny asa sorany Manana ny mampiavaka azy RH amin’ny filalaovana sarinteny ao amin’ny tononkalo. Misy karazany roa miova ka no nanaovanay izany dia ny : - sarin-teny miorina amin’ny tamberin-javatra - sarin-teny hafa 2.1- Ireo sarinteny miorina amin’ny tamberin-javatra 2.1.1- Ny “anaphores” Ao anatin’ny tononkalo sivy amby sivifolo niasanay ny telo amby enimpolo amin’ireo, dia ahitana “Anaphores” avokoa. Inona moa ity atao hoe “anaphore” ity ? Araka ny famaritan-dRAJAONA ao amin’ny bokiny zava-kanto vita amin’ny teny dia tsy inona fa : “tamberim-boan-teny na andian-teny andohan’andalana, andohan’andininy, mifanesy”(118) Nosokajinay ho karazany efatra indray, anefa ireo tamberim-boan-teny antsoina hoe : “anaphore”. Toy izao no nanaovanay izany : - Ny “anaphore” sy ny lohateny - Ny “anaphore” sy ny andininy - Ny “anaphore” sy ny andalana - Ny “anaphore” tsy feno 2.1.1.1- “Ny anaphore sy ny lohateny” Seho hafa nampivohitra ny sangan’asan-dRH ny fisian’ny tamberim-boanteny isaka ny andinin-tononkalo mifaningotra amin’ny lohateny. Izany hoe, ny teny hita ery amin’ny lohateny ihany no itarihan’ny mpanoratra ny mpamaky, rehefa, hanomboka ny andininy rehetra. Manana ny antony ny fipoiran’ireny teny ireny isaka ny miova ny andininy. Amin’ny ankapobeny aloha, dia nentina hanantitraterana ny hevitra voalaza teo aloha, ary hanamafisana ny tian-kambara ny fisiany. (118) (S) RAJAONA, Zava-kanto vita amin’ny teny, Edition Ambozontany Antananarivo 1993, tak 31 94 Ohatra, andeha hojerena ny toeran’ireo teny ireo ao amin’ny tononkalo “Sambatra” “Sambatra ny masoko sahy mangala-dia hifantoka aminao….. f’injay tsipalotrao, dia miondrika satria inoako anatiko ao fa sambatra kokoa ilay mason’olon-kafa iray fibanjinao ! Sambatra ny foko mitadidy anao hatrany, Mila ho adalanao tokoa, zary lasam-borona aza ….Nefa inoako any ho any tena sambatra tokoa ilay nitempo anao tsy miato sy noraisinao am-po ! Sambatra ny aliko mitondra ao a-nofy satriko hitoetra saingy, mitambatra izy ireny, tsaroako ho lasa nofy mamonto alin-tsetra … Sambatra noho izaho ilay nofisinao an’alin-tsy voafetra ! Sambatra eny angamba ny kalon’ny fanahiko mitsiahy ny anaranao ? … Dia hira nahafoizako izay rehetra ahiko ! kanefa ekeko izao fa sambatra tanteraka : anaran’olon-kafa fivetsovetsonao”(119) (119) V A « Sambatra » tak 7 95 Hita araka izao fa nandritra ny tononkalo iray manontolo, isaka ny hanomboka andininy vaovao ny mpanoratra dia mamerina ny hoe : “sambatra” hita ery amin’ny lohateny. Fantatr”ity olona voaresaka ato ity, fa, efa manana olon-tiana ilay noheveriny ho tiany. Saingy tsy mety ny sainy sy ny fony. Mbola miorona ho any amin’ilay nandrian’ny saina foana ny fitiavany. Marina fa, tsy misy dikany akory izy manoloana ny fiarahan’ireo mpifankatia. Kanefa, tsapany ho mahazo fahafinaretana izy eo am-pahitana sy eo am-pahatsiarovana ilay lalainy. Ambeti-teniny ny “sambatra”, mba hanehoany ny tena fihetseham-pony, manoloana ny fitiavana mibosesika ao anatiny. Misy indray koa anefa, mikasika io tamberim-boan-teny io ihany, ny tononkalo maka endrika tononkira fahita ao amin’ny fihirana F.F.P.M. Izany hoe : ny teny na andian-teny voalaza eo amin’ny fiandohan’ny andininy voalohany no noraisina avy hatrany ho lohateny. Ao amin’ny fihirana F.F.P.M ohatra, zato isan-jato ny endrika toa izany. Ohatra amin’ireny ity : “Hitako ny lalan-tsara” tononkira ao amin’ny fihirana fahefapolo sy dimanjato no ahitana azy. Noraisina any amin’ny fizahan-takila ho lohateny io, kanefa, tsy inona, fa, fiandohan’andalana ao amin’ny hira. “Hitako ny lalan-tsara ka izorako izao, Azoko ny famonjena, Ka hotanako tokoa Manampia Ry Fanahy Masina ô !” (120) Dia toa izany koa no nampiasain-dRH teo amin’ny fanomezana lohatenintononkalo. Ohatra, isan’ireny ireto roa ireto. (120) Hira Maintimolaly, Fihirana avoakan’ny Fiombonan’ny Fiangonana Protestanta eto Madagasikara ed. Fahefatra Antananarivo 1987, tak 181 96 “Ny ahatsiarovako azy” “Ny ahatsiarovako azy, ilay vohitry ny razako ny rivotra madiony, ny habakabaka mangany, ny kianja nilalaovan’ny andro fahazazako sy ny fisononokan’ny volana mitrangany”(121) Marihina fa, ao anatin’ny tononkalo iray manontolo dia io andininy voalohany io ihany no misy “anaphore” mifandray amin’ny lohateny. Toa izany koa “doroka” “Doroka izy sady fanina Eny am-pandrefesan-dalana Sy eny am-pizahana nofy Tolotry ny bedibediny” (…)(122) Araka izany, nisy fiantraikany tany amin’ny soratra sy fitaizam-panahy natao ny mpanoratra. Voalaza tany aloha mantsy, fa nobeazina teo amin’ny sehatry ny fivavahana protestanta izy. Ary mikirakira isan’Alahady ny fihirana F.F.P.M. Tsy mahagaga, ny fahatongavan’ny lohateny toa itony any amin’ny sangan’asany. Ary ity farany ity dia, maneho ny fahaizan’ny mpanoratra mandrafitra tononkalo amin’ny alalan’ny fitanisana. Manomboka any amin’ny lohateny mantsy no ahitana andian-teny taterina ka hatrany amin’ny tononkalo. Ohatra “Araben’ny fahaleovantena”. Miverina imbalo ambin’ny folo be izao io teny io ao anatin’ny andalana mifanesy toa izao. “Araben’ny fahaleovantena” “Araben’ny tantara araben’ny ho avy araben’ny fandavana araben’ny fitokonana (121) (122) V A « Ny ahatsiarovako azy » tak 8 V A ; « Doroka » tak 65-66 97 Araben’ny herin-tsaina araben’ny herim-po araben’ny fitolomana araben’ny fivondronana araben’ny maritiora araben’ny fahafahana araben’ny fihavanana araben’ny didy jadona araben’ny varo-tena araben’ny fandripahana araben’ny fanondrahana araben’ny fandrobana araben’ny fahagagana …… araben’ny faharetana”(123) Izao hita izao ny famerimberenana teny iray apetraky ny mpanoratra isaka ny hitanisa izy. Atolony ao avokoa ny ampiasana io “araben’ny fahaleovantena na ny 13 Mey io. Zava-nisy avokoa no ezahiny tantaraina eto. Tsy ho voafehy anaty tononkalo iray anefa izany rehetra izany. Hany ka narafitry ny mpanoratra amin’ny alalan’ny fanesena ireo toe-java-nitranga teo izany. Nanjary nahatoka-miavaka teo amin’ny asasoratry RH ny fahitana ny fampiharany ny tamberim-boan-teny, izay azo lazaina ho maro tokoa. Andeha hilaza karazany hafa indray isika hohadihadiana. 2.1.1.2- Ny “anaphore” sy ny andininy Teny na andian-teny miverimberina izay mipoitra isaka ny fiandohan’ny andininy no tiany holazaina amin’izany. Toy izao no fisehony raha araka ity tononkalo ity no ijerena azy. (123) V A Araben’ny fahaleovantena tak 53-54 98 “Dina” “Raha toa ka vahoaka tsy misy mitsoaka ny adidy sy andraikitra aoka fa raikitra Raha toa fitondrana manaja ny satan’ny ara-dalàna tohanam-bahoaka mivonon-kitraka tsy isalasalana ! antsika ny laka!” Miverina isaka ny andininy misy eto ny teny hoe “raha toa”. Ny tambatry ny fampiasana tamberim-boan-teny “anaphore” eto dia fanamafisana hatrany ny sandankevitra tiana hambara. Amin’ny tononkalo ity, sady manantitra no mampifameno hevitra ny lanjany. Tany am-boalohany, nolazain’ny mpanoratra, fa tsara raha manao izay anjara tandrifiny avy ny olom-pirenena rehetra. Tsy ampy izany, raha tsy ampian’ny fahamatoran’ny mpitondra. Ny fisian’ny “anaphore” izany eto, dia nentina hampifamenoan-kevitra ihany koa Ankoatra ireo voalaza teo ireo, anefa, mbola misy koa ny fampiasan’ny mpanoratra io karazan-tsarin-teny momba io “anaphore” io. Inona ary no tsara ho fantatra mikasika izany. 2.1.1.3- Ny “anaphore” sy ny andalana Ity karazana iray ity no tena manavanana an-dRH ao amin’ny asa sorany, ary tsapa ho manasongadina azy mihitsy. Mandritra ny famakiana ny tononkalo iray, dia mety handre feo iray mateti-piherina ny mpamaky. Ohatra, ao amin’ny “Eo amin’ny hariva”, dia misy toa izao ao amin’ny andininy faharoa : 99 “Na ny vorona mikalo eny an-tsampan-kazo eny, na ny rivotra mitsoka sy ny taho-mirako-nony, na ny voninkazo maina entin-drivotra manjeny, ny tanana manodidina sy ny lohasaha tony… zary tonga eritreritro amin’ny tiako ho fiadanako”127 . Miverina intelo ny “na ny…” ao amin’ny andinintononkalo iray eto. Tanisain’ny poeta eto avokoa ireo zavaboaary, ka nampiasany ny “na ny …” Mifandimby manoloana ao an-tsain’ny mpanoratra ny hakanton’ireo natiora ireo, ka, nanjary nisongadina ho hosodoko iray. Ny fampiasana io teny io, dia ilazana, fa tsy misy tsy tratra avokoa ireo manome endrika ilay toerana aseho an-tsary. Ny zavamaniry, ny bika ary ny rivotra izay tena mamelona ny rehetra. Ao amin’ny “taratasy fanolorana nataoko ho an’ny olon-tiako” ihany dia ahatarafana toa izany. “ao ny faniriako, ao ny redirediko, ao ny tebitebiko, ao ny fivavahako, ao ny bedibediko, ao ny fahafahako, ao ny fitsikiako, ao izay rehetra nampisy ny fisiako ao ny olon-tiako”(126) Araka izao, miharihary ny fahitana ireo teny hoe “ao ny …” miverimberina. Ny vontoatin’ity tononkalo ity dia ny soratra no amoahana ireo rehetra notanisaina rehetra ireo. Koa ny sandan’ny fiverenan’ny ao ny… izany, tsy inona fa, natao indrindra hitanisana. 127 “Eo amin’ny hariva” tak 6 VA « Taratasy fanolorana natao ho an’ny olon-tiako » tak 131 (126) 100 2.1.1.4- Ny “anaphore” tsy feno Ao amin’ny tononkalo iray, dia misy teny na andian-teny miverimberina isaka ny andohan’ny andininy, saingy, maningana izany ka tsy ho hita tampoka any amin’ny andininy hafa izay no nantsoinay hoe “anaphore” tsy feno. Ohatra amin’ity tononkalo ity “Mandalo horakoraka sy ny tabataba fa ny eritreritro tsy maintsy ho tony ihany! Ny nofiko no mbola mety hijabaka Hitondra hovitrovitra any anatiko any ! Mandalo koa ny alok’izato babangoana Mambomba ny efitranoko, ny masoko mitsinjo Anaty fahanginako ny lalan’ny fotoana Manjohizohy ny tanjoko mbola mikirindra Any ivelany any, ny lanitra sy tany mikotroka oram-baratra, sy tebiteby lalina izaho anefa mino sy manantena hatrany fa hisy ny maraina rehefa lasa ny alina”(127) Miverina indroa ny teny hoe “mandalo” izay hita eo amin’ny andalana voalohany ao amin’ny andininy roa voalohany. Tsy hita intsony izany avy eo, na dia mbola nisy andalana iray aza tao aoriana. Hazavain’ny mpanoratra amin’ity tononkalo ity, fa, tsy ho foana ny fanantenany na dia eo aza ny tsy filaminana sy ny tsy fisiana ao amin’ny fiainana. Ny famerimberenana ny teny teny hoe “mandalo” izany eto dia natao hanombohana ny fitantarana ireo karazan-toe-javatra nanahirana sy vato misakana manoloana ny fiainana . Eto ny mpanoratra dia manana fanantenana maitso lava tsy mety malazo na dia maro aza ny hetraketra-piainana . Mino izy fa tsy maintsy ho avy ny fiainana feno fiadanana sy fandriampahalemana . (127) V A « (Mandalo horakoraka) » tak 48 101 2.1.1.5- “Inclusion” Toy izao no amaritan-dRAJAONA izany : “Sarin-teny amerenana eny ampamelabelaran-javatra ny teny , na ny andian-teny , na ny fehezan-teny nentina nanomboka azy .Izany famelabelarana izany dia mety ho na andininy ao anaty tononkalo na lahatsoratra tsotra , na tononkalo …”128 Hita izany ao amin’ny “antso avo”. Any amboalohany dia nisy toa izao : “Ambarantsika indray -ho antso avo mihitsy fa ny tanintsika am-polo taona izay giazan’olom-bitsy” 129 Rehefa tonga any amin’ny faran’ny tononkalo dia niverina tanteraka indray izany manao hoe : “Ambarantsika indray -ho antso avo mihitsy fa ny tanintsika, am-polo taona izay giazan’olom-bitsy” Ny lohatenin’ny tononkalo dia manambara, fa “antso avo” no atao manoloana ny tsindrihazolena mahazo ireo vahoaka madinika. Tsy vita indray manezaka izany raha tsy ilàna famerimberenana mba hihainoan’ireo iantefan’izany. Izany hoe misy fifandraisany avokoa izany, na ny lohateny, ny vontoantin’ny tononkalo ary ny fampiasana ny “inclusion” izay tena manan-danja tokoa. Toa izany koa ao amin’ny tononkalo hoe “hirahirako” Ao amin’ny andininy voalohany sy farany dia samy misy hoe : “Totofako hirahirako ny lavaka navelan’ny poakan’angom-banja natorakao ny lalako ! horaisiko ito lirako, hiantsa volohala ery an-tsisin-kianja ny aty fo adalako”130 (129) 128 129 S) RAJAONA op cit tak 63 V.A « Antso avo » .tak 71-72 102 Mba hanaporofon’ilay olona nahazo ratram-po, tsy fidiny vokatry ny fisarahany tamin’ny olon-tiany dia nohamafisiny fa hoezahiny ny hiala sy hanadino ny zava-nisy rehetra ka hanototra izany amin’ny “hirahira” Karazany efatra ny endrika “anaphore” hita ao amin’ny tononkalon-dR H. Andeha ny fafana no hanehoana ireo salan’isa araka ny karazany avy. Fafana maneho ny “anaphore” Tamberin-javatra Laharan’ny tononkalo Isany “Anaphore” sy lohateny 7 – 11 – 13 – 16 – 46 – 51 – 56 – 70 – 91 9 “Anaphore” sy andininy 1 – 20 – 34 – 34 – 43 – 54 – 60 – 62 – 74 – 11 77 – 83 “Anaphore” sy andalana 6 – 9 – 10 – 13 – 15 – 17 – 19 – 23 – 24 – 25 26 – 31 – 41 – 42 – 47 – 48 – 50 – 55 – 57 – 62 – 64 – 66 – 75 – 82 – 88 – 95 – 97 “Anaphore” tsy feno 9 – 12 – 13 – 33 – 34 – 35 – 58 – 69 – 72 – 15 73 – 76 – 81 – 82 – 93 – 96 Ireo nomarihinay anaty boribory dia midika fa efa nisy nahitana io laharantononkalo io ao aloha ao amin’ny fafana. Miisa 61 ny tontalin’isa ahitana “anaphore” ao amin’ny tononkalon-dR H izany no nilazanay, fa, mila ho ny ankamaroany. Araka izany, nanavanana ny mpanoratra tokoa izany ny fampiasana “anaphore”. Ankoatra ny “anaphore” dia manana karazan-tsarin-teny hafa nanaingoany ny tononkalony ity poeta ity. Andeha hojerena ny momba izany. 2.1.2- Ny “Anadiplose” RAJAONA raha namaritra an’io “Anadiplose” io dia hoy izy “Tamberimboan-teny na andian-teny am-paran’andalana sy an-doham-pehezanteny na andohan’andalana mifanesy, ary tsy miova hevitra ilay teny amin’io miverina io”131 130 VA « Hirahirako » TAK 114-115 131 (S) RAJAONA ,op cit , tak 29 103 Nampiasain-dRH ao amin’ny asa sorany ihany koa io “anaphore” io. Hita izany ao amin’ny : “Ranomaso” manao hoe : “Lasa ny tomany tsy tana fa miraraka mbola nofo ihany nofo mora haraka”132 Ny “anadiplose” no anehoan’ny mpanoratra, fa manana ny kilemany hatrany ny olombelona, ka tsy maintsy mitomany. Fampatsiahivana izany no antony namerenana ny hoe “nofo” izay tsy miova mihitsy ny heviny eto. Ao amin’ny “ny lasako” ihany koa ahitana izany “Fa ny lasako, ny lasana any ambadiky ny taona tsy hitampody intsony akory, ary tsy hampiraondraona ny hirahiran’ny fahiniko, na hamerina amin’izany ny sambo feno zava-manitra efa rendrika ela tany”133 Embona sy fahatsiarovana ny lasa no tena hevitra tantaraina ao amin’ity tononkalo ity. Voalaza, fa ny zavaboaary na tsy hita aza tsy maintsy hisy solony. Ny lasa kosa anefa, tsy mba toa izany. Latsaka anaty lavaka tsy hita noanoa izy, ka tsy afa-mimpody intsony. Vokatr’izany, tsy hay tanana ny alahelo sy embona lalina, ka nahatonga ny fitamberenan’ny teny hoe “ny lasako”. 2.1.3- Ny “épihore” Toy ny rehetra teo aloha, miorina amin’ny tamberin-javatra ihany izy ity saingy, miavaka noho izay voalaza teo. Araka ny famaritan-dRAJAONA ihany no alainay amin’izany hoe : “Tamberim-boanteny am-param-pehezanteny amparan’andalana na andininy mifanesy”134 Ahitana izany, ohatra, ao amin’ny “lahin-jiroko” … “Tahaka izany koa no nahazoako sarin’ 132 V A « Ranomaso »tak 47 V A « Ny lasako » tak 4 134 RAJAONA op cit tak 51 133 104 ny sarin’olon-tiako hazava ao am-poko ho velona ao am-poko ho masina ao am-poko”135 Fanehoana ny fahavelomam-pitiavana indray no resahina etoana. Mba hanaporofoana ny fahamarinan’izany no nampiasan’ny mpanoratra ny “épiphore” amin’ny alalan’ny teny hoe “ao am-poko”. Nantitrateriny fa mitoetra ao am-pony ny fitiavan’ilay olon-tiany. Ao amin’ny “Hirahirako” ihany koa, ahitana io karazan-tsarin-teny io. Saingy, any amin’ny faran’ny andinin’ny rehetra. Toa izao : “Totofako hirahirako ny lavaka navelan’ny poakan’angom-banja natorakao ny lalako (…) Tsanganako hirahirako Itsy morona itsy Niarahantsika omaly (…) Tsanganako hirahirako itsy morona itsy ho vatolahy mijoro hananatra mpandalo (…) Toharaka hirahirako Ny vorona rehetra mianatra nivazo Ny hirahirantsika (…) totofako hirahirako” (…) 135 V A “Ny lahin-jiroko” tak 95 105 Entina handefena ny fahoriana mianjady eto ny fiventesana isaka ny andinintononkalo ny teny hoe “hirahirako”. Tsy ahatadidiana intsony izay zava-tsy nety teo aloha. Natao hanasongadinana zava-baovao tian-katranga mihoatra noho izay efa nisy izany eto ny fampiasana ny “épiphore”. 2.1.4- Ny épanode Ny épanode indray dia tamberim-boan-teny « mipoitra etsy sy eroa tsy hay tohaina amin’ny toerana maro samihafa tsy voafetra dieny mialoha »136. Ao amin’ny tononkalo « dinika mangina », ohatra, dia milaza hoe : (…) « Na alina aza izao mbola satrinao hamizana ny rantsako handoaka alin-tory, handrafitra asasoratra. Mbola satrinao hitanisa indray ireo tononkira, hiaka sy ny antsako mbola satrinao, hiriotra, hilomay hisambotra ny lasako …”137 Ny toetran’ny aingam-panahy mitondra ny poeta hitodika hatrany any amin’ny lasa no resahina ao amin’ny “dinika mangina”. Tsy azo rarana mihitsy izy amin’izany, fa misisika hatrany hisintona ilay mpanoratra efa te hanao izany. Mba hampivohitra kokoa izany rindran-kevitra izany dia naverimberin’ny poeta rehefa miresaka eto hoe “mbola satrinao”. Natao izany handokoana ny toetran’ilay aingam-panahy miezaka mandrirotra ny tanan’ny poeta hitafa ny lasa foana. 136 137 (S) RAJAONA , op cit , tak V A “ Dinika mangina” tak 51 106 2.1.5- Ny allitération Ao amin’ny “Nofy” nosoratan-dRH dia misy ny “allitération”. Hoy ny andalan-tononkalo : « (…) Taitra aho niantsambotra, nitroatra Ilay nofy ihany !”138 Ny tian’ny mpanoratra ambara amin’io tononkalo io, dia ny fahitan-janany tampoka ilay reniny izay efa nodimandry hatry ny ela. Saingy, hay nofy fotsiny izany. Na dia efa revo ery aza iry voalohany nikenonkenona fandraisana mahafa-po. Namerimberina ny renifeo mitovitovy ao anaty andalana iray ny poeta eto antsoina hoe : “allitération”. Ny renifeo –tr sy –ts no toa manesika ny mpamaky hanakatra bebe kokoa ny fahamaizan’ity zanaka, toy ny manatri-maso izay niseho tanaty nofy. Sahala ny miara-miaina amin’ny mpanoratra eto ny mpamaky amin’ny fisafidianana ny “allitération”, mba hanehoana ilay fihetsika somary maherihery natao nanoloana ilay nofy. Raha fintinina izay voalaza izay, nandrisika an-dRH ny nampiasa ny tamberin-javatra ao amin’ny asa sorany. Misy antony avokoa ny fanaovana azy ireny. Fa ny tena nampiray azy amin’ny ankapobeny, dia izany natao hanantitranterana fitantarana sy hevitra. Misy kosa anefa ireo sarin-teny tsy miorina amin’ny famerimberenana nefa mbola hita ihany koa ao amin’ny tononkalon’ity mpanoratra ity. Izany no andeha entina hamaranana ny fanadihadiana mikasika izany. 2.2- Ireo sarin-teny hafa 2.2.1- Ny filazan-javatra manao ambaratonga “Sarin-teny andaharana an-tanan-tohatra ny zavatra tanisaina na lanja miakatra na lanja midina” 139no namaritan-dRAJAONA ny momba azy io. Amin’ny ankapobeny, ny filazan-javatra manao ambaratonga miakatra no fahita ao amin’ny tononkalon-dRH. 138 139 VA “Nofy” , tak 15 (S) RAJAONA , op cit , tak 55 107 Ohatra ao amin’ny “tetiandro” dia ahitana ireo fizotry ny andro mameno ho tonga herinandro; “ny omaly”, “ny anio”, ny “ho avy”. Apoitran’ny mpanoratra ao avokoa ny dian-tanan’ny lava, ny hapetraky ny anio ary ny mbola ho avy tsy fantatra mameno fanantenana. Te haneho ny haben’ny finoana amin’ny ampitso ankamantatra ny poeta. Tsy vita mora anefa izany raha tsy velabelarina amin’ny mpamaky aloha ny zavatra efa nisy sy diavina ankehitriny vao afa-milaza izany. Toa izany koa ny tao amin’ny “ho an’i Y”. Nisy toa izao “Hitanao nanjelatra tao anaty masony ny taratry ny ampitso jambena teo ianao nisambotra ny tanany : Henonao firindra nangolain’ny molony Ny anteman’ny ho avy Sondriana koa ianao Babon’ny feony …. Nanako taminao ny tepotepom-pony Miaina ny atsy ho atsy Nihorohoro ianao, Natahotra ny heriny”140 Hita ao ny teny hoe : “Hitanao”, “henonao”, “nanako” izay manao ambaratonga. Maneho ny fizotry ny fitantarana miandalana miakatra ny fisian’ireo teny ireo. Tsapa ny herin’ilay olona eo amin’ny fandresen-dahatra mikasika ny fitiavana, ka voasintona tsikelikely ilay anaovana izany. Noho ny tetika hatao hambaboana ilay olona iresahana, dia ny filazan-javatra manao ambaratonga na “gradation” no nampiasaina. 2.2.2- Ny “anacoluthe” Misy tsy manaraka ny rafitra sy ny fitsipika ihany koa ny fehezanteny ampiasain’ny mpanoratra. Manome endrika sy nampilatro ny famakiana azy anefa izany. 140 V A “Ho an’i Y” tak 16 108 Ohatra, ao amin’ny andininy voalohany amin’ny “Eritreritra lasa nandeha” manao hoe : (…) “Misy indraindray fotoana ahatsapako fa rendrika ny fiainako ary na ny rano ateliko mangidy”141 Amin’ity andalana farany ity no ahitana tsy fanaraham-pitsipika kely. Rehefa mampiasa ny teny na tsy mitanisa, amin’ny ankapobeny, tsy maintsy manampy aza ao amin’ny fehezanteny. Ohatra izao izany no firafiny raha aseho. Na …. Aza… Misy fitenin-drazantsika Malagasy manao hoe : “Na fy aza ny amalona ny lela tsy atao jono”. Eto izao dia ahitana ny voalaza tetsy ambony. Amin’ny tononkalo ery ambony anefa, tsy niseho ny aza, ka toa hita ho tsy manara-pitsipika izany. Azo lazaina ho famonjena ny fitantarana, anefa, no mahatonga izany. Ny tokony andrasana izany, dia ny hoe : “Na ny rano ateliko aza mangidy” Ity karazana sarin-teny ity no antsoin’ny mpandinika hoe “anacoluthe” izay : “sarin-teny ahitana firafetam-pehezan-teny tsy andrasana satria tsy manarapitsipika”142 Mba hanehoan’ny mpanoratra ny lanjan’ny fangirifiriana iainan’ilay olona tantarainy dia nofoanany ilay aza, amin’izay hifantoka tsara ny mpamaky ary mety hamerina hamaky indray io andalana io noho ny firafiny. Ny sarin-teny no fomba iray entina maneho ny fihetseham-po mandritra ny fanoratana tononkalo. Tsy natao haingo azy fotsiny ireny, fa, tena andokoana ny tontolo tantaraina anaty asa soratra. Noho izany, “anisan’ny maha-zava-kanto ny asa soratra ny sarin-teny”143. 141 V A “Eritreritra lasa nandeha” tak 104 (S) RAJAONA , op cit , tak 27 143 ( S) RAJAONA , op cit , tak 27 142 109 Toko fahatelo : RANJATOHERY Harilala poeta Maro ireo mety hanontany anay ny maha-poeta na tsia an-dR H. Tsotra sady mazava no hamalianay izany. Tena poeta tokoa izy. Ireto no hanoporofoanay izany. 3.1- Poeta filôzôfa R H Nifameno tao amin’ity mpanoratra ity na ny fitaizana natao azy, na ny famakiana ny boky momba ny filozofia. Vokany, nirona hanaraka izany firehana izany R.H. 3.1.1- Poeta mizaha ny amin’ny olombelona sy ny fiafarany Mametra -panontaniana izy hoe : avy aiza marina moa ny olombelona? Ary mankaiza izy rehefa maty ? Hita izany ao amin’ny tononkalony : “ny maty sy ny lalany” Milaza ny fiovan’endriky ny olona izay maty, ka miverina indray ho any amin’ny zaza ao am-bohoka ny fanahiny ny tononkalo. Toa izao ny filazany azy : “Maty no ilazana ireo tsy hita akory ho nohafarana -rehefa tafavoaka teo an-tokonam-baravarana hilaza izay mba hitany any …. Any ankoatra ny eto an-tany ! Sao tsy any kosa ireny no avantan’ny fanahy fa any anaty andilan-dreny ary miasa ho mpitahy sy inoana ho manan-jina” tonga hery fitokiana? Moa any koa ny maty 110 No maka endrika hiofoana Sy miombo votoaty Miandry taona hisehoana?”144 3.1.2- Poeta manaraka ny firehana ideôlôjia Ao anatin’ny filôzôfia no misy ny sampana ideôlôjia izay toa izao no hamaritan’i Guy ROCHER azy : “Ny ideôlôjia dia manana anjara asa fitaomana ny hafa, izay mandrisika sy manentana ny fiaraha-monina iray mba hifanaraka sy hifanampy ho amin’ny tanjona iray.”145 Tafiditra hanentana ireo mpiara-belona aminy ihany koa RH. Tarigetrany ny hamolavola olom-banona eo amin’ny manodidina ary indrindra ny firenena. Ao amin’ilay “sorakantony” hoe “ny tolontsika” ohatra, dia mitaona ny mpiara-belona aminy izy hahay hifanampy, hifankatia, mba hananana firenena mendrika. Araka izao fanaingana ataony izao: “Ny tolona atrehana tsy ady ifanenjehana amin’ireo mpanefoefo sy ambony noho isika ; tsy ady ifandrotehana amin’ireo tsy te hanaraka ny tsangan-kevitsika; tsy tolona hampirava ny firaisankina (…) Fa tolona hanangana Sady hanjakan’ny fifandraisan-tanana Ary ny fitiavana sy firahalahiana Tsy ho teny foana na ho faniriana Manidina intsony 144 V A « Ny maty sy ny lalany » tak 68-69 (G) ROCHER , , Introduction à la sociologie générale. L’action sociale, Edition, HMH, Paris 1957 p : 128 : « L’idéologie a une collectivité à l’action ou du moins dirige celle-ci en fournissant des buts et de moyens 145 111 Ny Malagasy rehetra hanana ny zony ! Ny tolona dia izao : Fanorenantsika Gasikara vao”146 Koa satria fanentanana no atao amin’ny vahoaka dia ny filaza mandidy no anehoan’ny mpanoratra izany ohatra “soraty” (TNK : 62) “Tazano” (TNK : 24) “Aza” (TNK : 26) “Aoka” (TNK : 40) “Areheto” (TNK : 21)” 3.1.3- Poeta “môralista” Mpanoratra milona anaty firehan-kevitra “môraly” ihany koa izy. Inona marina moa ny atao hoe tsangan-kevitra môraly ? Araka ny voalazan’ny Rakibolana dia : “Fitambarana fitsipi-pitondra-tena arahina anaty fiaraha-monina (…) ahalalana ny tsara sy ny ratsy mba hahatratrarana fiainana lavorary”147. Manoro hevitra ireo mpamaky R.H. Mety hivantana izany na an-kolaka. Arosony ny zava-misy hitanay fa ratsy sy tsy mety eo amin’ny fiainana, mba, hampieritreretany izay tokony hialana. Tsy manery ireo manodidina azy hiova amin’izay iainany,anefa ny mpanoratra amin’izany. Ohatra ao amin’ny “an-dalamben’ny alina”, mampieritreritra izy, fa toa latsaka lalina ao amin’ireo tanora ny haitraitra sy ny fitiavam-bola, ka hamotika ny ho amin’ny firenena. Anjaran’ireo mpamaky sisa ny mandanjalanja ny mety hatao manoloana izany. Hoy ny mpanoratra mitantara izany: “Nahita ianao ka taitra sy manontany tena, fa hita lasa lalina ity karazam-pery, hitarika takaitra mamely firenena. 146 ) VA, « Ny tolontsika » tak 18 Le petit Larousse illustré, op cit, p 706, « Ensemble de norme des règles de conduite propre à une société donnée (…). Théorie du bien et du mal, fixant par des énnoncés normatifs les fins de l’action humaine » 147 ) 112 Tsy hita hosakanana Fa miroborobo, maniry toy ny anana Ireo mpijangajanga, Ireo mpilangalanga Mameno ny arabe; Ireo mpitanjam-pe Sy nofo mpiari-tory, Mpitafy akanjo bory, Mameno ny tanàna Sy renivohitsika! Na ali-mangatsiaka, Na alina mafana: Ny trano fisotroana, fanaovana korana Sy trano filibana, Tomefy fidorohana sy varotra filàna!”148 Toa izany koa ao amin’ny tononkalony hafa izay hita fa revo amin’ny fandrosoana entin’ny vahiny ireo tanora Malagasy, ka manadino tanteraka ny mahaizy azy. Fampisaintsainana no atolony ireo mpamaky. Ireto farany kosa no mihevitra izay tokony hatao. “Fa ravina maina ny fomba sy teny tsy masina intsony amin’ireto mpandova, nararaka an-kady sy mainka nomeny ho lala-fonosin’ny vao sy ny niova! Ny maso varianako mila tsy hiala Mitazana ity “Malagasy mankany” Ny masoko akimpin’ny rivo-panala, Sy manganohano mitady hitomany”149 148 149 VA « An-dalam-ben’ny alina » tak 76 V A « …. » tak 37 113 3.2 Mpanoratra ny endriky ny fiainana feno fanantenana . Ny ankamaroan’ny tononkalon-dR H dia mitantara ny zava-misy eo amin’ny fiainana. Raha manomboka ny “sorakantony” izy, dia saika ny lafy ratsiny hita sy iainana andavanandro no atolony. Toa ny fahakiviana, fahoriana, fifaliana, tsy fahombiazana. Rehefa miroso anefa ny famakiana ny tononkalo, matetika mahita mpampiankina fa any antenantenany any. Izay manohitra ireo hevitra nisy teo aloha. Manomboka eo dia miezaka hampitraka ny tsirairay tsy hitanondrika fa hanantena sy hino ny hihiratan’ny fiainana any aoriana. Ohatra ao amin’ity tononkalo ity maneho ny ampahany amin’izany. “Ary iny namako iny nataony ho maizin-dava iny lanitra iny, ka lasa ny eritreriny Fa nony indry nipoitra mangiran’ny hazavan’ Ny kitam-pifaliana Mipody indray ny heriny. (…) Ary iny namako iny Mitsoka ao am-pony Ny fanantenana, Ilay nihataka ny lalany. Tsy hakiviana intsony fa tena fitrakana No jiro sy fanalany”150 Nojerena tato amin’ity fizarana fahatelo ity ny maha-kanto ny asa soratry R.H. Nohadihadiana izay nampiavaka ny tononkalony, nanomboka teo amin’ny lohateny, bika aman’endriny ary ireo sarin-teny fampiasan’ny mpanoratra. Taty ampamaranana, dia noporofoinay ny maha-poeta an-dR.H. 150 VA « … » tak 106-107 114 TENY FAMARANANA Ny “afo” lafika tokana amin’ny tononkalon-dRANJATOHERY Harilala no niompanan’ity asa fikarohana ity. Nozarainay telo lehibe ny fanadihadiana. Tao amin’ny fizarana voalohany, no nahitana ny mombamomba an-dR.H. Ny toko voalohany no nahalalana ny mpanoratra amin’ny ankapobeny. Niompana tamin’ny fanabeazana azony kosa no nojerena tao amin’ny toko faharoa. Ary tao amin’ny toko fahatelo no nitanisana ireo kolontsainy amam-pialam-boliny. Novelabelarina nandritra ny fizarana faharoa ny amin’ny “afo” lafika tokana araka ny ao amin’ny tononkalo. Noezahina noporofoina tamin’izany ny ilazana fa ny “afo” no lafika tokana tamin’ny alalan’ny fijerena ny teny mateti-piherina voarakitra anaty vondrona ambara. Nampifandraisinay kosa tao amin’ny toko faharoa ny lafika tokana sy ny tarakevitra voizin’ny mpanoratra. Ary ny toko fahatelo no nahafahana naneho ny fifandrohizan’ny tantaram-piainan’ny mpanoratra sy ny lafika tokana.Tsikaritra fa mieloelo ao am-parahatoky ny mpanoratra ny “afo” mahery vaika misy lelafo miredaka izay manova zavatra na toe-javatra iray . Tamin’ny androm-pahazazan-dRH , araka ny filazany , dia lasibatra foana amin’ny doro-tanety isan-taona ny vohitra eo ampitan’ny tanànany antsoina hoe: Ambohimahailala .Ny mponin’i Mandrosoa Ilafy no mandeha mamono ny “afo” ka isan’ireny izy . Raikitra tao an-tsainy ny fahitana izany “afo” izany . Notsongainay taty am-pamaranana ireo noheverinay ho maha-kanto ny tononkalo dR.H. Tamin’izany no nahafantarana ny karazan-dohateny fampiasany, ny fomba fanehoany miandalana sy ny andinin-tononkalo, ary ny fahaizan’ity poety ity mikirakira ireo karazan-tsarin-teny nentiny nandravahana ny sora-kantony, ka nisongadina tamin’ireo ny sarin-teny maneho tamberin-javatra. Nofaranana tamin’ny famahavahana ny maha-poeta an-dR.H moa izany. Ny haitsikera ara-parahatoka notarihin’i WEBER no nampiasainay tamin’ity asa fikarohana ity .Tetika dimy no azo ampiharina ahitana io lafika io . Ny iray tamin’ireo no noraisinay dia ny fijerena ny teny mateti-piherina ao amin’ny asa soratry ny mpanoratra. Mba hahazoana mamoaka ny lafika tokana . Tsy tratra noho 115 izany ny hamelabelatra ireo tarakevitra misimisy kokoa amin’ny asa sorany. Eo ihany koa ny fandalinana ireo karazana literatiora hafa novokariny. “Santatra am-bavarano” ihany no iheveranay izao asa izao. Maro ireo sehatra azo anohizana ny asa fikarohana raha ity mpanoratra ity no resahina. Koa tsy misy ny natao ho tanteraka, mety hisy ny madilana hotentenina. Inoana anefa, fa hanampy betsaka ireo hanohy ny fanadihadiana, indrindra, fa eo amin’ny sehatry ny fanabeazam-boho ny literatiora Malagasy sy ny eo amin’ny fampianarana ambaratonga faharoa manontolo izany.Tsapa mantsy fa miambakavaka ny mpampianatra rehefa hanao ny tantaran’ny literatiora vanim-potoana ankehitriny noho ny tsy fahampian’ny tahirin-kevitra . Koa raisinay ho anjara biriky ny fampahafantarana an-dRANJATOHERY Harilala sy ny asa sorany . IREO BOKY NANOVOZAN-KEVITRA NANDRITRA NY ASA FIKAROHANA Ireo boky amin’ny teny frantsay 1- BACHELARD (G). 1979 La psychanalyse du feu. Imprimérie Bussière à Saint Armand (Cher), France, 1979 L’eau et les rêves. Librairie José Corte, Paris. 2- OXLADE (C) 1997 L’univers voyage dans l’infiniment grand. Edition Nathan. Paris. 3- REEVES (H) 1995 Grand Larousse Universel et du grand Larousse Junior. Société Astronomique de France. 4- ROCHER (G) 1957 Introduction à la sociologie générale. L’action sociale. Edition HMH. Paris. 5- ROY (Cl) 1968 Défense de la littérature. Edition Gallimard. Collection idées. Paris. 6- SAINTE BEUVE. 1951 Portrait littéraire. Tome I. Edition Gallimard, Paris. 7- SARTRE (J.P.). 1948 Qu’est-ce que la littérature. Edition Gallimard. Paris. 8- SUBERVILLE (J). 1948 Théorie de l’art de genre littéraire. Les éditions de l’école. Paris. 9- WEBER (JP). 1960 Genèse de l’oeuvre poétique, Librairie Gallimard, Paris. 10- WELLEK (R) & WARREN (A). 1971 La théorie littéraire. Edition du Seuil. Paris. Ireo boky amin’ny teny Malagasy 11- ANDRIAMANANTSILAVO (S). RATREMA (W) 1981 Ny fitsipi-pitenenantsika BOKY II. Imprimerie d’ouvrage Educatif. Ankatso Antananarivo. 12- DAHLE (L). 1984 Anganon’ny Ntaolo. Natonta fanitsiviny. Trano Printy Loterana. Antananarivo. 13- DOX (pseud) 1970 HIRA VA ? Edition Trano famoaham-boky Protestanta Imarivolanitra. 14- RADO (pseud) 1980 Dinitra. Trano pirintim-pirenena Antananarivo. 1989 Zo Société Malgache d’Edition Antananarivo 15- RABEMOLALY (F), RAVALITERA (J.N), RAVELOMANANA (H). 1974 Fary mamy. Kilasy famaranana. Trano Printy Loterana. Antananarivo. 16- RAJAONA (S) 1972 Takelaka notsongaina. Boky I. Editions Ambozontany Fianarantsoa. 1993 Ny zava-kanto vita amin’ny teny na ny sarin-teny eo amin’ny fomba filazan-javatra. Editions Ambozontany. Antananarivo. 2000 Takelaka notsongaina. Boky II. Editions Ambozontany. Analamahitsy. Antananarivo 17- RAKOTONAIVO (F). 1990 Ny haitenin’ny Ntaolo. Natonta fanindroany. Ambozontany Fianarantsoa. 18- RAKOTOSON (R.J.A.L) 2000 Lovako. Kilasy faha-2. Edition Ambozontany Analamahitsy Antananarivo. 2003 Lovako. Kilasy famaranana. Editions Ambozontany. Analamahitsy Antananarivo. 19- RANJATOHERY (H) 1992 Fandrirobola. Loka Ny Avana Ramanantoanina 1991. Edisiona Lova Trano printy FJKM Imarivolanitra. 20- RAINIZANABOLOLONA (J). 1914 Lesona tsotsotra momba ny fianarana poezia, F.F.M.A Faravohitra Antananarivo. 21- ZANAMIHOATRA (R). 1969 Vain’afo tononkira. Librairie Ambozontany Fianarantsoa. Ireo revio na gazety samihafa 22- Aingam-pivoarana Laharana manokana FOFIPA. Antananarivo, 1979. 23- HIRATRA. 1979 STLRM N°1 “Rajoelisolo Charles mpanoratra mpitarika mpanoratra. Imprimerie centrale Tananarive, 24- MARTURIA VAVOLOMBELONA Laharana 212. 15 Jona 1991 Laharana 339. 26 Jona 1994 Laharana 340. 3 Jolay 1994 25- MPANOLOTSAINA. Laharana 19. Oktobra 1908 26- TATAMO. Janvier 1971. 27- TSANGANAFO. Laharana 1- Volana Jolay 1997 Laharana 2 – 6 Taona 1997 28- VALIHA. Laharana 21 ny 27-11-93. “Ho an’iza ny soratro ?” Ireo bokim-pikarohana 29- RAHARIMALALA (L) : 1988 Ny vola lafika tokana ao amin-dRAKOTOJAONA Job sy ny asa sorany. Mémoire de CAPEN. Antananarivo. 30- RAHARIMANGA (E.F.) 1987 Ny Avana Ramanantoanina et l’identité nationale. Thèse de doctorat du 3ème Cycle – INALCO Paris. 31- RANIVOARISOA (SI) 1997 Jean Nalisoa Ravalitera sy ny tolona araka ny ahitana taratra ao amin’ny tononkalony. Mémoire de CAPEN, Antananarivo. 32- RASOLOMANANA (R.J) 2001 Barthélemy Rajohns ny mpanoratra sy ny asa sorany. Mémoire de CAPEN. Antananarivo. 33- RAVAOMANANJARA (M.J) 1997 Ny fitiavana ao amin’ny tantara sy lahatsoratra famotopotorankevitra Régis Rajemisa Raolison. Mémoire de CAPEN, Antananarivo. Ireo rakibolana 34- RAJEMISA (RR). 2003 Rakibolana Malagasy. Edition Ambozontany. Analamahitsy Antananarivo Madagasikara. 35- RAKOTONAIVO (F) 2003 Rakibolana Frantsay Malagasy. Natonta fanindroany. * Ambozontany Fianarantsoa. 36- Le Petit Larousse illustré. 100ème Edition. imprimé en France. 2005 TOVANA Anarana : RAVELOHERINIAINA Fanampiny : Fety Riantsoa Lohatenin’ny asa fikarohana : NY “AFO” LAFIKA TOKANA AO AMIN’NY TONOKALON-DRANJATOHERY HARILALA Isan’ny takila : 115 Isan’ny fafana : 13 Isan’ny kisary : 4 FAMINTINANA. Niompana tamin’ny fijerena ny lafika tokana ao amin’ny tononkalon-dRanjatohery Harilala ny asa fikarohana. Nozarainay telo lehibe izany : - Fampahafantarana ny mikasika ny mpanoratra amin’ny maha-olon-tsotra azy sy eo amin’ny sehatry ny literatiora. - Fikarohana ny lafika tokana : Fijerena ireo teny mateti-piherina Ireo tarakevitra voizin’ny mpanoratra Fampifandraisana ny lafika tokana sy ny tantaram-piainan’ny mpanoratra. - Fanaporofoana ny maha-kanto ny asa soratry RANJATOHERY HARILALA Ireo fomba nentin’ny mpanoratra isarihana ny mpamaky. Ireo sarin-teny hita ao amin’ny asa soratra Ranjatohery Harilala poeta. Teny manan-danja : Afo – Literatiora – Lafika tokana – poeta Adiresy : Lot IVB 153 Betafo Ambohimanarina Antananarivo 101 Tél : 033 14 552 35 Mpitarika : Rtoa RAHARIMANGA Fidèle Maître de conférences 2005
