Cours do 18 di måss 2014

Scoles e rfondou walon d’ Bive, do 18 di måss 2014
Sicole
Li betchete aEne betchete (e l' grammaire), c' est on ptit boket d' mot k' on stitche divant
on bodje po ndè candjî ene miete li sinse.
Metans :
bodje : « mantche » + betchete « dis- » => viebe « dismantchî »
bodje : « mantche » + betchete « e- » => viebe « emantchî »
!!!! El Basse Årdene, li betchete a- pout esse ene disfondowe del betchete -e :
Metans : emantchî s’ î dit « amantchî » ou « amwintchî »
Li betchete a- vraiye a sacwants diferinnès valixhances:
betchete a- d' aprepiaedje (l' accion si fwait tot vinant viè l' sudjet, viebes
contråves des cis avou li betchete e- d’ endalaedje ou avou li spitron « evoye »)
amoenner, apoirter, acori, abizer, adschinde, amonter, adramter, aspiter,
assaetchî = atirer, ahertchî, ashofler
amon, aviè, adlé (addé)
betchete a- d' atelaedje (l' accion vout dire mete ene sacwè conte ene ôte
sacwè).
aplaker, ateler, agraper, agritchî, ataetchî, abotner, aloyî, alaxhî, s’ adure,
radjonde, raloyî, rabotner, rateler
betchete a- ki fwait fé l’ accion
arester = fé « rester » ; ahoter = fé fé « hote » ; anoder = fé noder ;
s’ acoûtchî = si fé coûtchî
betchete a- des viebes del 4inme sôre (fé divni come l’ addjectif-bodje)
aduri = divni deur, alårdji = fé divni lådje, aspexhi = fé divni spès, ateni
= fé divni tene
rafroedi = fé divni froed ; ralårdji = fé divni pus lådje ; racourti = fé divni
pus court ; ralongui = fé divni pus long ; ragrandi = fé divni pus grand ; raptiti
= fé divni pus ptit ; ramwinri = divni pus mwinre (maigue).
Candjmints dins les accints do walon
Li betchete a- dimeure todi a- tocosté.
Fåssès betchetes aatchenå, atchås, arantoele = arincrin, arnicot = arnicotea, arlochî,
arnagat, arnåjhe
Divwer
Sayîz di trover des ôtes mots avou l’ betchete a- et les classer dins ene des 4
categoreyes
1
Scoles e rfondou walon d’ Bive, do 18 di måss 2014
Eciclopedeye
L’ izolmint
L' izolmint (on dit eto : izolaedje, izolåcion), c' est l' metaedje d' ene racoûtche
di materios esprès, lomés izolants, po-z espaitchî les discandjes di tcholeur
(izolant termike) ou d' electricité (izolant electrike).
Di ces tins ci, on ndè cåze å pus sovint po les bastimints. L' izolmint d’ on
bastimint, c' est l' radjoutaedje d' izolants termikes dizo l' toet, so les meurs, et
dzo l' plantchî d' flaxhe. C' est po n' nén k' el tcholeur del måjhone ni rexhe
divant l' ouxh; ni k' el froed d' ådfoû n' amousse.
Sôres d' izolants termikes des bastimints
naturels
strin
lidje
tchene
bwès / bos
tchimikes
linne di veule
frigolite
schoume di poliyuretane
2
Scoles e rfondou walon d’ Bive, do 18 di måss 2014
Jule Bastin
C’ esteut on grand tchanteu d’ operå.
I provneut d’ Pont-dlé-Lignouveye.
Cårire
I cminça si veye d’ ovraedje come professeur. Ci n’ est k’ diviè 30 ans k’ il
aprinda l’ muzike et do côp rascode des pris : prumî pris d’ tchant å
conservatwere di Brussele (1958), prumî pris d’ operå (1959). Adon-pwis, foû
payis : prumî pris al Håye (1962) ey a Munik (1963).
A cmincî d’ adon, i va tourner come tchanteu d’ operå dins tos les payis (Paris,
Djineve, Madrid, Bårçulone, Misterdam, Berlin, Londe, Gurnåde, Milan, Tchicago,
Noû-York, Toronto, Wîne, San Francisco, Sidney, Melboûne, evnd.
Il a stî egadjî pa Herbert von Karajan al fiesse di Zalbork e 1976 1977, 1978 et
1979.
E 1989, i fjha ene « tournêye Berlioz » totavå l’ Daegne.
Il a stî lontins djuri pol concours « Rinne Elizabete ».
Il eredjistra dipus d’ 60 plakes 33 toûs.
E 1996, il eredjistra eto ene sitroete plake avou des tchansons e walon (vîs
Noyés, tchansons da Laure Gastes, Emile Wiket, Camille Gaspard, Marcel
Hicter, Henri Bragard, Jean-Théodore Chapelier, et Nicolas Defrecheux).
Tchanson
Li walone tchanson di m’ payis
e måmdiyin : lu walone tchanson du m’ payis
rifondou
måmdiyin
I.
Ele tchante e m’ cour et dvins mi
oraye,
Li walone tchanson di m’ payis.
Nole pårt, dji n’ etinda l’ pareye ;
Nole come leye ni m’ pout ahåyî.
On direut l’ ramaedje do prétins,
On riya di djonnès femreyes
S’ acoirdant l’ dimegne å matén
Al houcåjhe d’ ene distante sounreye
(2 côps).
I.
Èle tchante è m’ coûr et d’vins miorèye
Lu walone tchanson du m’ payis.
Noule pârt dju n’ ètinda l’ parèye
Noule come lèy nu pout m’ahâyî
On dîreût l’ ramadje do prétimps
On riya du djônès fèm’rèyes
S’ acwardant l’ dîmègne â matin
Al houkâye d’ one distante son’rèye (2
côps)
3
Scoles e rfondou walon d’ Bive, do 18 di måss 2014
III.
Rapåjhtêye, elle est l’ tchant d’ l’
oujhea,
Li son d’ ene cloke birçant l’ sofrance ;
Elle est tofer ezès coxheas
Li fiestixhante vwès do vint d’ France.
Insi tchante-t ele divins mi oraye,
Li walone tchanson di m’ payis.
Nole pårt dji n’ etinda l’ pareye ;
Nole come leye ni m’ pout ahåyî (2
côps)
II. (nén rprins pa Bastin)
C’ est l’ plinte del Wåtche ezès rotchîs
Et ses djoupes d’ aveur vinki l’ vene,
Li brutinaedje do ri e l’ hé
Et les clairès games del Wartchene ;
Et s’ i lyi prind d’ groûler télfeye
Et d’ emonter avou l’ måle bijhe
K’ ashofele do waeraxhe payis,
I n’ lyi deure ki l’ valeur d’ ene brijhe
(2 côps)
III.
Rapêh’tée, èle èst l’ tchant d’ l’ oûhê
Lu son d’ one cloke bérçant l’ sofrance
Èle èst tofèr èzès cohês
Lu fièstihante vwas do vint d’ France.
Insi tchante-t-èle duvins mi-orèye
Lu walone tchanson du m’ payis.
Noule pârt dju n’ ètinda l’ parèye
Noule come lèy nu pout m’ahâyî (2
côps)
II. (nén rprins pa Bastin)
C’ èst l’ plinte do l’ Wâtche èzès
rochers
Èt sès djoupes d’ aveûr vinki l’ vène
Lu brûtinadje do rû o l’ hé
Èt les clérès games do l’ Wartchène
Èt s’ i lî prind d’ groûler tél’fî
Èt d’ s’ èmonter avou l’ mâle bîhe
Qu’ assofèle do wèrahe payis
I n’ lî dure quu l’ valeûr d’ one brîje (2
côps)
Cåzaedje : Henri Bragard ;
Muzike : Max Michel
tchanté pa Jules Bastin sol plake « Airs folkloriques wallons »
Serè tchantêye li 31 d’ måss a Måtche å cåbaret walon (plait-st a Diu).
Ratournaedje e francès : divins « La lyre malmédienne », Eplaidaedje do Rweyål Club
walon d’ Måmdey, 1966.
Comintåres
* !!! li francès « [[brise]] » n’ a nouk des sinses do walon « [[brijhe]] » (i vout dire
« [[zuvion]] ») (=> mwais ratournaedje dins « La lyre malmédienne » p. 121.
* Jules Bastin ni rprind nén li deujhinme coplet, et passer direk e troejhinme. Mins
adon, l’ addjectif « rapåjhtêye » metou al tiesse do coplet n’ est pus comprindåve (i
rahouke tot çou k’ est dit e deujhinme coplet).
4