de autoafhankelijke samenleving, een recensie van het proefschrift
Transcription
de autoafhankelijke samenleving, een recensie van het proefschrift
Russisches Tagebuch; Anna Politkovskaja Sarko m’a tuer; Gérard Davet et Fabrice Lhomme Twee boekrecensies ineen. 1. Het dagboek van de Russische journaliste Anna Politkovskaja van december 2003 tot augustus 2005. Op 7 oktober 2006 werd ze vermoord. 2. Een zevenentwintigtal cases van twee Franse onderzoeksjournalisten van Le Monde over mensen die door de lange arm van de Franse president Nicolas Sarkozy onschadelijk zijn gemaakt. Het zijn twee boeken die uitvoerig beschrijven welk machtsmisbruik de Staat pleegt. Machtsmisbruik komt in allerlei gradaties voor. In Rusland geneert de Staat zich niet om oppositionele mensen uit de weg te ruimen. Uiteraard wordt dat niet door het centraal gezag gelegitimeerd, het wordt wel door hen geëntameerd. De gerechtelijke aanpak van politiek getinte liquidaties geschiedt met nauwelijks verholen bureaucratisch verzet. Het verleden als geheim agent komt Putin goed van pas. In Frankrijk hangt het meer van personen en partijen af. Het is de president in persoon die beslissingen neemt over het lot van bestuurders, diep in de organisatie en diep in de provincie. Soms zijn deze beslissingen op het randje van hetgeen de wet toestaat, soms zijn ze er overheen, maar is de bewijslast moeilijk te leveren. Dat is de overeenkomst met Rusland. Het verschil is dat mensen in Frankrijk mogen blijven leven en niet in de gevangenis terecht komen. Maar je carrière zit wel voor de rest van je leven op dood spoor. Politieke tegenstanders hebben het niet gemakkelijk. Kanselier Schröder noemde Putin een loepzuivere democraat. Frankrijk is een modeldemocratie. Respect voor de oppositie blijkt echter duivels moeilijk. In Nederland is respect voor een minderheid beter ontwikkeld. Dat neemt niet weg dat bureaucratisch verzet ook hier voorkomt. Het is ondenkbaar dat Mark Rutte betrokken is bij een politieke moord, al is het maar op grote afstand. Rutte speelt een belangrijke rol bij politieke benoemingen en zelfs bij functies die a-politiek heten te zijn. Het is moeilijk voor te stellen dat Rutte zich bemoeit met de benoeming van een politiechef in, zeg Zutphen. Anders dan bij de machtspartij CDA speelt politieke kleur bij benoemingen maar een betrekkelijke rol. Maar altijd is het opwaartse beweging. Of zo u wilt: parachutering. Het is makkelijk om te denken dat Rusland ver weg ligt en nog maar pas het juk van het communisme heeft afgeschud. Frankrijk was altijd al zo’n raar land met een zonnekoning. Dichter bij huis is de zittende Duitse president op zijn stoel terecht gekomen na duistere politieke machinaties en niet op grond van zijn kwaliteiten. En hoe zit het dan in Nederland? Wat we zien dat zijn partijpolitieke benoemingen, vriendendiensten, beloningen voor goede trouw en oude rekeningen. Afrekeningen halen de oppervlakte niet. De oppositie hoeft niet voor zijn leven te vrezen. Onderschat wordt (naar mijn mening) de macht van de Staat, in casu de overheid. Als de Staat al haar macht mobiliseert kan de burger daar behoorlijk last van hebben. Er zijn burgers die de Staat dwarszitten, maar het omgekeerde komt ook voor. Willem Oltmans weet er iets van. Fred Spijkers ook. En dat zijn nog maar de gevallen die de pers hebben gehaald. De Nationale Ombudsman heeft een dagtaak aan klachten van burgers over de overheid. Gemeentes kunnen burgers knap lastig zitten als hen dat zo uitkomt. Voor zover mij bekend is er nog nooit systematisch onderzoek gedaan, in Nederland, naar een overheid die obstructie pleegt en haar macht misbruikt. Dat het voorkomt staat vast. De mate waarin niet. Het dagboek van Anna Politkovskaja biedt een inkijkje in de manier waarop de Russische Staat met haar opponenten omgaat, meer in het bijzonder Vladimir Putin. Als excuus moge gelden dat Rusland in oorlog was met enkele opstandige deelrepublieken. Vanuit die landen is een aantal lelijke aanslagen gepleegd, waarbij veel burgers (Theater Oost-West) en kinderen (Beslan) om het leven kwamen. De Amerikanen hebben Guantanamo Bay. Ook niet fris. Mensenrechtenorganisaties hebben het terecht moeilijk met grote landen. Frankrijk geldt als een beschaafd land met een lange democratische traditie. Politiek gaat het hard tegen hard en niet alleen voor de schermen. Als de president van Frankrijk jou niet bevalt, kan je het behoorlijk lastig krijgen. En dat kan om ogenschijnlijk geringe zaken gaan. De twee onderzoeksjournalisten hebben 27 gevallen blootgelegd. Ze hebben gesproken met de betrokkenen en mensen uit hun omgeving. De president van de republiek is uiteraard niet om commentaar gevraagd. Er zijn zinloze vragen. Anders dan in Rusland wordt er niemand vermoord. Wel worden er bestuurders in professionele zin kaltgestellt en afgeserveerd. Het boek is niet zo heel makkelijk te lezen omdat het veel (voor)kennis van de Franse politiek veronderstelt en een goede kennis van het moderne Frans. Verbazing was mijn deel. Zo dichtbij en toch zo anders. Het is makkelijk om te denken dat de beschreven zaken in Nederland niet voorkomen. Maar dat betekent niet dat er in Nederland geen overheid bestaat die een autonome, ongecontroleerde en destructieve macht ontplooit. Of daar tegenaan schurkt. In mijn werk heb ik met tenminste twee dossiers te maken waarin de ambtenaren volledig de dienst uitmaken en niet de politiek, laat staan de burgerij. In de gemeente waar ik woon spelen ambtenaren op verschillende plaatsen een perfide kat-en-muisspelletje met burgers die parkeerproblemen hebben. Nee, er vallen geen doden en er worden ook geen carrières gebroken, maar dat er sprake is van manipulatie van de feiten is glashelder. Dat staat gelijk aan een ambtsdelict. Natuurlijk, het is van een volstrekt andere orde dat hetgeen Politkovskaja, Davet en Lhomme beschrijven, maar het zit wel op dezelfde rechte lijn, namelijk een overheid die als onzichtbaar collectief optreedt en er niet voor de burgers is, maar er tegen. Mensen betalen geen belasting om ambtenaren te financieren die tegen hen gekeerd zijn. Ambtenaren zijn immers publieke dienstverleners. Nederland heeft democratie en openbaar bestuur als een vreedzaam exportproduct. We zijn bereid om oorlogsmisdadigers hier te berechten en op te sluiten. Door die bril gezien kunnen de twee beschreven boeken slechts tot afgrijzen leiden. Dat mag het denken over het functioneren van de Nederlandse overheid niet stilzetten. Want hoewel die overheid op hoofdlijnen deugt en integer is, zijn er ook uitwassen. Een falende overheid, bij rampen. Een niet-effectieve overheid, op diverse beleidsterreinen. Het komt niet in ons op dat de overheid ook tegen de Nederlandse burger kan zijn. Tegen al die mensen wil ik zeggen, geniet van deze twee boeken en droom zachtjes verder. Vlijmen, 15 januari 2012