088_Abdellah Hamane

Transcription

088_Abdellah Hamane
Abdellah HAMANE
Tudert-iw di tegrawla
Tanaga
Asqamu Unnig n Timmuzɣa
2012
Yessuffeɣ-d yakan umeskar-a :
- Merwas di lberj n yiṭij - aḥric I, HCA, 2005.
- Merwas di lberj n yiṭij - aḥric II, HCA, 2006.
- Rubaɛiyyat n Omar Khayam, HCA, 2007 (Tasuqelt).
- Tisri n tayri, HCA, 2009.
- Tawaɣit n tayri, HCA, 2011.
IBUDDAN
Kra n wid yeddmen imru
I tmaziɣt akken ad tt-yaru
Ad tt-yessebded d nnekwa
Si Cengiṭ alamma d Siwa
D wid iqublen isnuraf
Akken ad aɣ-kksen miḥyaf
D wid yeɣlin d imeɣrasen
Di tefsut-nni berriken
D wid yemmuten ɣef tlelli
Bɣan-tt d liser ad aɣ-tili
I umaziɣ kksen miḥyaf
Kra yessarem zik ad t-yaf
D wid ibedden i yiseɣ
D imezgi i umezruy-nneɣ
D abdad i tnettit weḥd-s
S tiddukla gar tarwa-ines
Buddeɣ-as adlis ad t-iɣer
S talwit ad t-yesseḍher
N
ekk, d yiwen seg uɣref amaziɣ iǧuhden ɣef tmurtiw tamaziɣt. Kecmeɣ deg tegrawla ; ttwaḥebseɣ,
ttumerrteɣ di leḥbas, Sidi Belɛebbas, Wehran,
Lambis, Qsenṭina, Birdu… Ffɣeɣ-d mi tekfa lgirra deg useggas
1962, tirga yellan deg yixef-iw ffɣent mxalfa !
Di tazwara n useggas 1956, mi nɣan dduktur Benzerǧeb di
tama n Tlemsan, amejjay-agi ayen yexdem i tegrawla ! Yettaru
tibratin i uɣref, yessawal s amenɣi n umnekcam afransawi, yettawi
ddwawi i yimǧuhad s idurar, yettɛawan s yidrimen i d-yettak si
txeddimt-is akked wayen d-ijemmeɛ sɣur yimarkantiyen n uɣref…
Asmi i faqen yis-s yimnekcamen ifransawiyen, nɣan-t ad fell-as
yeɛfu Rebbi.
Deffir tmettant-ines, ur cfiɣ ara ɣef uzemz ideg i t-nɣan !
Mlaleɣ akked yiwen urgaz di Wehran yekcem-d ɣer tḥanut-iw yellan
di 35 azniq Josef Andrieu (di tallit-agi, isem-is : azniq Ccuhada).
Argaz-agi, d Ssi Ḥmed Lgazuz, mi steqsaɣ ansi-tt tmurt-ines,
yenna-d seg At Jennad, nemyussan aṭas, nhedder nekk yid-s ɣef
tsertit ; imiren bdan yigan n tegrawla ṭṭuqten di tmurt n Leqbayel,
Icawiyen, iḥecruraf n Palisṭru akked Lbiban.
Yella yiwen urgaz-nniḍen daɣen yettas-d ɣur-i, netta laṣel-is
seg Yicawiyen n Wawras. Ur ẓriɣ ara anta tama, yella ixeddem di
Fransa, yessen kra n tefransist mačči aṭas, yeɣra taɛrabt, yeḥfeḍ kra
si Leqran Lɛaḍim, isem-is Ssi Ɛebdella El Awrasi.
Yella si zik Ssi Ɛebdella El Awrasi-agi, d ameɣnas n ukabar n
Messali Lḥaǧ, lameɛna yemgarad yid-s, acku Messali Lḥaǧ yugi
tagrawla di Lezzayer, yebɣa ad d-yawi tilelli s tsertit akked wawalen
n tmesbunay.
-7-
Tudert-iw di tegrawla
Di tmuɣli-s netta, yenna-d aɣref Azzayri ur yezmir ara i
umsenɣi netta akked Fransa ! Taneggarut-agi, ɣur-s aṭas n lɛeṣker,
leslaḥ, ijiniralen, ikuluniyen akked ikumunduyen... D ayen i wumi
ur nezmir ara i wakken ad d-nawi tilelli akked yizerfan-nneɣ s
umenɣi. D akka i d tikta n Messali Lḥaǧ !
Imeɣnasen-nniḍen yellan deg ukabar-ines, bɣan ad uqmen
tagrawla deg ukabar aɣelnaw P.P.A : 12.000 imeɣnasen i yellan d
imaltaɣen deg ukabar-agi, 9.000 di tmurt n Leqbayel, 3.000 nniḍen,
llan di tmurt Icawiyen akked Meɣniyya, anda nniḍen d kra n
yimdanen i yellan d imexḍa ad ttwaḥesben ɣef yiḍudan n ufus.
Asmi d-ssawlen yimeɣnasen wid yellan mgal Meṣṣali Lḥaǧ ɣer
tegrawla, sbedden tagrawla bdan imenɣan ger uɣref Azzayri akk d
Fransa.
Ayagi yezwar-d di Leqbayel akk d Icawiyen. Meṣṣali Lḥaǧ ur
yebɣi ara tagrawla i d-yekkren, acku di rray-is Lezzayer s tegrawla
ur tezmir ara i Fransa, acku iwala iman-is Meṣṣali Lḥaǧ d netta i d
ababat ukabar aɣelnaw, yessawel i yergazen i yeddan yid-s, wid tiḥemmlen di Leqbayel akk d Icawiyen d Meɣniyya i wakken ad
uqmen tagrawla-nsen i wumi i iga isem “M.N.A”, akken ad
msenɣen nutni d imeɣnasen n 1954 i igan isem i yiman-nsen
“F.L.N”, wigi d Ɛebban Remḍan, Krim Belqasem, Lɛerbi
Benmhidi, Ɛmer Uɛemran, Meṣṭafa Benbulɛid, Benyusef
Benxedda, Muḥemmed Buḍyaf, Muḥemmed Xiḍer, Ayet Ḥmed
Ḥusin, Ḥmed Benbella, Benɛuda Benmuṣṭafa, Benṭubal Lexḍer,
Ɛebdelḥafiḍ Busuf,d wiyaḍ…Ḍran waṭas imenɣan ger “F.L.N” d
“M.N.A” di Fransa, di tmurt n Leqbayel akk d Icawiyen. Uzzlent
tḥemmal idammen ger tarwa n Lezzayer!
Di Wehran, yiwen umeɣnas ukabar n “P.P.A” isem-is
Benbelqasem Muḥemmed, netta si tmurt n Leqbayel, yella di
“F.L.N” mgal “M.N.A”, wwten-t imeɣnasen n Meṣṣali Lḥaǧ
“M.N.A” di Wehran s rebɛa terṣaṣin ɣer tɛebbuṭ, di Ṭṭeḥṭaḥa di
1957 mi yeɣli ɣer lqaɛa la d-yeqqar: “ Ruḥ ya Ɛli ya xuya, rak ɣaleṭ,
Llah yesmeḥ-lek!!”.
-8-
Tudert-iw di tegrawla
Mi uzzlen ɣer din ibulisen n Fransa, slan i wayen d-yenna,
ddmen-t ɣer ssbiṭar, dawan-t yeḥla, kksen-as-d tirṣaṣin, yella di
lkuma, yuɣal yejji. Mi yejji, wwin-t ibulisiyen a t-sɛeddin di lbeḥt
akken a d-yini anwa i t-yewwten, anwa i d Ɛli i wumi i la yeqqar imi
yettwet “Llah yesmeḥ-lek ya Ɛli ya xuya, rak ɣaleṭ!!”
Wagi yettewten, Benbelqasem Muḥemmed, yenna-yasen i
ibulisiyen n Fransa:” Ur ẓriɣ ara anwa i d Ɛli, lliɣ la shetrifeɣ, la
ttlejlijeɣ, ur ẓriɣ, ur ḥṣiɣ ayen i la d-qqareɣ”.
Sɛeddan-t meskin di leɛtab meqqren, yeggumma a d-iqirr s
win i t-yewwten acku d aḥbib-is, llan akken d imeɣnasen ukabar n
“P.P.A”. Kra xedmen deg-s n lmenker ibulisiyen, netta yeggumma
a d-iqirr, uɣalen sskecmen-t ɣer lḥebs n Wehran ḥekmen fell-as s
rebɛa iseggasen.
Asmi ttwaṭṭfeɣ, wwin-iyi-d si lḥebs n Belɛebbas ɣer Wehran
ufiɣ-t-id dinna yemla-yi-d tadyant yeḍran yid-s, buṣan-t imi
yeggumma a d-iqirr!!
A d-nuɣal s ayen yeḍran gar-i d Ssi Ḥmed lgazuz, akk d Ssi
Ɛebdella El Awrasi, aneggaru-yagi yemyussan netta d yiwen
weqbayli, isem-is Musa iḥemmel lǧebha, yettɛawan s yedrimen
“F.L.N”.
Mi d as-yehder fell-i Ssi Ɛebdella El Awrasi i Ssi Musa,
aneggaru-yagi yenna-yas-d: Winna ur ttruḥu ara ɣur-s, ur hedder
ara yid-s, atan iḥemmel listiɛmar, d aḥbib n Fransa!
Yusa-d ɣur-i Ssi Ɛebdella El Awrasi ad iyi-yezzem, yenna-yid:
- Keččini tesɛiḍ iles yelha, yerna teɣriḍ taɛrabt, tḥefḍeḍ awal n
Rebbi, win ara k-yeslen a d-yini ad ǧǧeɣ arraw-iw di leɛnaya-k!! Ma
d kečč tɣeddreḍ atmaten-ik!! La tettakeḍ lexbarat-nsen i listiɛmar!!
Nniɣ-as:
- Imi la ɣeddreɣ atmaten-iw, la ttakeɣ lexbarat i listiɛmar! Ayɣef ur
k-zzenzeɣ ara i listiɛmar?! Ihi, tura kan, ini-yi-d d acu-ten lexbarat i
fkiɣ, anwa ameɣnas i zzenzeɣ? Anwa i d ak-d-yennan nekk d
axeddaɛ n watmaten-iw?! D acu i d tamubyint i yesɛa fell-i?!
Yenna-yi-d Ssi Ɛebdella El Awrasi :
-9-
Tudert-iw di tegrawla
- Ala, ur d ak-d-mmaleɣ ara! Win i d yi-d-yennan d argaz n lɛali, ur
yeskiddib ara, d lmudiyyen ameqqran...
- Semmeḥ-iyi a Ssi Ɛebdella El Awrasi, a gma, ma ur d iyi-d-tenniḍ
ara anwa wagi, atan kunwi d ḍellam i sin yid-wen, kečč akk d netta!
Taluft-agi yessefk a d-tban, acku d taluft n tmenɣiwt-iw ɣef lbaṭel,
ma yella ssusmeɣ fell-as, yettusemma xedmeɣ ayagi d tidet!!Tagi d
cchada n ẓẓur!! “Wa ttenkuruna ccahadata wa antum tteɛlamun”.
Yenna-d Ssi Ɛebdella El Awrasi:
- I yi-d-yenna d Ssi Musa Ameẓyan.
Imiren, ddmeɣ tameẓyant yellan ɣur-i d taqdimt, ruḥeɣ ɣer
Musa Umeẓyan, kecmeɣ ɣer tḥanut-is. Akken i d iyi-d-iwala, yeffeɣd ɣur-i, yemsalam yid-i si leḥnak, yesserḥeb yes-i aṭas, almi i d iyiicuba Rebbi yeskaddeb fell-i Ssi Ɛebdella El Awrasi!! Skaddbeɣ
iman-iw deg wayen i sliɣ seg yimi-s, la ttxemmimeɣ gar-i d yimaniw amek ara xedmeɣ?!
Musa Umeẓyan, yewwi-d yid-s mmi-s di leɛmer-is ɛamayen,
yesɣam-it ɣef ukuneṭwar, yeṭṭef taḥlawat deg ufus-is.
Nniɣ-as i Musa Umeẓyan:
- Yya-d ad neffeɣ ɣer berra, ḥwaǧeɣ-k ɣef yiwet tɣawsa.
Yenna-yi-d:
- Niɣ d lxir?!
- Nniɣ-as: D lxir kan.
Yenna-yas i uxeddam-is: “Ɣur-k taḥanut si swayes ara d-uɣaleɣ”.
Dɣa neffeɣ nekk yid-s ɣef lweḥda d wezgen n wass, wwiɣ-t ɣer
yiwen wezniq yexla seg yimdanen, ala nekkni di sin, nniɣ-as:
- Amek a Musa Umeẓyan, d acu k-yessawḍen tcehhdeḍ fell-i s
ẓẓur!! Mi d as-tenniḍ i Ssi Ɛebdella El Awrasi: “Ur ttamen ara Ssi
Ɛebdella Ḥaman, atan d axeddaɛ n watmaten-is, yeznuzuy
imeɣnasen i Fransa?!”
Yenna-d:
- Ala, ur d-nniɣ ara!
Nniɣ-as:
- Tenniḍ! Ma tebɣiḍ a k-ssemqabaleɣ yid-s tura, ad ak-t-id-awiɣ, a
d-yini ayen d as-tenniḍ fell-i s yiles-is?!
- 10 -
Tudert-iw di tegrawla
Dɣa yewhem, yembeddal wudem-is, yenna-d d tidet nniɣ-as!!
- D acu n tmubyint i tesɛiḍ fell-i, anwa i zzenzeɣ ini-t-id?!
- Musa Umeẓyan: Cukkeɣ-k!
- Amek i d iyi-tcukkeḍ, ini-yi-d ayɣef?!
- Musa Umeẓyan: Axaṭer tettlusuḍ mliḥ, yerna tettḥewwiseḍ, ur
txeddmeḍ ara, ur tettakeḍ ara leɛtab i werwiḥ…!
- D tagi i d lefhama-k tameqqrant i k-yessawḍen ad iyi-tcukkeḍ, u
ad thedreḍ fell-i s ẓẓur i wiyaḍ?! U yerna werǧin telli teɛdewt yakk d
lxilaf gar-aneɣ!! Tagi mačči d lxedma n yergazen yelhan, s lehdur-ik
amzun tenɣiḍ-iyi!
Yenna-d Musa Umeẓyan:
- Ih, yehwa-yi! Cukkeɣ-k, ccah!! Nniɣ-d ayagi, i tura d acu tebɣiḍ?!
D acu tettnadiḍ, d acu d ak-yellan di lbal, d acu ara txedmeḍ?!
- Mazal-ik di tidderɣelt-inek? Ur tenneḥcameḍ, amzun d iseɣ akked
tirrugza i txedmeḍ!! Ula d ssmaḥ ur t-id-tessutreḍ?! Ur tezzimeḍ
iman-ik ɣef wayen i txedmeḍ!! Ihi kečč d bab n yiɣil azuran, ad
tḍelmeḍ u a d-tiniḍ ccah?!
- Musa Umeẓyan: Nniɣ-t-id, u ad as-d-alseɣ! Ayen nniɣ, nniɣ-t!
Yeḥma yixef-iw, afus-iw di lǧib, ttɛewwleɣ a d-jebdeɣ
tameẓyant u a t-wwteɣ s snat terṣaṣin s idmaren, u ad as-rnuɣ tistlata ger wallen, a tent-yaɣ ɣef yimi-s afuḥan! Yeḍlem-iyi, yerna
yeḥqer-iyi, ixuṣṣ kan ad iyi-yewwet!!
Sserseɣ ixef-iw ɣer tegnit, mzennadent wallen-iw, yeḥbek
wul-iw, mmektiɣ-d mmi-s amecṭuḥ di leɛmert-is ɛamayen,
mmektiɣ-d tameṭṭut-is ara yeqqimen d taǧǧalt ɣef waḥed ɛecrin d
aseggas, mmektiɣ-d yemma-s tameɣbunt ala netta i tesɛa, mmektiɣd leḥmala-inu i Leqbayel yakk d Imaziɣen s umata, amek ara nɣeɣ
aqbayli am nekk ɣef wawal ma izad-as?! Yezzi leɛqel-iw, kkseɣ-d
afus-iw yellan di lǧib d uḍad-iw yellan di lqerṣ!!
Nniɣ-as:
- Aql-i ruḥeɣ, ǧǧiɣ-k di talwit. Aql-i ḥesbeɣ-k d argaz, a k-anfeɣ a kyeḥqer yiman-ik, mi ara d ak-yekkes leḥmeq u a d-tuɣaleḍ ɣer
leɛqel-ik.
- 11 -
Tudert-iw di tegrawla
Nniɣ-as awal-agi, dɣa uɣaleɣ-d s uɣiwel ɣer deffir, ammer a yid-yernu lhedra i wumi ur zmireɣ ad ṣebreɣ.
Ruḥeɣ ǧǧiɣ-t, ttwaḍelmeɣ, anaqal mmuteɣ yerna ṣebreɣ,
semmḥeɣ!! U yerna zemreɣ a t-nɣeɣ amay(lḥemd) i sidi Rebbi imi
ur t-nɣiɣ ara!
Imiren uɣaleɣ-d ɣer tḥanut-iw, ufiɣ-d Ssi Ɛebdella El Awrasi,
netta d wecrik-iw la heddren. Mliɣ-as ayen i xedmeɣ, sekkneɣ-as
tameẓyant i wwiɣ, yenna-d:
- Lemmer d i ẓriɣ ad taweḍ ɣer wayagi yalfi ur d ak-d-qqareɣ ara!!
- Ihi ruḥ ɣur-s keččini, behdel-it ɣef wayen yenna, ɣef lekdeb yakk d
tnaga (cchada) n ẓẓur, imi netta d lmudiyen, u d awaṭani ameqqran,
akken i t-tettwaliḍ keččini, u yettwali iman-is netta, d bab n
teqbaylit yakk d tmusni tameqqrant!
- Ɛebdella El Awrasi: Kečč tsemmḥeḍ-as, ma d nekk welleh ar d
at-awḍeɣ, a t-behdleɣ, u a t-xzuɣ am cciṭan, u a t-xeṭṭiɣ s leqḍeɛ
ameqqran ara yawin acḥaḍ si tasa-s.
Ɛebdella El Awrasi, s lamer n Ssi Ḥmed lgazuz, yuɣal d netta
i d ameqqran ifadayen dagi deg Wehran. Asmi la heddren ɣef Lḥaǧ
Leḥbib Ccerfawi akken a t-nɣen, acku d axeddam di tɣiwant, di
tlemmast irumyen, akken ara yekcem ineslem ɣer tɣiwant n Wehran
a t-id-iqabel s leqder d lḥerma ad as-yessemɣer ccan, u ad as-yeqḍu
taɣawsa yebɣa.
Leḥbib-agi, ssufɣen-d fell-as yimdanen lexbar belli d abayuɛ,
acku zeddiget llebsa-s, la d-qqaren tesserwa-t Fransa! Netta meskin
d axeddam ɣef yiman-is, ssneɣ arraw-is d yessi-s banen di ttrebga n
baba-tsen, d arraw n Lezzayer iḥeqqaniyen!
Nniɣ-asen:”Atan ma yella urgaz-agi yeznuzuy atmaten-is, d nekk
ara t-iḍemnen u ad fkeɣ ixef-iw ad yettwigzem deg wemkan-is!”
Fkan lḥerma i wawal-iw, ǧǧan-t ur t-nɣin ara, isellek-it Rebbi.
Yella yiwen ubulis d awehrani, isem-is Belxir d aɣezfan, ur
ihedder ara irkell, ad as-tiniḍ d agugam!! D bab n lxir, u ma yella
afus-ik yexdem-ak ccer, netta yexḍa! Ileḥḥu netta d yiwen ubulisnniḍen d awehrani d uday! Qqaren-as Ɛenṭer, d afuḥan, d aqjun
amencuf, d ilef imɣeṣṣeṣ… Yettsibbi inselmen, yekkat-iten,
- 12 -
Tudert-iw di tegrawla
yettdeggir-iten di ssuq n Temdint Tajdiṭ, ulaḥedd wi ur nečči amxix
seg ufus-is! Mi la heddren akken ad wwten Belxir abulis, nniɣ-asen
ur kkatet ara Belxir, wwtet Ɛenṭer, d netta i yuklalen tamettant.
Imdanen di lawan-nni, kra ineslem yellan d axeddam di ddula
n Fransa ɣur-sen d axabit, ayagi mačči d lḥeqq! Yiwen wass, wwten
Belxir, ḥuzan-t deg uqerru, tezga-yas-d ddaw umeẓẓuɣ, teffeɣ si
lǧiha-nniḍen, ur yemmut ara, ma d Ɛenṭer i ixeddmen ala
tiberkanin, winna ur t-wwiten ara! Belxir, alamma d ass-a mazal-it
yedder!
Ttuɣaleɣ-d alamma d iḥbiben-iw, El Awrasi akk d Lgazuz,
neqqar-as “Lgazuz”, imi d aɣ-d-yenna yesɛa lewzin n lgazuz! Yiwen
webrid, nella nleḥḥu nekk yid-s di Ṭteḥṭaḥa, iwala akamyun n
lgazuz, iruḥ la ihedder netta d umenhar ukamyun deg ufus-is akarni
d westilu. Mi d as-nniɣ ad dduɣ yid-k, ad waliɣ anda txeddmem
lgazuz, ad iyi-d-yini: “Ur stufaɣ ara ass-agi, ar tikkelt-nniḍen! « Yal
d abrid mi ara s-iniɣ:”Yya-n ad naweḍ ɣer lewzin-inek”, yezga
yeqqar-iyi-d: “Ar tikkelt-nniḍen, ur stufaɣ ara…!”
Yiwen wass, nɛedda zdat uṣewwar, nniɣ-as: “Yya-d a dnṣewwer nekk yid-k”, yenna-yi-d: “ur d-lsiɣ ara imelsa yelhan am
kečč, alamma lsiɣ-d akustim, u ad ṣeṭṭleɣ tamart-iw mliḥ imiren a dnṣewwer! «
Qbel tamesbanit n tmenɣiwt n dduktur Benzerǧeb, yenna-yi-d:
- I kunwi dagi deg Wehran, ur txeddmem ara ula d kra ɣef tmettant
n urgaz-agi, ccahid a fell-as yeɛfu Rebbi?!
- Nniɣ-as: I nekk d acu tebɣiḍ a t-xedmeɣ weḥd-i?
- Yenna-d: Mačči ala kečč weḥd-k, lumma merra s ujemmal ad
tuqmem tamesbanit ideg ara d-tesbanem i Fransa lquruḥ d wurfannwen, d unezgum ɣef tmenɣiwt n Benzerǧeb.
- Ssi Ḥmed lgazuz: A tt-tebduḍ kečč, a d-tjemɛeḍ iḥbiben-ik d
warraw n tmurt-ik akk d inelmaden yeɣran yid-k di lmedrasa n
Lfalaḥ. Ad tebdum annect-agi, ad tṣubbeḍ ɣer lpur lamarin, ad
tafeḍ din Ssi Buɛlam, d arifi! Qqaren-as: “SNP”, Buɛlam
Benmuḥemmed, d netta i d asandikalist ixeddamen n lpur, a dyeddu yid-wen, a d-yawi yid-s kra ixeddamen n lpur ara yilin yid-s,
- 13 -
Tudert-iw di tegrawla
ara ken-iɛawnen, ad lḥun yid-wen di tmesbanit. Ma d nekk a yi-dtafem zdat lewzin n Basṭus, la ken-ttraǧuɣ, a d-nali ɣer temdint aṭas
n lɣaci ara yeddun yid-neɣ. Ma d kečč akk d imeddukal-ik, ili-k d
amezwaru di tmesbanit mi twalaḍ aṭas n lɣaci i d-yernan ɣur-wen,
uɣal-d ɣer tlemmast neɣ d aneggaru.
Nniɣ-as i Ssi Ḥmed lgazuz:”Atan ayagi a t-xedmeɣ u ad yeḍru
ncalleh!”!
Bdiɣ s warraw n taddart-iw, amezwaru d Ciran Ṭaher d Ciran
Ɛemmar, d Ciran Welḥaǧ, d Ayet Weɛrab Ɛumar, d Ḥaman
Ceɛban, akk d widak i ssneɣ qqaren di llisi Franku-Arab:
Benmɛemmer Milud d yeḥbiben-is, d widak n Lmedrasa El Falaḥ:
Belkamel Sidḥmed, Benɛmer Ḥmida, Ḥamidi Ḥmed… D waṭas
nniḍen, mačči d yiwen a t-id-bedreɣ! Nemsefk ttiɛad, ad nemlil di
Ṭṭeḥṭaḥa, dɣa nemlal din, nuder ɣer lpur, nɛedda ɣef lewzin n
Basṭus, ur ufiɣ ara Ssi Ḥmed lgazuz!! Nniɣ gar-i d yiman-iw: “Mazal
ur d-yewwiḍ ara membeɛd a d-yelḥeq u ad nemlil merra”.
Nruḥ di sin yid-neɣ, nekk d Ciran Ṭaher, nesteqsa ɣef “SNP”
Buɛlam, ssawḍen-aɣ ɣur-s, Mi nemlal, nniɣ-as:
- Ata yuzen-iyi-d ɣur-k Ssi Ḥmed lgazuz, ma twejdeḍ ad nuqem
tamesbanit?! A ɣ-tɛiwneḍ ad tedduḍ yid-neɣ, kečč d ixeddamen n
lpur!
Yenna-d:
- Alit ɣer zdat n Basṭus tura ad nelḥeq ɣur-wen.
A ziɣemma ixeddamen llan wejden, msefhamen gar-asen,
nekk ur ẓriɣ! Qbel ad naweḍ ɣer Basṭus, yeqleɛ-d kra yellan d
axeddam di lpur, ahat 400 neɣ ugar! Rnan-d s inelmaden yeddan
yid-neɣ, la ttmuquleɣ anda ara waliɣ ger yimdanen aḥbib-iw, Ssi
Ḥmed lgazuz netta ulaḥedd-it din!
Nebda-d tikli ssyenna, ɣer Sidi Lhewwari la nettɛeggiḍ
“Ṭaḥya Lǧazayer, yesqeṭ lisṭiɛmar”, simmal lɣaci rennun-d la
teddun yid-neɣ Sidi Lhewwari, “rue des jardins”, akk d rue
Philippe, tigti imezdaɣ n wedrum-agi d Leqbayel.
Tamesbanit simmal trennu tettimɣur newweḍ-d ɣer “la place
d‟armes”, nuli di “Bd Joffre” la nleḥḥu alammi newweḍ ɣer
- 14 -
Tudert-iw di tegrawla
Ṭṭeḥṭaḥa, yenɣel-d uɣref n “Mdina jdida” ɣur-neɣ, ar almi nuɣal ma
ɣlin-d yeẓra seg igenni a d-ɣlin ɣef yexfawen imesbunay yellan yidneɣ. 10 ddqayeq membeɛd wwḍent-d snat « les helicopters » n la
police d isikriyen la ttferfirent nnig iqerray-nneɣ.
Swayes newweḍ zdat n lḥebs, atan si tama-nniḍen wwḍen-d
les gardes mobiles yakk d ibulisiyen, kkan-d si « les plateau »
qusmen-aɣ-d ɣer zdat n lḥebs.
Si tama-nniḍen, at Lḥemri slan-d i leɛyaḍ-nneɣ : “Ṭaḥya Lǧazayer,
yesqeṭ listiɛmar”, iḥemrawiyen kkan-d si tama-nniḍen, tenɣel-d akk
temdint n Wehran ! Nuqem iǧadarmiyen d ibulisiyen di tlemmast,
uɣalen ur d-ttbanen ara gar-aneɣ!
Aɣref n Wehran ihajen, zdat n lḥebs ger Lḥemri d Mdina
jdida, dinna bdan kra imesbunay la kkaten di les gardes mobiles d
ibulisiyen s yeẓra, kra n yergazen imeqqranen d imesbunay i la
yettɛeggiḍen di tlemmast : « Ur kkatet ara s yeẓra, ma ulac a ken-idwwten s rrṣaṣ! ».
Ibulisiyen, la d-ttṣewwiren lɣaci si « les helicopters », bdan les
gardes mobiles yakk d SRS la ttaṭṭafen lɣaci la ten-ttarran s
akemyun.
Imiren, nekk uɣaleɣ ɣer tḥanut-iw, ugadeɣ ad iyi-ṭṭfen. Deg
webrid mlaleɣ-d yiwet trumit, yuɣ-itt lḥal deg webrid tleḥḥu tewwid mmi-s d amecṭuḥ, d alufan di tkerrust, ugadeɣ fell-as a tt-wwten
neɣ a tt-nɣen imesbunay ihajen.
Nniɣ-as s tefransist: “Yya-d a madam, kcem-d ɣer tḥanut, si swayes
ara tfak tmesbanit”. Ssaɛa ad tili d 3 tmeddit, tekcem-d ɣer tḥanut,
bellɛeɣ tawwurt, fkiɣ-as akursi teqqim azal n ɛecra ddqayeq, ar almi
d-tesla i zzhir ikamyunen n SRS yakk d les gardes mobiles tenna-yid: “Ldi-yi-d tawwurt ad ruḥeɣ”, nniɣ-as: “Rǧu di lɣerḍ-im”, ḥulfaɣ
yid-s am wakken tugad-iyi ula d nekkini.
Ldiɣ-as tawwurt, tessufeɣ takerrust n mmi-s truḥ, sliɣ-as-d si
sdaxel n tḥanut mi tt-steqsayen SRS ansi d-tekka, andi tella, tennayasen: “D yiwen ukumirṣun i yi-yesskecmen ɣer tḥanut-agi iseg dffɣeɣ tura, mi d-sliɣ i lhedra-nwen”.
- 15 -
Tudert-iw di tegrawla
Ɣas akken, tamesbanit yakk d tazzla n trewla imezdaɣ tkemmel ar
almi d-yeɣli yiḍ!
Azekka-nni, tkemmel tmesbanit, imdanen sserɣen yakk
tiḥuna n wudayen yellan di Mdina jdida.
Nekkni s imesbunay nruḥ ɣer wezniq “Muḥemmed Lekbir”, dinna
llant tḥuna n Wudayen ixeddmen ureɣ, znuzuyen yemruɣen-agi i
tulawin. Deg wezniq-agi merra, llan sin yenselmen i yesɛan tiḥuna d
imruɣen: Lḥaǧ Ḥmed Ḥmerlɛin akk d Lḥaǧ Lḥusin Bublanza.
Imesbunay, rẓan tiḥuna n wudayen nekk lliɣ gar-asen la d asenqqareɣ: “l insan li yesreq wella yeddi ḥebba ntaɛ llwiz, ḥna
neddebḥuh, ḥna maranac cceɛb xayen, ḥna umma tebɣi lḥuriyya
ntaɛha”.
Di lawan-nni, aɣref yessudes iman-is ɣas imdanen merra
lluẓen, xuṣṣen ulaḥedd deg-sen win yukren! Llan di tlemmast-nneɣ
kra n yemkerḍen, maca, ulaḥedd win yukren , lvitrinat n yemruɣen
akk ttwarrẓent s ifassen imesbunay, ureɣ yers sufella n tbitrinin,
ulaḥedd win yeddmen seg-s kra, yeqqim yuzzar di tḥuna, yiwen ur
t-yeddim!!
Tameddit, tiḥuna yeznuzun tamuččit s ujemmal yellan d ayla
n wudayen, imesbunay rẓan tiwwura-nsent akken ma llant fkanasent times, kra yellan deg-sent yerɣa.
Mdina jdida, tuɣal d abbu!! Ad tettwaliḍ deg-s imsensiyen n tmes s
ṭṭumubilat-nsen akk d iqudas n waman.
Taḥanut n Benmergi, d uday, anda llan tlata ixeddamen-ines
d inselmen si Wehran, yiwen isem-is Belqasem, d aqbayli si tama n
Weqbu, netta ur yettikki ara deg userɣi membɛid i la d-yettmuqul,
ma d iwehraniyen ixeddamen n Benmergi, nutni i d imezwura s
aserɣi n tḥanut n wemɛellem uday i wuɣur xeddmen.
Daɣen yiwen Wuday-nniḍen, ɣur-s taḥanut n llebsa deg
wezniq « Lḥaǧ Ḥasan », netta d agennay, fkan imesbunay times i
tḥanut-agi, ur yeqqim deg-s ula d kra, ala leḥyuḍ d ssqef i yuɣalen d
iberkanen !
Uday-agi bab n tḥanut, nessen-it yessen-aɣ, yella d lǧar n mmi-s n
ɛemmi Belɛid, nekcem ɣur-s, nehder yid-s ula d tafransist ur tt-
- 16 -
Tudert-iw di tegrawla
yessin, yessen ala taɛrabt akk d tmaziɣt n Beccar yes-s i nella
nhedder yid-s.
Nekk s yimmad-iw, wagi, bɣiɣ a s-ḥuddeɣ taḥanut-is seg
imesbunay, maca, ur zmireɣ ara, yuɛer wasif n uɣref mi ara dyeḥmel! Kra yesɛa, yuɣal d timulin, neɣ d ambuxx i s-yeqqimen ala
tlata iqerra n tmacinin n tegnayt (lexyaḍa), acku d uzzal gran-d ur
rɣin ara, ma d ṭṭwabel-nsent rɣant.
Mi d-iruḥ Wuday azekka-nni, yewwi-d yid-s sin warraw-is. Mi
iwala taḥanut-is, d kra yesɛa tečča-t tmes la yettru yesnexfat,
yesselqaf yuɣal deg-s nnefs, tiḥemmal imeṭṭawen la ttazzalent seg
wallen-is am lehwa!! Ula d arraw-is imecṭuḥen la ttrun mi walan
baba-tsen yettru. Di tḥanut n mmi-s n ɛemmi Belɛid la d-yeqqar: “I
nekk d acu d awen-xedmeɣ, deg wacu d aken-ḍurreɣ?! Neɣ nekk
am kunwi, mačči d arumi itetten aḥelluf. Nekk d Azzayri am
kunwi, yemma d baba, d tmeṭṭut-iw ur ssinen ara tafransist, d
taɛrabt i la nhedder deg wexxam, amek a lǧiran-iw, ulaḥedd yakk
deg-wen win ara yi-iḥudden si lmenker-agi yeḍran yid-I, ad iḥun
wul-is i wudem n Rebbi?! Ma yella deg-wen win i ḍurreɣ neɣ win i
wumi xedmeɣ ccer a yi-t-id-yini!!”
Mi tɛedda tmesbanit, ruḥeɣ ɣer Benbelqasem Muḥemmed,
ɣer tḥanut-is yenna-yi-d:
- Kečč telliḍ d amezwaru di tmesbanit, walaɣ isikriyen mi d akenttṣewwiren si “les helicopters”, isekriyen-nni ssneɣ-ten, atan a kṭṭfen si sways ara d-ffɣent ttṣawer, ruḥ ad trewleḍ sani ara teffreḍ
iman-ik, atan a ken-ddmen yakk, yiwen yiwen!!
Azekka-nni, Uday lǧar-nneɣ, la d aɣ-yettḥellil akken ad naɣ
fell-as tlata iqerray n tmacinin, yenna-d: “ɛiwnet-iyi fi sabil llah,
sellkuni bac nerḥel men had leblad, nruḥ ɛend bni ɛemmi f
Lmuɣrib”.
Nruḥ s axxam-is newwi-d iqerra n tmacinin, yeggull akken ad
nečč ɣur-s imekli. Tameṭṭut-is tameɣbunt, teɣli-yas-d tadist ɣef setta
wagguren si lxelɛa n wayen yeḍran i tḥanut n urgaz-is.
Ur nečči ara imekli, tameṭṭut wwin-tt ɣer ssbiṭar niqal
temmut! Newwi-d iqerra n tmacinin di tlata yid-sen s 75 alef, ma d
- 17 -
Tudert-iw di tegrawla
lxaṭer-iw ur yetthenna ara! Ugadeɣ ibulisiyen ad iyi-ddmen si
tḥanut-iw, ruḥeɣ ɣer dda Ɛebdella Benɛebdelwaḥed, ṭṭseɣ di
tḥanut-is, deg wezniq n “Bufarik”.
Azekka-nni, wwin acrik-iw si tḥanut! Isem-is Uyeḥya Rabeḥ,
ddmen-t SRS ɣef tmanya n ṣṣbeḥ, wwin-t ɣer stade “Montréal”,
ǧǧan-t din teltiyyam, taguni ɣer lqaɛa, i laẓ bla lmekla.
SRS fkan-as amxix, ssxeṣren-as akk udem-is, netta, yella yesɛa
tamart d taberkan d aɛalawi. Mi d as-d-ḍelqen, yenna-d ayen yeḍran
yid-s d tyita, d ayen ur iqebbel leɛqel! Yenna-d: “Walaɣ yiwen SRS
yesɛa ačamar am nekk, nniɣ-d gar-i d yiman-iw: wagi a t-afeɣ d
amḥaddi, amzun d gma di ṭṭariqa n ccix Lɛalawi! Mi muqleɣ ɣur-s,
ula d netta imuqel-d ɣur-i, nekkini ferḥeɣ s yes-s, mi d iyi-d-iwala la
ttmuquleɣ ɣur-s, yenna-yi-d: “Bonjour”, ula d nekk nniɣ-as:
“Bonjour!” Dɣa, yekkes-d si lǧib-is timqestin, yuẓa-d ɣur-i yeṭṭef-iyi
seg učamar, ihucc-iyi, yegzem-it s lemqes alammi yeččur akbub seg
ufus-is, yenna-yi-d: “mange la, vite (ɣiwel ečč ačamar-ik!”, ṭṭfeɣ
akbub n tamart-iw deg ufus-iw, bɣiɣ at-ḍeggreɣ, netta yewwet-iyi-d
s casse tête s imi, yenna-yi-d: “met la dans ta bouche (ger-itt s imi-k
ffeẓ-itt)!”. Imiren, greɣ ačamar-iw s imi-w, bdiɣ la teffẓeɣ, ɣileɣ ad
iruḥ, netta yeggumma ad yeṭṭixxer si zdat-i!!
La ttraǧuɣ ad iyi-yanef, ad iruḥ akken a d-ssusfeɣ akbub-nni
učamar yellan deg yimi-w. Dɣa yewwet-iyi-d s uqeddam gar
iḍarren-iw, ɣer tlemmast n taɣmiwin iḥuza-ayi di tmellalin, yennayi-d: “avale espèce de con ”. Yerna-yi-d tiyita-nniḍen s casse tête s
amelɣiɣ, dɣa ur ẓriɣ iman-iw anida ddiɣ, ɣliɣ ɣef wudem!
Mi d as-d-ḍelqen, udem-is yuɣal d aberkan, ṣṣifa-s tbeddel ur
t-tetteɛqaleḍ ara!! Netta la d aɣ-d-ihedder di tḥanut, nekkni di
rebɛa, la ndess alammi nfelleq, yuɣal deg-neɣ nnefs, netta meskin
yeḥmeq isabb-aɣ-d, yenna-d: “la tettaḍsam ula di twaɣit a Leqbayel
n twaɣit!”.
Dɣa, nekk imiren i ruḥeɣ ɣer lagar, ṭṭfeɣ tamacint ɣer
Lezzayer, ssyen ɣer Tizi-Wezzu, ɣer taddart-iw, akken ad ssɛerqeɣ
iman-iw ɣef ibulisen n Wehran.
- 18 -
Tudert-iw di tegrawla
Di taddart, ufiɣ-n Areẓqi n At Ḥaman. Yekcem di lǧic
tteḥrir, yeqqim netta d yemjuhad, nniɣ-as: “Ma ad iyi-tqeblem ad
kecmeɣ d amjahed yid-wen?!”
Di lawan-nni, meẓẓiyeɣ, ad iliɣ di leɛmer-iw 19 iseggasen,
yelḥeq-d ɣer dinna Ciran Ṭaher ad fell-as yeɛfu Rebbi.
Uliɣ ɣer xwali, akken a d-ẓreɣ xali Muḥend ad fell-as yeɛfu
Rebbi, nniɣ-as: “ Ad kecmeɣ ɣer lǧic tteḥrir”, yenna-yi-d : “Ruḥ ad
txedmeḍ ɣef yemma-k, ad tɛemmreḍ axxam-ik, ad tessaliḍ ddunitinek, ala kečč i tesɛa yemma-k, gma-k meẓẓiy ɣur-s 15 iseggasen,
ula wi ibedden ɣur-s,ulamek ara a t-teǧǧeḍ weḥd-s!”.
Nniɣ-as i xali:
- Bɣiɣ a d-awiɣ tilelli i tmurt, iseɣ d lḥerma i uɣref, a d-nerr tamurt i
ɣ-kksen irumyen akken ad ifak umerret ɣef Leqbayel yeddren deg
idurar d iḥecruraf, d lḥif akk d laẓ, ad nuɣal d lǧens am wiyaḍ.
Yenna-yi-d:
- Annaɣ a mmi, nekk ssneɣ d acu i d lgirra, xedmeɣ tin n Lalman,
atan tebɣiḍ ad truḥeḍ ad tefkeḍ iman-ik i terṣaṣin yakk d lmut! Ɣurk
ad tɣileḍ d timellalin ara d-teččeḍ si lǧic tteḥrir!! Atan tettnadiḍ ad
temmteḍ di teẓgi, a k-ččen wuccanen, ula d amṭal ur k-ttafen ara
akken a k-meṭlen! Nekk d xali-k i k-iḥemmlen, yemma-k d weltma
tameẓyant, ur d as-bɣiɣ ara lqerḥ n lmut-ik. Atan ma truḥeḍ ɣer
lgirra, nekk berraɣ deg-k seg wass-a, ur d iyi-tessineḍ, ur lliɣ d xali-k
ula d aẓar idammen i d aɣ-icerken a t-gezmeɣ yid-k!
Nekkini meẓẓiyeɣ, ur wwiḍeɣ ara ɛecrin sna, ur jerrbeɣ ur
ssineɣ ddunit. Lhedra n xali ur d iyi-teɛǧib ara, ḥeqreɣ lehdur-is, mi
d as-nniɣ ttebqa ɛla xir, la yettru, yenna-yi-d: “ annaɣ a mmi, ma
yebɣa sidi Rebbi sebḥan-it ad teffeɣ Fransa, mačči ala s idammen-ik
keččini, ṭṭuqten aṭas am kečč, uɣal ɣur yemma-k, ḥrez tudert-ik,
acḥal i teǧǧel teqqim fell-ak, terwa lemḥayen alammi d-tewweḍ
teswiɛt meqqreḍ d argaz, ad tezzuzfeḍ lḥif fell-as, tura a tt-teǧǧeḍ
ad tefkeḍ iman-ik i lmut?!”
Kra yeɛreḍ xali ad yessexsi ajajiḥ n tegrawla i la ireqqen deg
wul-iw yakk d lmuxx-iw, ur yezmir ara!
- 19 -
Tudert-iw di tegrawla
Uɣaleɣ-d ɣer lḥara n At Ḥaman, yumayen membeɛd walaɣ
Arezqi mmi-s n ɛemmi, netta d imeddukal-is, nniɣ-as ad kecmeɣ
ɣer lǧic tteḥrir. Ɛawdeɣ-as-d awal, yesɛuẓẓeg telt merrat!! Ur yebɣi
ara a yi-d-yini ala, zdat yemjuhad yellan yid-s, yenna-yi-d: “I kečč
ɛni tzemreḍ-as i tmekḥelt a tt-teddmeḍ u kečč amzun d aqeccaḍ,
ma tṣekkek-ik-id, ad ak-terẓ aɣeṣmar, niɣ ad ak-teclex taɣruṭ!”
Ikemmel yenna-yi-d: “Kečč d ajeɛbub, ad tezzuɣreḍ..! A timint n
yergazen, aya kker ssyagi, mazal ur tewwiḍeḍ ara d argaz”!
S wawalen-agi i yi-d-yenna di lawan n temẓi, icuba-yi Rebbi
yeḥqer-iyi, yekkes sser fell-i, yessemẓi ccan-iw, ur d iyi-yeḥsib ara d
argaz! Rfiɣ aṭas!!
Uɣaleɣ-d si tmurt n Leqbayel, ruḥeɣ-d ɣer Micli ad ṭṭfeɣ
ṭṭumubil ɣer Lezzayer tamaneɣt akken ad ṭṭfeɣ tamacint ɣer
Wehran, mlaleɣ-d Ciran Ṭaher, ula d netta yebɣa ad yeffeɣ s adrar,
dadda-s Sliman ur t-yeǧǧi ara, u netta yella yejweǧ ilul ɣur-s weqcic
isem-is Nureddin. Imiren di leɛmer-is ɛamayen, d yelli-s n dadda-s
Sliman i d tameṭṭut-is, u Ṭaher yesɛa yemma-s d baba-s.
Mi nemlal deg yiwen ukursi n ṭṭumubil ara ɣ-d-yawin ɣer
Lezzayer, aṭas i nehder nekk yid-s; yenna-yi-d meskin: “D ayen
yerwel wul-iw seg wexxam-iw, si baba akk d yemma, si tmeṭṭut-iw
akk d mmi meẓẓiyen, nekk ad ruḥeɣ s adrar, anida teddiḍ nekk ad
dduɣ, ma tkecmeḍ ula ɣer lebḥer ad newwet s leɣmes di sin yidneɣ!”
Newweḍ ɣer Lezzayer, nensa deg usensu, ṣṣbeḥ neṭṭef
tamacint ɣer Wehran, dinna nemlal d Ssi Meqqran n Tirwal, isem-is
Bensadeq, yesɛa taḥanut di Budu, tura qqaren-as “Ras-lma”. Nella
nhedder di tmacint s leɛqel di tlata yid-neɣ, mi d as-yenna Ṭaher
yebɣa ad yekcem d amjahed, di tmurt n Leqbayel ugin a t-awin,
nnan-as :”ur nettawi ara lɣaci aṭas, ma ulac ad neṭṭuqet, listiɛmar n
Fransa ad ifaq yes-neɣ, ruḥet ad teffɣem s adrar anida-nniḍen,
tamurt n Lezzayer meqqret, sani truḥem kif kif, ssuɣlet sanda
ulaḥedd imjuhad!” Ɣef waya, nekkni ad nruḥ ad nnadi ɣef ljihad
anda-nniḍen!
- 20 -
Tudert-iw di tegrawla
Ssi Meqqran Bensadeq, mi yesla awal-agi, yenna-yaɣ-d:”Ihi,
nekkini ssneɣ imjuhad, di Budu (Ras-lma), d nekk i d asen-yettaken
lmakla, d nekk i d asen-d-yettaɣen ddwa, d nekk i d asen-yettawin
llebsa…ma tebɣam a ken-awiɣ alamma d ɣur-sen, ad truḥem yidsen ad tjahdem”.
Nemfaraq mi newweḍ ɣer Wehran, nekkni yakk d Ssi
Meqqran, nemyefk ttiɛad i wakken ad nruḥ ɣur-s ɣer Budu. Netta
ikemmel abrid-is, nekkni neqqim di Wehran. Nekk, la teffreɣ imaniw, beddleɣ amḍiq ideg gganeɣ… Ruḥeɣ ɣer gma Smaɛil, steqsaɣ-t
ma yella ttnadin fell-i ibulisiyen, yenna-yi-d : ”Ala”.
Ciran Ṭaher, iruḥ ɣur wemɛellem i t-yessexdamen yeddem
idrimen-is i yellan gran-as ɣur-s, neṭṭef tamacint n Belɛebbas, i
wakken ad nruḥ ɣer Budu ad neffer iman-nneɣ dinna, si swayes ara
naf abrid ɣer lǧic tteḥrir.
Nuɣ-d di Belɛebbas acekkar n lbac, nuqem deg-s rremman d
ufermaj yakk d ttmer d weɣrum d lgaṭu, nenna-d ad aɣ-yili d aɛwin
a t-nečč ma nelluẓ.
Mi neṭṭef lkar ɣer Budu, telḥa yes-neɣ azal n 20 ikilumitren,
ḥebsen-aɣ-d iǧadarmiyen, ulin-d ɣer lkar la ttmuqulen nnekwat n
yimdanen, mi ten-walaɣ yebda wul-iw la yekkat, ugadeɣ ad iyi-ṭṭfen,
mi d-wwḍen ɣer Ciran Ṭaher d netta i yeddmen acekkar n weɛwin i
d-newwi, yenna-yas uǧadarmi s tefransist: “D acu yellan deg
ucekkar?”. Yessers-d acekkar akken a t-inadi, neṭqeɣ-d ɣur-s
nekkin, nniɣ-as s tefransist: “D ligrunad”! Dɣa, aǧadarmi yedduqes,
iɣil d lbumbat, mi imuqel s acekkar yufa d rremman, imiren nekk
ṭṭreḍqeɣ d taḍsa, yenna-yi-d s tefransist, s wurfan: “Ur d ak-yeɛǧib
ara lḥal? Awi-d nnekwa-k!” fkiɣ-as nnekwa, yenna-yi-d: “Ers d
aksar anda llan iǧadarmiyen-nniḍen! « Rseɣ-d, beddeɣ zdat-sen, win
yellan di lkar mi ifuk anadi yers-d, yenna-yas ccaf-nsen: “D acu i
tufiḍ ɣur-sen?” Yenna-yas uǧadarmi: “La yettmesxir fell-i!”
Nniɣ-as: “Mass aǧadarmi, yesteqsa-yi u nniɣ-as-d tidet, d ligrunad i
yellan deg ucekkar, ur skaddbeɣ ara fell-as, ur ttmessexreɣ ara, d
ligrunad s tidet”! Iǧadarmiyen yakk ṭṭreḍqen d taḍsa, yenna-yi-d
ccaf-nsen “ali ɣer lkar, ruḥ ad truḥeḍ! “
- 21 -
Tudert-iw di tegrawla
Uliɣ ɣer lkar, di tazwara mi d iyi-yessers lliɣ la ttergigiɣ, ɣileɣ d
ibulisiyen n Wehran i d asen-d-yefkan isem-iw i wakken ad
ttwaṭṭfeɣ, Ṭaher aḥbib-iw mi iwal ḍelqen-iyi-d yefreḥ! Uɣaleɣ-d s
amkan-iw qqimeɣ, nkemmel lehdur-nneɣ amek ara nexdem.
Newweḍ ɣer Budu, nesteqsa ɣef tḥanut n Ssi Meqqran
Bensadeq, nufa-t, neqqim ɣur-s, yefka-yaɣ lmekla d lqahwa,
neswa…Tameddit yewwi-yaɣ s agaraj-ines, deg-s lbir n waman akk
d tcicmet (v.c), yefka-yaɣ usu d tduli neṭṭes, yenna-yaɣ-d Ssi
Meqqran: “Tlata wussan neɣ rebɛa, a d-yas ɣur-i lxiḍ n litiṣal si
“Tajmunt” a ken-yawi yid-s”. Neqqim ɣur Ssi Meqqran tlata, rebɛa,
xemsa wussan, ddurt-nniḍen, litiṣal ur d-yusi ara ɣur-s, nwala imannneɣ neqqim aṭas, tuččit, lqahwa d tguni, kullci baṭel, neḥqer imannneɣ!
Qqaren s teqbaylit”Inebgi n yiwen wass d afessas, inebgi n
kull ass d amessas; nnig tlata wussan ddem adebbuz ɣer ger wallen
reḥḥel-as”!
Ṭaher, yenna-yi-d ad uɣaleɣ ɣer Wehran neɣ ɣer tmurt n Leqbayel,
ma yella truḥeḍ s adrar, uqem-iyi-d ttilifun ɣur Ceɛban mmi-s n
ɛemmi-k, aql-i a d-aseɣ ad dduɣ yid-k, akken i nemɛahad ɣurk ad
iyi-teǧǧeḍ! Nniɣ-as:”Ṣaḥha”, yenna-d: “ɣurk ad tettuḍ uṭṭun n
ttilifun “26801” ɣer Wehran”.
Ṭaher yuɣal-d si Budu, ma d nekk qqimeɣ ɣer Ssi Meqqran;
asmi walaɣ lxiḍ n litiṣal ur d-yusi ara, ṭṭfeɣ tamacint n lexyaḍa di
tḥanut-is, la d as-ttxiḍiɣ leḥwayeǧ d imelsa i wakken xerṣum a dḥelliɣ ayen i la tetteɣ ɣur-s.
Qqimeɣ di Budu aggur, la ttraǧuɣ seg wass-a s azekka melmi
ara d-yas lxiḍ n litiṣal ur d-yusi ara!
Ṭaher, yewwi uṭṭun n ttilifun n Ssi Muḥend Welḥusin, akken
a d-yehder yid-i si Wehran.
Uqmeɣ isem i yiman-iw: “Azwaw”, acku ugadeɣ ibulisen ad iyiṭṭfen s ttilifun, weṣṣeɣ-t ɣer gma akken a d-yehder yid-i si Wehran
ma yella at iɣewwdan (ibulisiyen) la ttnadin fell-i niɣ ala? Fransa
werǧin teṭṭif yiwen ɣef tmesbanit, maca, ɣur-sen lexbarat n yal
- 22 -
Tudert-iw di tegrawla
yiwen d acu yexdem, gma Smaɛil yehder-d yid-i, yenna-d At
iɣewwdan ur ttnadin ara fell-i.
Ma yella d Leqbayel-nneɣ di Wehran, yeffeɣ fell-i lexbar n
rradyu kermus, belli Ɛebdella Ḥaman, yeffeɣ s adrar ɣer lǧicc
tteḥrir, lexbar yewweḍ alammi d tamurt n Leqbayel! Yemma d
xwali d imawlan-iw merra slan-t, ma d nekk mazal-iyi di Bidu ffreɣ
iman-iw ɣer Ssi Meqqran, ya ḥeṣra fell-i ma ad iyi-d-iṣaḥ webrid s
adrar n lǧihad!!
Mi iɛedda waggur d wezgen di Bidu, Leqbayel n dinna
ttnadin ad xedmeɣ ɣur-sen, imi ssneɣ ad gniɣ (ad xiḍeɣ) ifeɣ
igennayen yellan dinna, la d iyi-steqsayen acḥal i d iyi-yettxelliṣ Ssi
Meqqran i waggur, i wakken ad iyi-yernun idrimen u ad ṭṭixxreɣ
sɣur Ssi Meqqran akken ad xedmeɣ ɣur-sen!
Ur ẓrin ara belli ɣur-i taḥanut, mačči d ixeddim i d iyi-yewwin
ɣer Bidu, taḥanut n baba d jeddi rewleɣ seg-s, ǧǧiɣ deg-s gma
ameẓyan di leɛmer-is 16 iseggasen, ma d nekk ruḥeɣ ad qqaceɣ (ad
wwteɣ) Fransa. Kra n win yeggullen di tessirt a tt-yerẓ, teẓḍa nnɛis, ɣer Wehran ur zmireɣ ara a d-uɣaleɣ acku yeffeɣ fell-i wexbir aqli deg wedrar, ma uɣaleɣ-d ad ttwiṭṭfeɣ.
Mi d as-nniɣ i Ssi Meqqran: “tewwiḍ-iyi-d akken ad ffɣeɣ s
adrar mačči d ixeddim i d iyi-ixuṣṣen, ixeddim yella di tḥanut-iw,
teẓriḍ sɛiɣ taḥanut, ma yella ur teffɣeɣ ara s adrar ad ruḥeɣ ɣer
temdint-nniḍen ad xedmeɣ, fiḥel ma meṭleɣ iman-iw deg ufilaj-agi
ideg llan 15 yexxamen!!”.
Azekka-nni, yewweḍ-d lxiḍ n litiṣal ɣur Ssi Meqqran,
yessemlal-iyi yid-s, la nhedder belli d tarewla i la d-rewleɣ si
Wehran, listiɛmar la yettnadi fell-i… netta yenna-yi-d: “Alamma
wwiɣ lexbar-ik i yemjuhad, ur zmireɣ ara a k-awiɣ alamma fkan-iyid lamer nutni”.
Ssi Meqqran, yemxaṣam netta d gma-s Ssi Muḥend Lɛerbi, yennayas: “D acu k-yewwin a Meqqran ad txedmeḍ tigi, ayɣef ur d iyitcawreḍ? Atan d aqcic ameẓyan 19 n sna di leɛmer-is, ma yella
yettwaṭṭef a d-yawi ɣur-neɣ listiɛmar ad aɣ-ssnegren. Ma yella nɣan-
- 23 -
Tudert-iw di tegrawla
t irumyen, amek ara tqableḍ imawlan-is, yettusemma d kečč i d asyuqmen abrid akken ad yemmet?!”
Ssi Muḥend Welɛerbi, mṣawḍen netta d gma-s Ssi Meqqran s
ayen n diri, d tikli ad myuṭṭafen d amennuɣ s ufus! Yenna-yas:”D
lmuḥal ad yeffeɣ s adrar sɣur-neɣ, a d-yawi lebla d ccum i twacultnneɣ!!”
Nekkini, mi walaɣ liḥala-yagi yeḍran ɣef ssebba-inu, ger sin
watmaten, nniɣ-asen: “Dayen beṭleɣ ur teffɣeɣ ara ɣer lǧihad ɣef
ifassen-nwen! Xedmeɣ ɣur-wen cehrayen mačči baṭel imi akka
xellṣet-iyi-d, xeddmeɣ 12 n ssaɛa si 8 n ṣṣbeḥ ar 8 n tmeddit, fketiyi-d 50 alef, s 25 alef i waggur, ssneɣseɣ-awen-d di ssuma, imi ččiɣ
ɣur-wen, awi-d idrimen-iw tura a Ssi Muḥend Welɛerbi, tura ad
ṭṭfeɣ abrid-iw ula ɣer lebḥer!”
Dɣa yeldi taxzant-ines, yefka-yi-d 50 alef, yuqem sin d inagen,
yenna-yi-d: “Txedmeḍ ɣur-I, xellṣeɣ-k, ur d iyi-tessineḍ ur kssineɣ!” Nniɣ-as:”A Ssi Muḥend Welɛerbi awer timlilit!”
Ṭṭfeɣ-d lkar, uɣaleɣ-d ɣer Sidi Belɛebbas, nniɣ ad ḥewwseɣ
dagi sin neɣ tlata wussan, u ad uɣaleɣ ɣer tḥanut-iw di Wehran,
kkseɣ akk awal n wedrar yakk d lǧihad seg wul-iw!! Nsiɣ dinna
yiwen yiḍ, azekka-nni la ttḥewwiseɣ di la “Place Carno”, alammi
walaɣ Ssi Ḥmed lgazuz yeqqim di lqahwa “le grand café de France”
nemwala, yekker-d ɣur-i nemsalam, neqqim neswa leqhawi, bɣiɣ ad
xellṣeɣ yezwar-iyi ixelleṣ netta.
Nniɣ-as s tuzzma:
- Tɣurreḍ-iyi, teǧǧiḍ-iyi alammi Wehran tenneqlab s tmesbanit,
tiḥuna n wudayen rrẓent, rɣant, ibulisen ṭṭfen ttṣawir-nneɣ si
helicopters, rewleɣ-d si Wehran, bɣiɣ ad ffɣeɣ s adrar, ur ufiɣ ara
abrid!! Aql-i ḥareɣ amek ara xedmeɣ, kečč tefkiḍ-iyi ttiɛad akken ad
nemlil di lewzin n Baṣtus, ur d-tusiḍ ara, ur iban anda teddiḍ!
Yenna-yi-d:
- Dayen, mačči yiwet taluft i yellan deg uqerru-w, ma tebɣiḍ ad
truḥeḍ s adrar, ula tura ur ifut ara lḥal, maca yessefk ad txedmeḍ
lfida di temdint-agi i wakken a k-awin at wedrar.
Nniɣ-as:
- 24 -
Tudert-iw di tegrawla
- Aql-i wejdeɣ, ad xedmeɣ ayen ilaqen.
- Yenna-d: Ihi ruḥ ɣer Ssi Qasi, atan yesɛa taḥanut di “Bd Verdin”
d netta ara k-yessiwḍen, ini-yas usiɣ-d sɣur Ssi Ḥmed lgazuz.
Dɣa, nemfaraq nekk yid-s, seg wassen ur t-ẓriɣ!
Ssi Qasi la ttnadiɣ fell-as, netta d agennay (axeggaḍ) alammi i
t-ufiɣ, a ziɣemma ssneɣ-t!! D mmi-s n taddart-iw, nemsalam,
nemyussan di Wehran, yella d axeddam ɣur Lmulud At Ḥaman. Mi
d as-ḥkiɣ ɣef tmesbanit n Wehran akk d temlilit n tmusni-inu d Ssi
Ḥmed lgazuz, amek ruḥeɣ ɣer Budu nekk d Ciran Ṭaher, amek i duɣaleɣ ɣer Belɛebbas anda mlaleɣ Ssi Ḥmed lgazuz, amek i d iyi-diceyyeɛ ɣur-k a Ssi Qasi.
Ssi Qasi yenna-d:
- D ayen isehlen, ihi a k-ssiwḍeḍ ɣer wid i teɛna taluft imi tebɣiḍ ad
teffɣeḍ s imjuhad.
Widak i d-bedreɣ s umata, di tektabt-agi merra mmuten d
ccuhada; yeqqim-d yiwen seg-sen mazal-it yedder ar tura, wagi
yessemlal-iyi yid-s Ssi Qasi, d “Ssi Ḥmed Ccaṭer arifi”, nemlal di
Legraba di tḥanut n Ḥmed Becceḥṭ, aneggaru-yagi si temdint n
Belɛebbas, netta d argaz ameqqran, yella d ameɣnas aqdim deg
ukabar n Meṣṣali Lḥaǧ, teṭṭef-it Fransa ɣer lḥebs snat tikkwal.
Nečča imekli deg usečču, nekk d Ssi Qasi yakk d Becceḥṭ
yakk Ccaṭer Ḥmed. Ssi Qasi ibeddel isem i yiman-is, yenna-yi-d seg
wass-a nekk isem-iw “Aqcic”, dagi imdanen merra ssnen-iyi,
qqaren-iyi “Aqcic”, isem-is n tidet “Muḥend Uqasi Busseɛd” d
mmi-s n taddart-iw, seg At Dawed, di taggara netta iruḥ ɣer
lxedma-s, Ssi Ḥmed Becceḥṭ yenna-yi-d : “I wakken ad teffɣeḍ s
adrar yessefk alamma txedmeḍ lfida dagi di temdint n Belɛebbas”
Nekk, qebleɣ ayen i yi d-yenna.
Dɣa, uqmeɣ-d ttilifun i mmi-s n ɛemmi Ceɛban, akken ad
ixebber Ciran Ṭaher, belli nekk
ad ruḥeɣ sanda ttilin yebkan,
ma yella yebɣa ad yeddu a d-yas ɣer Belɛebbas, ad nemlil di
Legraba di tḥanut n Becceḥṭ.
- 25 -
Tudert-iw di tegrawla
Ceɛban At Ḥaman, yessaweḍ axbir i Ciran Ṭaher, azekka-nni
ṣṣbeḥ, wwḍen-d di sin yid-sen ɣer Belɛebbas; Ḥaman Ceɛban d
Ciran Ṭaher.
Mmi-s n ɛemmi Ceɛban, yenna-d: “Ad aliɣ yid-wen s adrar,
ulamek i d iyi-teǧǧem, anda teddam ad dduɣ”. Nemlal d Ssi Ḥmed
Becceḥṭ, yewwi-yaɣ ɣer Ssi Ḥabib Bennasi, Ḥabib Bennasi-yagi d
Amaziɣ si Bni Ssemɣun, netta d gma-s ɣur-sen “l‟atelier” (tarmest,
gennin leqmayeǧ).
Nemlal di seta yid-neɣ di termest n Bennasi, Bennasi Leḥbib,
Ḥmed Beccaṭer, Ḥmed Becceḥṭ, Muḥend Uqasi Busseɛd, Ciran
Ṭaher, Ḥaman Ceɛban akk d nekkini. Beddlen-aɣ ismawen,
uqmen-aɣ nnwamer, fkan-aɣ timeẓyanin, fkan-aɣ-d lawamir ad
nexdem lfida, mi d-neffeɣ sɣur Bennsasi Leḥbib, Ḥaman Ceɛban
yenna-yi-d: “Nekkini ur kkateɣ, ur neqqeɣ isivilen ur nesɛi leslaḥ!
Usiɣ-d akken ad ffɣeɣ s adrar, ad nnɣeɣ lɛeṣker yellan s leslaḥ-nsen
am nekkini neɣ axir”.Nniɣ-as: “Lǧihad d lǧihad kif kif di temdint
niɣ deg wedrar, yessefk alamma txedmeḍ di temdint ara k-awin s
adrar”.
Yenna-yi-d: “Nekk mačči d aɣeddar niɣ d axeddaɛ, ad ruḥeɣ ɣer
win ur ssineɣ ur d iyi-yeẓri ad sserseɣ snat terṣaṣin deg yedmaren-is
niɣ deg uqerru, tagi ɣur-i mačči d tirrugza!! Mačči d ẓẓwara, mačči
d lǧihad, ax tameẓyant i d iyi-d-tefkam, atan lkaɣeḍ akk d nnimru
ideg yella yisem i d iyi-tbeddlem err-as tameẓyant-agi i ccaf-inek,
nekk bɣiɣ ad kecmeɣ ɣer lǧihad deg wedrar mačči d aqettal n
lerwaḥ!”
Ɛerḍeɣ s kra ssneɣ ad hedreɣ akken ad as-beddleɣ lɛeqliyya:
“D widak iḥemmlen Fransa ara nenɣ”, yenna-yi-d: “Win yebɣan ad
iḥemmel Fransa d lḥeqq-is, nekk ur t-neqqeɣ ara!!” Ikemmel
yenna-d: “Lumma n Rebbi temxalaf, llan wid ikerhen Fransa, llan
wid i tt-iḥemmlen, ger win d-yesbanen iman-is d win yeffren ur tyeẓri yiwen, ccerṭ-agi n lfida ideg i yi tegrem ur iyi-t-id-tennam ara!!
Wamag ur d-ttruḥuɣ ara ɣur-wen, berka-yi lehdur-ik a Ssi Ɛebdella,
mačči d kečč i d amendad fell-i, yal yiwen ixef-is deg ucaciw-is, ihi
awal-iw aneggaru gar-iyi yid-k, ini-yasen: Nekk ad ffɣeɣ s adrar
- 26 -
Tudert-iw di tegrawla
mebla timenɣiwt n lfida, ma yella qeblen a d-uɣaleɣ, ma ulac xḍiɣ,
uqem-iyi-d ttilifun, ini-yi-d “ ma ad txiḍeḍ iserwula s tqeffalin niɣ
mebla tiqeffalin?”, ma yella s tqeffalin ur d-ttruḥuɣ ara, ma yella
mebla tiqeffalin a d-ruḥeɣ.Ihi ttebqa weɛla xir, aql-i ruḥeɣ!”
Yemsalam yid-i nekk d Ṭaher, yeǧǧa-yaɣ, yuɣal ɣer Wehran.
Ruḥeɣ, rriɣ-as tameẓyant i win teɛna temsalt, d Leḥbib Bennasi,
nekk ẓriɣ kra n win yeẓran lbaḍna n lfida niɣ yeṭṭef leslaḥ ilaq-as ad
yexdem ma yeggumma a t-nɣen.
Mi ruḥeɣ ɣer Leḥbib Bennasi, rriɣ-as tameẓyant n Ceɛban, fkiɣ
inaw i d-yenna, ur yeqbil ara lfida, yebɣa ad yekcem s adrar n lǧihad
mebla lfida, belli lfida di tmuɣli-s d timenɣiwt n lerwaḥ, netta yebɣa
ad ineɣ lɛeṣker.
Ssi Leḥbib, iẓeyyer-iyi akken a d-fkeɣ tansa n Ceɛban anda
yettili, nekk ẓriɣ d acu ara d-itebɛen, ugadeɣ fell-as ad as-ceyyɛen
win ara t-yenɣen di Wehran! Fkiɣ tansa-ines ɣer Bugaɛa, belli sɛan
tafellaḥt dinna i wakken a t-sellkeɣ si tmettant!
Ciran Ṭaher, yeqbel kra tebɣa tegrawla d lmut niɣ d tudert,
lexbar ukermus yewweḍ ɣer tmurt n Leqbayel, belli Ṭaher atan di
Sidi Belɛebbas, lexbar yewweḍ-d ɣur Ṭaher belli ɛemmi-s Sliman, d
aḍeggal-is i d as-yefkan yell-is a d-yas ɣer Belɛebbas a t-yerr ɣer
tmurt n Leqbayel. Ṭaher mi yesla ibeddel amkan, nella neggan di
tḥanut n “Weqcic” nettɣima tiswiɛin ɣur-s, yuɣal yettruḥu ɣer
Ɛebdella At wuccen akk d Ɛebdelqader, yakk d Ssaɛid Ɛmer
Ssaɛid, nutni llan d ixeddamen bennun lemxazen n yirden ɣer tama
n lagar n Sidi Belɛebbas.
Yella yiwen qqaren-as: “Aparizyan”, d Aqbayli n At Ɛisi,
ixeddem dinna, yesselḥuy lebni mi d aɣ-yesla nhedder ɣef tegrawla
d yemjuhad, netta ur yumin ara s wayagi, yenna-d s ttmesxir d
uqejjem: D kunwi ara yeqqacen Faffa, ay arraw n Ḥlima, ay arraw n
Deɛdi?!
Ssi Ḥmed Ccaṭer, yerna-d ɣer terbaɛt-inu, yiwen isem-is “Ɛebbas
Siraṭa” d afidayi, nemlal nemyussan uqmen-t-id deg wemkan n
Ceɛban, nekk ttaddameɣ tameẓyant-iw di lawan n lxedma, ma d
- 27 -
Tudert-iw di tegrawla
netta yettaddam tameẓyant-is deg waggus, ɣer tama n timiṭ-is,
yeḥseb iman-is d akubuy n Marikan!
Yiwen wass, nɛedda nekk yid-s ɣer tama ubaṭwar, tella dinna yiwet
termest txeddem asɣar yakk d texzanin n yiwen Wuday xeddmen
ɣur-s tmanya ixeddamen d inselmen si Belɛebbas.
Siraṭa Belɛebbas yenna-yi-d: Uday-agi ixeddmen asɣar yettreffeḥ,
yesɛa idrimen aṭas, yiwet weltma txeddem ɣur-s, kecmeɣ ɣur-s acḥal
d tikkelt, ẓriɣ lbiru-ines, ẓriɣ anda ters texzant n yedrimen, mkull
tameddit mi ara ffɣen ixeddamen, netta ad yegri di lbiru ad yuqem
leḥsab-is, yettɣima weḥd-s azgen n ssaɛa niɣ ssaɛa, yya-ɣ ad nekcem
ɣur-s a t-nenɣ”. Nniɣ-as: “Ma tewwiḍ-d lamer sɣur lǧebha akken a
t-nenɣ? » Yenna-d: “ala!” Nniɣ-as : « Ihi, ayɣef ara t-nenɣ?! »
Yenna-d: « Ɛlaxaṭer d Uday, yerwa, yettreffeḥ di tmurt-nneɣ, ad asnawi idrimen-is ». Nniɣ-as: “Imi ara nawi idrimen-is a ten-nefk i
lǧebha?!” Yenna-d: “Ala, a ten-nawi i yiman-nneɣ, i wakken ad
nebnu ddunit-nneɣ”.
Nniɣ-as: “Nekkini xḍiɣ tilufa-yagi, nekk mačči d amakar, aql-i d
amjahed”. Yenna-yi-d:”Mačči d tukerḍa!! Axaṭer d ayla n Wuday
yettusemma d leḥlal mačči d leḥram, yerna mi t-nenɣa ad necɛel
times ad nesserɣ tarmest-ines, ur ttafen ara yakk d acu t-yenɣan, ad
ɣilen tenɣa-t tmes!!”
Nniɣ-as: “Ruḥ weḥd-k, nekk ur xeddmeɣ ara tigi!” Imiren kan ǧǧiɣt, seg wassen kerheɣ-t, mi t-walaɣ deg webrid ad berneɣ tikli-w
sanda-nniḍen. Yiwen wass nemlal zdat ssinima, yenna-d: “Ad
nekcem”, nniɣ-as “ala”, netta yeṭṭef-d libiyyi yuɣ-d kilu n kawkaw s
icelman-is si tḥanut, yerra-t-id di tcekkart n lkaɣeḍ, mi nekcem ɣer
ssinima yefka-yi-d tummeẓt n kawkaw, rẓiɣ kawkaw, rriɣ icelman
ɣer lǧib-iw, netta la itett yettḍeggir icelman ɣer zdat-s alammi walaɣ
tirect icelman gar-aneɣ, ssetḥaɣ deg wemḍiq-is, acku yeqqim ɣer
tama-w.Iɛawed-iyi-d awal ɣef termest n Wuday, yenna-d ur yezmir
ara ad yexdem ayagi weḥd-s, yessuter-d deg-i akken a t-ɛiwneɣ,
nniɣ-as: “Ar d xemmmeɣ ad ak-d-rreɣ s lexbar!»
Walaɣ argaz-agi ddreɣlent wallen-is, yebɣa ad yuqem tagrawla
d wezref n uɣref d abrid i tukerḍa d weḥwaṣ d waggway n wayla n
- 28 -
Tudert-iw di tegrawla
wiyaḍ, tameddit-nni ruḥeɣ ɣer tḥanut n Ḥmed Becceḥṭ yakk d gmas Ɛedda, aneggaru-yagi yella d aṣarjan di lɛṣker n Fransa yexdem
lgirra n Landucin d argaz yessnen amenɣi yakk d rrṣaṣ d ameɣnas n
tidet ɣef tmurt-is iḥemmel aɣref.
Llan di rebɛa: Ḥmed Becceḥṭ, gma-s Ɛedda, Bennasi Leḥbib,
Ḥmed Weld Ccaṭer. Ḥkiɣ-asen ayen i yi-d-yenna Ɛebbas Siraṭa ɣef
tmenɣiwt n Wuday d waggway n yedrimen-is, i wakken ad yebnu
ddunit-is “…nekk mačči d imekreḍ ur yelli d tukerḍa i yi-dyessawḍen ɣer tegrawla yakk d lǧihad, ɣur-i idrimen fkiɣ-ten i
lǧebha, rniɣ-as rruḥ-iw. Aql-i ttraǧuɣ seg-wen a t-tesṭixxrem si
terbaɛt-iw u yerna ur d as-qqaret ara ayen i d-nniɣ fell-as, ammer ad
iyi-yeṭṭef tuḥsift ayagi mačči d ayen isehlen!”
Yenna-d Ḥmed Becceḥṭ yakk d Ɛedda: “Winna yettwassen di
Belɛebbas, d amakar, d ahuẓẓi, d bab n yiɣil, iɛacc s lbunya yakk d
tukerḍa, wid t-id-yewwin ɣur-neɣ xedmen leɣlaḍ d ameqqran, ad
nwali amek ara nexdem di taluft-agi, a t-nesṭixxer si terbaɛt-inek, a
k-d-nerr deg wemḍiq-is Ṣeqqal Cuɛib, tthenni ur yettɛawad ara ad
yemlil yid-k”.
Tameẓyant i d iyi-fkan d taqdimt, ur tgerrez ara, mi ruḥeɣ ɣer
tḥanut n “Weqcic” (Muḥend Uqasi Bussɛid), kecmeɣ ɣer texxamt
yellan deffir tḥanut kkseɣ-d tameẓyant-nni, kkseɣ-as-d acarjur,
kkseɣ-d tirṣaṣin ɛawdeɣ rriɣ-tent akken llant, akken ruḥeɣ ad
sɛeddiɣ tarṣaṣt di tjeɛbubt n tmeẓyant, teḥṣel di tlemmast, yella
gma-s n “Weqcic” isem-is Yusef ar ass-a mazal-it yedder, atan di
Bir Xadem, baba-s d dda Akli, ixeddem leslaḥ, netta yessen ṣṣenɛa
n baba-s, di rebɛa d atmaten ssnen ad xedmen leslaḥ, yeẓra-yi d acu
i la xeddmeɣ, fkiɣ-as tameẓyant-iw iwala-tt, u yenna-yi-d: “Tagi
mačči d leslaḥ ineqqen, ur tettuɛawad ara, ma truḥeḍ ad txedmeḍ
yes-s lfida ad tettwiṭṭfeḍ, ad tettubehdaleḍ, a k-nɣen, ruḥ err-asen-tt
a k-d-beddlen tameẓyant-nniḍen”.
Wwiɣ-tt akken teḥṣel terṣaṣt di tjeɛbubt, rriɣ-tt i Ɛedda
Becceḥṭ, iwala-tt, yenna-yi-d: “Wagi d acabcaq mačči d tameẓyant”,
yerra-tt ɣer lǧib-is, yenna-d “A k-tt-id-beddleɣ”.
- 29 -
Tudert-iw di tegrawla
Nella nekk d Ṭaher, fkan-aɣ tabessekliṭ nrekkeb fell-as mi ara
nruḥ a d-neqḍu taɣawsa, nettruḥu ɣur Ḥemmad Arifi, netta d
aṭacrun nettawi-d sɣur-s tibidunin n zzit n ṭṭumubil , d tibidunin n
tlata litrat, nettawi-d snat tbidunin i wass di tṣakuct n tbessekliṭ,
tiswiɛin d nekk i tent-id-yettawin, tiswiɛin d Ṭaher.
Yettili-d ẓẓerb (aberyar) ibulisiyen deg webrid, a k-d-inin: “awi-d
lekwaɣeḍ-ik”, u ad inadi d acu d-tewwiḍ yid-k! Ɛeddan yumayen,
yal ass ad as-iniɣ i Ɛedda Becceḥṭ, efk-iyi-d tameẓyant-nniḍen deg
webdil n tin i d as-fkiɣ, u ad iyi-d-yini : “Rǧu ar azekka, ar
seldazekka…” yiwen wass yesserkeb-iyi deffir-s deg umuṭu, yewwiyi s axxam-is, yezdeɣ di Gambiṭa.
Nekcem s axxam-is, yenna-yas i tmeṭṭut-is: “Ruḥ awi-yi-d
tabidunt n zzit”, truḥ tmeṭṭut-is, tewwi-yas-d tabidunt am tidak i dnettawi sɣur Ḥemmad Arifi, yenna-yas i tmeṭṭut-is:”Ruḥ ɣer ccɣelim”, teffeɣ tmeṭṭut, yemdel tawwurt s tsarut, yerra-yas aridu i ṭṭaq,
iɣumm-it, yekkes-d alday n tqabsiwt si tkuzint yeldi s yes-s tabidunt
n zzit n ṭṭumubil yekkes-d seg-s tameẓyant!! Qqaren-as “pisṭuli
metrayur” ɣur-s taɣanimt wezzilet, ɣur-s taɣanimt-nniḍen ɣezzifet,
ma tebɣiḍ a tt-tweṣleḍ ɣef tayeḍ s lfetla i wakken ad tiɣzif tjeɛbubt, i
wakken ad tewwet s lbeɛd, mi tt-id-yekkes si tbidunt tella sdaxel n
lkaɣeḍ n lfeṭṭa n leḥlawat telseq, tettwaṭṭef s ugeṭṭum daxel n
tbidunt si teɣmert ɣer tayeḍ i wakken ur tesqerbub, ur d-tettban di
tbidunt.
Tabidunt tewzen azal n tlata lyitrat, ma telliḍ tadimt-is, a dtesmireḍ zzit n ṭṭumubil.
Tabidunt n zzit kan daya, d tid i nella nettawi-tent-id di tbessekliṭ
nekk d Ṭaher, yerna ur neẓri d acu i d-nettawi!! Alammi d ass i ttyeldi zdat-i i faqeɣ!!
Nniɣ-as i Ɛedda: “Ziɣemma akka i txeddmem, ttawiɣ-d
ayen ur ẓriɣ, ziɣemma d timeẓyanin, acḥal n wussan aya, seg wass-a
ur ttɛawadeɣ ara a tent-id-awiɣ, lmuṣibat-agi!!” Yenna-yi-d Ɛedda:
“A tent-id-yawi weḥbib-ik Ṭaher, lameɛna ɣurk ad as-tiniḍ, ma yella
ifaq la d-yettawi timeẓyanin, ad ibeddel wudem-is, u ad yettwiṭṭef
ma yella yugad”, nniɣ-as: ” Ur d as-qqareɣ ara”. Seg wassen, mi
- 30 -
Tudert-iw di tegrawla
ara ilint tbidunin d Ṭaher i tent-id-yettawin,yettak-itent i yiwen
yesɛa “abiru ṭaba” deg webrid n Wehran, isem-is “S.N.P
Buǧemɛa” d Arifi.
Asmi i d iyi-d-fkan lamer sɣur Leḥbib Bennasi, akken ad nɣeɣ
yiwen, yessawaḍ lexbarat i ibulisiyen n Fransa, yeznuzuy imeɣnasen
yakk d widak i d-iregglen si Lmerruk, wigi i yi-d-yefkan lamer n
tmenɣiwt, llan di rebɛa yid-sen: Leḥbib Bennasi, Ɛedda Becceḥṭ,
Ḥmed Becceḥṭ d Ḥmed Weld Ccaṭer, aneggaru-yagi mazal-it
yedder ar tura.
Nniɣ-asen:”Ay atmaten, nekkini ur t-ssineɣ ur d iyi-yessin, ur
ẓriɣ ara ayen i d-teqqarem fell-as, ma d tidet niɣ d tikerkas, nekk a
t-nɣeɣ, rruḥ-is yakk d idammen-is d ddnub-is zdat Rebbi ass n
lqiyyama atan ɣef tmegraḍ-nwen di rebɛa yid-wen, Rebbi d inigi, ur
s-ttayaleɣ ara tuḥsift, tebbteɣ fell-asen ayagi tlata tikkwal”.
Nnan-iyi-d: “Atan ɣef tmegraḍ-nneɣ, d nekkni ara yettwaḥasben
zdat Rebbi ɣef idammen-is d tiguǧelt n warraw-is.”
Azekka-nni, ruḥeɣ ɣer Legraba, ifassen-iw d ilmawen
tameẓyant ur tt-ttaddameɣ ara yid-i alamma d lawan n lfida, mačči
d akubuy i lliɣ!
Deg wass n Lḥedd anezzak (ṣṣbeḥ), la tedduɣ di Legraba
alammi i d iyi-yeḥbes deg webrid Ɛebbas Siraṭa, yenna-yi-d:
“Amek, nekk nniɣ-ak awal ɣef latulyi n Wuday, ala gar-i yid-k,
keččini truḥeḍ tessawḍeḍ-asen lexbar?! Ya waḥed “Zzwawi cekkam
(ay Aqbayel acekkam)!!” Tura, ad sserɣeɣ jedd n baba-k s terṣaṣt!”
Siraṭa-yagi, d nekk i t-yessḥefḍen amek ara yeṭṭef tameẓyant,
amek ara s-yekkes cckal, nettlusu ajakiḍ bu sin wudmawen, tama n
daxel d ṭarṣayṣit, tama-nniḍen d taberkant, takaskiṭ ɣur-s daɣen sin
wudmawen mi tt-telsiḍ ad tkecmeḍ s akulwar niɣ ɣer ccicma (V.C)a
tt-tqelbeḍ u a d-teffɣeḍ s llun-nniḍen!! Netta yakk d tkaskiṭ ad
telḥuḍ ger yimdanen, yiwen ur k-yeẓri, si yal udem, si yal tama ɣur-s
leǧyub.
Mi ara tewwteḍ axabit, fiḥel ma tjebdeḍ-d tameẓyant, ad
teqqim daxel n lǧib, yella wemḍiq ansi ara tqerrṣeḍ, qbel ara
tewwteḍ ad tili tmacwart di lǧib i yes-s ara tseffḍeḍ “les
- 31 -
Tudert-iw di tegrawla
empreintes” ma twalaḍ iman-ik ad tettwiṭṭfeḍ ad teffreḍ tameẓyant
anda ur tt-yettaf yiwen!!
Niɣ, ad tkecmeḍ ɣer ccicma, a tt-teffreḍ si nnig “ la chasse”-nni n
waman, u a d-teffɣeḍ telsiḍ llun-nniḍen, tarbaɛt-iw di tlata, d nekk i
sen-d-yuɣen tijakiḍin-agi n Marikan d tiqdimin.
Ɛebbas Siraṭa, mi d iyi-yeḥbes deg webrid n Legraba, yesbaniyi-d taɣanimt n tmeẓyant si ddaw n lǧib akken i t-ssḥefḍeɣ, yebda
uweṭṭuf asemmaḍ la ileḥḥu ɣef temgerṭ-iw d wudem-iw, ul-iw la
iḥebbek yemqental, ẓriɣ ad iyi-ineɣ, la s-qqareɣ: “Nɛel cciṭan, agad
Rebbi”, bɣiɣ ad ẓeḍmeɣ fell-as ad as-arzeɣ afus-is di lǧib, ad as-dkkeɣ si sdeffir si tama ufus-is ayeffus,lameɛna ẓriɣ yeɣleb-iyi di
lǧehd mačči d win i wumi zemreɣ a t-ṭṭfeɣ!
Di lawan-agi, Rebbi yewwi-yi-d asellak, d imserdasen n “la
légion étrangeres” i ireglen iberdan n Legraba s ikamyunennsen,ddan-d yid-sen ibulisen s ṭṭumubilat-nsen, neṭqen-d s llbuq, ur
iteffeɣ yiwen seg wemraḥ n Legraba, la d-qqaren mkull yiwen ad
iruḥ ɣur lɛeṣker a t-nadin, u a d-yefk lekwaɣeḍ-is i ibulisen a tenmuqlen, ad yali s akamyun n lɛeṣker, yal akamyun ad awin deg-s
ɛecrin niɣ tlatin yergazen u a ten-tetbeɛ ṭṭumubil ibulisiyen.
Ɛebbas Siraṭa amek yexdem i tmeẓyant-is? Yesfeḍ later
iḍudan-is di lǧib, iɣumm-itt s tmacwart, iqerreb ɣer yiwen wemɣar
d aḥemyani yeqqim zdat n lqahwa yeznuzuy taḍuṭ, yelsa aqeccabi
isenned ɣer tewwurt n lqahwa, Siraṭa yekna s leḥder yeḍleq i
tmeẓyant-is s aqelmun n wemɣar aḥemyani, nekk la ttmuquleɣ!!
Ssyenna, iruḥ ɣur lɛeṣker nudan-t, iqerreb ɣur ibulisiyen yefkayasen nnekwa, rran-as-d lekwaɣeḍ-is yuli s kamyun, nekk la tttwaliɣ yebɛed fell-i azal n 15 n lmitrat. Nekk, daɣen qerrbeɣ ɣur
lɛeṣker nudan-iyi am nekk am lɣaci, fkiɣ nnekwa i ibulisiyen, iwalatt ubulisi yerra-yi-tt-id, uliɣ s akamyun n lɛeṣker wis-rebɛa, ma d
Ɛebbas Siraṭa wwin-t deg ukamyun wis-sin.
Lɛeṣker, ṭṭfen abrid ɣer lkumiṣariyya. Di lkumiṣrayya d
abeḥḥet: Sani la tleḥḥuḍ? Ansi d-tekkiḍ? D acu txeddmeḍ? Anida
txeddmeḍ..? Lliɣ mweṣṣaɣ nekk d Muḥemmed Ssaɛid Kudac, netta
- 32 -
Tudert-iw di tegrawla
d agennay, ttruḥuɣ ɣur-s tikkwal, akken ad gniɣ (ad xiḍeɣ) yiwet
tɣawsa niɣ snat akken a d-ḥelliɣ ameṣruf-iw.
Di lkumiṣariyya, nniɣ-asen nekk d axeddam ɣur Kudac, di
nnekwa-inu ters lḥerfa-w d agennay. Ibulisiyen, nnan-iyi-d :”uɣal
akin!” Mi d-wwḍen ɣur uḥemyani i wuɣur ufan tameẓyant n
Ɛebbas Siraṭa, wwin-t-id weḥd-s di ṭṭumubil, umeɣbun n Rebbi
ḍelxen-t s wemxix alammi yeḥluli, yuɣal yakk d idim, sfunezren-t.
Ibulisiyen n Fransa ɛeqlen-t belli tameẓyant mačči ines, ur llin d
imɣendfen! La steqsayen anwa i yeqqimen yid-s, anwa i iɛeddan ɣer
tama-s?! Ur yeẓri ara! Ur yecfi ara!! Yenna-yasen:”Nekk lliɣ di
tlemmast n ssuq n Legraba, mačči d ayen iɣef ara cfuɣ!”Di taggara,
ibulisiyen xtaren seg-neɣ azal n 15 n yimdanen ideg cukken,
Ɛebbas Siraṭa yella gar-asen, yettwassen d amakar, ɣur-s tlata
lǧuǧmat ɣef tukerḍa!
Nekk ḍelqen-iyi-d, ugadeɣ a d-sqirren Ɛebbas Siraṭa amcum,
u a d-yefk isem-iw u ad ttwiṭṭfeɣ, akken i d iyi-d-ḍelqen ibulisiyen n
Belɛebbas ṭṭfeɣ-d abrid ɣer Tlilat, ruḥeɣ-d ɣur Rabeḥ At Mḥend,
sɣur Rabeḥ At Mḥend uqmeɣ-d ttilifun i gma,yefka-yi-d lexbar ur
ttnadin ara fell-i, nesɛa imeslayen swayes nettemsefham di ttilifun,
si Tlilat uqmeɣ-d ttilifun i Kudac, bɣiɣ Ciran Ṭaher ad iyi-d-iqabel
ɣef zzuǧ n tmeddit akken ad hedreɣ yid-s, Kudac yeẓra belli Ṭaher
yettɣimi ɣur “Weqcic”, inuda fell-as yufa-t dinna,yusa-d Ṭaher ɣer
ttilifun hedreɣ yid-s, steqsaɣ-t ɣef ufuḥan-nni “ Ɛebbas Siraṭa” ma
ḍelqen-as-d ibulisiyen niɣ ala? Yenna-d Ṭaher ḍelqen-as-d. Greɣ-d
nnehta yerɣan, nniɣ-d atan selkeɣ seg ibulisiyen n Belɛebbas!
Di lmeqsud-inu ad uɣaleɣ ɣer Belɛebbas, kemmleɣ-d abrid
seg Belɛebbas alammi d Wehran, ẓriɣ gma, yefreḥ yes-i, iɣil ad
qqimeɣ! Ulamek, tamezwarut fkan-iyi-d leslaḥ, tis-snat nemyefk
lɛahed nekk d Ṭaher; tis-tlata yeffeɣ wexbir n rradyu kermus
yewwḍen ɣer tmurt n Leqbayel, belli Ɛebdella At Ḥaman yuli s
adrar. Ma yella ur uɣaleɣ ara, ad ttwiṭṭfeɣ, lexbarat n rradyu kermus
weɛren, yerna mačči d tirrugza!
D acu i xedmeɣ, dewwreɣ ɣef lɣaci, imawlan n tḥuna, ssutreɣ
tallalt i yat wedrar, s kra n win ssneɣ ruḥeɣ ɣur-s u fkan-d isurdiyen,
- 33 -
Tudert-iw di tegrawla
wa alfin frank, wa xemsa, wa ɛecra, wa alef, wa miyya duru...
jemɛeɣ-d 65 alef frank, di lawan-nni 30 alef ad aɣent taḥanut di
Mdina Jdida.
Mi d-wwiɣ isurdiyen kkseɣ-d snat twerqay n lmeṣṣa ssqeḍɛeɣ
akeryun alammi yuɣal d areqqaq am uḍar n yizi, uriɣ yakk ismawen
n widak i yi-d-yefkan idrimen di lmeṣṣa, ččureɣ snat twerqay s tira
tamecṭuḥt tareqqaqt, ḍebbqeɣ tiwerqayin-nni alammi i uɣalent
annect n yizi ,qrib ur tent-yettwali yiwen, rriɣ-tent sdaxel n
tmacwart ikemcen, yeknunnḍen, yeččuren d axlul, akken ma yella
ttwaṭṭfeɣ ur d-ttawiɣ yiwen yid-i seg wid i yi-d-yefkan
idrimen.Azekka-nni mi d-kkreɣ, nniɣ-as i gma aql-i ad uɣaleɣ ɣer
Belɛebbas, la yettru meskin, la yesnexfat, la ḥebbken yedmaren-is
alammi ula d nekk la ttruɣ,iɣaḍ-iyi meskin meẓẓiy, uɣaleɣ alammi d
Belɛebbas ẓriɣ tarbaɛt merra: Ṭaher, Aqcic, Becceḥṭ, Ccaṭer,
Seqqal, ur ẓriɣ ara ala Bennasi. Fkiɣ-as idrimen i Ccaṭer Ḥmed, i dnniɣ ar ass-a mazal-it yedder. Kkseɣ-d lmaṣṣa ideg uriɣ ismawen
zdat-s si tmacwart, ɣriɣ-as-d yakk ismawen i d aɣ-iɛawnen si
Wehran, wehmen yakk di tiḥerci i sɛiɣ, ḥaren di taluft n lmaṣṣa d
wayen yuran deg-s!
Uɣaleɣ ssneɣ imeɣnasen-nniḍen: Lɛerbi Ṭṭeyybi (i yuɣalen d
aneɣlaf n tfellaḥt), Muḥemmed mmi-s n lqayed, Buremmana Ccix,
Bilem Lɣawti,Ɛebdelqader Bumlik, Ɛebdelqader Aẓnasni, Ɛessas
Lǧilali, Buyiǧra Lmexṭar, Muḥemmed Bendida, Ɛiyyac
Ɛebdelqader, Weldmbarek, Merruk Ɛebdelqader, Belɛebbas
Bukraɛ d waṭas nniḍen...
Ṭaher ceyyɛen-t ɣer Bidu yenɣa yiwen isem-is “Buraṣ” widak yellan
yid-s, gezmen Buraṣ s ucaqur deffir mi t-nɣan, yenɣa-t s lmus
mačči s leslaḥ, ufan-t deg webrid, wwin-t ɣer lexla yiwen ur t-yeẓri,
nɣan-t ǧǧan-t, netta yuɣal-d ɣer Belɛebbas.
Mi ruḥeɣ deg yiwet tmeddit, akken ad nɣeɣ yiwen uxabit
akken i d iyi-d-nnan, ikamyunen n lɛeṣker d “la légion” llan
ttdewwiren deg Legraba, la ttadren s afilaj n lleft.
Nekk di lawan-nni yebda la d-iɣelli ṭṭlam, yella weḥbib-iw i d iyiiɛussen si mebɛid d Seqqal Cuɛib,axabit-agi yella deffir ukuneṭwar n
- 34 -
Tudert-iw di tegrawla
tḥanut-is, yella yettseggim sselɛa-ines, yezzi-yi-d s weɛrur, mi
kecmeɣ nniɣ-as” ssalam u ɛalikum”yenneqlab-d ɣur-i, nekk wwteɣ-t
s yiwet taldunt s idmaren, yerreɣreɣ,tezzi yes-i ddunit, rewleɣ ɣer
tama taẓelmaṭ, uzzleɣ cwiṭ sɛerqeɣ abrid, uɣaleɣ ɣer tama tayeffust,
d ṭṭlam lɣaci ulaḥedd, ikamyunen n “la légion” ɛeddan, mi beddleɣ
abrid kkseɣ tajakiṭ, qelbeɣ-tt ɣef wudem-nniḍen, rewleɣ,di lawannni ideg slan i rrṣaṣ, ma yella kra n win i d-yegran deg wezniq
yerwel! Deg webrid-iw, ziɣemma tella yiwet tirect n yexmir n ssima
deg wemkan-nni ṣṣbeḥ ulaḥedd-itt, ibennayen ruḥen ǧǧan tirect n
yexmir di ṭṭlam ɛefseɣ deg-s alammi d tigecrar, ffɣeɣ seg yexmir,
ruḥeɣ s abrid la ttazzaleɣ di ṭṭlam, ḥulfaɣ i uḍar-iw ayeffus d
asemmaḍ, la ileḥḥu ḥafi, ɛeqleɣ asebbaḍ-iw yeqqim di tirect n
yexmir, uɣaleɣ-d alammi d tirect-nni, kkseɣ-t-id lsiɣ-t, ruḥeɣ alammi
d tikli ad awḍeɣ sanda ara ṭṭseɣ kkseɣ-d si lǧib-iw taqabsiwt n ifelfel
aberkan yakk d ccemma zzuzreɣ-tt deg webrid ansi d-kkiɣ akken ad
ssɛerqeɣ rriḥa n later iḍerran-iw, wwḍeɣ-d ɣer tḥanut n Weqcic,
nniɣ-as ldi-d tawwurt, imiren kan i ibellɛ qbel ad awḍeɣ, yeldi
tawwurt kecmeɣ, nniɣ-as ɣiwel ssexsi tafat, ammer a d-laḥqen
lɛeṣker, tura kan i nɣiɣ yiwen uxabit.
Yenna-d iqjan a d-tebɛen later-ik, yeddem-d acifun yesselxesit, iseyyeq-d zdat tewwurt, si deffir tewwurt, ansi d-ɛeddaɣ yakk
iseyyeq, nekcem ɣer texxamt yellan deffir tḥanut-is, tella tesɛa
tawwurt-nniḍen yessufuɣen ɣer lḥucc, yesɛan tawwurt ɣer wezniqnniḍen.
Yenna-yi-d Weqcic i wuɣur gganeɣ: ma tesliḍ i lɛeṣker
yesṭebṭub-d, kker ɣiwel ffeɣ s akulwar n lḥucc, ldi tawwurt ad
teffɣeḍ s azniq-nniḍen, truḥeḍ ur d iyi-tessineḍ ur k-Ssineɣ! ” Nniɣd “yerbeḥ!”
Ɛecrin ddqiqa membeɛd nesla i yeqjan la sseglafen, d
ikamyunen la zeffḍen, heggaɣ iman-iw akken ad rewleɣ si lḥucc,
nɛuss iman-nneɣ ma nesla i wesṭebṭeb ɣer tewwurt, asṭebṭeb
ulaḥedd, amecwar akk iqjan ssusmen, ikamyunen ruḥen, imiren
necɛel rradyu n Lezzayer hedren-d s tefransist ɣef win i nɣiɣ, nnand atirurist yerwel, ur yettawaṭṭef ara. La nhedder alammi ɛyan
- 35 -
Tudert-iw di tegrawla
yeḥbiben-iw, ṭṭsen di tlata yid-sen: Aqcic, Yusef d Ṭaher. Ma d
nekk yeggumma yiḍes a d-yers fell-i, ar almi d-yuli wass, tlata
yerfiqen-iw yellan yid-i, mmuten d ccuhada, ma d yiwen mazal-it
yedder alamma d ass-a, d Muḥend Uqasi Yusef ixeddem leslaḥ di
Birxadem.
Azekka-nni ṣṣbeḥ ɣef ttesɛa ggummaɣ ad ffɣeɣ ɣer berra,
ugadeɣ ad yili yiwen iwala-yi-d niɣ yecfa fell-i, fkiɣ-as isurdiyen i
Ṭaher iruḥ yuɣ-iyi-d asebbaḍ, ugadeɣ ad ṭṭfen ibulisiyen later
aneggaru n win ikecmen amkan ideg nɣiɣ, u ad yili d tamubyint.
Yuɣ-iyi-d Ṭaher asebbaḍ lsiɣ-t ma d aqdim gezmeɣ-t cwiṭ
cwiṭ s lemqes uqmeɣ-t di tcekkart, cuddeɣ-t rriɣ-t si ddaw
iḍumman ubidun n zzbel n imezdaɣ n lḥucc i d-ssufɣen si tewwurt
n wezniq-nniḍen, imiren ceyyɛeɣ aḥbib-iw ɣer Ḥmed Becceḥṭ anda
yettili Weld Ccaṭer, d netta ara ɣ-yuqmen abrid s adrar nekk d
Ciran Ṭaher.
Yuɣ lḥal heggaɣ ayen ara d-iniɣ ma yella ttwaṭṭfeɣ deg wedrar,
a d-iniɣ ffɣeɣ di Bidu mačči di Belɛebbas,sskecmeɣ tamacahut-agi
di tinawt ma yella ttwaṭṭfeɣ, a d-iniɣ sliɣ i wiyaḍ la heddren akken
ad ɛerqen ibulisiyen di tmacahut, amek i ruḥeɣ ɣer Bidu, amek i
heggaɣ a d-iniɣ d Ssi Ɛebdelmumen i mlaleɣ yuqem lḥelqa deg
wezniq la yettcekkir imjuhad, wid yebɣan a d-ḥellin tilelli, mi yessuli
awal-is nruḥ ɣer lqahwa, neswa latay,nehder yenna-d yessen
imjuhad,ḍelbeɣ-t akken a yi-yessiweḍ ɣur-sen, yessaweḍ-iyi ɣer
Tajmunt, d akka i heggaɣ ara d-iniɣ ma yella ttwaṭṭfeɣ, ma yella d
Ciran Ṭaher nniɣ-as ur d iyi-tessineḍ ur k-ssineɣ, heggi tamacahut
ara sen-d-tawiḍ ma yella tettwaṭṭfeḍ!
Asmi ferqeɣ liṭrakt n lǧebha ɣef yimdanen, nekk ɣur-i
cclaɣem d iwraɣen meẓẓiyit, uɣeɣ-d leqlam aberkan i yes-s i
ttkeḥḥilent tulawin, mi ara kecmeɣ ɣer texxamt. Ihi ddmeɣ-d lemri
amecṭuḥ, ad ṣebɣeɣ cclaɣem-iw d iberkanen, a d-ttbanen si
membiɛd berrikit aṭas, nutni di laṣel-nsen d iwraɣen ur d-ttbanen
ara, liṭrakt a ten-ḍebbqeɣ a ten-awiɣ irkell ḍebbqen, mi kecmeɣ
taḥanut a s-fkeɣ i yiwen s tikli iɣeṣben, si swayes ara t-yeldi
wemdan akken a t-iɣer, ad iẓer d acu i d nekk, ad iliɣ beddleɣ
- 36 -
Tudert-iw di tegrawla
amkan, ur d iyi-yettaf ara! Mi ten-ferqeɣ yakk ad uɣaleɣ ɣer
texxamt, ad kkseɣ tebrek i cclaɣem-iw yakk d tammiwin-iw, u ad
bedleɣ ajakiḍ-inu ɣef wudem-nniḍen, ur ttwaɛqaleɣ ara! Ad beddleɣ
adrum-nniḍen, yiwen ur d iyi-yettaɛqal, alamma sliɣ i yimdanen la
heddren fell-i, la d-qqaren d bu cclaɣem.
Kra da yakk ssexdameɣ tiḥerci d ubeddel n ṣṣifa yakk d
imelsa akken yiwen ur yettfaq yid-i.
Ayen i heggaɣ a t-iniɣ ma yella ttwaṭṭfeɣ ɛawdeɣ-as deg yixef-iw,
ḥefḍeɣt nezzeh akken ur ɣellṭeɣ ara,ad ṭṭfeɣ deg yiwen wawal ur
nettbeddil,ibulisiyen ad afen taḥkayt tameqqrant a tt-arun, u yerna
ur heddreɣ ara alamma rwan deg-i tiyita, alamma ttewteɣ aṭas ara dhedreɣ akken ad ɣilen d tidet i la d-qqareɣ, am wakken d tiyita-nsen
i d iyi-d-yessneṭqen.
Tamacahut-inu gerrzeɣ-tt amzun teḍra s tidet, cfiɣ fell-as
mliḥ, tercem di lmuxx-iw. Asmi neffeɣ si Belɛebbas nekk d Ṭaher,
aneggaru-yagi ceyyɛeɣ-t ɣer Ḥmed Weld Ccaṭer akken a ɣ-yuqem
abrid, Weld Ccaṭer-agi yesɛa ṭṭumubil, yeznuzu lxeḍra yakk d lḥut,
yeggumma ad aɣ-yawi di ṭṭumubil-ines, yefka-d ttiɛad akken ad
nemlil ɣef tlata tmeddit ɣur Leḥbib Bennasi, nufa-n Weld Ccaṭer
ɣur-s, usan-d tlata yergazen, rekben-d ɣef tlata tbessekliḍin, yiwen d
Mimun Weld Ccaṭer, wayeḍ d Seqqal Ccuɛib,wayeḍ d Ɛessas
Lǧilali, Seqqal, Ccuɛib yakk d Mimun ǧǧan-aɣ-d tibessekliḍin-nsen
uɣalen ruḥen, ma d Ɛessas Lǧilali d snat tbessekliḍin ideg ara nruḥ
nekk d Ṭaher, netta d wis-tlata nembeqqa ɛla xir,ar timlilit di
listiqlal niɣ zdat Rebbi di laxert, nembeqqa ɛla xir ṣṣbeḥ-nni Aqcic
d gma-s Yusef, d Bennasi, d Ḥmed, d Mimun, d Ccuɛib. Nerkeb di
tbessekliḍin di tlata yid-neɣ, nekk d Ṭaher d Ɛessas Lǧilali ara ɣyawin, yessen sani, u d netta ara d-yerren tbessekliḍin-nneɣ i babnsent d Ssi Ɛebdelqader Aẓnasni.
Nruḥ d webrid n Mɛeṣker, nelḥa azal n tlatin kilumitr
newweḍ ɣer yiwen udewwar, Ɛessas Lǧilali yenna-d “Rǧut dagi”,
nerǧa-t zdat yiwen wexxmen anda neǧǧa tlata tbessekliḍin,
nkemmel abrid-nneɣ ɣef uḍar d aksar d asawen, d ciṭ n teẓgi,
newweḍ ɣer yiwen yeɣẓer neḥbes, Ɛessas Lǧilali yuɣal ɣer deffir
- 37 -
Tudert-iw di tegrawla
sani, yenna rǧut-iyi alamma uɣaleɣ-d, nerǧa-t azal n ssaɛa d wezgen,
alammi i t-nuyes! Nenna-d ahat yettwaṭṭef, alammi i nwala sin
yergazen s iɛumam d iqeccubay la d-leḥḥun ɣur-neɣ nnan-d
“ssalam u ɛalaykum”kemmlen deg webrid-nsen,cwiṭ akka ata yuɣald Ɛessas Lǧilali, nkemmel di tikli-nneɣ ɣef uḍar, axxam neɣ leɛzib
iɣer ara naweḍ ad aɣ-d-yini rǧut-iyi s imir ara d-uɣaleɣ, ad yekcem
ad yeqqim xemsa ddqayeq,mi d-yuɣal ad nkemmel abrid-nneɣ s
teɣzi n yiḍ nekkni nleḥḥu alammi newweḍ ɣer yiwen udewwar,
tama-nni irkell tessa s yeblaḍen, yenna-d arǧut, nurǧa, netta
yekcem, ata yuɣal-d imiren,yedda-d yid-s yiwen wemjahed yelsa d
aɛṣekriw yuqem-d agennur d awraɣ ɣef uqerruy-is.
Yemsalam yid-neɣ, yenna-d Ɛessas Lǧilali ad awen-dqeddmeɣ Ssi Ɛebdelmumen d netta i d amendad n lmujahidin di
tama-yagi, yehder yid-neɣ, yesteqsa-yaɣ-d ansi d-nusa, nenna-yas d
ifidayen n Sidi Belɛebbas, nerwel-d nugad ad nettwiṭṭef.
Nekkini ɣef tmenɣiwt ur d-qqareɣ ara anwa i nɣiɣ,ahat d
albeɛḍ si twacult-is i d as-yettilin niɣ mi ara d-slen wid i s-yettilin
ayagi ad yeqqim d lbaḍna ala i nekk weḥd-i, ma yella nniɣ-d yakk
ayen yeḍran yewɛer lḥal, ma yella yettwaṭṭef walbeɛḍ a d-iqirr u ad
yuɣal d inigi fell-i,yal yiwen ayen yexdem ad yeffer ɣur yiman-is.
Ssi Ɛebdelmumen yessekcem-aɣ s axxam, nufa-n dinna azal n
tmanya medden d imjuhad, wa yelsa d aɛṣekriw, wa yelsa d
aɣerman, wayeḍ s ubalṭun n lɛeṣker d userwal aɣerman
(civile),llebsa n lɛeṣker imiren ulaḥedd-itt, d imexḍa n wid yelsan d
lɛeṣker.
Leslaḥ-nsen d timekḥal n ṣṣyada, yella yid-sen yiwen wemɣar
ahat di leɛmer-is 60 neɣ 70 iseggasen,ɣur-s tamekḥelt n ṣṣyada d
taqdimt, d tamerkut tarkast-ines, tesɛa zznad n tacciwin, mi muqleɣ
ɣur-s yakk d tmekḥelt-ines walaɣ-t yerfa,yenna-yi-d “Yeḥreq jedd n
tmekḥelt-agi” yebɣa tt-iḍegger ɣer berra, kra yellan din rwan taḍsa,
yenna-yasen “Welleh ar d-awiɣ leslaḥ ajdid, d lmiṭrayuz n Fransa, a
tt-id-awiɣ s yiɣil-iw, mi ara nɣeɣ bab-is”.
Mi d-yettqerrib lawan imensi, rnan-d rebɛa-nniḍen kecmen-d
s axxam sanda nella, yerkell s ijellaben d idebbuzen, d irgazen
- 38 -
Tudert-iw di tegrawla
imeqqranen ger rebɛin d xemsin sna, iqubel-iten Ssi
Ɛebdelmumen,qqimen la heddren, bab n wexxam yewwi-yaɣ-d
seksu s lmerqa iyuẓaḍ, yal yiwen seg-neɣ yefka-yas tayaẓiṭ, yezla-d
14 tyuẓaḍ, yenna-d “ Ččet a ssyadi imjuhad, mkull yiwen seg-wen
ad yeddem tamekḥelt-is ( s teḍsa “tamekḥelt” d tayaẓiṭ)”.
Neṭqeɣ-d nekkini: Iban-iyi-d ma yella tagrawla-yagi ad teqqim
aṭas iseggasen, aɣref ameɣbun ula i ɣ-d-yefk a t-nečč! Nniɣ-as“ya
Ssi Muḥemmed, annect-agi bezzaf, d ttebdir, lukan ala tlata tyuẓaḍ
berka-yaɣ, yal yiwet i rebɛa yergazen.
Yenṭeq-d Ssi Ɛebdelmumen, yenna-d: “Kečč ssusem ya Ssi
Zzwawi, yexḍa-k wannect-agi, nekk bɣiɣ imjuhad ad ččen mliḥ!
Ečč alamma terwiḍ, ma yegra-d ffer-it deg umuẓiḍ-ik ar tikkeltnniḍen, ečč-it ma yella telluẓeḍ”.
Mi nerwa neffeɣ seg wexxam-nni, bab-is si twacult n Ɛessas
Lǧilali, nruḥ s axxam-nniḍen anda nufa azal n ɛecrin yergazen,
wissen ma d aɣ-ttraǧun nekkni neɣ d lweɛda i uqmen.
Yehder-asen-d Ssi Ɛebdelmumen ɣef tewra, yejbed-d si lǧibis lmeṣḥef n leqran yesgall-iten, yal yiwen seg-sen yessers afus-is ɣef
lmeṣḥef n wawal n Rebbi, yeggull s Rebbi d nnbi d leqran ad
yexdem i tewra seg wul d nniya ma yella yexdeɛ-itt Rebbi d nnbi ur
yettcafaɛ deg-s.
Yumer-iyi Ssi Ɛebdelmumen a d-mmeslayeɣ ɣef tewra akken
a d-nawi tilelli, amek ara njahed alamma nerbeḥ ddunit niɣ laxert s
listichad.Fkiɣ-d tinawt ɣef wayagi,ger uɣref yennejmaɛen deg
wemraḥ n lḥara-nni, bedreɣ-d Lamir Ɛebdelqader d Lmeqqrani d
Ɛebdelɛaziz mmi-s n Lmeqqrani, d Faḍma n Summer, mi ssuliɣ
awal-iw yenna-yasen Ssi Ɛebdelmumen serrḥet yal yiwen ad yuɣal s
axxam-is.Mfaraqen yakk a yimdanen.
Mi ruḥen neffeɣ-d si lḥara-nni nuɣal s axxam n Ɛessas
Lmexṭar d ɛemmi-s n Lɛessas Lǧilali, din i nensa, nekk d Ṭaher
neṭṭef taɛessast deg yiḍ, gar-aneɣ la nhedder s teqbaylit, yenṭeq-d
bab n wexxam i wuɣur i nensa yenna-yas i Ssi Ɛebdelmumen “Wigi
d acu-ten, ma d Merruk”?! Iwuǧeb-it Ssi Ɛebdelmumen “Wigi d
atmaten-nneɣ usan-d si Leqbayel”. Yenna-yas-d bab n wexxam
- 39 -
Tudert-iw di tegrawla
“Seg Leqbayel alammmi d da, ayen ur ttruḥun ara kan ad nnɣen ɣef
tmurt-nsen? Nekkni s yergazen-nneɣ la nettnaɣ ɣef tmurt-nneɣ, u
nutni ur ten-neḥwaǧ ara! (U bab n wexxam-agi yeḥfeḍ settin
ḥizeb!).
Nmuqel tamuɣli n wurfan nekk d Ṭaher ɣur Ssi
Ɛebdelmumen acku bab n wexxam i wuɣur nella yuklal lmut ɣef
wayen d-yenna, niɣ xerṣum d tiyita alamma yenneslax weglim-is,
alamma mazal inziz a d-yeffeɣ leɛmer-is.
Ssi Ɛebdelmumen ur d-yenni acemma, iruḥ-d ɣur-neɣ yennayaɣ-d“A d-ssutreɣ seg-wen akken a s-tessurfem i gma-twen-agi
imɣendef, ur nessin d acu yeqqar! ” Nessusem ur d-nenni awal si
nnig lebɣi-nneɣ, nenna-yas maɛlic, nekkni ulawen-nneɣ zzan ɣer
daxel.
Neqqim din alammi d azekka-nni tameddit akken la d-tɣelli
tdamcact, neffeɣ nruḥ ɣur yiwen isem-is Ssi Leḥbib, nufa-n ɣur-s
lɣaci aṭas yessegrew-d akk adewwar-ines, Ssi Ɛebdelmumen
yexdem am tikkelt tamezwarut yesgall-iten yakk di leqran i wakken
ad xedmen tagrawla s ṣṣfa, ad bedden ɣer lmujahidin akken a dḥellin Lezzayer i yenselmen, deffir lemgillat d nekk i la d asen-dihedren ɣef tegrawla amek i tella liḥala-s deg Wawras akk d tmurt n
Leqbayel iɣer ttruḥuɣ di taggara useggas n 1955,aṭas n yergazen i
mlaleɣ dinna, maca, ur sgallayen ara lɣaci di tektabt n leqran lɛaḍim.
Ssneɣ sin yeḥbiben-inu, si taddart n Buɛednan yiwen isem-is
Ɛmara Ḥemmu, yella di Tunes, yelḥa aṭas netta d imeɣnasen
Itunsiyen, yella deg ukabar n Ferḥat Ḥeccad; wayeḍ d Ɛmara Racid
d mmi-s n ɛemmi-s n Ɛmara Ḥemmu, aneggaru-yagi yella d
ameddakel n Leḥbib Bennasi mi yella d anelmad di lǧameɛ n
Zzituna,Ɛmara Ḥemmu llan ɣur-sen ṭṭjara di Tunes, yettekki deg
weɣnes n tlelli n Tunes, yettwanfa-d yekcem-d ɣer Lezzayer, yella
di Wehran ɣur mmi-s n ɛemmi-s Uyeḥya Rabeḥ ( d ɛemmi-s n
Ḥmed Uyeḥya); Uyeḥya-yagi yella d acrik-iw seg useggas n 1953
alammi d taggara useggas 1955, ruḥeɣ ɣer tmurt n Leqabyel Uyeḥya
Rabeḥ yefka-yi idrimen wwiɣ-ten i yemma-s ɣer Buɛednan,di
taddar-nni mlaleɣ Ɛmara Racid yellan d anelmad di tesdawit n
- 40 -
Tudert-iw di tegrawla
Lezzayer, mlaleɣ-ten di sin netta d Ḥemmu, neswa latay, nehder ɣef
tsertit, d acu yessefken akken a d-nḥelli tilelli n tmurt seg
wemnakcam Afransawi.
Ǧǧiɣ iḥbiben-iw di Buɛednan uɣaleɣ-d ɣer taddart At Dawed,
deg wass n ttlata, sewwqeɣ ɣer Micli dinna mlaleɣ Ɛmara Ḥemmu
yakk d Ɛmara Racid, nruḥ ɣer lqahwa neswa latay, ata iɛedda-d
yiwen urgaz zdat-neɣ yessawel-as Racid“wa Ssi Remḍan”! Dɣa Ssi
Remḍan-agi iruḥ-d ɣur-neɣ, iqeddem-aɣ-t-id Racid, yenna-yaɣd“wagi d Ssi Remḍan Ayiraten, d ameɣnas aqdim ukabar n P.P.A,
yella di lḥebs yeffeɣ-d, yesɛedda aṭas n lmeḥna ɣef tmurt n
Lezzayer.
Mi neswa latay nekker si lqahwa, la nteddu deg webrid la
nhedder s leḥder, Ssi Remḍan la d-yeqqar i Ɛmara Racid: “D acu la
iḍerrun deg idurar n Palestro yakk d Lbiban, yakk d Lewras,
nemsebdad di rebɛa yid-neɣ zdat usensu n “transatlantic”.
Racid d Ḥemmu i ssneɣ di Wehran, nella rɣan wulawen-nneɣ
ɣef tmaziɣt, d nekk i d asen-yessneṭḍen ajajiḥ la ireqqen deg wul-iw,
seg wasmi meẓẓiyeɣ si 1952, Muḥemmed Arbaḥ, Ɛemmar At
Ḥemmuda, fkan-iyi-d tibratin n Xlifati Muḥend Ameqqran yella di
Lpari, yuqem tiddukla isem-is “Tiwizi i Umaziɣ”.
Deg wawal-agi di rebɛa yid-neɣ, mi d-bedreɣ “Tiwizi i
Umaziɣ” nniɣ-asen tura atan la d-qqaren“Lezzayer d taɛrabt”, ɣur
Rebbi ayagi d lekdeb, Lezzayer d tamaziɣt.
Ɛmara Racid yenna-d “Dagi i tuḍen icc-is” Ssi Remḍan
yenna-d “Lezzayer mačči d ṭṭerf n wakal i d aɣ-d-wwin Waɛraben si
Mekka, ssneṭḍen-t ɣer Tefrikt”.
Nniɣ-as atnad la d-qqaren: “Nekkni d aḥric si lumma n Waɛraben”,
yenna-d Ssi Remḍan “wagi d udem n tsertit, i wakken ad naf widak
ara ɣ-yallen akken a d-nḥelli tilelli”.
Nniɣ-as lɛulama n ddin atan nekren udem n Tmaziɣt, ula d
ikabaren n tsertit daɣen,ala akabar n Ferḥat Ɛebbas ur d-nesban ara
iman-is, acku aḥbib-is Ḥmed Bumenǧel asmi n-iruḥ ɣer Wehran
deg useggas 1949 neɣ 1950, nemlal di “le magasin général”teččur d
Leqbayel,aɛraben n Wehran ur d-ttbanen ara, Leqbayel yakk s
- 41 -
Tudert-iw di tegrawla
tcucay tizeggaɣin,yemmeslay-d s tefransist,yuɣal yemmeslay-d s
teqbaylit ceqqren-as yimdanen aṭas, i tikkelt tamezwarut di ddunitiw ideg i sliɣ i tinawt n tsertit s teqbaylit,tura ma yella d lumma n
Waɛraben i nella,nekk ur keccmeɣ ara ad xedmeɣ tagrawla-yagi!
Yenna-d Ssi Remḍan: “Tagi d taluft ara yafen tifrat-ines, mi
ara yeffeɣ listiɛmar,d ayen ara frun tarwa n Lezzayer gar-asen,ma d
lumma taɛrabt d awal kan n teswiɛt acku lumma yessefk ad tili
tmurt-is yiwet,amezruy-ines yiwen, tutlayt d tnettit yiwet,ayen
iɛeddan fell-as d wayen ideg tella d wayen la d-iteddun ɣur-s yakk d
usirem
d
yeswi-ines
yiwen,
nezmer
a
d-nini
Libya,Tunes,Lezzayer,Lmerruk,tanaṣlit, tajaddit, tanettit, amezruy
ayen iɛeddan d wayen la d-iteddun d wayen ideg nella kif kif, ula d
tutlayt seg yiwen uẓar kif kif.
Maca, tikta-yagi ur yessefk ara a d-banent ass-a, ma ulac a dtuɣal ger wayger-aneɣ ara nettemyeḍlax, imiren Fransa ad teqqim,
tagrawla-nneɣ ad teɣli u ad texṣer, ma yella nemgerrad ad rrẓen
iɣallen-nneɣ.Tamaziɣt d ayen ibanen d tanettit,d tanaṣlit ur yezmir
ula yiwen a tt-yenker d ayen yellan deg umezruy, yettwassen ɣur
leǧnas n ddunit merra.
Ssurfet-iyi ay imeɣriyen ad gezmeɣ awal, ad kecmeɣ di
tmacahut-nniḍen qbel ad ruḥeɣ ɣer Sidi Belɛebbas, d ayen nehder
di tmurt n Leqbayel, ma d nekkni ur nuqim ara amgirred ger tarwa
n Lezzayer d imseɛreb niɣ d Amaziɣ, dagi di lɣerb n tmurt
ttuqimen amgirred ger Yezzayriyen! Win yeɣran settin ḥizeb nečča
deg wexxam-is, yenna-d: “Zzwawa ad ruḥen ad jahden ɣef tmurtnsen,nekkni ɣur-neɣ irgazen-nneɣ!»
Nekkni s Leqbayel di yal tamdint n Lezzayer d nekkni i d imezwura
s aɣnes d lǧihad yakk d tegrawla, d nekkni i d ul iḥebbken, d nekkni
s Imaziɣen n Leqbayel, Icawiyen, Tipaẓa, idurar n Leblida,d nekkni
i yeddmen isufa n tafat i tegrawla d imezwura.
Di taggara, win yellan mačči d Azzayri yuɣal d aselway n
Lezzayer, yenna-d“Ɛecra yebkan deg wedrar i iẓeyyren ɣef tulawinnsen, bɣan ad ḥekmen s ẓẓur ɣef uɣref-agi!”
- 42 -
Tudert-iw di tegrawla
D nekkni mačči d imawlan n tesnareft, nekkni ur neznuzuy ara
arraw-nneɣ (d lɣilman) yakk d yessi-tneɣ d tiqeddacin (El ǧawari),
nekkni di Tmazɣa ur nesɛi ara leswaq n“Rraqiq” (azenzi n
yimdanen).
Nekkni deg wegraw n uɣref nettak awal i yal yiwen, d akerraz
niɣ d ameksa, niɣ d ameɣri werǧin neḥqir argaz, werǧin nezzenz niɣ
nuɣ-d aklan, d ayen iɣef i ɣ-qqaren Imaziɣen.
A d-uɣaleɣ s awal ɣef win i wuɣur nečča imensi d argaz n
lɛali-nsen, d ucbiḥ d lmumen, d aḥeqqi dduklen merra ccuruṭ n
tirrugza deg wexxam-is, ikemmleɣ awal ɣef tegrawla, Ssi
Ɛebdelmumen mi d iyi-yeẓra ɣriɣ taɛrabt, ssneɣ ad mmeslayeɣ, d
nekk i yessudusen aɣref ɣer tegrawla,d nekk i wumi yettak awal ad
hedreɣ,anda ma ddiɣ d nekk i iheddren,d asuddas n lumma.
Yenna-yi-d Ssi Ɛebdelmumen: “A Ssi Zzwawi, yessefk a knuqem d lkumiṣar asertan, ur nettaf ara am kečč! «
Nniɣ-as nekkini“lkumiṣar pulitik-agi legrad-is d acu-t?! Yenna-yi-d
“ad yili d ṣṣarǧan”. Ikemmel Ssi Ɛebdelmumen, yenna-d “atan
txuṣṣeḍ yiwet tɣawsa, ur d-temmeslayeḍ ara fell-as di tinawt-inek?”
Nniɣ-as: “D acu-tt tɣawsa-yagi i ttuɣ?”
Yenna-yi-d: “D lqewmiyya el ɛarabiyya! « Nniɣ-as “nekkni la
nhedder ɣef tegrawla yakk d tlelli n Lezzayer, i lqewmiyya el
ɛarabiyya d acu d aɣ-yewwin ɣur-s?! Nutni di ccerq, nekkni di lɣerb,
nutni d Asya, di tegzirt n Waɛraben; nekkni d Ifriqya”.Yenna-d:
“Ala, kif kif (ggaɛ Ɛreb)”. Nniɣ-as: “Mi ara d-tiniḍ nekk d aɛrab,
atan tettweddreḍ, tɛerqeḍ ur neẓri anwa Aɛrab i tqesdeḍ? Maca, mi
ara tiniḍ nekkini d Azzayri atan tettwassneḍ”.
Yenna-d: “D wagi i d lamer i ɣ-d-yusan si Lmuɣrib, yessefk a dtemmeslayeḍ ɣef lqewmiyya el ɛarabiyya”.
Imiren nniɣ gar-i d yiman-iw “ A wi yufan lemmer ur d-usiɣ ara ɣer
tegrawla-yagi, a wi yufan lemmer di qqimeɣ di tḥanut-iw, anida
imdanen ma nnan-ak-d ini-d kra a t-id-tiniḍ, ma tesbaneḍ iman-ik
mgal ayen bɣan ad gezmen abuḥcic-inek deg yiɣẓer!”
Imiren i ḥulfaɣ iman-iw d aɣrib ameɣbun di tmurt-iw,
ttwaḥeqreɣ ɣef yedmaren n yemma Lezzayer Tamaziɣt.
- 43 -
Tudert-iw di tegrawla
Deg wexxam n Ssi Leḥbib, afellaḥ-nni uḥdiq, uḍrif nečča ɣurs imensi, cfiɣ d aḥeddur s uyaẓiḍ, neqqim ɣur-s s teɣzi n yiḍ, mi yuli
wass nečča lembesses.
Nekk d Ṭaher timeẓyanin i d aɣ-fkan di Belɛebbas yewwi-tent
Ssi Ɛebdelmumen, yenna-d wagi d leslaḥ n temdint, ad yuɣal i
temdint a t-ḥwiǧen ifidayen dinna, sakin yessawel i ttesɛa yergazen i
d-yeddan yid-neɣ yeɛzel-iten fell-aneɣ,yenna-yasen ruḥet ay
atmaten; s anda terram ad tafem atmaten-nwen imjuhad, yegra-d
netta yakk d nekk, d Ṭaher, d Benḥemmuda, d Neṣreddin, di rebɛa
yid-neɣ yenna-aɣ-d“ Kečč d Ṭaher ad tuɣalem ɣer temdint,
neḥwaǧ-iken dinna, ur nettaf ara am kunwi”.
Mi sliɣ awal-agi am wakken yewwet-aɣ-d s ujenwi n tmes s
idmaren am nekk, am Ṭaher! Nniɣ-as: “A Ssi Ɛebdelmumen,
nekkni nexdem lwaǧeb, igi amenzu n lfida di Sidi Belɛebbas,
tamdint-agi deg-s irgazen aṭas, ad xedmen lwaǧeb am nekkni,
nekkni d iberraniyen a d-nban di tlemmast n uɣref ad fiqen yes-neɣ
ibulisiyen”.Yenna-yi-d: “D nekk i yessnen d acu ara xedmeɣ!”
Imiren ur d iyi-d-yeqqim wawal ara d-iniɣ, ma ulac ad ttusemmaɣ d
lɛaṣi..! Ttif lemmer d aɣ-d-yenna ad temmtem, wala tuɣalin ɣer
temdint, ẓriɣ ma nuɣal-d ad nettwiṭṭef, Ṭaher yenna-yi-d “Ma
uɣaleɣ ɣer Belɛebbas, ad rewleɣ ɣer tmurt n Leqbayel! « Mi nella la
nhedder nekk yid-s s teqbaylit, weḥd-neɣ.
Mi nruḥ neffeɣ seg wexxam n Ssi Leḥbib, deg yiḍ nbeddel s
axxam-nniḍen di Rrfafsa, yiwen ṭṭaleb dinna, yenna-d i lɣaci“Ulac
lǧihad mebla ṣṣelṭan, ɣur Rebbi ma ur nesɛi ara ṣṣelṭan mačči d
imjuhad i nella! Rebbi ur d-yefriḍ ara fell-aneɣ lǧihad! Yettsemma d
tuffɣa ɣef lqanun!”
Yenna-d Ssi Ɛebdelmumen: “Ruḥet a t-id-tawim, ma yugi a
d-iruḥ fket-as tarṣaṣt s aqerru”. Yefka-yi-d tameẓyant-is, yenna-yid: “Ruḥ neɣ-it keččini! « Yenna-yas Ṭaher: “D nekk ara tyenɣen”.Yekkes-iyi tameẓyant n Ssi Ɛebdelmumen seg ufus,
yeggull s Welleh i lɛaḍim ar d netta ara iqerrṣen fell-as, Ssi
Ɛebdelmumen yessusem kan.
- 44 -
Tudert-iw di tegrawla
Nruḥ ɣur-s di tlata yid-neɣ, nekk d Ṭaher d Neṣreddin i wumi
neqqar “Xaled”, nelḥa deg yiḍ lewhi n sin ikilumitren, newweḍ s
axxam-is, yessawel-as Xaled, yesla-d yesɛuẓẓeg azal n setta iberdan,
tḍall-d tmeṭṭut si deffir tewwurt, ur ẓriɣ d yelli-s niɣ d tameṭṭut-is?
Tenna-d: “Anwa-k keččini?” Yenna-yas: “D Xaled! « Truḥ
amecwar akka, yeffeɣ-d la itenneḍ aɛmam-is, ddan-d yid-s tlata
yergazen, ur ẓriɣ d acu-yas-ten? Yenna-yas Xaled: “Yya-d yid-neɣ!”
Yenna-d: “Ṣaḥḥa!” Wiyaḍ nenna-d: “Ad neddu yid-wen”. Nekk,
nniɣ-asen“Ṣaḥḥa”. Acku nekk ẓriɣ ma ur ten-ǧǧiɣ ara a d-ddun yids, yalfi a ten-nenɣ di rebɛa yid-sen.Ɛeqleɣ belli usan-d a t-ḥudden,
nekk ur ḥemmleɣ ara timenɣiwt ɣef lbaṭel n wid ur nexdim kra.
Newwi-t-id mebla ma yeẓra ɣur-neɣ leslaḥ imi nekkni d
iɣermanen,mi yebded zdat Ssi Ɛebdelmumen yezzem-it ɣef wayen i
d-yenna, yenna-d d ṣṣeḥ nniɣ-t,imi ur nesɛi ara ṣṣelṭan mačči d
lǧihad!Yenna-yas Ssi Ɛebdelmumen “ Tarwa n Lezzayer, irgazenagi la isedduyen tewra ma di xemsa yid-sen ifen ṣṣelṭan, afus n
Rebbi netta d terbaɛt”.Yenna-d urgaz-nni “Semmḥet –iyi, ur
fhimeɣ ara lefhama-yagi”.
Neṭqen-d sin si terbaɛt-nni i d-yeddan yid-s, nnan-as“Nekkni
d arraw-is, aql-aɣ newǧed akken ad nruḥ ad nǧahed yidwen”.Yenna-yasen Ssi Ɛebdelmumen “ Lǧihad mačči ala deg
wedrar, ula di tuddar yakk d temdinin, anda ma yella Wezzayri
ineslem Rebbi yefreḍ-d fell-as lǧihad”. Nnan-d warraw-is “Aql-aɣ
newǧed kellef-aɣ s lxedma di temdint niɣ anida tebɣiḍ ad nruḥ a ttnexdem”. Yenna-yasen “I ma yella fkiɣ-awen tiremmanin n
“ligrunad”ad truḥem a tent-tḍeggrem”? Nnan-as “Ih, ulamma ma
tebɣiḍ ad nruḥ ad nesserɣ lfirmat Irumyen, ad nruḥ a tent-nesserɣ!»
Yenna-yasen Ɛebdelmumen: “Ihi kunwi d tawacult tazedgant, d
lmumnin, d iɣelnaẓriyen iḥeqqaniyen”. Nnan-as “Axxam-nneɣ d
win tessneḍ, melmi d ak-yehwa ruḥ-d ɣur-neɣ”.
Dɣa yesgall-iten di rebɛa yid-sen, ssersen ifassen-nsen ɣef
lmeṣḥef, ggullen ad xedmen d imjuhad ɣef Lezzayer yakk d
lislam,imiren iserreḥ-iten ad ruḥen, yenna-yasen “ Nɣet iqjan-nwen
akken ur sseglafen ara fell-aneɣ deg yiḍ ma nusa-d, tinim i yakk i
- 45 -
Tudert-iw di tegrawla
idewwaren-nwen , Ssiwḍet lexbar ɣer yal amkan,kra n win yesɛan
aqjun a t-yesmurḍes, ma yeggumma ad ixelleṣ ɛecrin alef n lexḍa
tikkelt tamezwarut, tikkelt tis-snat ma yella nufa-d aqjun-is a tnezlu u ad as-nessečč aksum-is!”
Nnan-as” Ttkel fell-aneɣ, yakk idewwaren-agi a ten-naweḍ, u ad
asen-nessiweḍ lexbar n lǧebha, ad ssnegren iqjan”.
Nekk ferḥeɣ s wayen i xedmeɣ imi ten-ǧǧiɣ ddan-d yid-neɣ,
lemmer i nugi yalfi ad nenɣ baba-tsen, u ahat nutni ad aɣ-nɣen,
yerna sɛan yakk lemkaḥel deg yexxamen-nsen. Lḥemdu li Llah ya
Rebbi i ten-yehdan, u ad yenṣer yes-sen tagrawla,d nutni i d
imcufaɛ di tudert n baba-tsen,s yergazen-agi nerbeḥ-d ifadayen d
yemjuhad ijdiden i tegrawla, acku ifadayen tuɛer lxedma-nsen di
lawan-nni, ma tqerrṣeḍ ɣef walbeɛḍ d aɣref ara k-id-yeṭṭfen, ma
yella deg yiḍ lɣaci la ttemyerwalen,ma deg wass a k-qerḍen aḍar niɣ
a k-wwten s uɛekkaz a k-ɣeḍlen, imiren ad tettwiṭṭfeḍ.
Nuɣal yal iḍ ideg ara d-nessegrew aɣref nettmeslay-d ɣef
tmenɣiwt yakk d usenger n yeqjan i wakken ur sseglafen ara fellaneɣ mi ara nleḥḥu deg yiḍ.
Yiwen yenna-d: “Ur d as-liɣ ara tasa i weqjun-iw n ṣṣyada
akken a t-nɣeɣ”. Nniɣ-as: “Uqem-as takmamt deg yiḍ alamma yuli
wass, niɣ efk-it i walbeɛḍ a t-yawi ɣer temda n waman, ad as-iɛelleq
aẓru s aɛebbuḍ-is, u ad as-yeḍleq ɣer daxel”.
Yiwen si ṣṣeḥra yenna-d: “I win iḥemmlen aqjun-is a d-yawi
aseffud a t-yerr ɣer tmes alamma yuɣal d azeggaɣ, ad yeṭṭef aqjun a
t-yeqqed si sdeffir, si tjeḥniṭ-is akken ur izemmer ara ad yesseglef,
mi ara iẓeyyer a t-yeqreḥ wemkan-nni anda akken i t-teqqdeḍ, mi
yeḥla ɛiwed-as tuqqda, ssyenna ara s-ttwagezmen iẓuran useglef! «
Kra yellan dinna ḍsan alammi yuɣal deg-sen nnefs. D
imjuhad-nni i yessufeɣ Ssi Ɛebdelmumen s lemkaḥel i yenɣan
iǧadarmiyen di tama n Slisen, ffren mi d-tɛedda ṭṭumubil
iǧadarmiyen yeqqim wemɣar-nni bu tmekḥelt yerkan, d m tacciwin,
fkan-as imeddukal-is tameẓyant yebded deg webrid, yerfed afus-is
mi d-tleḥḥu ɣur-s ṭṭumubil iǧadarmiyen, yesseḥbes-itt, iqerreb ɣursen akken a ten-yesteqsi mi yewweḍ s amenhar yewwet-it s
- 46 -
Tudert-iw di tegrawla
tmeẓyant ger wallen, yerwel ineggez ɣer ddaw webrid,ffɣen-d
iǧadarmiyen yellan di ṭṭumubil di tlata yid-sen yečča-ten rrṣaṣ n
widak yeffren, nɣan-ten wwin leslaḥ-nsen. Yewweḍ-aɣ-d lexbar n
wayen i xedmen yeḥbiben-nneɣ,seg wassen ma yella iqerreb yiwen
s aǧadarmi a d-iqerreṣ fell-as qbel a t-yaweḍ, ma yella di temdint
rfed ifassen-ik d asawen qbel ad tawḍeḍ s abulisi niɣ s aǧadarmi.
Ass-nniḍen nensa ɣur yiwen ufellaḥ, lḥara-s tezga-d weḥd-s,
ɣer tama n teẓgi meẓẓiyet, mačči am tẓegwa n tmurt n Leqbayel,
nesṭebṭub di tewwurt n lḥucc alammi qrib ad terreẓ, yiwen ur dyerri fell-aneɣ,sliɣ i lheffa la tleḥḥu zdaxel n lḥara teɛfes iqaccaḍen,
nerǧa amecwar ur d-tenṭiq, dɣa uliɣ sufella n ṣṣur yebnan s weẓru d
wakal, llant tebrujin yakk d tṭuṭac ideg ṭṭfeɣ, sserseɣ iḍaren-iw
sufella n lḥiḍ, walaɣ akeṛṛus yers dinna daxel n lḥara, walaɣ di ṭṭlam
deffir n tewwurt amdan yebded, rseɣ-d si ṣṣur sufella ukarru n
wesɣar mebla lḥess, rseɣ ɣer tegnit kkseɣ-d tameẓyant, kkseɣ-as
cckal la leḥḥuɣ alammi tt-ɛeqleɣ d tameṭṭut, jebdeɣ-tt-id si tayet,
nniɣ-as“ssusem! Ldi-d tawwurt”! Teldi-d tawwurt kecmen-d
yeḥbiben-iw.
Yenṭeq-d Ssi Ɛebdelmumen “Ayɣef ur d-tleddiḍ ara
tawwurt”? Tenna-d “Atni la d-ttasen ɣur-neɣ lḥerka yakk d lɛeṣker
deg yiḍ, la d aɣ-d-sṭebṭuben, la xeddmen deg-neɣ lmenker, ugadeɣ
a d-lliɣ”.
Nedda yid-s s axxam, nekcem nufa-n baba-s Ssi Ɛebdelqader,
d netta i d ameqqran udewwar n Rrfafsa, yesterḥeb yes-neɣ, yennad “Mreḥba a ssyadi lmujahdin”! Netta yella d aɛṣekriw aqdim,
yexdem lgirra tamezwarut n Fransa ahat iɛedda sebɛin n sna di
leɛmer-is, nnan-d fell-as iḥemmel Fransa, d ameddakel
iǧadarmiyen, Fransa tettxelliṣ-it.
Mi d as-yebda tuzzma Ssi Ɛebdelmumen ɣef wayen i la
ixeddem, yenna-yas Ssi Ɛebdelqader: “ D tidet Irumyen ttqadareniyi, acku nekk d amennaɣ aqdim
- 47 -
Tudert-iw di tegrawla
di lɛeṣker-nsen, d tidet ttxelliṣen-iyi lanetrit (tasteɣt)n wayen i
xedmeɣ fell-asen di temẓi-w, ma d imdanen i la wen-d-yeqqaren
znuzuyeɣ ayetma ayagi d lekdeb, acku usmen yes-i, nekk d warrawiw imi telha ddunit-iw axir-nsen,nekk d aɛrab mačči d Arumi,d
ineslem mačči d ametruzi,ur znuzuyeɣ ara laxert-iw!
Ssi Ɛebdelmumen, iban-as-d wayen d-yenna d lḥeqq, yennayas “I warraw-ik anda llan”? Yenna-as-d “Belqasem atan deg
wexxam, ma d Yub iruḥ a d-yawi lmaɛun si Budans, ccwiya akka a
d-yaweḍ”.
Belqasem-agi, d mmi-s umeqqran udewwar n Rrfafsa, d argaz
yelhan, d ṭṭaleb yeḥfeḍ leqran, iḍelli-nni kan i yejweǧ, wwin-as-d
tislit, yella deg wexxam-is yeṭṭes.
Imiren kan Ssi Ɛebdelmumen yekker si gar-aneɣ iruḥ
yessawel-as s axxam, yesṭebṭeb-as ɣef tewwurt-is, d tameṭṭut-is i diwuǧben, tenna-yas-d “Anwa kečč? D acu i tebɣiḍ ɣur-s? Ayɣef i dtusiḍ deg yiḍ”? Yenna-yas “Ldi-n tawwurt niɣ a tt-rẓeɣ! Teldi-yas-d
tawwurt, yufa-n Belqasem meskin yugad, la yettergigi, yennayas“Yya-d yid-i, ur ttagad ara, ara yilin ala lxir”.
Yewwi-t-id yid-s, kecmen-d ɣur-neɣ, yenna-yas Ssi
Ɛebdelmumen “D acu k-yuɣen, ur tettsetḥiḍ ara? Kečč tessusmeḍ
u tameṭṭut la d-tettwaǧab fell-ak!
Yenna-yas-d Belqacem “Nekk la ttagadeɣ seg wemdan ara d-yasen
ɣur-i deg yiḍ, yusa-d ɣef wayen iweɛren, lemmer d albeɛḍ-nniḍen
ad as-iniɣ ulaḥedd-it da, imi d imjuhad nefreḥ yes-wen, u mreḥba”!
Ssi Belqasem, yeqqim gar-aneɣ, u yefreḥ yes-neɣ, awal is i dyettmesleya d llayat n leqran lɛaḍim, iban ɣef wudem-is acebḥan d
wallen-is tiẓerqaqin mačči d axeddaɛ niɣ d aɣeddar.
Yenna-yaɣ-d daɣen: “Urgaɣ iḍelli kecmen-d s axxam-nneɣ
lmujahidin, sliɣ i ṣṣut yenṭeq-d seg igenni “Fell-asen lsan-d imelsa n
lǧennet d isdiliyen (iḥcayciyen) la ttmeclawan yakk d izurar n
weẓref (lfeṭṭa), yessew-iten bab-nsen tissit tazedgant” yenna-d
“Sadaq Llah u lɛaḍim”.
Baba-tsen yeffeɣ s amraḥ n lḥara, Ssi Ɛebdelmumen yekkes-d
taktab n leqran yesgall deg-s Belqasem yakk d Yub, akken yennum
- 48 -
Tudert-iw di tegrawla
ixeddem di yal tama, nekk s wawal-iw ssudseɣ-ten s abrid n
tegrawla d lǧihad, d listichad d lǧennet, d leḥmala n weɣlan, d uɣref
d wernay di lislam.
Nensa ɣur-sen iḍ-nni, yeffeɣ-d Neṣreddin i wumi neqqar
“Xaled” yakk d Benḥemmuda i wumi neqqar “Buderbala” ṭṭfen
lɛessa la tennḍen i lḥara, nekk yakk d Ṭaher neṭṭes, ma d Ssi
Ɛebdelmumen ur yeṭṭis ara kra yekka yiḍ, nuki-d ɣef lxemsa n
ṣṣbeḥ nekk d Ṭaher, nruḥ ad neṭṭef lɛessa d nnuba-nneɣ, Ssi
Ɛebdelmumen neǧǧa-t yeṭṭes.
Mi la nhedder nekk d Ṭaher yenna-yi-d “Urgaɣ deg yiḍ
iɛeddan, nemyuṭṭaf nekkni d lɛeṣker n listiɛmar la nettemyiwwat
zzin-aɣ-d si yal tama, wwten-k-id s terṣaṣt ḥuzan-k ger tuyat, teɣliḍ
d lmeyyit”.
Nniɣ-as“Lmut n targit d teɣzi usemmud (leɛmer) d tudert
ɣezzifen”.Yenna-yi-d “Ala, ẓriɣ ad temmteḍ, dagi ara tmeṭleḍ, a kǧǧeɣ d aɣrib, ad awiɣ lexbar n lmut-ik i yemma-k, u d nekk ara
yeččen nnɛi-k (s teḍsa)”.
Nniɣ-as“D nekk ara yeqqnen allen-ik, ara yesselfen i uqadum-ik,
ara yeččen nnɛi-k s ufus, ara yewwten fell-ak agejdur, ara yawin
lexbar n lmut-ik i yemma-k tameɣbunt! «
Yenna-yi-d lhedra-yagi ɣef ssetta n ṣṣbeḥ, a ziɣemma d imanis i yurga, ɣef lɛecra d wezgen yeɣli d lmeyyet, nɣan-t s terṣaṣt i tiḥuzan ger tuyat, teffeɣ targit-is ɣef yiman-is!
Tura, a d-iniɣ amek i teḍra: Ṣṣbeḥ zik yeffeɣ-d weqcic, ur
neẓri sani i yebɣa ad iruḥ, nenna-yas uɣal s axxam, ur t-neǧǧi ara ad
yeffeɣ; ad iruḥ sanda-nniḍen, nugad ad yehder fell-aneɣ.
Mi yuɣal weqcic s axxam, yeffeɣ-d wemɣar ameqqran
udewwar, yenna-d ad iruḥ a d-yawi lmaɛun n tyerza sɣur yiwen ɣurs leɛzib di tama-nni, ur yebɛid ara.Yenna-yaɣ-d“D Ssi
ɛebdelmumen i d as-d-yefkan ttesriḥ ad yeffeɣ”. Kecmeɣ s axxam,
steqsaɣ Ssi Ɛebdelmumen ma d tidet, yenna-yi-d “anfet-as ad iruḥ,
d nekk i t-yeǧǧan”. D acu ara s-iniɣ nekkini, acku Ssi
Ɛebdelmumen si lǧiha-nni, yessen merra lɣaci, maca, daxel n
yiman-iw ur bɣiɣ ara ad yeffeɣ seg wexxam-is wemɣar-agi.
- 49 -
Tudert-iw di tegrawla
Nunef-as i Ssi Ɛebdelqader ameqqran udewwar n Rrfafsa
yeffeɣ seg wexxam, azgen n ssaɛa membeɛd yuɣal-d, yenna-yaɣ-d
“Bab n lmaɛun ur t-ufiɣ ara”.
Neṭṭef taɛessast zdat n lḥara di sin, nekk d Ṭaher, daxel n wexxam
llan tlata yerfiqen-nneɣ: Ssi Ɛebdelmumen, d Ssi Xaled, d Ssi
Buderbala, Ṭaher ɣur-s tismuqalin (jumelles)iwala ɣer lbeɛd,ɣef
lɛecra n ṣṣbeḥ aṭas ikamyunen n lɛeṣker la d-leḥḥun ɣur-neɣ.
Yenna-yi-d“Muqel kan”! Muqleɣ, walaɣ “jeeps” n lɛeṣker yakk d
ikamyunen la d-leḥḥun, kecmeɣ ɣur Ssi Ɛebdelmumen, nniɣ-as
ayen yellan “kker ɣiwel ad neṭṭef adrar ad nekcem tiẓgi, qbel ad aɣd-awḍen lɛeṣker”.
Belqasem, yenna-yaɣ-d“Ɣiwlet ffɣet”! Yub daɣen yenna-d
“Ffɣet ssyagi”! Baba-tsen yenna-d “Ala, ur teffɣet ara, atan ɣur-sen
tismuqalin (jumelles), a ken-id-walin, qqimet dagi, ur ttḥirit ara,
lɛeṣker dima yal ṣṣbeḥ ttɛeddin ssya, ttruḥun ɣer Buli.Nekk d Ṭaher
nhegga iman-nneɣ ad neffeɣ,ma d Ssi Ɛebdelmumen yenna-d ala,
ad neqqim dagi axir-aɣ, lemmer a ɣ-d-walin, d netta i d ameqqrannneɣ, d netta i d bab n tmurt, nekkni ur nessin ara sani ara nerr, ma
nugi ad as-naɣ awal yettusemma nɛuṣa-t.
Nekk d Ṭaher nelsa iqeccuba n Belqasem yakk d Yub, yeffeɣ Ṭaher
ɣer berra s uqeccabi, amecwar akka yuɣal-d, yenna-yaɣ-d“Atni
lɛeṣker faqen yes-neɣ, nnḍen-d am umeqyas, si tama n teẓgi
uqmen-d “jeeps” d ikamyunen, ṭṭfen imeḍqan, ma si tama n luḍa d
tibḥirin n lbaṭaṭa nnḍen-as-d lɛeṣker ibeɛden fell-aneɣ azal n
xemsin n lmitrat, si deffir n lɛeṣker yella wasif, imiren ad tkecmeḍ
tiẓgi”.
Alammi d tura i yeqfez Ssi Ɛebdelmumen yelsa aqendur n
bab n wexxam, Ssi Xaled yelsa abernus n luber, Benḥemmuda yella
s uqeccabi-ines. Ssi Ɛebdelmumen yenna-d ad neffeɣ, yiwen deffir
wayeḍ, s ɛecra lmitrat ger yiwen d wayeḍ, yemla-d anwa ara yeffɣen
d amezwaru d uneggaru, yeffeɣ netta d amezwaru, yerna Neṣreddin
Xaled, yerna Benḥemmuda Buderbal, yerna Ṭaher, nekk yenna-yi-d
ad ffɣeɣ d aneggaru,u ad qefleɣ tawwurt n lḥara ɣer berra s
ugeṭṭum, u ad ǧǧeɣ Ssi Ɛebdelqader d warraw-is daxel n lḥara.
- 50 -
Tudert-iw di tegrawla
Akken i teḍra, ruḥen leḥḥun di tebḥirin n lbaṭaṭa sanda llan
lɛeṣker, acku abrid n deffir n teẓgi llant deg-s aṭas n ṭṭumubilat yakk
d lɛeṣker. Ssi Ɛebdelmumen la ileḥḥu ɣer lɛeṣker, di rebɛa yid-sen
di tebḥirin n lbaṭaṭa, wa deffir wa, lɛeṣker ḥesben-ten d ifellaḥen i
la ixeddmen tamurt.
Nekk la leḥḥuɣ d aneggaru,tebɛeɣ iḥbiben-iw, mi d-muqleɣ
ɣer deffir-iw ma tebɛen-iyi-d lɛeṣker, walaɣ Ssi Ɛebdelqader bab n
lḥara yuli-d sufella n ṣṣur anda yella ukeṛṛus iɣef yuli, yebded ɣef
ṣṣur, yekkes-d aɛmam-is amellal la t-yettdewwir,la t-yettlewwiḥ, la tyettawi waḍu am win ara yinin i lɛeṣker ɣurwet a d-tewtem, tagi d
taɛellamt tamellalt.
Nekk kemmleɣ di tikli-w ad laḥqeɣ iḥbiben-iw, wid yezwaren,
ma d Ssi Ɛebdelqader ineggez-d si ṣṣur ɣer berra s weɛmam-is
amellal la t-yettawi waḍu, la yettazzal ɣer lɛeṣker, mi yewweḍ ɣursen, berneɣ-d azal n rebɛa iberdan, yerna la ttkemmileɣ di tikli,
wissen d acu i yenna i lɛeṣker, yessaɣel-d s uḍad-is ɣur-neɣ.
Imiren lɛeṣker ssawlen-d s usemɣer n ṣṣut: Ḥebset! Ḥebset! Ḥebset!
... Iḥbiben-iw imiren i uzzlen aṭas, kksen-d leslaḥ-nsen wwten
lɛeṣker yellan zdat-sen, yuɣ-iten lḥal qerben.
Lɛeṣker walaɣ ɣlin tlata, ur ẓriɣ jerḥen niɣ mmuten, lɛeṣkernniḍen walaɣ wexxren akka d wakka ɣef yidis azelmaḍ yakk d
uyeffus, iḥbiben-inu imezwura ffɣen la ttazzalen, imiren kan yebda
rrṣaṣ la yettifif amzun d abruri, la ɣ-d-kkaten si deffir wid yellan ɣef
lijip yellan ɣer tama n teẓgi, wid i ɣ-d-yezzin si zdat wexxren ammer
a ten-id-ḥazen s rrṣaṣ. Rrṣaṣ yeɣli-d fell-aneɣ si deffir amzun d
abruri, Ssi Ɛebdelmumen yakk d Neṣreddin wwḍen ɣer yiwen
ukessar udren, yufrar fell-asen rrṣaṣ, ur ten-yettḥaz ara.
Negra-d nekkni di tlata: Benḥemmuda, Ṭaher, nekkini,
alammi walaɣ yiwen uqeccabi yeɣli, ɣas akken la nreggel ur neḥbis
ara, alammi walaɣ aqeccabi-nniḍen yeɣli, qqimeɣ ala nekkini weḥd-i
ɛeddaɣ ɣef sin lmeyytin d tarewla, ɛefseɣ ɣef yiwen weẓru
yenneqlab si ddaw uḍar-iw dɣa ɣliɣ ɣef wudem.
Akken ɣliɣ ɣef wudem ḥebsen tiyita n rrṣaṣ, i ɣilen mmuteɣ,
bdiɣ leḥḥuɣ di lqaɛa, smurudeɣ ɣef yedmaren-iw,mi d iyi-d-walan la
- 51 -
Tudert-iw di tegrawla
smurudeɣ rnan-d wwten-iyi-d s kra n terṣaṣin di lqaɛa, nekk lliɣ
qrib ad awḍeɣ ɣer tkessart-nni ad serrḥeɣ di trewla ad yifrir fell-i
rrṣaṣ-nsen, qrib ad awḍeɣ tiẓgi.
D acu i xedmen lɛeṣker, tebɛen-iyi-d s snat ljippat,yiwet si
tama tayeffust,tayeḍ si tzelmaṭ, zwaren-iyi qusmen-iyi-d qbel ad
awḍeɣ ɣer tkessart,zwaren zdat-i bernen-d ɣur-i, ṭṭfen deg-i s snat
tepyasin “les 12/7 “ yiwet di yal ṭṭumubil, ẓriɣ ad iyi-d-ḥazen, ur
ttawḍeɣ ara ɣer tkessart,ẓriɣ ttwaṭṭfeɣ,lemneɛ ulaḥedd refdeɣ afusiw ayeffus.
Yenṭeq-d yiwen s tefransist “Tjerḥeḍ”?! Nniɣ-as
“Ala”.Yenna-yi-d s tefransist“Bded, ifassen-ik s igenni”! Beddeɣ,
ifassen-iw deg igenni, iqerreb-d ɣur-i, yenna-yi-d“Ma tesɛiḍ leslaḥ?»
Nniɣ-as“Ih”.Yenna-d “D acu-t”? Nniɣ-as“D tameẓyant”. Yenna-d
“Ur ttmimiḍ ara!» Yekkes-d lmus, icerreg-iyi aqeccabi i lsiɣ, baneɣd d aɣerman s imelsa n temdint, yekkes-iyi tameẓyant yakk d
tɣeggaṭ, cudden-iyi ifassen-iw ɣer deffir, dɣa lɛeṣker aṭas i d-iruḥen
ad iyi-walin, ɣeḍlen-iyi d tinegnit, mi d asen-ttarraɣ lehdur s
tefransist, nutni d“la legion”ɣilen-iyi d arumi.
Fsin-iyi tiqeffalin userwal,ad iyi-iwalin ma xetneɣ acku nekk d
amellal, si tazzla uɣaleɣ d azeggaɣ,allen-iw d tiḥcayciyin, rewseɣ ɣursen.Mi d iyi-rran d tinegnit s tarkasin n lemkaḥel-nsen, sɛant
swadda akawečču,la yi-d-kkaten s anyir,s aqerru,ɣer tamart,s
anzaren, s imi,s idmaren,ixef-iw yenta deg wakal yellan
yellexs,yuqem aṭiṭuc annect n lkanun, lemmer ur yellexs ara wakal,
ixef-iw ad ifelleq, kra din yakk n tyitwin ur d iyi-jriḥent ara acku
tirkasin n lemkaḥel sɛant akawečču swadda.Ɛawden-iyi-d tiyita s
wummeẓ ɣer lqaɛa umeẓẓuɣ,serɛen-iyi ɣliɣ,ur ḥulfaɣ ara d yiman-iw
alammi i d iyi-ttdewwiḥen, mi d iyi-ddmen seg ifassen yakk d
iḍarren, la cennun tarennawt.
Wwin-iyi s idewwiḥen ɣer ṭṭumubil, ukiɣ-d seg uneṣruɛ
ḍeggren-iyi ɣer lajipp yella deg-s yiwen weɛṣekriw, yebded ɣer la
12/7, yebren-d azabuq ɣur-i, nekk ẓẓleɣ,imiren yuli-d weɛṣekriwnniḍen yekkes-iyi leḥwayeǧ-iw: apardessu (akebbuḍ), ajakiḍ, atriku,
- 52 -
Tudert-iw di tegrawla
yeǧǧa-yi ala leqmeǧǧa d userwal, yekkes-iyi asebbaḍ, yeǧǧa-yi
iḍarren-iw i leḥfa.
Ẓẓleɣ di lajipp alammi d-wwin Ciran Ṭaher yemmut, ḥuzan-t
s terṣaṣt ger tuyat, teffeɣ-d seg yedmaren-is, tuqem aṭiṭuc annectila-t!
Mi t-id-wwin daɣen la cennun amecni (nnacid) n trennawt,
ḍeggren-t-id ɣer tama-w, walaɣ-t yemmut akken yurga, tuɣal-as
targit ɣef yiman-is, la ttmuquleɣ udem-is ḥekkreɣ tamuɣli aṭas,
yenṭeq-d weɛṣekriw, yenna-yi-d s tefransist “ Ma tessneḍ-t?» Nniɣas“Ssneɣ-t, d mmi-s n taddart-iw”.Yenna-yi-d “Isem-is”? Nniɣ-as
“Ciran Ṭaher”.
Lemmer mazal-it yedder ur d-qqareɣ ara ssneɣ-t, ur
ttmuquleɣ ara ɣur-s lemmer a t-sqirren, a d-yejbed ayen yellan
seddaw wedfel, imi yuɣal d amettan, dayen ulac asteqsi.Yenna-yi-d
“I kečč isem-ik?» Nniɣ-as“Ḥaman Ɛebdella”.
“Anda tluleḍ? Anwa aseggas? D acu txeddmeḍ?”…Wuǧbeɣ-t ɣef
yesteqsiyen-ines!
Ameddakel-nneɣ Benḥemmuda Buderbala, ur t-ssineɣ ur d
iyi-yessin, nemlal kan di Leḥsasna, yakk d Rrfafsa. Netta d amejruḥ
deg uselsul uzagur mazal-it la yesselqaf, la yesreɣruɣ,sliɣ-as ɣer
ljippa-nniḍen yellan deffir-i, bɣan a t-id-sneṭqen qbel ad yemmet,
ṭṭfen aɛekkaz la s-senndafen leǧruḥ-is, sliɣ la d as-heddren, la sqqaren s tefransist“Hder!» Yenna-d yiwen weɛṣekriw “Dayen ad
yemmet, ur yettɛeṭṭil ara, farṣet ma yella ad awen-d-yini anda llan
wiyaḍ”. Ssawḍen-aɣ-d anda yella yiwen leḥṣin d amecṭuḥ, anda llant
kra n tberrakin yakk d terbaɛt n lɛeṣker.
Benḥemmuda Buderbala yessufeɣ rruḥ-is, yuɣal ɣur sidi
Rebbi weqbel a d-naweḍ ɣer leḥṣin, sliɣ i lɛeṣker la heddren di
ttilifun, la qqaren i wiyaḍ “Dagi “P.P.F”, la d-qqaren “Nuɣal-d seg
wedrar n Sidi Ɛli Benyub, yiwen ufellag neṭṭef-it-id, yiwen yemmut,
yiwen yejreḥ aṭas yegzem seg waggus, yemmut-aɣ deg webrid ur dyehdir ara,s wesḥissef!»
Newweḍ-d ɣer leḥṣin n Budans, rseɣ-d si ljippa,bdan-iyi tiyita
s wummaẓen d iqeddamen, lmeyytin ḍeggren-ten di tegnit, wwin-d
- 53 -
Tudert-iw di tegrawla
aɛekkaz bu ifuden ad yili sin iḍudan di tuzert-ines, bdan-iyi s tyita,
la kkaten s aqerru, s iḍarren, ɣer taɣmiwin, s azagur,ɣer tuyat,ɣer
wammas, s aɛebbuḍ, alammi ɛyan ifassen-nsen di tyita, wehmeɣ
amek ur mmuteɣ ara s tyitwin-nni!
Sin lmeyytin-nni,Ciran Ṭaher yakk d Buderbala ssersen-ten
mebɛid,sennden-ten ɣer lḥiḍ amzun d ticekkarin, la ten-kkaten d
timezlellit s lemwas ssentan deg yedmaren-nsen acḥal n lemwas,
nekk la ttwaliɣ,uɣalen-d ɣur-i, mi d-kksen lemwas-nni si lmeyytin la
ten-id-ttqissin ɣur-i akken ad iyi-d-rejmen s lemwas,a ten-ssentun
deg yedmaren-iw.
Nnan-iyi-d“I kečč, a d-thedreḍ niɣ xaṭi?» Ihi a d-hedreɣ. Dɣa rraniyi ɣer tberrakt,la yi-d-kkaten s lemwas,la nettun deg wesɣr yellan
ɣer tama-w.
Di rebɛa wussan-nni ideg lliɣ ɣur lɛeṣker n “la légion”
uqmen-iyi aṭas n leǧruḥ deg wudem, ifassen, iḍarren, idmaren,
kullec yuɣal d azegzaw. Rran-iyi d tinegnit,di tberrakt kettfen-iyi ɣer
lqaɛa seg ifassen d iḍarren, la d-ttasen lɛeṣker n “ la légion
étrangeres” win d-yewwḍen ɣur-i ad iyi-yebẓeḍ s udem , s anzaren,
s imi, s idmaren, si tlata n tmeddit alammi d azekka-nni ɣef tmenya
n ṣṣbeḥ. Rwiɣ taffeḥt yakk d tesmem, d tezfer ibeẓḍan, tafekka-w
merra teččur: aserwal, leqmeǧǧa, acebbub merra llexsen s ibeccicen
n “la légion”.
Azekka-nni usan-d iǧadarmiyen n Budans ad iyi-beḥten,
wwin-iyi ɣer texxamt-nniḍen d taberrakt, zeddiget cwiṭ, bdan
abeḥḥet” D acu k-id-yewwin si tmurt n Leqbayel?» Nniɣ“Nekkni s
Leqbayel s umata nxeddem berra n tudrin-nneɣ,di temdinin niɣ di
Fransa”.
- Ma teɣriḍ niɣ ala?
- Ɣriɣ taɛrabt di Wehran.
- Andia i teɣriḍ?
- Di lmedrasa n Lfalaḥ.
- Anwi lecyax i wuɣur teɣriḍ?
- Lbacir Yeḥyawi, Muḥemmed El Meɣribi, Muḥemmed El
Meǧǧaǧi, Crifi
Ḥamani, Lɛerbi Benɛisa,Ḥmed
- 54 -
Tudert-iw di tegrawla
Belleɛrusi,Ḥmed Bendiyyab, Muḥemmed El Xengi, Ssaɛid
Ẓemmuci.
- Aǧadarmi: Wigi yakk d arraw n leqḥab, kečč daɣen d mmi-s n
lqeḥba. I tefransist anda tt-teɣriḍ?
-Ur ɣriɣ ara tafransist, werǧin kecmeɣ aɣerbaz.
Aǧadarmi: Maca, tessneḍ ad thedreḍ tafransist.
-Ssneɣ acku ttwarebbaɣ di temdint, anda llan Wudayen yakk d
Yefransawiyen,d Ṣpenyul heddreɣ yid-sen, ḥefḍeɣ fell-asen.
Aǧadarmi: Wuɣur i txeddmeḍ?
- Ɣur waṭas igennayen, d Udayen, d Tlemsan, d Aɛraben, tiggti d
Leqbayel.
- Amek i tessneḍ Ciran Ṭaher?
- Ssneɣ-t di taddart-iw. Yusa-d si taddart-is ɣer Wehran yeḥfeḍ
tagnayt ula d netta.
- Melmi teffɣeḍ s adrar?
- Azal n tlata wagguren aya.
- Anwa i k-yewwin s adrar?
- D Ssi Ɛebdelmumen.
- Anda i t-tessneḍ?
- Yella di Legraba, la ihedder i lɣaci ɣef wat wedrar, la d asenyeqqar“Ruḥet ad teffɣem s adrar akken a d-tḥellim tamurtnwen i d awen-tekkes Fransa, alammi tuɣalem merra d
ixeddamen n lkulun”.Mi yessuli awal-is ɛerḍeɣ-t akken ad nsew
leqhawi,yedda-d yid-i nekcem ɣer lqahwa,mliɣ-as-d anta
lqahwa,neswa latay,nniɣ-as ma ad iyi-tawiḍ ɣer wat wedrar,bɣiɣ
ad jahdeɣ acku sliɣ s Ṭaher iruḥ s adrar yakk d Ɛemmar, yakk d
Ḥmida la d iyi-d-ttbanen ala nutni i d irgazen iẓewren, ula d
nekk bɣiɣ ad iliɣ am nutni.
Aǧadarmi: Atan twalaḍ sin nenɣa-ten am wuccanen,ula d
kečč a d-tiniḍ ayen yakk i txedmeḍ, ma ulac ad ak-nkemmel
am nutni. Sani i truḥeḍ kečč d Ɛebdelmumen?
- Ɣer Tajmunt.
- 55 -
Tudert-iw di tegrawla
- Tajmunt-agi anida tella?
- Di tama n Budu.
- D acu n ṭṭumubil i ken-yewwin ɣer Budu?
- Nruḥ ɣer yiwet lfirma,berra n Belɛebbas, d lfirma n lḥaǧ
Buɛlam,nekk d Ɛebdelmumen, yessawel-as s yisem-agi, yeffeɣd yehder yid-s, ata yusa-d yiwen yesɛa takamyunt, yenna-yas
lḥaǧ Buɛlam awi-ten ɣer Tajmunt,nerkeb di tlata yid-neɣ ɣer
tama umenhar,nekk d Ssi Ɛebdelmumen.
- Aǧadarmi: Isem-is bab n ṭṭumubil?
- Ur t-ssineɣ ara.
Dɣa yesbedd-iyi uǧadarmi, yeṭṭef-iyi seg yedmaren, yewwetiyi s kra n wummaẓ s aɛeddis alammi yuɣal deg-i nnefs, ɣliɣ yeṭṭefiyi, tiyitwin-agi weɛrent akter n tyitwin uɛekkaz i d iyi-fkan lɛeṣker,
yebɣa uǧadarmi ad iyi-yernu tyitwin, nniɣ-as “rǧu a d-iniɣ”, yenna-d
“ini-d, ɣiwel!»
Nniɣ-as“yessen-it Ssi Ɛebdelmumen, sliɣ mi d as-yessawel“Ya
Ɛmer”.
- Aǧadarmi: I Ssi Ɛebdelmumen-agi anwa-t?
- D winna i irewlen netta d Neṣreddin mi d iyi-d-teṭṭfem.
- Acḥal di leɛmer-is ara yili Ssi Ɛebdelmumen?
- Ad yili ahat 45 niɣ 50, yexdem lɛeṣker n Fransa, yella di lgirra n
Lalman.
- Amek i teẓriḍ ayagi?
- Sliɣ-as mi la ihedder d wiyaḍ.
- Anta “rrijimu” ideg yella?»
- Ur ẓriɣ ara.
- A mmi-s n leḥram!
- Nekk d mmi-s n twacult tazedgant.
Iǧadarmiyen llan di tlata yid-sen, yiwen yella yettaṭṭaf
ijerriḍen ifassen, wayeḍ yettaru, wayeḍ yesteqsay, ṭṭfen-iyi gar-asen
alammi ur zmireɣ ara a d-ssaliɣ awal, la yi-d-ttɛawaden isteqsiyen,la
- 56 -
Tudert-iw di tegrawla
d-ttɛawadeɣ ayen d-nniɣ alammi d-yeɣli ṭṭlam, ur zmireɣ a d-ssaliɣ
awal,allen-iw sellawit, la meddlent weḥd-sent.
Yenna-d uǧadarmi: Teggummaḍ a d-temmeslayeḍ, a k-nerr i
lɛeṣker d nutni ara ikemmlen yid-k, a k-leḥḥqen ɣer wiyaḍ.
Nekk ẓriɣ iman-iw mmuteɣ,ur bɣiɣ ara ad awiɣ wiyaḍ yid-i,
dɣa kecmen-d lɛeṣker, yenna ssarǧan i iǧadarmiyen : Wagi d
ameḥbus-nneɣ, d nekkni i t-id-yeṭṭfen, d nekkni ara t-yawin, kunwi
s iǧadarmiyen ur keccmet ara deg wayen i ken-yexḍan, ur ttettaṭṭafem ara ɣur-wen ad yeqqim ɣur-neɣ!
Yenna-yi-d uǧadarmi “ Ihi ruḥ ɣer wid i k-id-yeṭṭfen, ur k-nettawi
ara nekkni, a k-leḥḥqen ɣur imeddukal-ik imjahden.
Di rray-iw nekk ẓriɣ ad iyi-nɣen,d lɛeṣker niɣ d iǧadarmiyen
kif kif-nsen, uyseɣ ddunit dayen.
Iḍ-nni ǧǧan-iyi iǧadarmiyen ruḥen, wwin-iyi lɛeṣker n “la
légion” ɣer tberrakt n wuzzal “zzangel”,taberrakt-nni ɣur-s tawwurt
n wesɣar,sɣamen-iyi di teɣmert,yella usemmiḍ, lsiɣ ala leqmeǧǧa,
ulamek i senndeɣ aɛrur-iw s uzzal,tafat ulaḥedd, urǧaɣ azal n tsaɛet,
kkreɣ-d seg wemḍiq-iw, beddleɣ amkan di tberrakt akken ad
senndeɣ aɛrur-iw ɣer tewwurt n wesɣar,mačči d tasemmaṭ am
wuzzal, akken senndeɣ ɣer tewwurt ziɣemma tawwurt-nni ur
temdil ara s tsarut,d amdal kan i tt-id-medlen,mi tekkaɣ tuyat-iw
ɣur-s tawwurt teldi, nekk ɣliɣ ɣer berra,zdat n tberrakt.Tella tafat n
tziri berra uɣaleɣ ɣer tberrakt,jebdeɣ iman-iw ɣer deffir n tnebḍaṭ,
tawwurt teqqim teldi, imiren tuɣal-iyi-d rriḥa n tudert, nniɣ gar-i d
yiman-iw “ Ufiɣ abrid ad rewleɣ”,iḍarren-iw ssegren si tyitwin
uɛekkaz,ur zmireɣ ara ad lḥuɣ,yuɛer fell-i ibeddi,bɣiɣ ad mḥiḥḥdeɣ
ur zmireɣ ara ad ɣiwleɣ,ugadeɣ ad ttwiṭṭfeɣ,yella ugeṭṭum bu
isennanen, yella wamek ara ffɣeɣ, tella din tberrakt n lɛeṣker yulin
ɛecra lmitrat deg igenni,yella din weprujiktur n tafat,ttalin ɣur-s
lɛeṣker s sellum, walaɣ-d aɛessas la yettmuqul ɣer tama-nniḍen, la
ttxemmimeɣ ad rewleɣ,si swayes ara d-yebren nekk ad ffɣeɣ seg
ugeṭṭum bu isennanen, u ad rewleɣ ɣas ifaq uɛessas,u ma yella
iqerreṣ-d fell-i ssneɣ amek ara rewleɣ ur d iyi-d-yettḥaz ara, ɣas
- 57 -
Tudert-iw di tegrawla
taṣḥiḥt ulac la ttxemmimeɣ ɣef trewla,mi heggaɣ iman-iw i trewla
mmektiɣ-d iqjan,ẓriɣ ad iyi-tebɛen u ad iyi-d-ṭṭfen.
Uɣaleɣ s axemmem ma ad rewleɣ niɣ ala,nniɣ ttif ad mmteɣ
zeqqleɣ wala ad mmteɣ d asemmaḍ, qqimeɣ azal n ssaɛa-nniḍen
deg uxemmem.
Alammi ata iruḥ-d ɣur-i ssarǧan s “lapil” deg ufus-is, yehderiyi-d s taɛrabt, aziɣemma d Aṣbenyuli, Ṣbenyul yakk ssnen taɛrabt,
am yemseɛraben, yenna-yi-d“Acimi ur treggleḍ ara a mmi-s n
tqeḥbiwt?! Yenɛel ddin n imawlan-ik a ccmata”!
Ɛeqleɣ nekkini belli ndin-iyi ticerket akken ad rewleɣ, u ad
iyi-nɣen, ǧǧan tawwurt teldi s ttɛemmda.
Nniɣ-as ur zmireɣ ara ad rewleɣ, qerḥen-iyi iḍarren-iw, dɣa yewwetd tawwurt n wesɣer s zzɛaf, ibelleɛ-itt si deffir s tṣekkar, iruḥ.
Uɣaleɣ alammi d tawwurt musseɣ-tt s ufus-iw, ufiɣ-tt tṣekker, dɣa
tekkaɣ aɛrur-iw ɣur-s, sserseɣ ixef-iw ger tgecrar-iw ṭṭseɣ, uɣaleɣ am
wakken ulaḥedd-iyi di ddunit, ɣas ttewteɣ, ɣas ssegreɣ uɣaleɣ yakk d
idim,u yewwi-yi yiḍes.
Mi yuli wass walaɣ iṭij seg iceqqiqen n zzang, tewwet-d cwiṭ n
tafat ɣer tberrakt-nni, acemma akka wwin-iyi ɣur iǧadarmiyen i dyuɣalen ɣur-sen.
Kecmeɣ ɣur-sen yenna-yi-d uǧadarmi “Ur d-teqqareḍ ara
ṣṣbaḥ lxir ay afellag i yumsen”?!
Nniɣ-as“Ayen i txedmem deg-i yerkell ad rnuɣ ad awen-d-iniɣ
ṣṣbaḥ lxir”!
- Aǧadarmi: D acu i d ak-nexdem?
- Tewwtem-iyi, tessawḍem-iyi ɣer lmut!
Iqerreb-d ɣur-i, yewwet-iyi-d s ubeqqa, u yenna-yi-d“Ay
akeddab afuḥan! Mačči d nekkni i k-yewwten, d “la légion” i kyewwten, terniḍ lekdubat fell-aneɣ!
Nekren-iyi am wakken ur d iyi-wwiten ara, nekk ssusmeɣ,
ikemmel yenna-d“Wid i k-yewwten ur sɛin ara“les équipier, sɛan
“Les calos!»
Yenna-yi-d uǧadarmi-nniḍen” Lɛeṣker-nneɣ mačči d iɣyal am
kunwi, ssnen tiyita n rrṣaṣ, bɣan kan a d-ṭṭfen yiwen niɣ sin seg-
- 58 -
Tudert-iw di tegrawla
wen d imudduren akken ad aɣ-d-temlem d acu xeddmen Lfellaganniḍen, mazal nesɛa lweqt aṭas yid-k”. Tura, ini-d amek temlalem
kečč d Ciran Ṭaher?
- Yessaweḍ-aɣ Ssi Ɛebdelmumen alammi d kra igerbiyen,
nekcem ɣer din ufiɣ-n Ciran Ṭaher, nemsalam nekk yid-s.
- D acu yesɛa d leslaḥ?
- D tamekḥelt taqdimt m tacciwin.
- I Ɛebdelmumen d acu i yesɛa?
- Yesɛa lmitrayuz yakk d tmeẓyant
- Tameẓyant-is amek i tga?
- Tafettust-is d tamellalt n yiɣes tesɛa tajerrart anda yettuqim
rrṣaṣ, nettat d tamellalt am lfeṭṭa i tettecruruq.
- D acu i txeddmem?
- Nleḥḥu deg yiḍ, deg wass nteffer deg yexxamen, nhedder i
lɣaci, yesgallay-iten Ssi Ɛebdelmumen di tektabt n leqran n
yenselmen.
- D acu i theddrem i lɣaci?
- Ad allen (ad ɛiwnen) tagrawla s yedrimen, s wučči, s imelsa, s
leslaḥ, a ten-ssensen ɣur-sen, ad ttɛassan fell-asen,ad asen-dttawin ddwa, a ten-ceyyɛen seg wemḍiq ɣer wayeḍ, ad nɣen wid
iḥemmlen Fransa, ad nɣen iqjan akken ur sseglafen ara fellasen.
- Tenɣam aṭas n lɣaci, ay ifuḥanen ifellagen, ay iɣeddaren,
lemmer i d iyi-twalam di ssuq yalfi d iyi-tenɣam. Efk-iyi-d
merra ismawen n widak i tenɣam!
- Nekk ur nɣiɣ ara ula d afrux niɣ awtul. Tufam tameẓyant-inu
muqlet ma yella wi yemmuten s rrṣaṣ-ines.
- Yenna-yi-d “A yir amdan! A d-tiniḍ, niɣ ad sserɣeɣ aglim-ik d
kečč d amuddur!
Yewwet-iyi s userfiq, skerkren-iyi ɣer tberrakt-nni ideg nsiɣ,
rran-iyi d tinegnit ɛefsen-iyi ɣef ifassen d iḍarren, ldin-iyi imi-w la d
- 59 -
Tudert-iw di tegrawla
iyi-smarayen aman s tqerɛet alammi yeččur uɛebbuḍ, yuɣal deg-i
nnefs, la d-teffɣen waman seg yimi-w d wanzaren-iw, nniɣ-as“rǧu a
d-iniɣ”. Ḥebsen-iyi aman, ssekren-iyi-d, sɣamen-iy ɣef uṭaburi, snat
niɣ tlata ddqayeq, yenna-yi-d uǧadarmi:
- Aha tura ini-d!
- Nɣan yiwen di Budu,isem-is Buras,ceyyɛen-as-d yiwen weḥbibis, yessen-it, ruḥen di sin deg webrid yexla, leḥḥun lewhi n
tmeddit ffɣen-d ɣur-s sin-nniḍen, yiwen yewwet-it s uɛekkaz
yesreɛ-it yeɣli, wayeḍ ikemmel-as s ucaqur s aqerru, yabḍa-yas
ixef-is mnaṣef.
Deg wawal-iw ufan kra n tidet, la tezzin fell-as.
- Aǧadarmi: I kečč, ttekkiḍ yid-sen, twalaḍ-ten?
- Ala.
- Amek ihi i teẓriḍ ayagi?
- Sliɣ i wiyaḍ la heddrem.
- Anida i tegganen?
- Tiswiɛin deg iqiḍunen, tiswiɛin deg igerbiyen,tiswiɛin di lexlawi
ddaw ttjur n rremman.
- Efk-iyi-d ismawen n widak i wuɣur tegganem,d widak i wen-dyettawin učči!
- Ɛni d yiwen niɣ d sin akken a ten-issineɣ, lumma n Lezzayer
merra txeddem yakk d yemjuhad, yerna deg usuddes-nsen ur dqqaren ara ismawen n wid i ixeddmen yid-sen.
- Ay aqruc, a mmi-s n leḥram! A d-temmeslayeḍ bla Rebbi-k!
- Ma tebɣiḍ a k-d-iniɣ lekdubat ṣaḥḥa, mi ara ẓreɣ amdan yiwen
yiḍ a d-yessers aqelmun ɣef wallen-is, walaɣ-t yiwet tikkelt di
ddunit-iw, amek i tebɣiḍ ad cfuɣ fell-as niɣ ad cfuɣ ɣef iberdan
ideg ttɛeddiɣ deg yiḍ, u yerna nekk mačči d mmi-s n tmurt-agi.
- D acu i k-id-yessawḍen alammi d Sidi Ɛli Benyub?
- 60 -
Tudert-iw di tegrawla
-Nleḥḥu deg yiḍ, nteffer deg wass. Nhedder i lɣaci,
nemmal-asen d acu i iḍerrun di Leqbayel, di Palesṭro, deg
Icawiyen akken imezdaɣ n lɣerb ad myefken afus.
- Teggummaḍ a d-thedreḍ, yyaɣ ad ak-iniɣ yiwet tɣawsa telhayak aṭas, kečč a ɣ-tɛiwneḍ deg unadi-nneɣ,nekkni a k-nsellek, a
k-nessufeɣ ssyagi, sɣur lɛeṣker n “la légion” a k-nawi ɣurneɣ,membeɛd a k-nefk idrimen ad truḥeḍ ɣer Fransa, dinna ad
txedmeḍ, ad tferḥeḍ u ad trebḥeḍ, ad tezhuḍ, a d-tesɛeddiḍ
temẓi-k akken i tebɣiḍ; tɣaḍeḍ-iyi kečč d tizzya n mmi, ur bɣiɣ
ara ad temmteḍ d ilemẓi, axir-ak a d-tiniḍ widak i wuɣur
teččiḍ di Rrfafsa, di Leḥsasna, di Wlad Brahim ma ulac a knernu ẓẓiyyar.
- Lemmer ad waliɣ lɣaci balak di ccek ad ɛeqleɣ kra n
yimdanen, ma d ismawen d yexxamen ur cfiɣ ara, leḥḥuɣ kan
deg yiḍ.
Iǧadarmiyen la ttnadin ad afen win i d iyi-yessnen akken ad
yili fell-i d anagi, ayenni ur t-ttafen ara. Uɣalen ɣer tyita, ɣef lweḥda
d wezgen fkan-iyi “akasekruṭ” ssaɛa membed, ɣef zzuǧ d wezgen
sselsen-iyi akebbuḍ n lɛeṣker, uqmen-iyi “akalun” ( d tacacit n
lɛeṣker), ssrekben-iyi di tlemmast n sin iǧadarmiyen di “la jeep”,
tebɛen-iyi-d s ukamyun n lɛeṣker, jemɛen-d azal n xemsa
idewwaren n tama-nni, yal adewwar iɣer ara awḍen a d-ssufɣen
lɣaci n tama-nni.
- Aǧadarmi: Ini-d anwa i wuɣur teččiḍ, i wuɣur i tensiḍ?
Mi d –muqleɣ si “la jeep”, rriɣ iman-iw ur ssineɣ ara, u nekk
ssneɣ, jebdeɣ-d yiwen yella d wis-rebɛa ɣer tama n yiwen uǧadarmi
di leɛmer-iw ur t-ssineɣ, ur t-walaɣ, nniɣ-asen“D wagi i wuɣur
nečča aḥeddur s lmerqa”.
Dɣa lɛeṣker ddmen-t s udegger akken a t-awin s akamyun, la
yettexbibiḍ s leḥmeq d leɛyaḍ, la d iyi-d-yeqqar “D nekk i tessneḍ a
mmi-s n leḥram, a yiwen weqruc? Isem-iw?! Ḍelqet-iyi fell-as a tsmureḍseɣ ccmata-yagi! Tessneḍ-iyi a yiwen umattak? Yenɛel ddin
n baba-k d lejdud-ik!
- 61 -
Tudert-iw di tegrawla
Ma d widak i ssneɣ, walaɣ aṭas seg-sen, win i wuɣur muqleɣ s
udem ad sserseɣ ixef-iw am wakken ur t-ssineɣ ara.
Winna akken i d yi-d-iregmen, lɛeṣker bɣan a t-wwten,
aǧadarmi yenna-yasen “ala, ur t-kkatet ara”.
Nruḥ s adewwar n Nwawra, ssufɣen-d lɣaci seg yexxamen alammi
walaɣ gar-asen Ɛessas Yub d ṭṭaleb-nni i d as-yennan i Ssi
Ɛebdelmumen “Ur neḥwaǧ ara Zzwawa a d-asen ɣur-neɣ, nekkni s
yergazen-nneɣ, ad ruḥen nutni ad jahden ɣef tmurt-nsen”.
Muqleɣ s udem-is,ssakdeɣ-t aṭas, bɣiɣ a t-id-awiɣ maca,
ugadeɣ a d-yawi Ɛessas Elǧilali, d mmi-s n gma-s d netta i d aɣ-dyewwin si Sidi Belɛebbas,ugadeɣ a d-yejbed kullci,ssaɣleɣ ɣer
yiwen-nniḍen yellan zdat-s nniɣ i iǧadarmiyen “ssneɣ wagi”.Dɣa
ṭṭfen-t lɛeṣker, yenna-d s wedhac “ Ṣebḥan Llah lɛaḍim, d nekk i
tessneḍ?! La ḥewla la qewwa i la bi Llah! Imdanen ttemcabahen,
tebbet iman-ik, atan tɣelṭeḍ!
Jebden-t lɛeṣker si tlemmast n lɣaci,bɣan a t-wwten,ccaf
iǧadarmiyen yugi-yasen, yenna-yasen “Awit-t mebla tiyita!»
Ma d nekk zdaxel n yiman-iw iɣaḍ-iyi, ẓriɣ d lbaṭel ugadeɣ a tsneslaxen!
Nutni wwin-ten-id di ssetta yid-sen deg ukamyun n lɛeṣker,
ma d nekk di “la jeep” iǧadarmiyen, mi d-newweḍ ɣer leḥṣin n
lɛeṣker kksen-iyi imelsa d ukalun i d iyi-sselsen, uɣaleɣ d aɣerman
akken lliɣ.Ssemqabalen-iyi yid-sen, win i d iyi-d-isabben ṭṭfeɣ deg
wawal-iw la d-qqareɣ ssneɣ-t,iban-iyi-d amzun d axabit, icukk-it
wul-iw!ma yella d wiyaḍ sserseɣ ixef-iw ɣer lqaɛa,ɛeqleɣ-ten
ttqadaren imjuhad ur d-hdireɣ ara fell-asen; win i d iyi-d-isabben la
yettɛeggiḍ, yeqqar-asen i iǧadarmiyen “ Fket-iyi-d tameẓyant,
welleh ar d qerrṣeɣ fell-as umattak-agi”!
Dɣa iǧadarmiyen ɛeqlen-iyi la skiddibeɣ, ssawlen i yiwen
yesɛa ṭṭumubil di Budans, yusa-d nnan-as awit-ten s ixxamen-nsen,
akken ruḥen widen, uɣalen-d ɣur-i iǧadarmiyen, nnan-iyi-d “Ay
aferfar, ay akeddab afuḥan! A mmi-s n tqeḥbit”!
Bdan-iyi tiyita s lbayunat s aɛebbuḍ, d iberḍiyen, yuɣal deg-i
nnefs, la ttɣerribent wallen-iw,ɣliɣ beẓḍeɣ iman-iw; ẓẓuɣren-iyi ɣer
- 62 -
Tudert-iw di tegrawla
tberrakt-nni,ǧǧan-iyi, mi d-tewweḍ tmanya n yiḍ, fkan-iyi-d
“akaṣekruṭ” ččiɣ deg-s cwiṭ, ǧǧiɣ-t, rran-iyi-d lɛeṣker ɣer
iǧadarmiyen, mi d iyi-iwalen ineggura-yagi dayen ur zmireɣ ara i
tyita,ur d iyi-wwiten ara,wwin-d trisiti uqmen-iyi aman alammi
llexsen iḍarren-iw, cudden-iyi lexyuḍ ɣer tfednan-iw,yenna-yi-d
yiwen uǧadarmi “ Ɣas ur tezmireḍ ara i tyita, maca, tella trisiti a ktesseḥliles, a k-tezlef, ad terɣeḍ “.
Nekk ɛyiɣ si leɛtab-nsen, uɣaleɣ la ttnadiɣ lmut.Nniɣ-as“Aha,
uqem-itt-id!”
Yenna-d: “Lfayda-nneɣ ma yella nufa-d wid la ixeddmen nutni d
lfellaga”.
Yenna-d uǧadarmi-nniḍen “Kečč mazal-ik meẓẓiyeḍ, ma tugadeḍ
ifellagen a k-nceyyeɛ ɣer Fransa, ad tjewǧeḍ dinna. Nekkni ɣur-neɣ
aṭas n telmeẓyin i icebḥen, aṭas n tidak ur nesɛi irgazen, ad tafeḍ
lebɣi-k”.
Sbaneɣ-d iman-iw ferḥeɣ, zmummgeɣ am wakken yeɛǧeb-iyi
wayen d-yenna, nniɣ-as “D tagi i d lǧennet di ddunit”.
Yenna-yi-d: “Ihi, azekka ad nuɣal s idewwaren-nniḍen, abrid-a a dtiniḍ tidet, ur tettmesxireḍ ara fell-aneɣ”.
Huzzeɣ aqerruy-iw am wakken nniɣ-d ṣaḥḥa!
Di tidet ur ssineɣ yiwen, nniɣ-asen“Ssneɣ Ssi Ɛebdelqader n
Rrfafsa yakk d warraw-is, widak i wuɣur nella mi d aɣ-teṭṭfem,
widak wwin-ten-id, fkan-ten i iǧadarmiyen ɣer lḥebs n Belɛebbas,
ugaden fell-asen a ten-nɣen lmujahidin, i wakken ad kksen ccek
fell-asen yessefk a ten-sskecmen ɣer lḥebs di tlata: Belqasem, Yub
d Ssi Ɛebdelqader baba-tsen.
Azekka-nni ṣṣbeḥ, daɣen sselsen-iyi akebbuḍ d ukalun n
lɛeṣker, ssufɣen-iyi di “la jeep”iǧadarmiyen, yedda-d deffir-neɣ
ukamyun n “la légion”ssawḍen-aɣ ɣer Wlad Brahim, ssgerwen-d
lɣaci walaɣ din Muḥemmed mmi-s n lqayad, i ssneɣ di Sidi
Belɛebbas, yessaked-iyi-d berneɣ ixef-iw.
La ttmuquleɣ imdanen, yella yiwen urgaz zlan-t yemjuhad
azgen n tmezla, ɣilen-t yemmut, ǧǧan-t, mi t-ufan lɣaci la yesselqaf,
- 63 -
Tudert-iw di tegrawla
ɣawlen-t ɣer ssbiṭar n Sidi Belɛebbas, dewwan-t yeḥla, wwin-t-id
ɣur-i, nnan-as“Ma d wagi i k-yezlan?”
La ttraǧuɣ s lɣecc yakk d leḥged yellan deg wul-is a d-yini d
netta, yenna-yasen “Mačči d wa”.
Nnan-as “Ma yedda-d d wid i k-yewwin, ma yella yid-sen”?
Yenna-yasen-d “Ala”!! D Rebbi i t-id-yessneṭqen s tidet d talsa!!
Nekk ssufɣeɣ-d si terbaɛt-nni tlata yergazen,la yi-d-qqaren“D
acu i k-yuɣen? Tselbeḍ! Tebɣiḍ a ɣ-tbaṣiḍ di lbaṭel n Rebbi, kečč d
amjahed n yiẓẓan! Anida i ɣ-tessneḍ?!
Iǧadarmiyen yakk d lɛeṣker ad as-tiniḍ d nutni i d lawliyya i la
yettaɛqalen tidet d lekdubat!
“La légion” ruḥen a ten-ṭṭfen, iǧadarmiyen nnan-asen ala.
Qerrben ɣur-sen u wwin-asen lekwaɣeḍ-nsen, nnan-asen ur
tteffɣem ara seg udewwar alamma tewwim lamer sɣur-neɣ.
Rran-iyi iǧadarmiyen ɣer wanda ttwaṭṭfeɣ di Rrfafsa,
sskecmen-iyi ɣer rebɛa yexxamen, yal axxam ad iyi-d-inin ma
tessneḍ-t, mi d-nniɣ ala, ad ɣlin deg-i s wemxix,s wummaẓen s
aɛebbuḍ, s idisan, ɣer tuyat,s iqeddamen ɣer taɣmiwin,wamag udem
d uqerru ur d-yeqqim wemḍiq iṣeḥḥan iɣer ara wwten.
Aǧadarmi la yeqqar i lɛeṣker “ Ur kkatet ara s udem!» Yella
dinna yiwen ugudu n leɣbar annect-ila-t mi d iyi-d-wwten s lbunya
niɣ s rrkel ad ɣliɣ ɣef ugudu d aleqqaq lemmer ɣer lqaɛa i ɣliɣ ad
ifelleq yixef-iw niɣ ad rrẓeɣ,imi leɣbar d aleqqaq yerna yeḥma
qerḥent-iyi tyitwin, ma d aneɣluy ur d iyi-yeqriḥ ara.
Rran-iyi-d ɣer ṭṭumubil iǧadarmiyen, la qqaren i lɛeṣker “ War
tiyita, berkat!»
Nsiɣ iḍ-nni di ssilul iǧadarmiyen n Budans, azekka-nni ṣṣbeḥ wwiniyi-d si Budans ɣur iǧadarmiyen n Sidi Belɛebbas,nekkini dima s
ukebbuḍ n lɛeṣker yakk d ukalun, sɛeddan-iyi zdat tḥanut n Weqcic
(Muḥend Uqasi Busseɛd) ssikeɣ tiṭ-iw s leḥder, walaɣ-t ɣer tmacint
la yettgenni, walaɣ gma-s Yusef yebded zdat tewwurt, rriɣ-iman-iw
am wakken ur ten-walaɣ ara, ḥebsen ṭṭumubil-nsen zdat umarci deg
“Bd Verdin” beɛdeɣ ɣef tḥanut n Weqcic azal n rebɛin lmitrat,
iǧadarmiyen ur bɛiden ara ssyenna,ǧǧan yiwen uǧadarmi d aɛessas
- 64 -
Tudert-iw di tegrawla
fell-i s la miṭrayat, sin iǧadarmiyen-nniḍen ruḥen ɣer iǧadarmiyen n
Sidi Belɛebbas.
Iǧadarmiyen-nni i iruḥen, uɣalen-d yedda-d yid-sen wis-tlata
n Belɛebbas, imuqel-d ɣur-i si ṭṭaq n ṭṭumubil, mi d iyi-iwala yakk d
idim yakk d ccwami, d ixeffuren, udem yebzeg, yuɣal d aberkan,
tammiwin felqent, allen d tizegzawin, anzaren rrẓen, icenfiren
ṭṭreḍqen d idim, iɣeṣmaren cuffen bezgen. Yenna-yasen ccaf-nsen:
“ Ur zmireɣ ara a t-awiɣ di liḥala-yagi ideg yella! Awit-tt ssya ɣer
xemseṭṭac wussan rret-t-id, ma ur t-tenɣim ara”.
Yenna-d ayagi s tefransist, u nekk fehmeɣ nezzeh ayen d
asen-yenna.
Kecmen ɣer ṭṭumubil, rran-iyi ɣur-sen ɣer Budans, aǧadarmi
ccaf n Belɛebbas, yekcem ɣer iǧadarmiyen. Mi d iyi-ssawḍen ɣer
Budans, unfen-iyi ur d iyi-wwiten ara, fkan-iyi cwiṭ n wučči di
tgamilt ideg tetten yeqjan-nsen, nnan-iyi-d “Attan a d-truḥ tefremlit
akken ad ak-tuqem ddwa”.
Ɛawden-iyi “les empraintes (ijerriḍen ifassen d iḍudan)”,
ɛawden-iyi yakk asteqsi, ɛawdeɣ-d yakk ayen d asen-nniɣ, ɛusseɣ
iman-iw ammer ad ɣelṭeɣ niɣ ad ttuɣ.
Ttuɣ ur d awen-nniɣ ara ay imeɣriyen “ qbel ad ffɣeɣ si Sidi
Belɛebbas,iḥbiben-nneɣ llan la heddren ɣef yiwen umenhar uṭaksi,
bɣan a t-nɣen,mi ffɣeɣ si Belɛebbas ur ẓriɣ ma nɣan-t niɣ ǧǧan-t?
Hedren sin yeḥbiben-iw akken ad ddun yid-s, a ten-yawi ɣer
Wehran, yiwen ad yerkeb ɣer zdat, wayeḍ ad yerkeb ɣer deffir,
hedren a t-ḥebsen di tlemmast n webrid, mi yeḥbes deg webrid win
yellan ɣer zdat a s-d-yejbed aḥebbas ufus, wayeḍ si deffir a t-idyewwet s rrṣaṣ, mi iqerreṣ fell-as si deffir, win yellan ɣer tama-s a dyekkes lmus a t-yezlu.
Sliɣ i lhedra-yagi ger ifidayen mi t-nɣan ad as-gren aqeccaḍ di
texjiṭ n liṣuns, mi yellexs uqeccaḍ a t-ssiɣen s zzalamiṭ u a t-ḍeggren
daxel uxezzan n liṣuns, akken ad sserɣen aṭaksi yakk d umenhar,
nutni ad rewlen s adrar, ad ǧǧen aṭaksi la ireqq. Mi d –nniɣ ayagi,
iǧadarmiyen mazal-iten la d-qqaren “Ad ternuḍ a d-thedreḍ, mačči
aṭas n lexbarat i d aɣ-d-tefkiḍ”.
- 65 -
Tudert-iw di tegrawla
Usan-d ɣur-sen isikriyen n Belɛebbas, ula d nutni beḥten-iyi,
amek i gant tmeẓyanin yellan ɣur Ciran Ṭaher, d Xaled, d
Ɛebdelmumen, dɣa lkumiṣar isikriyen yekkes-d si lǧib-is
tameẓyant-ines, wissen ma teččur niɣ d tilemt, yeṭṭef-itt si tjeɛbubt,
yerra-d tarkast ɣur-i, yefka-yi-tt-id, yenna-yi-d“Muqel ma yella am
tagi?” Ahat netta iɣil a s-d-ḥewṣeɣ tameẓyant seg ufus-ines akken a
ten-wwteɣ s leslaḥ-nsen, nutni uqmen-d si deffir-i yiwen uǧadarmi
s la miṭrayat iɛuss-iyi-d.
Nekk ẓriɣ iman-iw ad iyi-nɣen, lemmer i ttekleɣ tameẓyantnsen deg-s rrṣaṣ teččur, yalfi tt-id-ḥewṣeɣ ad nɣeɣ yiwen niɣ sin, u
ad iyi-d-nɣen wiyaḍ, maca, ẓriɣ ur d-yettak ara i weɛdaw-is
tameẓyant teččur.
Ula d isikriyen n temdint n Belɛebbas nnan-iyi-d a k-nceggeɛ
ɣer Fransa, dinna Kullec yella, tilmeẓyin, zzhu, lxedma, ini-yaɣ-d
yakk d acu yeḍran i wakken ad tsellkeḍ iman-ik! Nniɣ-asen“Ula d
isikriyen yakk d ibulisen llan wid ixeddmen nutni d lfellaga, ttakenasen lexbarat yakk d leslaḥ.
Yenna-yi-d lkumiṣar “Balak d tidet, ad ilin d aɛraben”. Nniɣas“ala, llan ula d irumyen i ixeddmen nutni d lfellaga”.
Yenna-yi-d lkumiṣar “Ay akeddab afuḥan! Ay aferfar, aqmamaz,
tebɣiḍ ad tuqmeḍ leqder yakk d temɣer i lfellaga-inek,a mmi-s n
lqeḥba! Amek i teẓriḍ ayagi?!” Nniɣ-as“Sliɣ i Ɛebdelmumen la
ihedder, netta yakk d wiyaḍ”. Yenna-yi-d “Ay axabit, mazal-ik ad
txellṣeḍ!”
Dɣa ddmen-iyi lɛeṣker, nnan-asen iǧadarmiyen ur t-kkatet
ara, awit-t ɣer lpumpa n waman.
Dɣa wwin-iyi lɛeṣker n “la légion” mačči d ifransawiyen, la heddren
gar-asen s tlalmanit, ur d asen-fhimeɣ ara, wamag ifransawiyen ɣursen cwiṭ n talsa, ulamma ma wwten-k ssnen sani kkaten.
Ssawḍen-iyi ɣer texxamt-nniḍen, kksen-iyi aserwal d
lqemmeǧa ǧǧan-iyi ɛeryan, sɣamen-iyi ɣer tegnit,cudden-iyi ifasseniw mqabalen,sɛeddan ifassen-iw si ddaw tgecrar-iw,sɛeddan-iyi
aɛekkaz d azuran, d aɣezfan si ddaw tgecrar-iw,sufella ifasseniw,deggren-iyi ɣef wudem, uɣalent taɣmiwin-inu d asawen.
- 66 -
Tudert-iw di tegrawla
Yekcem-d ssarǧan d Aṣpenyuli yehder-iyi-d s taɛrabt, yennayi-d “Tura a k-xedmen lɛeṣker, ayen ur nettwaxdam am wakken i
xeddmen i tid n uburdil”. Nekk ssusmeɣ Kan!
Kecmen-d ɣur-i sin “la légion”, wwin-d icebrar-nsen deg
ifassen-nsen, deggren-iyi ɣer deffir,sɣamen-iyi akken ad waliɣ,la
qqareɣ gar-i d yiman-iw“A tt-xedmen”nekk ẓriɣ d lmut i la yiyettraǧun, imiren wwin-d aqadus ukawečču, gren-iyi-t s imi-w,
ssentan-t alammi yewweḍ s agerjum-iw, s sskučč d llsaq ɣer
icenfiren-iw lemmar a t-id-ḍeggreɣ,ssaẓen-iyi sanda tella
tsebbalt,taɛwint n waman uqmen ɣur-s atiyyut ukawečču ḍelqen-d i
tbernint. Nnan-iyi-d “Mi tebɣiḍ a d-tneṭqeḍ ini-d!»
Mi ldin tibernint ɛeddan waman s leɣṣeb alammi anaqal
ifelleq uɛebbuḍ-iw, yuɣal deg-i nnefs,la d-ttcercuren waman seg
yimi-w ur zmireɣ ara a d-neṭqeɣ s ifassen-iw icudden d yimi-w
imedlen, la ssenguguyeɣ aqerruy-iw dɣa qeflen tasebbalt,ata ruḥend iǧadarmiyen yakk d isikriyen, yenna-yi-d usikri “A dthedreḍ?!Nniɣ-d “Ih” s uhuzzu uqerru kan.
Kksen-iyi-d aɛekkaz yakk d cckal i ifassen-iw, ɣeḍlen-iyi d
tinegnit, nekk ɛeryan, ɛefsen-iyi ɣef uɛeddis, la d-teffɣen waman seg
wanzaren yakk d yimi-iw, sɣamen-iyi ɣef ukersi, yenna-yi-d
uǧadarmi “Mmeslay-d”!
Nniɣ-as: “Ɣef wacu? Ma tebɣiḍ wid i d aɣ-yesseččen a k-d-awiɣ
merra imdanen, win i wuɣur ara nruḥ ad yefreḥ yes-neɣ u ad aɣyessečč, ulaḥedd win ara d-yinin ala, ma deg wulawen-nsen ur ẓriɣ
d acu yellan deg-sen, ma ḥemmlen-aɣ niɣ ala? Ihi ruḥ ṭṭef yakk
lɣaci, nekkni nettruḥu-d deg yiḍ, mi nečča ad nuqem aɛessas, at
wexxam teffɣen ttaǧǧan-aɣ weḥd-neɣ, deg wass ur heddren ara yidneɣ, dayagi i sɛiɣ a t-id-iniɣ. Llan yid-neɣ kra n yimdanen d imjuhad
la heddren, nutni d Ssi Ɛebdelmumen akken i d asen-sliɣ nɣan
yiwen d aṭaksiyyur, uṭṭun 41, isem-is “Lfentri” deg webrid n
Wehran, sserɣen ṭṭumubil-ines.”
Dɣa yeɛǧeb-asen lḥal i isekriyen d iǧadarmiyen, sefḍen-iyi
aman, lsiɣ aserwal-iw, leqqmeǧǧa-w tcerreg merra, texxenzaq,
- 67 -
Tudert-iw di tegrawla
wwin-iyi ɣer yiwet texxamt teḥma cwiṭ, ɛawdeɣ-asen-d ayen i sliɣ
ugar n waggur aya, ur ẓriɣ ma xedmen ayen i d-nnan niɣ ala?
Nekk nniɣ-asen xedmen-t, ssawleɣ-asen-d tamacahut, ur ẓriɣ
teḍra niɣ ur teḍri, nutni ḥesssen yakk i wayen la d-qqareɣ, slan-t
merra, uran-t deg ukaram, nekk stenyaɣ fell-as.
Ǧǧan-iyi assen mebla tiyita, reyyḥeɣ fkan-iyi učči, nnan-iyi-d
tura a d-tas tefremlit ad ak-tuqem ddwa, fkan-iyi lqahwa s uyefki
teḥma, swiɣ-tt s weɣrum.
Nekk la ttraǧuɣ nwiɣ d tidet a d-tas tefremlit,kra din d
lekdeb,wid-nni d asusten (lbeḥt) nniɣ-d ayen d-nniɣ di
tazwara,tikkwal alamma ruḥeɣ ad ttuɣ yiwen wawal niɣ sin
aǧadarmi a yi-d-yini “tenniḍ-d aya d waya abrid amezwaru”, u ad
as-iniɣ d tidet.
Rran-iyi ɣer texxamt-nniḍen deg-s tadekkant n wesɣar, deg-s
snat teɛlawin n lɛeṣker, yiwet i wusu tayeḍ i tduli, la d iyi-ttaken
učči la tetteɣ. Kra n wussan dinna, azzug (abezzug)-nni deg
wudem-iw d wenyir d wallen, yebda la ineqqes, leǧruḥ-nni i d iyiuqmen s tyita la ten-yettali yeclem d uxeffur, ḥulfaɣ i yiman-iw la d
iyi-itekkes ciṭ wesgar. Tɛedda ddurt, ssufɣen-iyi-d daɣen
iǧadarmiyen n Budans, nnan-iyi-d “Ṣṣbaḥ lxir ay afellag, a mmi-s n
F.L.N”!
Fkan-iyi-d tawerqet “le tract”-nsen iferrqen di temdinin yakk
d idewwaren, yuran s taɛrabt, i fkan i lɣaci, hedren-d ɣef Meṣṭafa
Benbulɛid yakk d Ɛeǧǧul Ɛeǧǧul, Meṣṭafa Benbulɛid yettwanɣa i
d-nnan s taɛrabt di twerqay-agi(uccanen ttemyuččan gar-asen!
ṣewwren-d uccanen di teẓgi la ttemyuččan gar-asen).
Nnan-iyi iǧadarmiyen yakk d ṣṣarǧan yessnen taɛrabt“Atan
txeṣrem kunwi s lfellaga, tuɣal gar-awen s umenɣi, mazal kra n
wussan a ken-nessenger, rnu tura ini-yaɣ-d ayen yellan i wakken ad
tsellkeḍ iman-ik, acku mačči d aṭas wayen i d aɣ-d-tenniḍ”.
Ihi nekkini dayen ur d iyi-d-yeqqim wayen ara wen-d-iniɣ,
ayen yellan yakk nniɣ-t-id, ulaḥedd ayen nniḍen, ḥaca ma tebɣam a
d-iniɣ ayen ur nelli.
Yenna-d s taɛrabt“Mazal ad nernu ad nexdem ccɣel-nneɣ”.
- 68 -
Tudert-iw di tegrawla
Nnejmaɛen-d ɣer dinna tlata iǧadarmiyen yakk d sin isikriyen,
yenna-d ṣṣarǧan-nni “Nekkni neḥseb-ik d argaz, d mmi-s n twacult
yelhan, nebɣa ad ak-nsemmeḥ akken ad truḥeḍ ɣer Fransa, u ma
tebɣiḍ ad tgaǧǧiḍ yid-neɣ, maca kečč ur tebɣiḍ ara ad tsemmḥeḍ i
rruḥ-ik akken ad tidireḍ u ad tseɛdeḍ”.
Yiwen uǧadarmi yakk d sin isikriyen ffɣen, qqimen dinna sin
iǧadarmiyen,yiwen yeqqim membiɛd s lamiṭrayat yerra iman-is la
yettxemmim, wayeḍ yekkes-d taɣeggaṭ-is yakk d tmeẓyant-is,
yessers-itt sufella n ṭṭabla zdat-i, tuẓa-d acemma ɣur-i,daɣen ur ẓriɣ
ara ma yella tameẓyant teččur niɣ ala? Niɣ uqmen-iyi-tt d tiḥila, ma
yella ruḥeɣ a tt-id-refdeɣ wayeḍ ad iyi-yegzem s ilizeqq n rrṣaṣ.
Nekk ur muqleɣ ara ɣer tmeẓyant, ssaɛa membeɛd ata uɣalen-d
isikriyen,d sin iǧadarmiyen, win yeǧǧan tameẓyant d tɣeggaṭ-ines
yeddem-itt yelsa-tt, yenṭeq-d ṣṣarǧan yessnen taɛrabt,yewwi-d yid-s
taqerɛet n lemri si deffir tefla tesɛa tadimt n “laluminyun” uqezdir
uqmen zdaxel-is aɣerda annect-ila-t ( ṭṭubba) la ileḥḥu di tqerɛet,ur
yezmir ara a d-yeffeɣ si txenfuct,yewwi-d taqerɛet-nni ɣer zdat-i,
yenna-yi-d s taɛrabt:“Ur k-nneqq ara s rrṣaṣ ad temmteḍ s lḥess
ixenẓer (cancer) ad ak-nuqem afarmaj i ucebrur -inek, a tnessekcem ɣer tqerɛet a t-id-iruḥ uɣerda-yagi a k-iɣeẓẓ yerna yesɛa
ssem a k-yejreḥ, ad ak-yekcem ssem ɣer daxel ad tḥasseḍ, ad
tettenxuxuleḍ, ad tettfayeḍ ad yemmečč ucebrur-ik alamma
yegzem, ad temmteḍ! Ma yella ur temmuteḍ ara s yiwen ẓẓher di
miyya, ma teddreḍ acebrur-ik ad yemmet ur d-yettnekkar ara, ur
tzewwǧeḍ ur d-tettarweḍ! Tura, a d-ternuḍ a d-thedreḍ ma yella
tugiḍ a k-nefk aɣerda-yagi ad temsefhameḍ yid-s”.
Nniɣ-as“Ayen ara d-iniɣ merra nniɣ-t-id, tura uqmet-iyi-d
aɣerda, nekk ẓriɣ iman-iw ad mmteɣ, aha ɣiwel uqem-it-id, ma yella
ddreɣ ɣas temmut tnefsit-iw, bɣiɣ s lferḥ, d ayen iɣef ttnadiɣ”. Dɣa
wehmen irkell deg wayen i d-nniɣ!
Nnan-iyi-d“Ayɣef i tebɣiḍ ad tenɣeḍ tinefsit-ik, u tferḥeḍ?!”
Nniɣ-asen“I wakken ur d-ttarweɣ ara tlata niɣ rebɛa warraw-iw ara
yuɣalen d aklan d“les esclaves”i kunwi akken ad txedmem deg-sen
rray-nwen akken i t-txedmem deg-i”.
- 69 -
Tudert-iw di tegrawla
Dɣa rniɣ nniɣ-asen i iǧadarmiyen “Ma tellam d irgazen
fket-iyi-d yiwen ilizeqq (arafal) n rrṣaṣ akken ad mmteɣ ad thennim
deg-i, u ad henniɣ seg-wen”.
Yenṭeq-d yiwen seg-sen yenna-yi-d “Nekkni ur nelli ara d iqettalen
am kunwi!»
Dɣa wexxren fell-i mebɛid la heddren, ḥaren deg wayen i dnniɣ, yuɣal-d ɣur-i yiwen yenna-yi-d“Ad temmteḍ ssya ɣer rebɛa niɣ
xemsa iseggasen, ad naf isem-ik a d-iban sufella n teplakt deg
ubulvar”.
Yefreḥ wul-iw, yennecraḥ lxaṭer-iw mi d iyi-d-yenna awal-agi,
maca, ur bɣiɣ ara a d-iban wezmumeg n lferḥ deg wudem-iw.
Awal i d iyi-d-yenna a d-yegri yisem-iw yura ɣef teplakt n
wezniq, tigezza-ines fehmen belli Lezzayer ad tawi tilelli-ines, ma d
nekk deffir n lmut-iw ad yettwarfed yisem-iw si nnig iqerra n
yimdanen ara yuqmen isem i wezniq s yisem-iw deg walbeḍ n
temdinin di tmurt-iw akken isemman di Tunes azniq s yisem n
Yugurten.
Uɣalen iǧadarmiyen s asusten (lbeḥt), mazal uysen la d-ttalsen
isteqsiyen-nsen snat, tlata, rebɛa, xemsa tikkwal, awal-iw yezga
yemsawa, qqimeɣ ɣur lɛeṣker azal n 15 wussan.
Yiwen wass ɣef lɛecra n ṣṣbeḥ, yiwen ṣṣarǧan yessufeɣ-iyi-d
si texxamt, yewwi-yi ɣer yiwen wemkan, isennd-iyi ɣer lḥiḍ yebnan
s weẓru, lḥiḍ-nni yeččur d tiyitwin n rrṣaṣ, iruḥ ɣer lebɛid yeṭṭef la
miṭrayat, la d-yettmuqul ɣur-i, iwehha-d azabuq s idmaren-iw,
yenna-yi-d“D kečč i tt-yebɣan i yiman-ik, d lfalṭa-inek imi
teggummaḍ a d-thedreḍ!”Nniɣ-as“Atan hedreɣ aṭas!” Yenna-d “D
cwiṭ kan, mačči aṭas”.
Nekk yuɣ lḥal zemreɣ ad beddeɣ,u ad lḥuɣ, u a dhedreɣ,leǧruḥ-iw ulin-ten ixeffuren, acuffu la ineqqes deg wudemiw, ma d tebrek n tyitwin la tettuɣal d tazegzawt,yella wanda
tettuɣul d tawraɣt,walaɣ udem-iw di lemri.
Ṣṣarǧan imiren iruḥ yeǧǧa-yi deg wemraḥ weḥd-i, yessufeɣ-d
aqjun annect ugenduz, d awraɣ uḥelqum-ines, deg wallen-is yesɛa
- 70 -
Tudert-iw di tegrawla
tidewwirin d tiwraɣin amzun d nnwader. Yenna-yas i
weqjun“Zḍem fell-as!!»
Aqjun iruḥ-d la yettazzal ineggez-d ɣef yedmaren-iw,yebɣa ad
iyi-yeṭṭef si tyersi, nekk ṭṭfeɣ-t si temgerṭ-is s sin ifassen, yeɣleb-iyi
di lǧehd, yeɣḍel-iyi ɣer tegnit yezga-d nnig yedmaren-iw,
yesxenzeqq merra leqmeǧǧa-w d wetriku n daxel, yexbec-iyi s
waccaren-is deg uɛebbuḍ d yedmaren, mi t-walaɣ ad iyiyenɣ,wwteɣ-t s anzaren s wummeẓ s kra sɛiɣ di lǧehd-iw, dɣa
yeḍleq-iyi la yeskeɛwiw,iruḥ-d ṣṣarǧan yesṭaxxer-it.
Iqjan-nsen ssḥefḍen-ten i wakken ad ɣeẓẓen imdanen ger
iḍarren niɣ si temgerṭ, mi yewwi aqjun-is yesṭaxxer-it fell-i, yennayi-d “Kečč d Ṭarzan, tessneḍ ad tennaɣeḍ kečč d waxxuten
(lḥiwan)!»
Dɣa ikettef-iyi ifassen-iw ɣer deffir s ukawečču, iruḥ. Mi dyuɣal yewwi-d yid-s sin yeqjan-nniḍen, yesserki-ten-id deg-i, ṭṭfeniyi seg igeltyam ifassen-iw sxenẓqen-iyi merra, ɣaẓẓan-iyi ger
iḍarren-iw, si taɣmiwin, seg iberḍiyen, ur ǧǧin amḍiq si tfekka-w,
acḥal iseggasen d wamek ttwakksent ccwami n wuglan-nsen si
tɛebbuṭ-iw yakk d ger iḍarren-iw.
Ǧǧan-iyi yeqjan-nni tafekka-w d taɛeryant, aserwal yakk
yexxenzeq, la xebbḍeɣ kkateɣ s iḍarren-iw, d acu ara yi-iqidden, d
acu ara yi-isellken?
Iruḥ-d ṣṣarǧan yeḥbes-iten, yenna-d “mazal isuyas (les
scènes)-nniḍen a d-uɣalen ɣur-k”!
Mi d-kkreɣ si tegnit,ssusfeɣ ṣṣarǧan s udem-is, nniɣ-as“Neɣiyi”s reffu iɛeddan tilas,yewwet-iyi-d s yiwet lbunya ɣer lqaɛa
umeẓẓuɣ,xcawteɣ ɣliɣ yebded ɣer tama-w alammi d-ukiɣ yerna-yi
tiyita s uqeddam ɣer ṭṭabeq, yenna-yi-d “ La ssemḥissifeɣ ilmend n
lamer i yi-d-fkan akken ur k-kkateɣ ara,maca,isali-inek a t-id-awin
ineggura!»
Unfen-iyi sin wussan di texxamt ur d iyi-wwiten ara,d acu kan
la yi-d-ssawalen s asusten (lbeḥt), awal-iw yezga d yiwen, ur
yemgerrad. Mi ɛeddan wussan-nni usan-d lɛeṣker n “la légion” ɣur
iǧadarmiyen ssekren ẓẓga d leɛyaḍ la d asen-qqaren fket-aɣ-d
- 71 -
Tudert-iw di tegrawla
ameḥbus i d-neṭṭef, d nekkni ara t-yawin, ma d iǧadarmiyen
ggumman. Yella yiwen uǧadarmi d aɛrab di tlemmast iǧadarmiyen,
yal tikkelt ara sɛeddiɣ asusten, ad asen-iniɣ i iǧadarmiyen Irumyen
“Ur heddreɣ ara zdat Benqeddur aǧadarmi, ugadeɣ ad yessiweḍ
lexbar-iw i lfellaga, a d-asen ɣer dagi ad msenɣen yid-wen, imiren
ad iyi-awin ad iyi-nɣen”.
Nekk deg yiman-iw akken ad kkseɣ sser u ad sseɣliɣ s leqder
n Wezzayri i ixeddmen d aǧadarmi ɣur Fransa, qqareɣ-d u zgiɣ di
lhedra-w belli yakk inselmen ixeddmen ɣur Fransa d lɛeṣker niɣ d
ibulisen niɣ d iǧadarmiyen, ɣur-sen yakk lexyuḍ nutni d ifellagen,
xeddmen yid-sen, ɣas nutni di tlemmast n ddula Tafransawit, nekk
i wakken a ten-cewwleɣ, u ad asen-uqmeɣ ssusa deg wulawen-nsen.
Di tṣebḥit-nni ideg yeḍra leɛyaḍ ger iǧadarmiyen yakk d “la
légion” i yebɣan ad iyi-awin, nekk ɛeqleɣ yewweḍ-d wass-iw
aneggaru ma wwin-iyi, iǧadarmiyen gar-asen la heddren, kra la dyeqqar a t-nefk i “la légion”, kra la d-yeqqar ala, d nekkni ara tifaken.
Imiren kan kksen-d lmiṭrayat-nsen s zzɛaf beddlen iṣarjurennsent, la sṭerḍiqen leslaḥ-nsen s lǧehd, zeḥlen yakk, ssufɣen-iyi di
ṭṭumubil i wumi kksen tiwwura, nutni di rebɛa, nekk di tlemmast,
wwin yid-sen yiwen ukaram (adusi) annect-ila-t, deg-s tijellabin n
tebratin ilesqen s ccmeɛ azeggaɣ, la heddren gar-asen, yiwen la dyeqqar“A t-nhenni si leɛtab n tyita, bezzaf fell-as!» Wayeḍ la d
asen-yeqqar “Ur yewwiḍ ara 21 sna, mazal-it meẓẓiy, di lqanun ad
as-nanef, u a t-nefk i ccreɛ n lɛeṣker”. Wayeḍ la d asen-yeqqar “D
wagi i d ass-ines aneggaru ad ireyyeḥ seg-neɣ”.
Ṭṭumubil tebda tikli yes-neɣ, amḍiq i wuɣur ara d-awḍen ad
as-inin “dagi”, wiyaḍ a s-inin “ala, mazal”.
Nekk uyseɣ tudert, ẓriɣ la ttextirin amḍiq ideg ara yi-nɣen
alammi ḥulfaɣ qrib a d-nekcem ɣer Belɛebbas.Rran yes-i ɣer tama
iǧadarmiyen sskecmen-iyi, mi d iyi-iwala ccaf-nsen kra i lsiɣ icerreg,
sxenzaqen-t yeqjan, yenna-yasen“Ur tezmirem ara a t-tawim di
liḥala-yagi, fket-as ayen ara yels”.
- 72 -
Tudert-iw di tegrawla
Sskecmen-iyi ɣer ssilun, fkan-iyi-d aserwal yakk d leqmeǧǧa n
iǧadarmiyen d iqdimen, nnan-iyi-d “les-iten”. Dɣa lsiɣ-ten, baneɣ-d
amzun d aɛṣekriw, yusa-d ccaf iǧadarmiyen iwala-yi yenna-yasen
“Tura awit-t “.
Ssufɣen-iyi-d, sskecmen-iyi ɣer ṭṭumubil, nnan-iyi-d “Fransa
ɣur-s talsa, tura tbaneḍ d aserdas n tlelli n (A.L.N)”.
Gar-i d yiman-iw nniɣ-d“Bqa ɛla xir a tudert”! Mmektiɣ-d
yemma yakk d gma amecṭuḥ seṭṭac n sna, nekk di tmuɣli-w d abrid
ɣer lmut.Ṭṭumubil la tleḥḥu yes-i di temdint n Belɛebbas,alammi
walaɣ Seqqal Cɛib yakk d Bilem Lɣawti iwala-yi-d mlalent
wallen,sserseɣ allen-iw zdat-i am wakken ur t-walaɣ ara,ɛeqleɣ gar-i
d yiman-iw a d-iḥekker tamuɣli imiren sserseɣ iɣil-iw ayeffus sufella
n yiɣil-iw azelmaḍ amzun la kemmzeɣ,wexxreɣ-t s leḥder akken ad
yefhem ur d-nniɣ ula d kra ɣef wayen yerzan lfida n
Belɛebbas.Ṭṭumubil iǧadarmiyen la tleḥḥu yes-neɣ s leḥder alammi
ḥebsen yes-i zdat n lḥebs walaɣ-d si ṭṭumubil tira “Lḥebs
aɣerman”,nnan-iyi-d iǧadarmiyen “Ers-d”!
Rseɣ-d yuqem-iyi ssnesla deg ufus,yeṭṭef-iyi yessekcem-iyi ɣer
lḥebs, tebɛen-iyi-d iǧadarmiyen-nniḍen lḥan yes-i deg ukulwar
alammi walaɣ taplakt si nnig tewwurt“ lqaḍi ususten” imiren ɛeqleɣ
selkeɣ-d si lmut.Yessekcem-iyi uǧadarmi ɣer lǧuǧ yefka-yas akaramnni ilesqen s ccmeɛ azeggaɣ,yeṭṭef-it lǧuǧ, yesɣel-iyi-d s
akursi,yenna-yi-d“Qqim!» Qqimeɣ, ma d aǧadarmi yeffeɣ ɣer berra.
Lǧuǧ mi yeṭṭef akaram imuqel-it, yesteqsa-yi-d “Isem-is babak? Yemma-k? Atmaten-ik? Anda tluleḍ? Acḥal di leɛmer-ik? D acu
txeddmeḍ? Ma yella baba-k niɣ yemmut? I yemma-k ma tella? Ma
tessneḍ Tafransist? Nniɣ-as:“Fehhmeɣ cwiṭ”. Ttarraɣ-as-d kan cwiṭ
cwiṭ.
- Ma ad thedreḍ yid-i s Tefransist?
- Ur ssineɣ ara, ttif-iyi ad hedreɣ s Teqbaylit niɣ s Taɛrabt.
Yella dinna usuqal (weṭreǧman) s taɛrabt, mi yessuli lqaḍi
ccɣel-is,ssawlen-as i yiwen uǧadarmi, maca, mačči d winna akken i
yi-d-yewwin, yefka-yas tawerqet s afus, aǧadarmi-nni iban d argaz
- 73 -
Tudert-iw di tegrawla
ameqqran, cabent tewwura uqerruy-is, tecbeḥ mliḥ ṣṣifa-s, zeddig,
yelsa mliḥ, kullci deg-s yettmeclawa, yeḥdeq mliḥ, yezwar zdat-i,
yenna-yi-d s taɛrabt lfuṣḥa “Itbeɛni(ḍfer-iyi-d)!»
Lḥiɣ deffir-s azal n ɛecrin lmitrat, nekcem ɣer tejnant
meẓẓiyet, ssyenna nekcem di tewwurt-nniḍen, ifṣilen yakk d
iberkanen, yemmuger-iyi-d yiwen wemɣar d imsibrek, lqedd-is
yekna, udem-is yekmec,ad tiniḍ d iddew, tamuɣli-ines d anexẓur
uɛkif yessagaden,mi d iyi-yessaweḍ ɣur-s uǧadarmi, yenna-yas s
tefransist “ Atan ǧǧiɣ-ak-t”!Yefka-yas tawerqet n lqaḍi, anezzarfu
ususten. Dɣa win i yi-d-yewwin iruḥ yeǧǧa-yi.
Imuqel-d ɣur-i wemɣar-nni s tmuɣli yessagaden, s
wesxenfer,d udem n ǧahhennama, yenna-yi-d “Kkes leḥwayeǧ-ik!”
Gar-i d yiman-iw la d-qqareɣ“D acu yebɣa a t-yexdem yes-i
ufuḥan-agi, mi ara kkseɣ leḥwayeǧ-iw”?
Yenna-d “Ɣiwel”!
Yewwet-iyi-d s uɛekkaz n nnḥas ɣer tayet, bdiɣ la tekkseɣ
leqmeǧǧa, yenna-d “Aserwal daɣen”!
Kkseɣ aserwal, yenna-yi-d“Dewwer”! Dɣa dewwreɣ, yenna-yi-d:
“Knu”! Dɣa kniɣ, netta si deffir-i, yenna-yi-d: “Freq iḍarren-ik! «
Dɣa ferqeɣ iḍarren-iw, imuqel ziɣemma ma ur ffireɣ ara lmus niɣ
“la lame” ger iḍarren-iw. Yuɣal yenna-yi-d: “Les leḥwayeǧ-ik!” Lsiɣ
leḥwayeǧ-iw, yenna-d :“Tbeɛ-iyi-d!”
Tebɛeɣ-t,yeldi tawwurt-nniḍen yessekcem-iyi s afrag uṭṭun
“7” , mi kecmeɣ ufiɣ-n deg-s azal n 30 imeḥbas, usan-d ɣur-i
nnḍen-iyi-d si yal tama, la d iyi-steqsayen: “ Ayɣef i k-id-wwin?
Nniɣ-asen“D amjahed. Ṭṭfen-iyi-d seg wedrar n Rrfafsa”.
Nutni yarkell d imkerḍen, la yi-d-qqaren “Ihi kečč d amjahed”?!
Atan yuɣal-d wemɣer-nni ucmit yessawel-iyi-d“Ay! Ay afellag
(iwehha-yi-d s ufus-is “yya”)!
Ruḥeɣ ɣur-s yefka-yi-d akarṭun yura deg-s yisem-iw yakk d
wuṭṭun “700”, d tgamilt yakk d tejɣelt.
Amecwar akka yewwet nnaqus, wwin-aɣ-d abidun n leɛdes
refden-t-id imeḥbas yakk d yesni n weɣrum, settfen iman-nsen
imeḥbas wa deffir wa, yal yiwen s tgamilt deg ufus-is, “Abrifu” la
- 74 -
Tudert-iw di tegrawla
iferrq aɣrum,la d-yettak lmerqa i yal yiwen la s-d-yesmir ɣer tgamiltis.Yal yiwen yeṭṭef amkan-is, yessers tagamilt-is zdat-s la itett
imekli-s. Lḥeqq a t-id-iniɣ, la ur aɣ-ǧǧin ara i laẓ, učči nerwa-t,
ttbeddilen učči, tikkwal d lḥemmeṣ, tikkwal d leɛdes, ibawen,
ǧelban, lbaṭaṭa, llubya, rruẓ, ccerba, deg wass n lḥedd d seksu s
ubuzelluf n wezger. Acucef tikkelt i ddurt, afrag yakk d texxamt
uṭṭun “7” ala nekk i yellan din di lḥebs n Belɛebbas d amezwaru
seg imeḥbas n tsertit, wiyaḍ yakk d imkerḍen.
Lxedma ssexdamen-aɣ: Awri (lḥelfa), aneksu imurar,
aseɣwen, tizukar, nxeddem isnan, igertyal, tiqfacin i weẓmi
uzemmur yakk d weẓmi n tẓurin n ccrab...
Ḥefḍeɣ igan uxeddim am imeḥbas yarkell, tura umneɣ
timenɣiwet ulac, ma d lḥebs bniɣ fell-as acku umneɣ yiwen wass a
d-taweḍ tlelli, ad ffɣeɣ.Iɛessasen n lḥebs s umata weṣṣan “Abrifu”
akken ad iyi-yewwet maca, mi iwala udem-iw merra d aberkan, d
azegzaw yeččur d ixeffuren d ccwami n tyitwin, “Abrifu” ur d iyiyewwit ara.
“Abrifu” d acu-t? – D ameḥbus am nekkni, d imekreḍ,
uqmen-t d ccaf imeḥbas, ttextirin win iǧehden, d win izemren ad
yernu yakk imeḥbas, ttxelliṣen-t, ttaken-as ddexxan akken a senyesselḥu ixeddim n wewri, akken ad yewwet wid yessexṣaren
ixeddim niɣ wid yettgammin ad xedmen.
Abrifu-nni d afuḥan, llan dinna tlata yelmeẓyen, yerra-ten d
tulawin-ines, leḥḥun am tulawin, s uselwiweḍ n tqeṣrayin-nsen,
heddren
s
terqeq
n
taɣect
am
tulawin,iga-yasen
ismawen“Racida”,“Xirika”, “Ɛwica” win i wumi yessawel a dyekker a d-yettazzal ɣur-s amzun d taqcict!..
Yella dinna yiwen ufuḥan isem-is “Yesɛed Belɛebbas”qqarenas“Jardin public” , ssawalen-as yakk“Jardin public”netta yettɣaḍ-it
lḥal, yeqqar-asen “ Rebbi iga-yi isem “Belɛebbas”acuɣef ad iyiterrem d “lejnan n baylek”?!
Sskecmen-t-id ɣer lḥebs acku yenɣa aqcic di“Jardin
public”Belɛebbas-agi d ṭṭaleb yeḥfeḍ settin ḥizeb, yella yettmeddiḥ
di Ṭṭeḥṭaḥa yuɣal yeznuzuy“la loterie”yesɛa tabessekliṭ yettawi yid-s
- 75 -
Tudert-iw di tegrawla
tagrabt n “la loterie” yettuqim deg-s leḥlawat, mi iwala arrac
imecṭuḥen yettak-asen leḥlawat, netta yettdewwir di temdint, win i
wumi yefka tiḥlawatin tlata niɣ rebɛa tikkwal,mi yesnam albeɛḍ n
warrac ad as-yini yya-d a k-ssrekbeɣ ɣef tbessekliṭ zdat-i a k-awiɣ ad
tḥewwseḍ cwiṭ.
Aqcic ad yeddu yid-s, netta a t-yessufeɣ, a t-yawi s albeɛḍ n
lexlawi anda ulaḥedd lɣaci, dinna a t-yali! Sakin a t-id-yerr ɣer
temdint, a t-yessers anda ur t-yettwali yiwen. Afuḥan-agi
“Belɛebbas”d tagi i d lxedma-s, iḥemmel arrac imecṭuḥen, ur dyessebdad ara yakk ɣef tulawin! Aṭas n warrac imeẓyanen i wumi
yesseḥfeḍ ṭṭbiɛa-yagi, ṭṭfen-t ibulisiyen n Fransa, qarren-d fell-as
warrac ɣef wayen i sen-yexdem, sskecmen-t ɣer lḥebs, ibuṣa rebɛa
tikkwal ɣef“tiṭ n weqjun (ajeḥniḍ)” ɣef lxedma-yagi icemten!
Yiwen wass ufan yiwen weqcic d aberkan, d akli, settesnin di
leɛmer-is, nɣan-t di “Jardin public”ufan aqcic meskin icerreg si
deffir, yeččur d idim, kemmlen nɣan-t s wesmurḍes, ɣummen-t s
tciṭwin n ttjur, ibulisiyen ṭṭfen tirkaḍ usebbaḍ, Belɛebbas-agi d
awezlan annect n ṭṭaẓẓelt, iḍarren-is d imecṭuḥen, dɣa faqen
ibulisiyen belli d Belɛebbas i yenɣan aqcic-agi.Imi ufan leɛfes
usebbaḍ kif kif.
Ṭṭfen-d Belɛebbas imi yesɛa yakan lǧuǧmat ɣef waya, wwin-t
fkan-as amxix, iqarr-d s wayen yexdem, yemla-d ansi i yewwi aqcic,
amek i t-yecrem, sakin yesmurḍes-it, iɣumm-it s tciṭwin, wwin-t
ibulisiyen alammi d amkan yemla-yasen-d amek d as-yexdem.
Wwin-t-id ɣer lḥebs ɣef tmenɣiwt n weqcic, lexbar-is wwin-tid iɛessasen n lḥebs, d nutni i d as-yessawalen “Jardin public”.
“Jardin public”-agi, Belɛebbas afuḥan yenna-yas Webrifu
“ayen i txedmeḍ i warrac ad ak-txedmeɣ, ad rreɣ seg-k ttar”.
Abrifu mkull iḍ ad as-yessiwel i “Jardin public” a t-yerkeb, ad
yexdem deg-s lmenker, d netta i d as-d-yettwin tulawin-ines:
“Racida”, “Xirika” yakk d “Ɛwica” a ten-yerkeb u ad aten-yefk i
“Jardin public” u ad as-yini “rwu aya “Jardin public”!
Imeḥbas yakk la d as-qqaren “Lemmer d nekk i d anezzarfu
ad ak-gezmeɣ aqerru! Ma d yiwen Weṣbenyuli, d aɛessas n lḥebs,
- 76 -
Tudert-iw di tegrawla
yenna-yas “Lemmer ad uɣaleɣ d anezzarfu, ad ak-gezmeɣ acellul-ik,
ad ak-kkseɣ acrur-ik akken ad tetthenniḍ u ad henniɣ seg-k warrac
imecṭuḥen a mmi-s n leḥram!»
Afuḥan-agi “Jardin public” acḥal d tikkelt i t-ṭṭfen di ssilul n
wewri netta d “Racida” niɣ “Xirika”niɣ“Ɛwica” yakkat-asen tiṭ n
weqjun, nutni ɣur-sen d ayen yelhan.
Yiwen wass wwin-d ɣer lḥebs ɣef tukerḍa yiwen weqcic d akli
aberkan, meẓẓiy, di leɛmer-is 16 n sna,d aɣezfan annect n sellum,
ala iɣsan i d-yegran deg-s, yejjex,yeḍɛef,ala aglim iɣumm iɣsan acku
ɣezzif aṭas, yettban-d amzun d argaz, uqmen-t ger yergazen di
texxamt uṭṭun “7”, uqmen-as amkan ɣur tama n“Jardin public
(Ɛebbas)”.
Deg yiḍ “Jardin public” yekker-d ɣur-s,la d as-ifessi tiqeffalin
userwal,yebɣa ad as-yewwet tiṭ n weqjun, ifaq yes-s wakli-nni
aberkan, yewwet-it, yefka-yas lbunyat d wummaẓen ɣer wudem
alammi t-yerra d azegzaw,icuff wudem-is.
“Jardin public”Ur yerri tiyita ɣef yiman-is, ṣṣbeḥ mi d-yuli
wass ufan-t-id yebzeg wudem-is, zegzawit wallen-is, nnan-as
imeḥbas “D acu yeḍran yid-k”?
“Jardin public” yenna-yasen “ Kkreɣ-d deg yiḍ akken ad lliɣ
ṭṭaq, yeḥma fell-i lḥal aṭas, iɛekkel ṭṭaq yeggumma a d-yeldi, mi t-idjebdeɣ s lǧehd-iw yewwet-iyi-d ucebbak s udem”.
Yenṭeq-d wakli-nni aɣezfan, yenna-d“Ala, ala, la yeskiddib! Yekkerd ɣur-i deg yiḍ, faqeɣ yes-s fkiɣ-as amxix, lexnez ben lexnez”!
Kra yellan din n imeḥbas fellqen s teḍsa, yenna-yas yiwen
“Ayen ur truḥeḍ ara ɣur “Racida”, niɣ“Xirika”niɣ“Ɛwica”?! Nutni
ḥemmlen annect-a u d ayen iɣef ttnadin.
“Jardin public”yenna-yasen“Ala,d wagi i d iyi-iɛeǧben”, acku
d aberkan, yerna d aɣezfan,yif wigi i la d-teqqarem!.. Nnan-as
“Ayɣef yif wigi?»
Yenna-yasen“D aberkan sufella, d azeggaɣ si sdaxel.
- 77 -
Tudert-iw di tegrawla
Kra yellan dinna la yettexbibiḍ si teḍsa, alammi ula d nekkini
fellqeɣ, la ttrunt wallen-iw, nniɣ-asen “Jardin public”yuɣal d ṭṭbib
ijerreb yessen win i wumi qerben iqaqqaḥen-is d win i wumi
beɛden!
Ɛeddan xemsin iseggasen seg wasmi sliɣ i lhedra-yagi,
alamma d ass-a mi ara tt-id-mmektiɣ ad ṭṭreḍqeɣ d taḍsa, mi ara yid-inin warraw-iw “ayɣef la tettaḍsaḍ?» Ad asen-iniɣ“Tusa-yi-d
teḍsa!» Acku d ayen ur nettwahdar!
Kra yellan di texxamt uṭṭun”7” ala mmi-s n leḥram ɣer gmas, ala imakaren yakk d ccwaṭen, ulaḥedd din imeḥbas isertiyen.
Yiwen wass ṭṭfen-d yiwen seg wedrar yella izellu imdanen, mi
wwin axabit ad as-t-fken a t-yezlu, alammi argaz-agi yemxell di
leɛqel-is,seg wemxix i d as-fkan alammi i sdegdgen iɣsan-is.Mi t-idsskecmen ɣer wefrag yakk d tzeqqa uṭṭun “7” abrifu yuqem-as
amḍiq n tguni ɣer tama-w,yenna-yi-d “wagi d afellag am kečč.Atan
ad yeṭṭes ɣer tama-k,ad tqeṣṣrem u ad temwanasem kečč yids”.Argaz-nni d aɣezfan,d ahrawan,d awraɣ,qquren iɣesmarenis,yejjex wudem-is,allen-is dexment ɣer daxel,berrɛent,ma twalaḍ-t
ad teccirweḍ!
Yeṭṭes ɣer tama-w alammi d zzuǧ n ṣṣbeḥ, yuki-d la yeshetrif,
yettlejlij s leɛyaḍ, la yeqqar “Zlu! Zlu! Zlu…!!” Mi d as-sliɣ ukiɣ-d,
yettwaḥweṣ wul-iw, la iḥebbek, d acu-t lmuṣiba-yagi? Yessaki-d
merra wid yeṭṭsen!
Deg yiḍ wis-sin, daɣen la yettɛeggiḍ “Zlu! Zlu! Zlu!” Yeṭṭef si
temgerṭ win yeṭṭsen ɣer tama-s am win ara yeṭṭfen ikerri akken a tyezlu, winna yettwaṭṭfen yewwet-it s uṣerfiq yesserɣ-as amayeg-is d
wamek i d-yuɣal ɣer leɛqel-is! U lammer yesɛa ajenwi yalfi i tyezla,u mazal-it la yesreɣruɣ “Zlu! Zlu! Zlu..!”Yessers-d tirgigit d
lḥir d weḥbak d lxelɛa i kra yellan dinna!
Daɣen yiwen wass, wwin-d sin yimdanen d imakaren,llan
jemɛen-d idrimen sɣur imezdaɣ idewwaren,ɣur-sen llebsa taqdimt n
lɛeṣker n Marikan, la qqaren i yimdanen “Nekkni d imjuhad,
ɛiwnet-aɣ s yedrimen i wakken ad nessimɣer lǧib ara d-yeqḍun ayen
ḥwaǧen yemjuhad, i wudem n tlelli yakk d Rebbi”.
- 78 -
Tudert-iw di tegrawla
Wigi, yiwen isem-is “Lexder” yakk d umeddakel-is i wumi
qqaren “Saint Lucien” sin-agi ɣlin-d ger ifassen n lɛeṣker n Fransa
ttwaṭṭfen, mi ten-beḥten qarren-d belli la xeddmen i yiman-nsen, la
ttaččaren leǧyub-nsen.
Lɛeṣker d iǧadarmiyen ur xdimen ara deg-sen lmenker am
nekk, wwin-ten-id ɣer lḥebs anda lliɣ,di tzeqqa uṭṭun “7”, nekk la
ttmesxireɣ yes-sen,la ttbehdaleɣ-ten,tezzmeɣ-ten ɣef wayen
xeddmen,lemmer ten-neṭṭif yalfi i ten-nenɣa.Imeḥbas-nniḍen d
imkerḍen, yeɛǧeb-asen wayen xedmen “Saint Lucien” yakk d
Lexder, ɣer ɣur-sen d ẓẓwara yakk d tirrugza, d tiḥerci yakk d
tebɣest! Mi ɛeddan sin wagguren ffɣen si lḥebs “Racida” yakk d
“Xirika”, abrifu yerra sin-agi: Lexder yakk d “Saint Lucien” deg
wemḍiq n “Racida” yakk “Xirika” ixeddem-asen am nutni, yufaten d tulawin-nniḍen!
Llan imeḥbas yesɛan imawlan-nsen di Belɛebbas, ttawinasen-d iḍellaɛen n wučči, kra n win i wumi ara d-awin aḍellaɛ ad asyefk seg-s i webrifu, iɣmer n webrifu yeččur si yal ṣṣenf n wučči,
yerwa sɣur imeḥbas-nniḍen.
Abrifu ur itett ara ayen d-ttaken di lḥebs, ɣur-s lmakla yelhan,
tettɣimi ɣer ɣur-s alamma semmumet u a tt-iḍegger s abidun n
lewsex.
Yiwen wass yessawel-iyi-d lawan imekli, mi ruḥeɣ ɣur-s
yefka-yi-d kra n tuččit si tin yessager yakk d yiwet tfirest,nekk
ugiɣ,ggummaɣ ad ṭṭfeɣ tuččit-nni, acku yefka-tt-id akken i tt-yettak
i “Xirika”yakk d“Racida”,yeggull, yebda la d-yettḥellil akken ad
qqimeɣ ad ččeɣ yid-s, dɣa yesself-iyi i wudem-iw, ma d nekk
wwteɣ-as afus-is s wurfan wexxreɣ-t akin ɣef wudem-iw, yebɣa ad
iyi-yeḥseb am “Xirika” d wiyaḍ! Uɣaleɣ s amkan-iw qqimeɣ, yetbeɛiyi-d s amkan-iw, yenna-yi-d “Ayen i trewleḍ fell-i? Nekk nwiɣ
amzun d gma, qudreɣ-k imi d amjahed, keččini tenwiḍ nneqs d
wayen n dir! Ax, ṭṭef tuččit i d ak-n-fkiɣ.
- 79 -
Tudert-iw di tegrawla
“Ala, ur ttaṭṭafeɣ ara, nekkini mačči am wiyaḍ! Učči-yagi efk-it i
wiyaḍ.” Yenna-yi-d:
- Kečč d ameḥbus am wiyaḍ, ur ssemɣar ara iman-ik ɣef
wiyaḍ.
- Ẓriɣ d ameḥbus am wiyaḍ, maca, mačči d “Racida” yakk
d “Xirika” d wiyaḍ! Nekk mačči d imekreḍ, d ameḥbus n
tlelli d lḥuriyya.
- D acu-tt tlelli-yagi n ṭḥin! D kunwi ara yernun Fransa a
ccmayet?! Kečč d imekreḍ am “Saint Lucien” yakk d
Lexder, la txeddmeḍ ɣef lǧib-ik; kečč d amjahed n ṭṭeẓẓ..!
- D Rebbi i yeẓran, netta ɣur-s lexbar.
- Yenɛel ddin Rebbek!
Dɣa yerfed afus-is akken ad iyi-d-yewwet, wexxreɣ-as ɣer
deffir.Yenna-yi-d: “Cfu fell-as, a d-yaweḍ wass-ik, u ad iyi-teẓreḍ d
acu-yi nekkini?!”, “D amdan i telliḍ, mačči d Rebbi!» Dɣa iruḥ s
amkan-is.
- Ayagi ɛeddan fell-i sin wagguren,ccwami yakk d leǧruḥ
werɛad ḥlin, ula d tebrek yakk d tizegzewt n tyitwin deg
wudem-iw tuɣal d tawraɣt,iqaruren n tarkast n lemkaḥel
mazal-iten qnejbaren deg yixef-iw, ur ɣileɣ ara ad ḥluɣ seg
wayen xedmen deg-I “la légion” ula d ifenɣaren n yeqjan
mazal-iten di tɛebbuṭ-iw d iberḍiyen-iw, annect-a yakk ar
ɣur-k nekk mačči d amjahed, tḥesbeḍ-iyi kif kif am
Lexder yakk d “Saint Lucien”.!!
Di taggara yebɣa ad iyi-yewwet tiṭ n weqjun (aqerqur) akken
ad iyi-yerr ɣef wudem, d tameṭṭut am widak yakk iɣef iɛedda!
Nekk, gar-i d yiman-iw la ttxemmimeɣ s wacu ara t-wwteɣ,
tiyita n lmut! S ifassen-iw mačči d win i wumi zemreɣ.Seg wassen
yezlem-iyi tazlemt n weqjun axeddaɛ, mi t-walaɣ nekk ad sserseɣ
allen-iw zdat-i,ur bɣiɣ ara a d-zgent wallen-is deg wudem-iw!Ayen
swayes ara t-wwteɣ ulaḥedd, irgazen ara yi-iɛawnen deg-s ulac, acku
d ccmayet yakk,d imakaren am netta!
Yella yiwen urgaz netta d mmi-s ukren rebɛa wulli i yiwen
ufellaḥ, dɣa wwin-ten-id ɣer lḥebs, argaz-agi ɣas d amakar iḥemmel
- 80 -
Tudert-iw di tegrawla
imjuhad, ihedder yid-i, yeqqar-iyi-d “A ken-yenṣer Rebbi”!
Yettɣimi ar tama-w, d netta i yi-yessḥefḍen axeddim n wewri.
Ifallaḥen yakk d ixeddamen n tudrin d idewwaren d imdanen
yelhan, ur ttakren ara d imexḍa anda ara tafeḍ yiwen deg-sen d
imekreḍ, maca, d lexṣaṣ yakk d tiẓiwelt i ten-yettarran d imakaren.
Iban-iyi-d wudem n lxir deg urgaz-agi yakk d mmi-s, nwiɣ ad
iyi-ɛiwnen deg webrifu-yagi ccmata, hedreɣ d urgaz-agi akken ad
as-yini i mmi-s, u a d-yernu yid-s sin niɣ tlata yimdanen akken a tnewwet,d nekk ara yezwiren deg-s,ad asen-kkseɣ akukru yakk d
tigdi,mi ara iruḥ ad yessired udem-is, ad as-kkeɣ si deffir s ẓẓawra
ad as-ɣummeɣ aqerruy-is d yedmaren-is,a d-yelḥeq wemɣar-agi
yakk d mmi-s,yakk d sin niɣ tlata yimdanen-nniḍen a t-neɣḍel u ad
as-neɛfes ɣef uqerru,ad as-nketter tiyitwin d iqeddamen s aqerru,u
ad nneggez s ufella uɛebbuḍ-is alamma nenɣa-t!
Yefka-yi-d urgaz-agi awal ad as-yini i mmi-s akken a d-yextir
yid-s wiyaḍ seg wid yewwet webrifu-yagi, i wakken a d-rren ttarnsen seg-s, mmi-s n urgaz-agi yebda la yesselḥuy awal-iw i kra
imeḥbas, widak i iɣil ɣur-sen tirrugza, lewǧab-nsen d acu-t? Yal
yiwen deg-sen yenna-yas-d “Yexḍa-yi ccɣel-agi!
Ziɣemma imseɛraben ur sɛin ara tirrugza anda tella
tigdi,ḥacamma yeɣli wezger ara d-azzlen s ijenwiyen,d nekkni s
Imaziɣen i d ttelqim-nsen,ur ufiɣ ara deg-sen ula yiwen d argaz ara
d-yinin “aql-i wejdeɣ ad ɛefseɣ ajenwi”! u llan deg-sen widak
izemren ad as-fken amxix i webrifu-yagi,ṣeḥḥan am netta, ahat
ɣursen iɣil am netta niɣ axir?!
Ulaḥedd deg-sen win yesɛan tabɣest a t-iqazem,nekk weḥd-i
di liḥala-nni ideg lliɣ wezneɣ 52 kilu,ala aglim iɣumm iɣsan, s
tebɣest n wul zemreɣ ad ɛefseɣ ajenwi,ma yella s lǧehd yakk d yiɣil
n tfekka ẓriɣ iman-iw ur d as-zmireɣ ara akken a t-qazmeɣ.Azekkanni wwin-d sebɛa Irumyen d izdukliyen (communistes)widak yullen
tagrawla n Lezzayer,d tarbaɛt n “Justerabou”,widak i d-yewwin
leslaḥ sɣur“la légion”uɣen-t-id s yedrimen-nsen fkan-t i lǧebha,
rnan uran-asen “les tracts” s talmanit yakk d teglizit akken ad
ruḥen ad gaǧǧin ɣur lǧebha, u a ten-xellṣen xir n wakken ten-
- 81 -
Tudert-iw di tegrawla
tettxelliṣ Fransa, u ma yella win ijerḥen niɣ yuḍnen a t-sɛeddin ɣer
Lmerruk,učči-nsen ala lmecwi:izamaren yakk d ugacuc uɣelmi.
Lɛeṣker n “la légion” ɣef iɛebbaḍ-nsen znuzuyen ula d
tiyemmatin-nsen, mi slan s lmecwi d ugacuc ad teṭṭḍen ileddayennsen.
Sliɣ s kra n lɛeṣker n “la légion” rewlen ɣer lǧicc tteḥrir, ǧǧanten deg wexxam n yiwen ufellaḥ, nutni mi rewlen wwin yid-sen
leslaḥ, timeẓyanin yakk d limiṭrayat.
S lamer n lǧicc ur ten-ttamnen ara, heggan-asen lgacuc yakk d
lmecwi, sserwan-ten, daɣen heggan-asen iẓekwan, yal yiwen weḥds, deg yiḍ ssufɣen-ten yemjuhad yal yiwen weḥd-s, ad ddun yid-s
tlata yemjuhad, wwin leslaḥ-nsen yid-sen, deg webrid mkull yiwen
wwten-t s wezduz s aqerru yeɣli ɣef wudem,ger tmettant d tudert
qbel a d-yaki sɛeddan ajenwi ɣef ugerjum-is,ẓẓuɣren-t mi yemmut
gren-t s aẓekka yellan yewǧed, rran fell-as akal, ẓẓan s ufella imɣan
yakk d ttjur timeẓyanin i wakken aẓekka ur d-yettban ara.
Nɣan-ten akk, wwin-asen leslaḥ-nsen, acku imjuhad-nneɣ
ttagaden mmer ad ilin d imɣelliyin niɣ d ixbarǧiyen n lɛeṣker n
Faransa, ttif timenɣiwt-nsen xir ma qqimen ddren di tlemmast n
yemjuhad, ulaḥedd laman deg weɛṣekriw ucengu ma yusa-d ɣurneɣ.
Sebɛa yezdukliyen (les communistes) d Irumyen i d-wwin s
afrag n tzeqqa uṭṭun “7” ferḥeɣ yes-sen ufiɣ-ten d imwansen
ttmeslayeɣ ala yid-sen acku yiwen rray iɣef nettwaḥbes, yiwen
ucengu i nesɛa, nutni d isertiyen am nekk, ala yid-sen i
ttemsefhameɣ.
Deg yiwen yiḍ la heddren imeḥbas yakk d webrifu la d asqqaren “Ma yella rebḥen lfellaga ad nessufeɣ Irumyen d Wudayen
si tmurt-nneɣ ad nawi ayla-nsen, nutni ssaramen kan ayen ara awin
baṭel!
Neṭqeɣ nekk“Ma nerbeḥ nekkni di tegrawla ur nessufuɣ la d
Arumi,la d Uday yal yiwen ad yeqqim di rreẓq-is d wexxam-is, acku
d widak ixedmen am nekkni i uḥelli n tlelli n uɣref Azzayri,ɣur-sen
leqder d lḥerma d wezref i wakken ad kecmen di ddula am nutni
- 82 -
Tudert-iw di tegrawla
am nekkni, yal yiwen sanda t-tessaweḍ tussna yakk d tmusni-ines
ad yaweḍ, win yefkan idammen-ines ɣef Lezzayer ad yili d mmi-s n
Lezzayer,ur yezmir yiwen a t-yenker niɣ a t-yeḥqer”. Yenṭeq-d
webrifu, yenna-d “Beṣṣeḥ nutni d lkeffar nekkni d inselmen?!”
- Yal yiwen s ddin-is. Rebbi yenna-d- “Ṣebḥan win
yessemgarraden isɣanen (ledyan)! Ula d ddin n Wudayen yakk d
Irumyen d azref sɣur Rebbi yemmussen (yesteɛref) yes-sen
leqren lɛaḍim d imawlan n wedlis ( taktab). Leqran yenna-d
“Ur ttemǧadalet ara d imawlan n wedlis ala s wayen yelhan”.
Sbaneɣ-d ma yella d nekkni d inselmen yal yiwen s ddin-is, d
sidi Rebbi i d-ixelqen aṭas n ledyan, d Inselmen niɣ d Udayen niɣ d
Irumyen d lmumnin yakk.
Yenna-d webrifu “Iban lḥal kečč d amellal, d Aqbayli (d Azwawi)
mmi-s n Rruman, temsefhameḍ d imellalen i k-yecban, atan
tettɣimiḍ ala yid-sen, nekkni ger wallen-ik mačči d irgazen”!
Ayen i la heddreɣ nekk d webrifu yakk d wid yellan yid-s kra
seg Irumyen ur t-fhimen ara, llan gar-asen sin yessnen taɛrabt,la d
asen-ssefhamen i wiyaḍ d acu la heddreɣ i webrifu yak d imeḥbas
yellan dinna, d acu la yi-d-yeqqar webrifu, d acu la s-ttarraɣ.
Abrifu la yi-d-yeqqar“Mazal a d-yas wass-ik,a k-nxelleṣ ɣef
yiles-ik”!
Icuba-yi Rebbi yewweḍ-it lexbar n wayen i nniɣ i ufellaḥ yakk
d mmi-s, belli nettɛewwel a s-nefk tiyita n lmut. Azekka-nni mi
neswa lqahwa deg wefrag, usan-d ɣur-i nnan-iyi-d Irumyen“Nefreḥ
s wayen d-thedreḍ iḍelli, kunwi d tidet d irgazen, d imawlan n
tsertit d wezref, tessnem amek ara tebnum Lezzayer tatrart s
warraw-is yarkell, s lewfeq gar-asen, Udayen, Irumyen, Inselmen.
D tagi i d tugdut.
F.L.N yakk d uɣref Azayyri yeẓra d acu d-yewwi lḥal, d
tadukli ger warraw-is, nessaram ad ilin waṭas isertiyen, imeɣnasen
am kečč, ayen d-tenniḍ igerrez”.
- 83 -
Tudert-iw di tegrawla
Irumyen-agi yellan di lḥebs mačči d ilmeẓyen, ger 40 d 60
sna, ur d asen-nniɣ ara ayen i bɣiɣ a t-xedmeɣ i webrifu, yerna nutni
d ijdiden, ussan-nni kan i ten-id-wwin ɣer lḥebs.
Abrifu yuɣal la yi-d-yettaf ssebbat,acḥal d tikkelt i d-yessɣel
ɣur-i s ufus-is,yebɣa ad iyi-yewwet s ubeqqa.Ass-nni cfiɣ di
ccetwa,uqmen-aɣ imejmer“Chauffage”, wwin-aɣ-d isɣarens i
nessaɣay i useḥmu n texxamt,deg wass-nniḍen di ṣṣbeḥ yesɣel-d
ɣur-i akken ad iyi-yewwet s userfiq,nniɣ yessefk ad wwteɣ ɣef
yiman-iw,mačči d imseɛreb i yettwawaten s iserfiqen d wummaẓen
d iqeddamen, u ad yessusem ur yettarra tiyita ɣef yiman-is!
Beddeɣ heggaɣ iman-iw mmar a yi-d-yewwet s rrkel s udem
akken yekkat wiyaḍ, heggaɣ iman-iw, beddeɣ dɣa yenna-yi-d“Tɣileḍ
iman-ik d arwigez”!
Dɣa nebda-tt s lbunya,ur yessin ara ad yewwet,maca,yeǧhed
aṭas, ma d nekk ḍeɛfeɣ yal mi ara s-fkeɣ rebɛa niɣ xemsa lbunyat a
t-ḥazeɣ,maca,amzun la t-kkateɣ s wuffal,yeggumma ad yeɣli niɣ ad
imal!
Ma d netta mi ara yi-d-iḥaz s yiwet tyita amzun d tafḍist s
wayes i yi-d-yewwet, reggleɣ-as ur t-ttaǧǧaɣ ara ad iyi-d-yeṭṭef,
yettawi-yi-d, ttawiɣ-t-id di tzeqqa alammi ɛyiɣ d tikli ad ɣliɣ, yekkerd yiwen Urumi yewwi-t nnif fell-i, yefra-yaɣ, yessukes-iyi seg ufusis. Abrifu iruḥ s amkan-is, imuqel udem-is di lemri, isumm tuɣmasis, walaɣ yessusef-d cwiṭ idammen, ireyyeḥ cwiṭ dɣa yekker-d yuɣald ɣur-i, nekk ẓriɣ-t d aɣeddar, ttwaliɣ-t amek yekkat wiyaḍ, kkreɣ
seg wemkan-iw heggaɣ iman-iw, yewweḍ-d zdat-i yenna-yi-d
“Tirrugza-nni-inek ad ak-tt-sseččeɣ tura!»
Nebda daɣen amennuɣ s lbunyat, ma yeṭṭef-iyi ad iyi-yerẓ,
tikkelt-agi yewwet-iyi-d s lbunya iḥuza-yi teṭṭerḍeq timmi-w d
idammen, la ttazzalen ɣef wudem-iw d yedmaren-iw alammi
leqmeǧǧ-nni i d iyi-fkan iǧadarmiyen tuɣal yakk d tazeggaɣt seg
yidim! Ḥulfaɣ i yiman-iw qrib ad ɣliɣ, la ttmaleɣ, yekker-d Uruminniḍen, idegger-it anaqal yeɣli, dɣa kkren-d wiyaḍ, zzin-as ṭṭfen-t
netta la yettneggiz la yettɛeggiḍ “ḍelqet-iyi fell-as, ad sweɣ
idammen-is, Wezwawi aqjun”!
- 84 -
Tudert-iw di tegrawla
Yuɣal s amkan-is imuqel iman-is di cwiṭ n lemri, yufa
yeṭṭerḍeq ucenfir-is d cwiṭ idammen, dɣa argaz yuɣal amzun d ilef
amejruḥ, yekker iruḥ ɣer Irumyen,yenna-yasen“Win ara d-yasen ad
yefru a t-yessukes seg ufus-iw ad as-kkseɣ aserwal,!
Yuɣal-d ɣur-i,ɣawleɣ kkreɣ,yuɣ lḥa reyyḥeɣ cwiṭ, yebbens
nnefs d weḥbak i d iyi-yeṭṭfen, nɛawed nuɣal s amennuɣ,nleḥḥu
nettuɣal, abrid-a d sidi Rebbi i d as-tt-id-yewwin, yeɛfes ɣef yiwen
yileɣ yennḍen azal n snat turdas di teɣzi-s,yeɛfes fell-as yebren
yileɣ-nni ddaw uḍar-is, yuccag iruḥ d tinegnit yewwet-it-id lḥiḍ s
aqerru yeɣli ɣer tegnit d timendeffirt yesseqseq amzun d lḥiḍ i
iraben! Dduklent-as tiyita n lḥiḍ yakk d lqaɛa anaqal yemmut, dɣa
nekk neggzeɣ fell-as, wwteɣ-t s texlift (tiɣmert) ufus ɣer wul, yuɣaliyi-d leɛqel yakk d lǧehd, rniɣ-as ummaẓen s allen, ugadeɣ-t a dyekker ad iyi-yenɣ,dɣa ddmeɣ-d ileɣ-nni i yeɛfes wwteɣ-t yes-s s
anzaren; ṭṭreḍqen wanzaren-is d idim, rniɣ-as tyitwin ur ẓriɣ acḥal s
aqerru d yedmaren! Irumyen ferḥen, la ttṣeffigen, la ttɛeggiḍen “ur
kkat ara s aqerru!» Uɣaleɣ kkateɣ-t ɣer yedmaren, ɛyiɣ fecleɣ,
wamag tiyitwin-nni a t-nɣent, ur d as-ṭṭaxxreɣ ara s tyita alammi dusan Irumyen sṭaxxren-iyi fell-as, nnan-yi-d “ Ɛni tebɣiḍ a t-tenɣeḍ,
u ad tbaṣiḍ ɣef yiman n weqjun?!»
Netta yeẓẓel di tegnit, la yettnazaɛ anazeɛ n at laxert, umneɣ s
Rebbi i d iyi-yuɣen lḥeqq i yefkan deg-s afus! Yuɣal yakk wudem-is
d idim yeḍreḥ ur yezmir ad yemmimeḍ acku aṭas n tyitwin i d asrniɣ s adrar ufud.Ɣef sebɛa d wezgen n ṣṣbeḥ i yeḍra wayagi, di
lawan-nni yewwet lbuqq usan-d iɛessasen ldin-d tawwurt ufan-t-id
yefser, ddmen-t di tlata, sin seg ifassen wayeḍ seg iḍarren, ssufɣent wwin-t.
Azal n rrbeɛ n ssaɛa ssufɣen-aɣ-d s amraḥ, uɣalen-d ɣur-i mi
d iyi-walan xnunseɣ d idim, ur d iyi-wwiten, wwin-iyi ɣer ssilul
medlen fell-i tawwurt, uran ɣef tewwurt s lakri azeggaɣ“Yeqqur
uqerru-s!»
Irumyen imeḥbas, ttqadaren-ten, snagin fell-i anagi n lḥeqq,
nnan i iɛessasen n lḥebs ayen yakk yeḍran, u d abrifu i d ḍḍalem, i
- 85 -
Tudert-iw di tegrawla
la yettnadin f ccer, d Rebbi i t-ixellṣen ɣef wayen yexdem deg
wiyaḍ.
Nekk di ssilul mi d-yusa ccaf iɛessasen n lḥebs d Akurṣi,
isem-is “Pin Alva” mi d iyi-iwala di ssilul yewhem amek yekker
umulab i tlafsa?! Yenna-yi-d “Ḥaman d acu k-yuɣen?!»
Ḥkiɣ-as ayen yeḍran, nniɣ-as“Abrifu yebɣa ad iyi-yuqem d
tameṭṭut-is, yebɣa a yi-ibeddel s widak yeffɣen..!Wwteɣ ɣef yimaniw, rniɣ-t ssxeṣreɣ-as udem-is”.
D mass“Pin Alva” i d-yewwin“lalkul” yakk d ddwa azeggaɣ
yesfeḍ-iyi idammen, yessared-iyi leǧruḥ, ma yella mazal-it yedder ad
yessemɣer Rebbi lxir-is, ula d Irumyen yellan yid-i,steqsan-t d acu
yeḍran yid-i, ugaden ad iyi-ǧǧen di ssilul! “Pin Alva” yenna-yi-d” D
kečč ara nuqem d abrifu” deg wemkan-is”.
Nekk nniɣ-as “Tanemmirt, xḍiɣ ur ttiliɣ d abrifu, acku nekk d
ameḥbus n tsertit mačči d imekreḍ, wwin-iyi-d ɣer dagi ɣef izerfan
n tmurt-iw”.
Nettmeslay tasertit nekk yid-s, yenna-yi-d “Ula d nekk mačči
d Afransawi, d Akurṣi, maca, ur nesɛi ara lfayda ma nuqem ddula
weḥd-neɣ, ttif-aɣ ad necrek u ad nuqem timcudda ɣer Fransa d
nettat i d yemma-tneɣ, imi d tamurt-nneɣ d tigellilt”.
Nniɣ-as“Kunwi
si
zik
ɣur-wen
izerfan
am
Yefransawiyen“Napoléon Bonaparte”igan amezruy n yiseɣ i Fransa
netta d Akurṣi”.
Yessufeɣ-iyi-d si ssilul, yerra-yi-d ɣer tzeqqa uṭṭun “7” yefkayi leqmeǧǧa si lkeswa n lḥebs, yerna-yi ajakiḍ yakk d ukebbuḍ, iḥun
fell-i u yeṣter-iyi seg usemmiḍ; uɣaleɣ-d ɣer Irumyen isertiyen am
nekkini, ferḥen yes-i; ttaken-iyi seg wučči-nsen, uqmen-iyi amḍiq
gar-asen, neqqim bla abrifu azal n 25 wussan.
Atan daɣen ṭṭfen-d azal n tmanya imeḥbas d ifidayen n
temdint n Belɛebbas,gar-asen yiwen isem-is“Merruk ɛebdelqader”,
mi iɛedda fell-as umermed n tyita yewwi-d- ameqqran-nsen,iqarr-d
yes-s,d“Bacir Buyeǧra Mexṭar” d wiyaḍ “Muḥemmed Bendida,
Bukraɛ Ǧellul, Ɛeyyac Ɛebdelqader, Leḥbib, Mɛacu,Qwider,Zubida
Belɛebbas, Budella Bumedyen”,yexla-ten-id merra,ur yeǧǧi ula d
- 86 -
Tudert-iw di tegrawla
yiwen ufidayi, wwin-ten-id yerkell ɣer tzeqqa d wefrag
uṭṭun“7”,imiren nekkini ufiɣ aṭas n watmaten-iw Izzayriyen
isertiyen am nekk.
Aggur membeɛd, yuɣal-d webrifu si ssbiṭar, yuɣal s amkan-is
abrid-a yugad-iyi! Yufa-d aṭas isertiyen, ur yufi ara amek ara
yexdem.
Yiwen wass yenna-yi-d “A d-rreɣ ttar-iw seg-k, ad asen-iniɣ i
iɛessasen n lḥebs la tettnadiḍ ad tennaɣeḍ yid-i, akken a k-awin ɣer
ssilul, u a k-sserwun tiyita!»
Ẓriɣ a tt-yexdem, ma yeccetka fell-i i iɛessasen ad iyi-awin,
nutni lemmer ad afen cwiṭ n ssebba ad iyi-kemmlen a yi-ssɣerṣen
cwiṭ n rruḥ i d-ǧǧan deg-i “la légion”. Nekk la ttxemmimeɣ qbel a
d-yeffeɣ si ssbiṭar a d-yerr seg-i ttar-is, yerna mačči d win i wumi
zemreɣ, seg wasmi t-wwin d nekk ttxemmimeɣ, ssewǧadeɣ s wacu
ara t-wwteɣ, ufiɣ-d amek!
Tella tzulixt sdaxel n webduz ɣur-s tadimt n wuzzal,
xemmmeɣ a tt-id-kkseɣ, heggaɣ-as tizikert n wewri dima ttawiɣ-tt
di lǧib akken a tt-uqmeɣ di tṭuṭac n tadimt n tzulixt, ma yuɣal-d
ɣur-i a t-wwteɣ yes-s s aqerru a t-nɣeɣ.
Akken i d iyi-d-yenna a k-ssufɣeɣ ɣer iɛessasen kecmeɣ s
abduz kkseɣ-d tadimt n wuzzal, sɛeddaɣ di tṭuṭac aseɣwen rriɣ-tt-id
si ddaw ukebbuḍ, ǧǧiɣ-t alammi yebren ɣer deffir wwteɣ-t yes-s ɣer
ddaw iberḍi, yeɣli ɣef wudem amzun d taqamet, yeqḍeɛ deg-s ula d
nnefs, nniɣ-as“Tura awi-yi ɣer yemma-k ay afuḥan, teccetkiḍ fell-i i
yemma-k mačči i iɛessasen!”
Yekker ẓẓga, ilmeẓyen-nni yerra d tulawin-ines uzzlen-d ɣurs, rucen-t s ubidun n waman yellexs am weqjun,yuki-d , maca, ur
yezmir ara a d-yekker!
Iɛessasen slan-d i ẓẓga deg wefrag, kecmen-d ufan-t-id yeẓẓel,
nnan-d “Anwa i t-yewwten?!» Ffɣeɣ-d si tlemmast imeḥbas, nniɣasen“D nekk i t-yewwten”.
Ruḥeɣ ɣer texxamt-nniḍen, a d-awiɣ leqmeǧǧa-w, la d iyiyettḥellil webrifu, ɣileɣ ad iyi-yewwet.Ssufɣen-iyi iɛessasen, ad iyiawin ɣer ssilul, yiwen uɛessas d Aṣpenyuli, isem-is “Gomez” yenna-
- 87 -
Tudert-iw di tegrawla
yi-d “Ccah deg-s, yelha wayen d as-txedmeḍ imi la yetteɛcaq deg
yiẓẓan!”
Di lawan ideg t-wwteɣ tikkelt tis-snat, mazal-as 20 wussan
akken ad yeffeɣ si lḥebs.
Ssi Lmexṭar Buyeǧra mi d-usan imawlan-is a t-ẓren deg
“uparlwar”, ihegga tabrat yenneḍ-itt am ugaru, yuqem-itt deg ufus
uḍellaɛ,icudd-itt s wewri,iweṣṣa tameṭṭut-is yenna-yas aql-i uqmeɣ
lamana deg ufus uḍellaɛ ad as-tt-tefkeḍ i leflani, yefka-yasen isem n
webrifu di tebrat yakk d ṣṣifa-s, ussan ideg ara yeffeɣ si lḥebs;
lexbar yewweḍ ifidayen, ɛussen-t akken yeffeɣ si lḥebs tebɛent,wwten-t s tlata terṣaṣin s idmaren di “la Place Carnot”, uran-as
“F.L.N” ɣef yedmaren-is s rrṣaṣ, ur yewwiḍ ula s imawlan-is akken
a ten-iẓer, d Aṣpenyuli aɛessas i d aɣ-d-yewwin lexbar n tmenɣiwtis.Nefḍen-t am yilef.
Simmal la d-ttawin imeḥbas n tegrawla ar almi lḥebs yeččur
yes-sen, ssawlen-iyi-d ɣur unezzarfu ususten, ttafeɣ-d qqimen
yimdanen i ssneɣ ɣef lbenk, ur ttmuquleɣ ara ɣur-sen, ttarraɣ imaniw ur ten-ssineɣ ara!
Yiwen wass, uriɣ-as-d tabrat i lǧuǧ s taɛrabt, lǧuǧ-agi d Uday
isem-is “Benkemmun”, ssutreɣ-as akken ad iyi-isemmeḥ, nniɣas“Ruḥeɣ qubleɣ lɛeṣker yessnen lgirra axir-iw, ɣur-sen leslaḥ axiriw, nekkini meẓẓiyeɣ,ur wwiḍeɣ ara 21 sna, ḥesbeɣ iman-iw d
asaru“Ukubuy”ara urareɣ,icuba-yi Rebbi d tafenṭazit, d tirrugza i
xedmeɣ,wagi d lexyal n temẓiy i ikellxen fell-i! Keččini a mass Lǧuǧ
d argaz ameqqran, d lqari d lɛalem, d uḥdiq d lfahem, ssarameɣ
deg-k lxir ad iyi-tsamḥeḍ, ur d iyi-tettqaṣṣaḍ ara ɣef wulac! Fransa d
ddula yeqwan, ḥninen, tettsemmiḥ, la ttraǧuɣ deg-s leḥnana d
ssmaḥ, d talsa, ad iyi-tḍelqem aql-i nedmeɣ deg wayen xedmeɣ,
ctaqeɣ udem n yemma a t-ẓreɣ.
Yella yiwen unezzarfu d “Aviṭnami” iceyyeɛ-it-id ccreɛ n
lɛeṣker ad aɣ-yessusten,llan sin watmaten d ifadayen si
Leɛmarna,yiwen isem-is“Ḥelluc Beɣdad”wayeḍ isem-is “Ḥelluc
Mexṭar”, llan di sin yid-sen d lɛeṣker n Fransa di Landucin mi
ɛeddan di lbeḥt ɣur Uviṭnami-yagi yenna-yasen “ A Ḥelluc Beɣdad
- 88 -
Tudert-iw di tegrawla
d Mexṭar, tellam d lɛeṣker n Fransa di lgirra n Landucin txedmem
lmenker di tulawin-nneɣ d warraw-nneɣ,ass-a teɣlim-d s afus-iw,di
lbeḥt-agi a ken-sɛeddiɣ ɣer leḥkem n lmut, ma ulac ur d iyi-ḥessbet
ara d Aviṭnami, yerna d argaz acku tessulef-iyi teswiɛt ad rreɣ segwen ttar n watmaten-iw i tenɣam!
Mi d iyi-d-yessawel lǧuǧ-agi n lbeḥt Aviṭnami, iruḥ-d
Benkemmun yenna-yi-d “Tura, taluft-ik texḍa-yi, nekkini xeddmeɣ
tilufa n ssivil,a k-yebḥet Uviṭnami-yagi, netta ixeddem tilufa n
lɛeṣker. Akaram d tebrat-inek fkiɣ-as-ten,d ccreɛ n lɛeṣker ara dyedhun”.
Yenṭeq-d ɣur-i Uviṭnami: “Ḥaman
Ɛebdella! Lǧuǧ n
ssivil yefka-yi-d akarm-inek, yerna-yi-d tabrat-inek i d as-turiḍ,
tessutreḍ ssmaḥ, si tama-w nekk ur d ak-ttayaleɣ ara tuḥsif, kečč
mačči d aɛṣekriw, ur truḥeḍ ara ɣer Lviṭnam, asusten yakk d tebratinek a ten-ssiwḍeɣ i ccreɛ n lɛeṣker, nutni ad xedmen ccɣel-nsen,a
k-semmḥen niɣ a k-ṭṭfen!”
Yarkell tarbaɛt ifadayen n Belɛebbas yebḥet-iten Uviṭnami, di
lbeḥt-inu ɣas fehhmeɣ tafransist, nniɣ-asen ad hedreɣ s teqbaylit,
nnan-iyi aṭreǧman n teqbaylit ulac! Ad terǧuḍ alamma newwi-t-id,
niɣ ad thedreḍ s taɛrab, atta tebrat-ik tura s taɛrabt, di taggara
qebleɣ a d-hedreɣ s taɛrabt.
Iḥbiben-iw n temdint, yakk d widak i d iyi-yefkan idrimen ur
d-wwiɣ ula yiwen,ur cehhdeɣ ula ɣef yiwen,ur icehhed fell-i
yiwen,rewlen yakk,yal yiwen sani yerra, Ḥmed Weld Ccaṭer
yewweḍ-it lexbar-iw ttwaṭṭfeɣ,yessaweḍ lexbar i wiyaḍ rewlen yakk,
netta iruḥ ɣer Lmerruk.
Leslaḥ n tebbaḍin n zzit, yellan ɣur Ɛedda Becceḥṭ yellan deg
wexxam-is, win d-nettawi nekk d Ciran Ṭaher, yessufeɣ-it yewwi-t
ɣer tmeqbert, ɣzen aṭiṭuc ɣef yidis, aẓekka d aqdim, meṭlen din
leslaḥ, yettwamṭel, yettwaffer si ddaw uẓekka, deg uxican nnḍen-as
akawečču. Mi ṭṭfen tarbaɛt ifidayen n Merruk Ɛebdelqedr, ṭṭfen
yakk leslaḥ yettwaffren si ddaw uẓekka.
Yeffeɣ-d yiwen umeḥbus, rebɛa wagguren seg mi
ttwaṭṭfeɣ,ceyyɛeɣ-t-id ɣer Weqcic Muḥend Uqasi Busseɛd, mliɣ-as
- 89 -
Tudert-iw di tegrawla
taḥanut-is anda tella,nniɣ-as“Ur tettruḥuḍ ara ɣur-s ass-a,yessefk ad
truḥeḍ s axxam-ik alamma ɛeddan sebɛa wussan imiren ad truḥeḍ
ɣur-s, akken a d-taɣeḍ kra si tḥanut-is niɣ ad ak-ixiḍ kra n tɣawsa,
imiren ini-yas “ Ḥaman Ɛebdella yettwaṭṭef, atan di lḥebs, la k-dyessawaḍ sslam, ma d Ciran Ṭaher yesteched”.
D akka i tella taluft, ameḥbus-nni mi tɛedda ddurt iruḥ ɣer
Muḥend Uqasi Busseɛd “Aqcic”, yufa-t di tḥanut, netta d gma-s
Yusef, aneggaru-yagi mazal-t yedder. Muḥend Uqasi-yagi akken
yesla ttwaṭṭfeɣ yerwel s Iɣilizan, yekcem ɣer lǧicc tteḥrir dinna,
ikemmel alammi d tamurt n Leqbayel, dinna yemmut d ccahid.
Qqimen-d ḥaca sin “Yusef akk d Ḥmed Weld Ccaṭer”, mazal-iten
ar ass-a. Aṭas i mazal ddren, alammi i deffir lgirra i mmuten. Rnu
widak ikecmen ɣer lḥebs, ula d nutni aṭas i yemmuten deffir
listiqlal. Merruk Ɛebdelqader, mazal-it yedder ar ass-a.
Yakk iḥbiben-iw yellan di Wehran, d widak ilulen di taddartiw ɣlin yakk d ccuhada deg wemraḥ n lḥerma ɣef tlelli n uɣref
Azzayri: Ciran Ṭaher,Ciran Ɛemmar, Ciran Welḥaǧ, Ciran Ɛumar,
Benmɛemmer
Lmulud,
Benmɛemmer
Muḥend
Aɛrab,
Benɛebdelwaḥed Lewnis, Benɛedbelwaḥed Buzid, Benɛebdelwaḥed
Meǧber, Ḥaman Areẓqi, Ḥaman Ḥsen. Ma d nekk “Ḥaman
Ɛebdella” mazal-iyi d amuddur, mi d-uriɣ adlis-agi wwḍeɣ 70 d
aseggas deg usemmud (leɛmer)-iw, u ma irad Yillu ad rnuɣ a d-aruɣ
aṭas akken Tamaziɣt ad tidir alamma ḥeḍreɣ-as d tunṣibt tedder
akken bɣiɣ.
Llan widak yemmuten deffir listiqlal werǧin sɛin tasteɣt n
lǧihad, Slimani Ceɛban gezmen-as ixef-is di Wehran, At Mangellat
Smaɛil ḥekmen-as s 20 iseggasen, yeḥḍer i tlelli, yuɣal d akumiṣar n
yemsulta di Lezzayer tamaneɣt, yemmut s nneksa deg webrid n
Lemdiyya,yeǧǧa-d tlata tgujilin. Ḥaman Muḥend Lɛerbi; nɣan-t
“O.A.S” di Wehran deg useggas 1962, wigi iɣef d-mmeslayeɣ d
arraw n taddart-iw yak. Ɣlin d ccuhada di Wehran.
Di lḥebs n Belɛebbas, imeḥbas isertiyen simmal ttnernin
alammi lḥebs yeččur ula sani ten-rren! Yessawel-aɣ-d Pin-Alva ccaf
iɛessasen, s yismawen-nneɣ di 20 yid-neɣ akken ad aɣ-awin
- 90 -
Tudert-iw di tegrawla
iǧadarmiyen ɣer lḥebs n Wehran, fiḥel ma bedreɣ-d dagi isemwennsen, llan wid iɣef cfiɣ, llan wiyaḍ ur cfiɣ ara fell-asen.
Deg yiwen wass cudden-aɣ di ssnasel xemsa xemsa, ssulin-aɣ
ɣer sin ikamyunen n lɛeṣker, yiwen i nekkni wayeḍ i lɛeṣker,
zzewren-aɣ zdat tewwurt, llan sin lɛeṣker s limiṭrayat, wwin-aɣ-d
ɣer Wehran.Sskecmen-aɣ ɣer lḥebs, zwaren ɣer lbiru uran ismawennneɣ yiwen yiwen,wwin-aɣ ɣer tzeqqa n wid d-yettawḍen, nensa
din yiwen yiḍ, azekka-nni la ɣ-d-ssawalen s yismawen-nneɣ yiwen
yiwen,ad tɛeddiḍ zdat-sen, ad tekkseḍ lkeswa-k ɛeryan, a ttteddmeḍ deg ucekkar alamma tewwḍeḍ zdat iɛessasen a k-fken
amxix alamma teḥluliḍ s lbunyat d iqeddamen, d iṣerfiqen, d
taɛekkazt n wuzzal ɣer taɣmiwin, s azagur,s idmaren, s iɣellen, ur
tezriḍ sani ara k-tt-id-yawi ẓẓher-ik?!
Nekk, la ttwaliɣ iḥbiben-iw iɛeddan zdat-i la sreɣruɣen mi
ten-kkaten, nekk la ttraǧuɣ nnuba-w, alammi i yi-d-ssawlen, kkseɣ
leḥwayeǧ rriɣ-ten s acekkar yefka-yi-t Bendida, imeḥbas yakk rnaniyi llebsa di Belɛebbas alammi acekkar-iw yeččur.
Mi la leḥḥuɣ ɣer iɛessasen, bdiɣ la d-qqareɣ di lbaḍna “ayat
lkursi” n leqran lɛaḍim, ɛeddaɣ zdat uɛessas yewwet-iyi s wummeẓ
ɣer ddaw tamart iḍegger-iyi azal n xemsa lmitrat s tyita-nni ɣer
deffir, ɣliɣ sufella ukursi yellan dinna, yezzi leɛqel-iw, mi d-ukiɣ
ufiɣ-d iman-iw qqimeɣ ɣef ukursi, nniɣ gar-i d yiman-iw “ Ruḥ a
layat lkursi ruḥ, tesɣameḍ-iyi ɣef ukursi!”, mi qerrbeɣ zdat n win
yettarun yewwet-iyi-d uɛessas s tɛekkazt n wuzzal s amder n waẓi,
Aṭas i yeqqim deg-i lǧerḥ d wesgar ur yekkis!
Fkan-iyi-d uṭṭun “1225”, ahat ur ttuɣ ara acku qrib xemsin
iseggasen seg wasmi teḍra?! Sskecmen-aɣ ɣer wemraḥ uṭṭun “2” n
widak ur nɛedda ara di ccreɛ, iḥbiben-iw Irumyen i n-ǧǧiɣ di
Belɛebbas azekka-nni wwin-ten-id ɣer Wehran, uqmen-ten weḥdsen deg wemraḥ yakk d tzeqqa Irumyen, nutni ur ten-kkaten ara
am nekkni, d yiwen umeḥbus i iferrqen tibratin i d iyi-d-yessawḍen
sslam sɣur-sen.Azekka-nni ɣef leḥdac d wezgen alammi sliɣ win dyettawin tibratin yessawel-d “Ayet Mangellat Smaɛil”, mi muqleɣ
anwa i d Ayet Mangellat,iban d isem n Weqbayli am nekk, alammi
- 91 -
Tudert-iw di tegrawla
t-walaɣ d netta i imeẓẓyiyen yakk di tzeqqa, mi yeṭṭef tabrat-is
ruḥeɣ ɣur-s, netta d win ur ssineɣ msalameɣ yid-s nniɣ-as“Ihi kečč
n At Mangellat?»
Yenna-d: “Ih”!
- Anta taddart deg At Mangellat?»
- Nekk seg Yiɣil-Bbwammas. Isem-iw d isem n twacult”.
- I Mbarek At Mangellat d acu i k-yettili?
- D ɛemmi, d gma-s n baba.
Mi d-mmektiɣ Mbarek At Mangellat ččurent-d wallen-iw d
imeṭṭawen acku seg imezwura imeqqranen n Tmaziɣt, ttwanɣan di
tlata yid-sen deg At Weɛban, i ten-yenɣan d Muḥemmdi Ssaɛid,
imiren d netta i d lkumundu n lwilaya tis-tlata, yenɣa “Mbarek At
Mangellat”,“Ɛemmar At Ḥemmuda” d “Ayet Muḥend Ssaɛid
Ṣaleḥ” wagi d ṭṭbib, yella di Wehran, yettili-yi, yemma-s yakk d jida
d tisetmatin.
Di lawan-nni, Muḥemmdi Ssaɛid ihedder ala ɣef ddin, nutni
di tmuɣli-nsen lislam-agi zik yella d akabar n tsertit, d amnakcam
ɣer tmura s yisem n ddin, yerna nutni d Imaziɣen, ma d netta
(Muḥemmdi Ssaɛid) ɣur-s tikta n lɛuruba d lislam, snat tikta
yemmgerraden yal yiwet tettqazam tayeḍ.
Ɛemmar At Ḥemmuda d mmi-s n ɛemmi-s n Ɛmiruc At
Ḥemmuda, akken yuli Ɛmiruc s adrar rran-t d “Lyuṭna” sakin
Muḥemmdi Ssaɛid yefka-yas-d lamer i wakken ad yenɣ tlata
yergazen-agi.Yiwen deg-sen d “Ɛemmar” d mmi-s n ɛemmi-s, yella
yisem n “Ɛemmar” meqqer u ɛziz, ɣlay di tmurt n Leqbayel merra,
d netta seg imezwura n imeɣnasen yemgerraden yakk d Meṣṣali
Lḥaǧ, di tezɣent mgal aɣlan Amaziɣ deg useggas 1949, irgazen n
lɛuruba d lislam yakk d “Lǧemɛiyyet n Lɛulama”i ileḥḥun s yisem n
lqewmiyya el ɛarabiyya, wid yellan si ddaw lamer n Ǧamal
Ɛebdennaṣer seg-sen Muḥemmdi Ssaɛid i d-yefkan lamer akken ad
ineɣ Ɛemmar yakk d imeddukal-is.
Ɛemmar At Ḥemmuda lemmer mačči d mmi-s n ɛemmi-s i tyenɣan yalfi ad tenneqlab fell-as, d netta i d rruḥ n uɣref dinna.
- 92 -
Tudert-iw di tegrawla
Fiḥel ma nniɣ-d dagi amek ttwanɣan, acku llan yemjuhad i
iḥeḍren, wid i mazal ddren ar ass-a, lemmer a d-iniɣ amek i teḍra a
yi-d-uɣalen d icenga, zemren ad iyi-ixedmen lada!
A d-uɣaleɣ alamma d Smaɛil At Mangellat, netta yeẓra ugar n
wayen ẓriɣ nekk,ɣef tmenɣiwt n ɛemmi-s Mbarek, d ayagi i yuqmen
tamusni tamezwarut gar-i yid-s, ula d netta yewwi-d tikta n ɛemmis Mbarek (Akti Amaziɣ).
Daya is i malalent tikta d yiwen rray, d yiwen webrid n tsertit
i s i nebɣa di sin yid-neɣ i tudert d usudder n Tmaziɣt d wudem n
tjaddit, yakk d tnaṣlit, d tnettit umezruy taḥeqqanit.
Seg wassen Smaɛil At Mangellat yuɣal-iyi d gma ɛzizen, d
aḥbib ɣalyen, nettɣima deg yiwen wemkan, nxeddem awri akken i
nella d tizzyiwin, nettmeslay nettnecraḥ, yella-yi d gma di lmeḥnaw, nekk lliɣ-as d gma-s di lemḥani-s, acku d tayemmat Tamaziɣt i d
aɣ-yesduklen. Dinna, lliɣ nekk ttaruɣ s Teqbaylit, timucuha, isefra,
timseḍsa, timezgunin d wayen yerzan timetti.
Yiwen wass-nniḍen alammi nesla s yisem-nniḍen “Ayet Zɛi
Ɛebdelmaǧid” d argaz ameqqaran, imiren ad yili 45 iseggasen deg
usemmud-is, netta daɣen seg “Yiɣil-Bbwammas”, nsell yes-s, maca,
ur t-nessin ara, nerna-t-id ɣur-neɣ, ssebba yesɛa tameẓyant yefka-tt
i ifidayen n Yiɣilizan, yiwen ufida yettwaṭṭef iqarr-d yes-s, wwin-t-id
ɣer lḥebs.
Dinna di Wehran, daɣen ibrifuyen kkaten imeḥbas n tegrawla
s wummaẓen...kra n wanda yella imekreḍ d weḥraymi uqmen-t d
abrifu, yeḥkem deg-neɣ ttxelliṣen-t.
Yal abrifu ɣur-s tmanya yeḥbiben-is, ma yella truḥeḍ ad asterreḍ tiɣrit ad ak-zzin di tmanya, alamma rẓan iberḍiyen-ik s
rrkulat, u ad ssiwlen i iɛessasen a k-awin ɣer ssilul, di lḥebs n
Wehran abrifu yugar Rebbi!
Yiwen webrifu isem-is “Lgeṭ (Amcic)” d awezlan annect n
taẓẓelt, inuda-d yakk leḥbas, yessen ula d Taqbaylit, ahat ɣur-s 10
ifeddixen n ccwami uɛekkaz deg uqerruy-is, netta yettaker
iteẓḍamen di leswaq, di lkiran, di tmacint, si tukerḍa ɣer tayeḍ, mi
yesɛedda lḥebs ad yeffeɣ, a d-yuɣal ɣef tukerḍa-nniḍen, d lḥebs i d
- 93 -
Tudert-iw di tegrawla
axxam-is, ikeccem iteffeɣ, dima d abrifu, yečča yerwa, sqizziben-as
lɣaci, yekkat imdanen, iḥemmel ad izuxx, yesbanay-d d bab n yiɣil.
Yiwen wass nniɣ-as i dda Ɛebdelmaǧid: “I lemmer a d-iruḥ
ɣur-k Lgeṭ a k-yewwet s ubeqqa niɣ s lbunya, d acu ara s-txedmeḍ a
dda Ɛebdemaǧid?”
Yenna-yaɣ-d: “Ad ḍelqeɣ i wallen-iw am medden merra, ma yella
Rebbi yura-tent!»
Nniɣ-as: “Niɣ berra kečč d bab n yiɣil yakk d tirrugza, sellen yes-k
Leqbayel merra, di yal taddart, di yal tama”.
- Ɣas ǧehdeɣ d bab n yiɣil, yerna d abuksur, amek tebɣiḍ ad mesxeɣ
ifassen-iw s yidim uɣerda-inna, taxenfuct n tkermust, niɣ ma rriɣ-as
tiyita ad iyi-zzin ibrifuten di tmanya yid-sen, yerna ad iyi-yawin
iɛessaen ad ɣlin deg-i s idebbzan alamma yeffeɣ-iyi rruḥ, u yerna
lemmer ad as-rreɣ i Lgeṭ tiyita, a t-wwteɣ s yiwet lbunya a t-ceyyɛeɣ
ɣer wat laxert. Nekk Buṣaɣ ɣef tmeẓyant, tebɣiḍ ad rnuɣ ad baṣiɣ
ɣef temgerṭ n ccmata-inna!
Yiwen wass, Lgeṭ yeḥqer Smaɛil At Mangellat, yewwet-it s
ubeqqa imi la ihedder, nekk iɣaḍ-iyi lḥal, ḥemqeɣ, kkreɣ-d seg
wemkan-iw ur bɣiɣ ara a t-wwteɣ,i wakken ur d as-irennu ara
tiyitwin s iqeddamen, yuzzel Lgeṭ yewwi-d alwiḥ is i ttqissin lḥelfa
yesɛa lmitra u ɛecrin di teɣzi, d azuran yesɛa rebɛa iḍudan di tehri,
yeɛna-yi-d ad iyi-yewwet, yewwet-iyi-d sgedleɣ ur d iyi-iḥuz ara,
yebɣa ad iyi-d-iɛiwed tiyita-nniḍen ɣawleɣ ṭṭfeɣ-as alwiḥ, netta
ijebbed nekk jebbdeɣ, ẓriɣ ma yekkes-iyi alwiḥ ad iyi-yerẓ ixef-iw,
jebdeɣ-t-id s uɣiwel, wwteɣ-t s uqerru s anzaren-is, yuɣal yakk d
idim, yerreɣreɣ usan-d imeddukal-is, ɣlin deg-i s wemxix alammi
fesreɣ, dɣa wwḍen-d iɛessasen sbedden-iyi u rran-iyi udem-iw ɣer
lḥiḍ, lḥiḍ-nni ijegger s weblalac, yeqqim akken d aḥercaw ibeɛɛayen
ffɣen-d seg-s, iruḥ-d Lgeṭ abrifu yekka-yi-d si deffir, idegger-iyi
udem-iw ɣer lḥiḍ s kra yesɛa di lǧehd-is, ablalac n lḥiḍ yekcem deg
wenyir-iw yakk d wanzaren-iw, uɣaleɣ yakk d idim.
Iɛessasen n lḥebs, ssufɣen-iyi s akulwar, smaren abidun n
waman n “ummu” yekkufften, bdan la yi-kkaten s lbunyat d
rrkulat, la tticcigeɣ deg ikufftan n “ummu”, la yi-ttceyyiɛen seg wa
- 94 -
Tudert-iw di tegrawla
ɣer wa, alammi rwan tiyita, wwin-iyi ɣer ssilul, uran ɣef tewwurt-is s
uzeggaɣ “Yeqqur uqerruy-is”, medlen fell-i tawwurt ruḥen.
Nsiɣ dinna yiwen yiḍ ɣer lqaɛa tasemmaṭ, azekka-nni ssufɣeniyi-d, wwin-iyi ɣer wemraḥ n “ la discipline”, ɣur webrifu
Belhewwari, win i wumi qqaren“ Victor Mature ”,deg wemraḥ-nni
d afrag uṭṭun “5”. Akken i d iyi-sskecmen ɣur-s, “Victor Mature”la
yi-yettaṭṭaf seg igeltam akken ad iyi-iwali ma ǧehdeɣ, iwala-yi ur
ǧhideɣ ara, yenna-yi-d“D kečč i yewwten Lgeṭ?”
Nniɣ-as: “Ala, d netta i d iyi-yewwten, ata la tettwaliḍ udem-iw,
yerna yefka-yi i iɛessasen rnan-iyi tiyita, wwin-iyi ɣer ssilul “.
- Beṣṣeḥ tewwteḍ-t s uqerru tesfunezreḍ-t?
- Ih d tidet, rriɣ tiyita ɣef yiman-iw.
- Belhewwari : Bessif a k-yewwet acku netta d abrifu.
Nniɣ-as: “Ma d abrifu, mačči d Rebbi i yella! Aṭas n tyita i d iyifkan lɛeṣker “la légion” yakk d iǧadarmiyen, d iɛessasen d webrifu
n Belɛebbas, mačči alamma yerna-d ula d netta! Lemmer yelli d
Azzayri niɣ d ineslem, fiḥel ma yerna ɣer lkeffar i d aɣ-iḥekmen,
yerna d netta i d iyi-iḍelmen, mi d iyi-yewwet ula d nekk wwteɣ-t,
ttif-iyi ad idireɣ yiwen wass am yizem, wala miyya iseggasen am
wewtul”.
Victor Mature abrifu ur d iyi-yewwit ara, wissen ma ɣaḍeɣ-t
niɣ yugad-iyi, yeḥseb-iyi d buksur, niɣ d “ajiduka”, yunef-iyi
kecmeɣ ṭṭfeɣ amḍiq-iw ger imeḥbas di tzeqqa uṭṭun “5”.
Abrifu-yagi mi ara d-yini “ssusmet”, llan dinna mitin
yimdanen ad ssusmen yakk, ad tesleḍ ula i yizi mi ara yettafeg! Ma
yenna-d “Hedret”, ad tɣileḍ d alef n yeglafen n ẓẓerẓur i yellan di
tzeqqa-nni niɣ d ssuq n ɛecra leɛrac i t-yeččuren!
Ma yenna-d “aqerru ddaw ẓẓawra”, ad ɣummen yakk ixfawennsen ddaw ẓẓawra, ulaḥedd win ara d-irefden ixef-is si ddaw tduli.
Nekk ur rriɣ ara ixf-iw si ddaw tduli, ṭṭfeɣ yiwet tektabt la
qqareɣ, yiwen seg yeqjan-ines yettɛassan deg yiḍ yenna-yi-d: “Cfu
fell-as!”
- 95 -
Tudert-iw di tegrawla
Azekka-nni, aqezzab aqjun n webrifu yessaweḍ-as lexbar i
“Victor Mature”, yusa-d ɣur-i yebɣa ad iyi-yewwet, yenna-yi-d:
“Ayɣef ur tɣummeḍ ara ixef-ik si ddaw tduli?»
Dɣa, nekk ṭṭreḍqeɣ d taḍsa, yenna-yi-d: “Ayɣef la tettaḍsaḍ? “
Nniɣ-as: “Aql-i di lḥebs am nekk am wiyaḍ, i ma yella bɣiɣ ad
sriḥeɣ abeḥri n sidi Rebbi, kečč tebɣiḍ ad iyi-t-tekkseḍ, ula d
listiɛmar afransawi ur d iyi-t-yekkis ara!!”.
Dɣa ula d abrifu yeṭṭerḍeq d taḍsa, seg wassen ur d-iɛawed i
wawal “Ixfawen-nwen si ddaw ẓẓawra!”
Yella yiwen weqbayli dinna isem-is“Qejnan Belɛid”seg At
Bumehdi,d argaz ameqqran, di lawan-nni yebda-t-id ccib ɣef
tewwura n yixef-is, d argaz yeɣran snat tutlayin akken yessefk,
taɛrabt tafransist, d amdan ifehmen, yeččur d akti yakk d leqder,
yeɛqel-iyi d aqbayli ula d nekk ɛeqleɣ-t, netta yesɛa timuqal
tizuranin, ixuṣṣ-it yeẓri.
Yiwen wass iṣaḥ-it-id ukerfi, d nnuba-s ad iseyyeq tazeqqa,
mi yekna ad yeṭṭef acifun ad as-d-ɣlint tmuqal irexfen ɣef wallen-is,
mi ara s-ɣlint tmuqal ugadeɣ ad as-rrẓent, yuɣ lḥal yenna-yi-d “ Ma
yekkes timuqal ad yezzi leɛqel-is” mi t-walaɣ yeṭṭef acifun ruḥeɣ ad
xedmeɣ akerfi deg webdil-is, mi ruḥeɣ ad as-kkseɣ acifun i Ssi
Belɛid seg ufus-is, yerra-yi-d Victor Mature, bɣiɣ ad yexdem akerfi
netta.Mi d as-nniɣ: “La d as-d-ɣellint tmuqal, mmer ad rrẓent, ma
yekkes-itent ad yezzi leɛqel-is”.
Yenna-yi-d webrifu: “D acu k-id-yegren?!” Dɣa ssusmeɣ, uɣaleɣ s
amḍiq-iw, imiren kan bdiɣ la ttxemmimeɣ amek ara s-xedmeɣ i
webrifu-yagi.
Yella yid-neɣ Ssi Ɛebderreḥman Benṭaher, mazal-it yedder
alamma d ass-a, Qejnan Belɛid ahat mazal-it yedder alamma d assa? Mi walaɣ iman-iw s ufus ur d as-zmireɣ ara i Victor Mature,
uqmeɣ tigrawin imeḥbas, yal tagrawt deg-s 20 yergazen s ccaf-nsen,
rebɛa tegrawin,nehder gar-aneɣ d nekk ara d-yezwiren ɣur-s mi ara
iruḥ ad yessired udem-is, nekk a s-d-kkeɣ si deffir ad ḍeggreɣ
ẓẓawra ɣef uqerruy-is, imeḥbas-nniḍen a t-id-awḍen a s-fken amxix
n lmut, ur d-yettwali ara anwa i t-yewwten, akka ur d aɣ-ssufuɣen
- 96 -
Tudert-iw di tegrawla
ara iɛessasen ɣer ssilul, u ma yella ssufɣen 10 niɣ 15 wwin-ten ɣer
ssilul, ad as-ɛiwden tiyita-nniḍen.
Ssi Ɛebderreḥman Benṭaher, d argaz ameqqran n lfida di
temdint n Wehran, ruḥeɣ ɣur-s xebbreɣ-t s wayen d as-heggaɣ i
webrifu, netta yenna-yi-d“Ala, ur xeddem ara ayagi, ma ulac atan
ad xtiren seg-neɣ kra n yergazen a ten-awin a ten-nɣen”.
Mi walaɣ Ssi Ɛebderreḥman ur yeqbil ara, nniɣ-as: “Ihi ad
neqqim akka di lemdella, ad aɣ-yekkat imekreḍ afuḥan, amerku s
ibeqqayen”. Ziɣemma imseɛraben-agi ulaḥedd deg-sen imawlan n
tebɣest, d imagaden, nniɣ i yiman-iw “ṣṣber ay ul, terra-k tmara garasen, rwu ddel”.
Kra n wussan, ata ssawlen-iyi-d ɣer lbiru, ruḥeɣ ufiɣ sin
iǧadarmiyen, walan-iyi imiren ssawḍeɣ 20 iseggasen, nnan-iyi-d “A
k-nawi ɣer sservis n lɛeṣker “service militaire” ma tqebleḍ ad
tedduḍ yid-neɣ?!”.
Nniɣ-asen: “Ala, membeɛd ayen txedmem deg-i n lmenker, d
wayen sɛeddaɣ di lḥebs”. Fkan-iyi-d ad stenyiɣ d aɛṣekriw
ggummaɣ, ẓriɣ ad iyi-d-ssufɣen, u ad iyi-awin ɣer walbeɛḍ n lexlawi
ad iyi-nɣen, niɣ ahat d kra n tmubyint n tmenɣiwt i sɛan fell-i.
Nnan-iyi-d: “Imi tugiḍ ad teggaǧiḍ yid-neɣ, ur d ak-nettsemmiḥ ara,
atan ukaram n ccreɛ n lɛeṣker, ad tɛeddiḍ di ccreɛ n lɛeṣker”.
Wwiɣ-d akaram, 10 wussan membeɛd uqmen-iyi abugaṭu d
Uday, d Awehrani isem-is “Ɛebbu” mlaleɣ yid-s, yesteqsa-yi-d ɣef
liḥala-w, d acu xedmeɣ, d acu n leslaḥ i ṭṭfen ɣur-i, nniɣ-as: “Anwa i
k-id-iceyyɛen ɣur-i?”
Yenna-yi-d: “D ddula n Fransa i d ak-yeṭṭfen abugaṭu, d nettat ara
d iyi-ixellṣen akken a k-ḥuddeɣ”. Nniɣ-as: “Ur bɣiɣ ara ad iyi-dṭṭfen abugaṭu, ɣur-i imawlan di Wehran, ruḥ ɣur-sen awi-yasen
lexbar-iw, d nutni ara k-ixellṣen”. Fkiɣ-as tansa n gma Ferḥat yakk
d Smaɛil, iruḥ ɣur-sen yewwi-yasen lexbar-iw belli aql-i di lḥebs n
Wehran, abugaṭu Ɛebbu xellṣen-t nutni, mi slan yes-i d amuddur
ferḥen, asmi ɛeddaɣ di ccreɛ n lɛeṣeker ixebber-iten ubugaṭu, At
Ḥaman merra usan-d ḥeḍren di ccreɛ, wwin-d asuqal, hedreɣ s
teqbaylit.
- 97 -
Tudert-iw di tegrawla
Aɣerraq yessuter akken ad iyi-iḥekmen s teɣzi n leɛmer, di
taggara ḥekmen fell-i s 20 iseggasen, abugaṭu Ɛebbu yerẓa ccreɛ,
rran-iyi-d ɣer 10 isegasen s uxeddim bessif. Mi d-uɣaleɣ ɣer lḥebs
beddlen-iyi u rran-iyi-d ɣer wemraḥ uṭṭun “2”, daɣen ɣur webrifu
Amcic (Lgeṭ) selkeɣ seg-s, ufiɣ-t-id yeffeɣ si lḥebs, ufiɣ-d Smaɛil At
Mangellat dinna, mi iɛedda di ccreɛ ḥekmen-as s 20 iseggasen, ma d
Ɛebdelmaǧid ḥekmen-as s 4 iseggasen, abugaṭu-ines d aḥbib-is, d
Aqbayli, abugaṭu Tilikat Muḥemmed isellek-it.
Aggur deffir n ccreɛ, wwin-aɣ ɣer Lambis di 11 Furar 1958,
nekk d Smaɛil nettwaṭṭef deg yiwet ssnesla di xemsa yid-neɣ.
Llan sin Leqbayel-nniḍen, ttwaṭṭfen seg wedrar di tama n
“Ṭrizal” Muluǧ Ḥmed d Ssaɛid Nwihinu, yella wayeḍ d mmi-s
uǧadarmi seg yiɣil Imula, isem-is “Ɛezzun Kamal” , yella yid-neɣ
Benɛella Lḥeǧ, d Ḥeffaf Ɛumar, d Muḥemmed Xentac, d
Ɛebdelḥamid Benzin, Swiyyeḥ Lhewwari, Benɛurba Mḥiddin,
Nnabi Ḥmed d waṭas si Belɛebbas, si Tmuccent, Mɛeṣker, Tlemsan
d Wehran; deg wazal n 80 yid-neɣ wwin-aɣ ɣer “la garde mobile”
deg ikamyunen n lɛeṣker nensa deg lḥebs n Lḥerrac, azekka-nni
wwin-aɣ nensa di lḥebs n Qṣenṭina, mi d aɣ-ssersen seg ikamyunen
wwin-aɣ ɣef uḍar, nɛedda di tlemmast n temdint n Qṣenṭina,
iberdan ččuren d lɣaci la ttmuqulen ɣur-neɣ, dinna la selleɣ ala i
lhedra n teqbaylit, icuba-yi Rebbi di taddart-iw i lliɣ!
Azekka-nni i d aɣ-wwin ɣer Lambis, nekker ɣef ssebɛa d
wezgen, di Qṣenṭina neswa lqahwa, fkan-aɣ aɣrum, ssufɣen-aɣ
nkettef xemsa xemsa yal xemsa yid-sen sin n “les gardes mobiles” s
limiṭrayat, yiwen si tama tayeffust wayeḍ si tama tazelmaṭ. Alammi
newweḍ sanda llan ikamyunen, la nsell ala i teqbaylit, d imexḍa mi
ara tesleḍ i kra n wawalen s taɛrabt!
Ssulin-aɣ s ikamyunen, yal ɛecra deg yiwen ukamyun, yakk d
rebɛa n “les gardes mobiles”. D abrid ɣer Lambis–Tazult nɛedda
ɣef Batna,mi ɣ-ssawḍen ɣer Lambis nekcem ɣer lḥebs ɣer tzeqqa n
wid d-yettawḍen, neqqim din, lawan imekli fkan-aɣ-d rruz d
weɣrum nečča, lawan imensi fkan-aɣ-d imensi, azekka-nni ssufɣenaɣ-d ssyen, wwin-aɣ-d s amraḥ uṭṭun “12”, yal yiwen yewwi-d
- 98 -
Tudert-iw di tegrawla
acekkar imelsa yid-s, la d aɣ-d-ssawalen s yismawen, Smaɛil At
Mangellat d amezwaru s usekkil “A” acku “ayet”, ssufɣen-d xemsa
yimdanen yebdan s usekkil “A”kksen-asen ɛeryan, ula d akiluḍ n
daxel ulaḥedd, akken i ten-id-turew yemma-tsen, ɣlin deg-sen
iɛessasen n lḥebs s wemxix alammi i ten-rran merra d idim, yal
yiwen ad yels leḥwayeǧ n lḥebs d usebbaḍ n lḥebs, imelsa is i dusan a ten-rren s acekkar, fkan-asen-d uṭṭunen n lḥebs, At
Mangellat Smaɛil “3377” yakk d wuṭṭun-nniḍen ɣef ucekkar-is.La
d-ssufuɣen yakk isekkilen alammi d-wwḍen s asekkil “H” (Ḥaman)
ssufɣen-iyi-d nekk d wiyaḍ, fkan-aɣ amxix alammi neḥluli,
nezzegzew, icenfiren d wanzaren, d wallen ccufen, fellqen d idim,
nbeddel imelsa, imelsa swayes i d-nusa uɣalen s acekkar, yal yiwen
fkan-as sin wuṭṭunen, yiwen yerra-t ɣer lǧib-is wayeḍ yenṭeḍ deg
ucekkar-is, nekkini uṭṭun-inu “7433”.
Rran-aɣ-d ɣer tzeqqa, nuli-d d asawen, nufa-d usu yewǧed,
ameṭreḥ usaɣur, snat ẓẓawrat i yiwen, 80 imeṭṭerḥen, 40 si yal tama,
ma d Benɛella Lḥaǧ wwin-t ɣer ssilul weḥd-s.
Ǧǧan-aɣ dinna ɛecra wussan, sakin yal yiwen sani t-rran,
nekkni iruḥen si Wehran 15 seg-neɣ ɣer tzeqqa uṭṭun “12”, wiyaḍ
ɣer “17”, wiyaḍ ɣer “18”dinna yal yiwen ad yextir ssilul anda ara
yekcem, nekkni s Leqbayel di xemsa yid-neɣ nella deg wuṭṭun”12”,
nekk, Smaɛil, Muluǧ Ḥmed, Ssaɛid Nwihinu d Ɛezzun Kamal, di
tazwara nella deg yiwen ssilul membeɛd ferqen-aɣ yal sin weḥd-sen.
Nekk d Smaɛil, imi nemsawa di tikta-nneɣ nettili dima akken!
Nekk sɣarayeɣ-t taɛrabt, netta yesɣaray-iyi tafransist. Nezga
nettawi-d idlisen si tmedlist n lḥebs, neqqar-iten. Yiwen wass,
Smaɛil yewwi-d taktabt yura Lmulud Mɛemmri: “Tiɣilt yettwattun”
neɣra-tt tejbed-d leɛqul-nneɣ s wayen yuran deg-s, acku d ayen la
iḍerrun yid-neɣ i la d-yessuneɣ s yemru-ines ucbiḥ! D iɣeblan, d
leḥya, d wurfan, d lḥif, d unezgum, d tiẓiwelt, d laẓ, d uẓider
(ṣṣber), d umerret, d leɣbina, d umermed, d tayri tuffirt, d lɣerba, d
lḥess, d timerẓuga ideg tedder lumma-nneɣ… kra da, yura-t-id s
yiles afransawi.
- 99 -
Tudert-iw di tegrawla
Nniɣ-as i Smaɛil: “Argaz-agi sliɣ yes-s, Fransa tuqem-it d aselmad n
teqbaylit di tesdawit n Lezzayer, asmi ara ffɣeɣ si lḥebs ad ruḥeɣ
ɣur-s a t-zzmeɣ, ad asa-iniɣ Ayɣef ur yettaru ara ayen i d-yura fellaneɣ s teqbaylit?”
Yenna-yi-d Smaɛil: “Ma yella tebɣiḍ ad as-nuqem tasuqqilt ɣer
teqbaylit acku d ayen i d aɣ-yerzan”.Teɛǧeb-iyi tekti n Smaɛil, nniɣas: “Yya ihi a tt-nessuqel!!”
Nemyefk tallalt gar-aneɣ, kra sɣur-s kra sɣur-i, mi tt-nessuli
ɣriɣ-as-tt-id yenna-yi-d: “Telha, tgerrez!!” Nuɣal nettemyettak-itt
gar-aneɣ nekkni s imeḥbas, mačči aṭas i tt-yeɣran, uɣaleɣ nekk la
ttaruɣ tikta-inu weḥd-i, yella wayen i wumi ttuqimeɣ tasuqqilt.
Uriɣ dinna aṭas isefra, timezgunin, timseḍsa, timucuha, lliɣ
ttaruɣ ineḍruyen i la yettɛeddin fell-aneɣ yal ass, ittafttaren-nni
yerkell cerrgen-ten deg unadi, tisuqal yakk ruḥent, d kra kan i dyeqqimen.
Asmi d aɣ-fkan azref imeḥbas isertiyen, uriɣ “Nnehta
tamezwarut”, sakin uriɣ “Ɛmer awriz”, sakin uriɣ “ Tisri n tayri”, d
“Lqaḍi d inexḍaben”, d “Tteḍbir imusnawen”, d “Agellid n
Andalus” d kra n tsuqqal sɣur “Baudelaire” d “ Lafontaine ” yakk d
kra n yemsefruten aɛraben.
Azref-agi iɣef d-ttmeslayeɣ alammi nuẓam 11 wussan ur
nečči. Ass wis-4 gezmen-aɣ aman, kksen-aɣ ayen yellan ɣur-neɣ
uyefki, d ufarmaǧ, d ssker.
Ɣas akken neffer snat tqabsiwin uyefki yakk d yiwet ufarmaǧ,
yakk d cwiṭ n ssker zdaxel ubidun imɛelleq sufella n webduz (v.c),
win i nwala yenṭerr ad as-nuqem tijɣelt uyefki d wezgen n lkas n
waman a t-nexleḍ di cwiṭ n ssker, ad as-nefk ad isew. Mi ara dneddem yiwen webruy amecṭuḥ ufarmaǧ a t-nebḍu s yinẓew n
wewri, yal 20 yimdanen yal yiwen seg-sen a t-id-iṣaḥ uwezwaz
annect n yizi a t-yuqem si ddaw yiles-is, a d-neddem lkas n waman i
10 yimdanen akken ad seggḍen imetman s tcerribt n waman akken
iẓerman ur ttkawen ara.
Neqqim, nuẓam 11 wussan imiren inemhalen n Lambis fkanaɣ izerfan i nessutur. Yiwen wass, fkan-aɣ-d ṛṛuz d azegzaw deg
- 100 -
Tudert-iw di tegrawla
waman yeḥman, win iɛerḍen tijɣelt a t-yeǧǧ ur t-itett! Anemhal n
lḥebs d bu yiwen ufus, afus-nniḍen yettwagzem-as deg imenɣi
amaḍlan wis-sin, uqmen-as akacbar n wuzzal deg ufus
yettwagezmen, mi d-yekcem ɣur-neɣ, yufa-yaɣ-d neggumma ad
nečč, yenna-yaɣ-d: “Tuqmem „la grève‟ nefka-yawen ayen i tebɣam,
ayɣef i teggummam ad teččem ay iqjan ifuḥanen?! Ur ttettem ara
akk deg yexxamen-nwen?! Tebɣam ad tuqmem „la grève‟-nniḍen di
lḥebs-inu?! D awezɣi!! Ad teččem bessif niɣ ad teččem s idammennwen, niɣ ad nɣeɣ seg-wen kra n yimdanen!!”.
Yekker-d yiwen Weṣbenyuli d ameḥbus yid-neɣ, d azdukli
(communiste), d anebɣas-nni n tidet, ḥekmen-as di Wehran s 20
sna, isem-is “Conte Charles” tura hat-it di Fransa, ur yefriḥ ara s
tlelli n Lezzayer, ar ass-a mazal-it yedder. Yenṭeq-d “Conte
Charles”-agi, d amezwaru gar-aneɣ yenna-yas i unemhal: “Ṛṛuz-agi
d azegzaw ur yewwi ara, tagi mačči d asunded ɣef wučči”.
Yuẓa ɣur-s unemhal, yeṭṭef-it si tayet, yessekna-t, yewwet-it s
ukacbar n wuzzal s imi, yerẓa-yas akk uglan-is, yerra-t yakk d idim,
yessendi-yas tagamilt n rruz si ddaw yimi-s, yerna-yas tiyitiwin s
idmaren, s aqerru la d as-yeqqar: “Rruz-agi yexleḍ s idammen-ik, ad
teččeḍ niɣ a k-nɣeɣ!?”
Yeggumma ad yeḥbes tiyita alammi i yečča rruz-nni azegzaw
ixelḍen s idammen-is! Yexdem akken i yiwen Wuday isem-is”
Ṭubul” d yiwen Wuday-nniḍen isem-is “Gerrab Lucien” aneggaruyagi d ṭṭbib, mi iɛedda di ccreɛ ḥekmen-as s lmut nɣan-t ad fell-as
yeɛfu Rebbi d ccahid.
Mi d aɣ-yessečč rruz azegzaw bessif s idammen-nneɣ, mi
nekcem ɣer tzeqqa di 400 yid-neɣ llan zdaxel xemsa yebduzen,
yekker-aɣ uberriḍ kra yellan din la yetteɛṣar, la iẓemmi almi dteddun idammen, ur yeslik yiwen, tazeqqa n 40 lmitrat tuɣal yakk d
aberriḍ mačči d ayen ara awin yebduzen, icuba-yi Rebbi wissen d
acu n rraj i d aɣ-d-uqmen di rruz!
Nuɣal di 30 yid-neɣ i neṭṭef icifunen i useyyeq, nettembidal
gar-aneɣ 30,30, mi wexxren imeḥbas ɣer yiwet tama ad myeḥraṣen
- 101 -
Tudert-iw di tegrawla
mi tt-id-nseyyeq a d-uɣalen ɣer tama-nniḍen, tazeqqa d tameqqrant
annect-ila-tt mi yenneḍ deg-s uɛudiw snat tikkwal ad yeɛyu!!
Di lḥebs n Lambis, nehder ad nɛeddi zdat usečču (takuzint)
niɣ tasewwit ur nettaddam ara učči, win ur neddim učči ad ssizzlen
idammen-is a t-nɣen s wemxix.
Yella dinna Mḥiddin Ǧender d Muḥemmed Usmir, d
Ɛebdelḥamid Benzin, d Ɛebdella Fadel , d Ɛli Ẓeɛmum, d Swiyyeḥ
Lhewwari, Ǧelluli
Leḥbib, d Muḥemmed Ssbeɛ,wigi d irgazen
imeqqranen d nutni i d aɣ-d-yessawlen s aɣunzu n wučči, dɣa kkren
ad ruḥen d imezwura, nniɣ-as i Smaɛil At Mangellat, d Ssaɛid
Nwihinu, d Kamal Ɛezzun, d Germi Brahim, d Muḥemmed
Remmil, d waṭas n yelmeẓyen n 22 d 23 d 24 deg usemmud-nsen,
nniɣ-asen: “D Lɛib fell-aneɣ, d lqella n tirrugza ma neǧǧa imɣaren
ad zwiren a ten-nɣen s wemxix, d nekkni s yelmeẓyen ara yezwiren
nezmer-as i wemxix, alamma ɛyan iɛessasen n lḥebs si tyita deg-neɣ
imiren a d-awḍen yemɣaren ur ten-kkaten ara aṭas”.
Akken i teḍra, zwaren 30 yelmeẓyen, imezwura d Leqbayel
yakk d Icawiyen, tiggti imeḥbas d nekkni, iɛessasen fkan-aɣ amxix s
lbunya d iqeddamen d tdebbuzin fellqen-aɣ yakk udmawen,
feddxen-aɣ, uqmen-aɣ acḥal d afeddxix deg yixfawen-nneɣ ar almi
ɛyan ifassen-nsen di tyita, nekkni nɛedda, d nnuba n yemɣaren
iɛessasen ɛyan di tyita semmḍen wulawen-nsen deg yelmeẓyen, ur
wwiten ara aṭas irgazen imeqqranen.
Ɛeddan 11 wussan n wuẓum, asmi i d aɣ-d-fkan izerfan n
tsertit i nessuter, nečča, sin wussan la ntess tizana membeɛd d
ayefki, sakin d taḥrirt, sakin d ccerba alammi zrin tlata wussan i d
aɣ-fkan cwiṭ n weɣrum.
Yiwen yemmut, yella ɣef yidis-iw la d as-qqaren: “Cehhed”
mi la yettmettat, netta la d –yeqqar: “cwiṭ n weɣrum, cwiṭ n
weɣrum!” Alammi yeffeɣ rruḥ-is!! Di 11 wussan-agi n laẓ, llan wid
yuḍnen ggumman ad ḥlun, u llan widak yuḍnen uɣalen ḥlan
ṣeḥḥan.
- 102 -
Tudert-iw di tegrawla
Di lḥebs n Lambis, sselḥuyeɣ akti n Tmaziɣt ɣur Icawiyen
azal n 15 yergazen, ur bɣiɣ ara a d-bedreɣ ismawen-nsen, seg-sen
llan wid yemmuten, mazal 4 ddren ar ass-a.
Abekkaḍ ameqqran d irgazen n tsertit n Leqbayel i tixedmen, asmi d-tban tekti-yagi n Tmaziɣt ur tt-ssawḍen ara i
watmaten-nsen Icawiyen, kebren-tt di tlemmast n Leqbayel kan, d
ayen iɣef tɛeṭṭel tikli-ines d isalan-ines di tlemmast n uɣref, ma d
wid yellan d icenga-inu di Lambis, d Buqruc Yusef, ccix Lbuzidi,
ccix Ḥmed Ḥemmani, ccix Ɛebderreḥman Qessis, wigi ṭṭfen ajenwi
n ddin n lislam yakk d lqewmiyya el ɛarabiyya sduklen-tt yid-s, s
uɛekkaz d udebbuz mgal-inu lemmer ufin ad iyi-nɣen, lemmer i lliɣ
berra yalfi i d iyi-nɣan.
Win i yi-yezzenzen i yemseɛraben d “Ssaɛid Acawi”
imɣendef, la d asen-yeqqar: “Atan la yettuqim lfiraq ger
yenselmen”, yakk d “Ɛebdelqader Ulmenṣur” Aqbayli, wagi yeɣra,
iɣil iman-is yefhem, d netta i yebɣan ad iyi-yerr d “Anaṣirist” ad
yesselḥu deg-i tikti n lɛuruba, yesqizzib yes-i i yemseɛraben, yuɣalasen d aruɣi (zzaɛim) ur t-id-iṣaḥ ula d kra! Mi mlaleɣ yid-s di
listiqlal, Rebbi idull-it, ur yufi ara ula d aɣrum a t-yečč, ma d Ssaɛid
Acawi yedderɣel, mazal-it alammi d ass-a d aderɣal.
Ssaɛid-agi, mi yella di Lambis yuḍen, yeqreḥ-it yixef-is iruḥ
ɣur ṭṭbib n lḥebs, ṭṭbib-nni d Uday, d argaz yelhan, yettdawi-yaɣ
mačči d aḥeqqar, mi yesteqsa Ssaɛid: “Ma yettneffir (itess)
ddexxan” Ssaɛid yenna-yas: “Ttneffireɣ tlata ibakiyen i wass”,
yenna-yas ṭṭbib “ad as-teṭṭixxreḍ i ddexxan ma ulac ssya ɣer kra n
wagguren ad tedreɣleḍ”.
Ssaɛid-agi yella yid-neɣ d agennay (axeggaḍ) yeḥseb awal n
ṭṭbib d amesxer, tlata wagguren membeɛd yedderɣel, yuɣal la iteddu
ɣef yefṣilen (leḥyuḍ).
Asmi yuɣal ɣur ṭṭbil d aderɣal, ṭṭbib-nni isabb-it, yessusef-it,
yenna-yas “ffeɣ fell-i, ur d iyi-tuɣeḍ ara awal, nekk ur bɣiɣ ara ad
waliɣ udem-ik”, yenna-as-d lehdur-agi sdat-i, nekk ḥeḍreɣ gar-asen.
Ssi Muḥemmed Lɣazi ṭṭfen-t deg wedrar, ḥekmen-as 20
iseggasen, mi t-id-wwin ɣer Lambis yerra iman-is yekref, tlata
- 103 -
Tudert-iw di tegrawla
iseggasen d netta yettmurud, yetteḥnunuf di tegnit deg uzuliɣ d
wedfel, d wenẓar acḥal d ṭṭbib i t-yeẓran ur ufin aṭṭan-is ula d
nekkni s imeḥbas, nɣil-it yekref d tidet, ḍelqen-as si lḥebs ssawḍent alammi d axxam-is, sin wussan membeɛd yezga-d di lǧicc tteḥrir,
la yettazzal am izerzer, mazal-it yedder alammi d ass-a, yuɣal d lwali
di Tizi-Wezzu, ur ufiɣ ara tura win ara yi-yefken lexbar-is.
Yiwen cciṭan isem-is “Fettaḥ Ḥmed”, d abrifu d aḥbib n
“Lgeṭ” yella di Wehran, di Mestɣanem d imekreḍ, deg yiḍ yettaker
tiḥuna, yesɛa 6 niɣ 7 lǧuǧmat ɣef tukerḍa, yekcem ɣur yiwen deg yiḍ
ɣer daxel n tḥanut-is s tmeẓyant yessaged-it, yuker-as kra yesɛa,mi
yefka lewṣayef-is i ibulisen n Fransa wwin-as-d tteṣwirat imakaren,
yufa-t yeɛqel-it, ruḥen ṭṭfen-t, iwala-t yenna-yasen d netta, sɛeddant di ccreɛ, ḥekmen-as s 10 iseggasen. Wwin-t-id ɣer lḥebs n
Wehran, ula d netta yurar-itt-id d aderɣal acḥal d amejjay i t-yeẓran
berrɛent wallen-is, lemmer a t-tnebceḍ s isegni ɣer tiṭ ur
yesmermic, yerna ad iruḥ lḥiḍ lḥiḍ, ad yesferfud alamma d tasewwit
a d-yawi lmakla-s, yerna ixeddem lḥelfa ɣas d aderɣal, ad yesferfuc
ikessu imurar, tizukar yakk d teqfacin uzemmur, yakk d tẓurin.
Yesɛedda mmi-s n leḥram-agi rebɛa iseggasen di lḥebs n Wehran,
di lqanun n Fransa aderɣal ur t-ttaṭṭafen ara ɣer lḥebs, ɣur-s lḥebs d
wexxam-is kif kif.
Ḍelqen-as Irumyen si lḥebs, fkan-as taɛekkazt tamellalt
iderɣalen, ttxelliṣen-t alef frank i wass (Ɛecra idinaren n tura), yesɛa
yelli-s di leɛmer-is 8 iseggasen, teẓẓuɣur-it yessutur di tḥuna, netta
yettwali, tameṭṭut-is, d yelli-s, d yemma-s ɣilent-t d aderɣal,
yemma-s tettru fell-as, tawacult-is d kra d as-yettilin ɣilen-t d
aderɣal.
Imakaren i t-yessnen mi ara d-asen s axxam-is a t-ẓren,
Fettaḥ Ḥmed-agi ad yessiwel i yemma-s, ad as-yini “anwi wigi i dyusan ɣur-i?” Iḥbiben-is qqaren-as “berka ur d-tturar ara tidderɣelt,
atan la tettwaliḍ”, netta ɣef zzuǧ n ṣṣbeḥ a d-yekker seg wusu ad
yeǧǧ tameṭṭut-is akk d yelli-s ṭṭsent, netta ad iruḥ a d-yaker ad
yexdem ccɣel-is netta d yeḥbiben-is, u a d-yuɣal s axxam ad yeṭṭes,
ula d tameṭṭut-is ur tfaq s wayen i ixeddem!
- 104 -
Tudert-iw di tegrawla
Yiwen wass tettwaṭṭef sselɛa, yettwaṭṭef win i tt-yuɣen, d win i ttyezzenzen, d wayeḍ d wayeḍ... wa yettqirri-d ɣef wa alammi dwwḍen ɣer mmi-s n leḥram Fettaḥ Ḥmed webrifu cciṭan.
Ɛawden-as ccreɛ, ḥekmen-as 20 iseggasen, yesɛedda 5 snin,
mi d-yewweḍ listiqlal ffɣen-d, ula d imkerḍen merra ffɣen-d, yuɣal s
axxam-is di Mestɣanem.
Muḥemmed Remmil yellan d amjahed yid-i di Wehran yakk d
Lambis, yakk d Birdu, di listiqlal yuɣal d abulisi di Wehran, yella di
lkumiṣariyya tis-4.
Ata ibulisiyen wwin-d Fettaḥ Ḥmed yuker ṭṭumubil, akken i
t-iwala Remmil Muḥemmed yuɣ lḥal yečča aṭas n wemxix seg ufusis mi yella d abrifu, yenna-yas Remmil Muḥemmed: “Tusiḍ-d ɣur-i
a lbarak?! Yefka-yas kra ibeqqayen, dɣa yekkes-d ɣur-s taɣeggaṭ-nni
tazurant n weglim s tefzimt n nnḥas, yewwet-it tḥuza-t tefzimt-nni
ɣer tiṭ temmer-d tiṭ-is tayeffust yesderɣel-it, yesfallet i tidderɣelt,
tedderɣel-as tiṭ tayeffust! Muḥemmed Remmil ssufɣen-t seg
ibuliseyen, rran-t ɣer lḥebs, yesɛedda ur ẓriɣ acḥal? Ḥekmen-as s sin
imelyunen n ddiyya a ten-yefk i Fettaḥ Ḥmed, Muḥemmed Remmil
mazal-it yedder ar ass-a; ma d Fettaḥ Ḥmed ur ẓriɣ ma yemmut niɣ
yedder?
Tigi d tiḥerci yakk d tḥila imeḥbas, asmi d aɣ-d-wwin ɣer Qṣenṭina
si Lambis akken ad dawiɣ allen-iw, nella di 10 yid-neɣ, yella
Ɛebdelqader Benmhel, Lǧilali Ɛribi, Muḥend Ṭṭeyyeb Ilul, Smaɛil
At Mangellat, Meɣni Ṣendid Qwider, d waṭas-nniḍen... ur cfiɣ ara
fell-asen.
Yella yiwen si Skikda ixeddem d amzil (aḥeddad), ixeddem
tisura, ssexdamen-t di lḥebs n Qṣenṭina. Nemtafaq gar-aneɣ ad
nerwel si lḥebs di xemsa yid-neɣ, nekk, At Mangellat Smaɛil,
Qeddur Benmhel, yakk d Cixu Qwider. Yiwen wass ssufɣen-aɣ ad
nefreḍ, u ad nekkes iḍumman ger sin leṣwar acku lḥebs n Qṣenṭina
zzin-as sin leṣwar, ṣṣur n berra yella deg-s webrid n lmitra d
wezgen di tehri, yella ṣṣur-nniḍen daɣen kif kif, i d-yezzin i
texxamin yakk d yemraḥen n lḥebs.
- 105 -
Tudert-iw di tegrawla
Mi nehder gar-aneɣ a d-neṭṭef aqaleb i tsarut n tewwurt n
ṣṣur n berra, amek ara nexdem akken ad as-neṭṭef aqaleb i tsarut,
tasarut tella ɣur uɛessas d aɛrab?
Nekk a tt-id-urareɣ belli xcawteɣ, la ttexbibiḍeɣ,la d-teffɣent
tkuffta seg yimi-w, ad ɣerrbent wallen-iw,ɣur-neɣ nekkni s
Yezzayriyen mi ara yexciwet yiwen ttuqimen-as tasarut deg ufus-is.
Askikdi yewwi-yaɣ-d lmaṣtik ideg ara neṭṭef aqaleb i tsarut si
snat tamiwin. Nekk mi ara xciwteɣ zdat uɛessas ad as-inin efk-aɣ-d
tasarut ad as-tt-nuqem deg ufus-is. Mi d asen-d-yefka tasarut nekk
ad iliɣ la xebbḍeɣ, ad iyi-d-ssersen tasarut deg ufus-iw yeččuen d
lmaṣtik, a d-nnḍen fell-i, a d-zgen, zdat uɛessas am wakken dehcen,
yiwen ad yessed tasarut di tdikelt-iw ideg yella lmaṣtik ad yeṭṭef
lqaleb-ines si snat lǧihat.
Ad sefḍen tasarut, ad as-tt-rren i uɛessas, aqaleb n lmaṣtik a t-nefk i
Ɛebdelḥamid Askikdi a d-yexdem yes-s tasarut i tewwurt n berra.
Urareɣ-d tamezgunt-agi deg wemraḥ, aɛessas n lḥebs yefka-d
tasarut neṭṭef fell-as aqaleb di lmaṣtik, nerra-yas tasarut i uɛessas
mebla ma ifaq, nefka-tt i Ɛebdelḥamid Askikdi amzil yexdem-d
tasarut, mi iruḥ Cixu yakk d Smaɛil At Mangellat ad ferḍen
iḍumman, iqas tasarut yeɛreḍ-itt di tewwurt n berra, yufa-tt teldi s
sshala am tsarut yellan ɣer uɛessas.Iɛawed yeqfel tawwurt akken
tella, yefka-yaɣ-d tasarut yenna-yaɣ-d: “Atta tgerrez, neɛreḍ-itt teldi
temdel”.
Yeqqim-aɣ-d kan amek ara d-neffeɣ si tewwurt n tzeqqa, deg yiḍ
tawwurt-is temdel, tella tsarut-is ɣer uɛessas-nniḍen, ulamek i d asnessuter tasarut tikkelt tis-snat, nufa-d abrid amek ara d-neffeɣ si
tzeqqa deg yiḍ mebla tasarut, yeqqim-aɣ-d webrid amek ara nali ɣef
ṣṣur n lḥebs akken ad nader s abrid yessufuɣen, akken ad neldi
tawwurt ad nruḥ u a tt-nemdel.
Nufa-d iberdan yarkell amek ara nexdem, hatan wamek:
Tazeqqa n lḥebs annect-ila-tt, d taɣezfant, ɣer yiwet teɣmert-ines
yella ṭṭaq deg-s ẓẓerb n rebɛa wuzzlan ttwaṭṭfen s wadda ɣer yiwen
wuzzal, ttwaṭṭfen di tlemmast ɣer yiwen wuzzal-nniḍen, uzzal-nni n
tlemmast yenta di lḥiḍ. Mi ara negzem uzzlan yentan s wadda, u ad
- 106 -
Tudert-iw di tegrawla
negzem uzzal iɣer ttwaṭṭfen di tlemmast, netta yettwaṭṭef ɣer lḥiḍ si
tama tayeffust d tzelmaṭ a ten-neǧǧ d ineggura, mi negzem rebɛa
yentan s wadda, sin i d-yegran di tlemmast d ineggura ara tennegzem, mi gezmen ad asen-neǧǧ cwiṭ si yal tama, mi nessuli
axeddim ɣef rebɛa wussan, sin i d-yegran a ten-neclex mebla
aṭerḍeq. S wacu ara negzem uzzlan, s yiẓawen n lḥelfa mi nejreḍ
uzzal s umeṣmar ad nuqem ijerriḍ ideg ara yers yinziz n wewri,
inziz n wewri a t-neǧǧ di zzit ad ssumen akken ad ǧehden, u ad
ttensaren, ad nuqem cwiṭ ubeḥnuq ɣef iḍudan-nneɣ akken ur
ttensaren yiẓiwen, mi yers yiẓiw deg ijirriḍ ad nejbed iẓiw s sin
ifassen, mi ara yeḥmu wuzzal a t-gezmen yiẓiwen mebla ma yella
lḥess yakk d ṣṣut n wejraḍ, mi d as-yeqqim yinziz a t-neclex, u ad
yeqqerṣ war ṣṣut.
I wakken imeḥbas yellan yid-neɣ di tzeqqa ur ttfaqen ara s
wayen i la nxeddem, ad asen-d-nurar tamezgunt, ad nuqem
taseddarit s ẓẓawra si deffir n ẓẓawra sin imeḥbas ad gezzmen
uzzal, tlata-nniḍen ad tturaren tamezgunt.
Yal mi ara negzem yiwen wuzzal, ad as-nuqem ṣṣabun ad asnergel amḍiq-nni, u ad nesɛeddi fell-as tirriɣt n ddexxan i wakken a
d-iban wemḍiq-nni d arṣayṣi amzun d ssbiɣa n wuzzal.
Imeḥbas di 100 yid-sen, la ttnezzihen tamezgunt, nekkni si
deffir n tseddarit nxeddem ccɣel-nneɣ, ula d ṣṣut yakk d lḥess ur d
as-d-isell yiwen.
I wakken ad nali ɣef ṣṣur, u ad ners s abrid-nniḍen n lḥebs
nhegga sellum n wemrar, negzem ẓẓawrat-nneɣ yakk d imeṭṭerḥen
n lbac s uḥelyiw n ssardin nemsed-it ɣer ssima alammmi yuɣal d
lmus. Neksa asellum ubeḥnuq yeǧhed ulamma ad alin fell-as sin niɣ
tlata yimdanen ur yetteɣraṣ.
Mi ara neclex uzzlan igezmen ad nili deffir tseddarit imeḥbas
ur d aɣ-ttwalin, ad ttraǧun ad tkemmel tmezgunt, nekkni ad nili
neffeɣ si ṭṭaq s amraḥ, sellum n wemrar nuqem-as aẓru, nenneḍ-as
lekwaɣeḍ aṭas, zdaxel nuqem-as lḥelfa akken mi ara t-nḍegger
amrar icudden ur yettuqim ara ṣṣut, u ad yentu weẓru-nni deffir
- 107 -
Tudert-iw di tegrawla
iceqqiq yellan ger leḥyuḍ n ṣṣur, ad yali yiwen ad yessentu aẓrunniḍen n sellum-nniḍen iɣef ara ners s abrid yellan ger leṣwar.
Sufella n ṣṣur, llan iɛessasen deg yiwen wemḍiq ttqeṣṣiren
tturaren damma d lkarṭa, tikkwal tessen lbirra. Nekkni s imeḥbas,
newwi-d lexbar amek i ixeddmen, ad nettali yiwen yiwen, u ad
nettrusu d akessar ad neffer di tellis n ṭṭlam, mi ners ger leṣwar di
xemsa yid-neɣ ɣur-neɣ tasarut n tewwurt yessufuɣen ɣer berra,a ttid-neldi s leḥder ad neffeɣ,u ad nemdel tawwurt,ad nili berra u ad
nruḥ ad neffeɣ si temdint.
Yal yiwen seg-neɣ yesɛa tlata igeḍman n ttrisiti iwraɣen
cudden ɣer cwiṭ uqeccaḍ, ayagi ma twalaḍ aǧadarmi niɣ abulisi niɣ
aɛṣekriw, ad as-d-tekkeḍ si deffir ad as-tesɛeddiḍ ageṭṭum-nni si
nnig yixef-is ɣer temgerṭ-is, a t-tjebdeḍ s sin ifassen ad yemmurḍes.
Kra nxemmem nhegga-t nessewǧed-it, yeqqim-aɣ-d yiwen
wass ideg ara neclex uzzalen igezmen u ad nruḥ, isellumen ksan
weǧden, iẓra deg-sen cudden s ugeṭṭum arqaq i d aɣ-d-yewwi
Ḥamid Askikdi, yegra-d lefṣel aneggaru n tmezgunt a t-nkemmel
deg yiḍ ideg ara nerwel, ad neǧǧ lɣaci la ttraǧun nekkni ad neffeɣ si
ṭṭaq yiwen yiwen, ula d imeḥbas yellan yid-neɣ ur ttfaqen ara acku
ad ilin la ttxemmimen la ttraǧun inaẓuren melmi ara d-ffɣen si
deffir tseddarit akken ad walin tamezgunt.
Azekka-nni taṣebḥit deg wefrag, yakk d tzeqqa-nniḍen i la d
aɣ-d-isuman, imeḥbas uqmen tacqirrewt n wuẓum ɣef wučči. Dɣa,
imiren iɛessasen bdan anadi n tzeqqiwin n lḥebs merra.
Kecmen-d iɛessasen di tlata yid-sen ɣer tzeqqa-nneɣ, yiwen yewwid yid-s tadebbuzt n wuzzal, wayeḍ yewwi-d adebbuz n wesɣar
annect-ila-t la yekkat di llajur ma ur nɣiz ara, wayeḍ iruḥ ɣer ṭṭiqan
la yesṭebṭub uzzlan, alammi d-yewweḍ ɣer ṭṭaq i nhegga i trewla
yebda asṭebṭeb uzzlan beddlen ṣṣut mačči am wiyaḍ.
Yebda ṣṣabun la d-iɣelli seg-sen, d ifettiten imecṭuḥen la
ttneggizen ɣellin-d si ddaw wuzzlan igezmen, iban-d wemḍiq-nsen
si ddaw ṣṣabun la d-iɣellin.
Imiren, iɛessasen wwten tiṣeffarin-nsen tewwet tfaliṭ (sirène)
mzazzlen-d iɛessasen myegrewen-d ɣer tzeqqa anda i nella. Ɛezlen-
- 108 -
Tudert-iw di tegrawla
aɣ ɣer yiwet tama, jebden-d timeẓyanin-nsen, rran-d izabuqen
(tixnefyac) ɣer tama-nneɣ, wiyaḍ leḥqen-d s tzuzzar n waldun
(lmiṭrayat).
Bdan asusten, anwi imeḥbas i yegganen ɣer ṭṭaq-agi i wumi
gezmen wuzzal? Imeḥbas yellan din ur ẓrin ara ala nekkni di xemsa
wid iruḥen si Lambis, mi d-nurar tamezgunt deg imukan n tguni,
imeḥbas-nniḍen i la ɣ-yeǧǧan ad nurar tamezgunt anida gganen.
Iɛessasen ssufɣen-d si ṣṣef wid yegganen ɣer tama n ṭṭaq,
bdan-aɣ s wemxix alammi d aɣ-rran yakk d idim s wesfunzer,
settfen-aɣ ɛecrirn ɛecrin di 100 yid-neɣ, ataya ccaf iɛessasen d
imɣaren la heddren yiwen ur yefhim d acu d-qqaren, bdan la ɣferrzen yiwen yiwen, la d aɣ-ttmuqulen s allen, ssufɣen-d Qeddur
Benmhel d amezwaru, rnan-iyi-d nekk d wis-sin,rnan-d Smaɛil At
Mangellat d wis-tlata, rnan-d Cixu d wis-rebɛa, rnan-d
Ɛebdelḥamid d wis-xemsa.
Ad as-tiniḍ ẓran-aɣ niɣ nettuzenz?! Imeḥbas yellan yid-neɣ ur
ẓrin ara, maca tella yiwet tɣawsa i ten-iɛawnen ar almi faqen yesneɣ, acku imeḥbas yellan di tzeqqa-nni d wid i wumi ḥekmen
ɛamayen niɣ teltsnin, yuɣ lḥal sɛeddan azgen si lḥebs-nsen, llan
daɣen wid yessulin lḥebs-nsen d tikli ad ffɣen, wiyaḍ ur d asenmazal ara aṭas, ulamek i rewlen, ulamek i fken iman-nsen i wakken
ad ɛefsen ajenwi n lmut, u ad mmagren rrṣaṣ s ifassen d ilmawen?!
Ccaf iɛessasen, yessen imeḥbas n at ɛecra d xemseṭṭac d
ɛecrin iseggasen i izemren i wayagi.
Yenna-yasen i wiyaḍ: “Iban waya d widen i d-wwin si Lambis, d
nutni i wumi ḥekmen s lḥebs aṭas i iheggan tarewla!”
Dɣa medlen fell-aneɣ tawwurt, ɛussen-aɣ s tzuzzar n waldun.
Si tama n ṭṭaq, wwin-d amzil yeclex-d uzzlan iɛawed-asen llsaq,
azgen n wass ǧǧan-aɣ i laẓ mebla imekli.
Ɣef zzuǧ d wezgen, wwin-aɣ s afrag-nniḍen ɣer tzeqqa uṭṭun
“7” qqaren-as “La 7ème blindée” ɣur-s tawwurt n wuzzal d tazurant
s tlata tsura, yakk d yefṣilen ubiṭun, di tlemmast-is d uzzal uṭṭun 16.
Yusa-d unemhal n lḥebs yenna-yaɣ-d: “Ay iḥbiben-iw ad akenqadreɣ aṭas, ad awen-fkeɣ tazeqqa uṭṭun “7” (blindée) d tagi iseg
- 109 -
Tudert-iw di tegrawla
yerwel lkulunal-nwen Meṣṭafa Benbulɛid, nreṣṣa-tt s wuzzal akken
kunwi ur tregglem ara am Benbulɛid!!”
Sskecmen-aɣ ɣer daxel, medlen fell-aneɣ tawwurt, nekkni
nuɣal yekcem-aɣ ccek nɣil d albeɛḍ si gar-aneɣ i d aɣ-yezzenzen!
Nesɛedda dinna kra n wussan yusa-d ɣur-neɣ unemhal neffeɣ-d s
amraḥ anda i t-nemmuger, yehder-d yid-neɣ yenna-d“Ay imeḥbasiw, ma yella win yebɣan ad yeqqim ɣur-i atan a t-ǧǧeɣ dagi, ma ulac
atan ad tuɣalem ɣur Lambez ansi d-tekkem, dagi tusam-d ɣur-i i
wakken ad tdawim allen-nwen, amejjay n ssbiṭar la d-yettas akken a
ken-iẓer dagi di lḥebs-iw, atan teččam terwam, telsam, teṭṭsem ur d
aken-ixuṣṣ ula d kra”.
Di lḥebs n Qṣenṭina, mi ara d-yemmeslay yid-k unemhal niɣ
uɛessas niɣ ad truḥeḍ ad teẓreḍ imawlan-ik, yessefk dima ad tkerfeḍ
ifassen-ik deffir uzagur-ik, ma tugiḍ aɛessas a k-d-yini “Ifassen-ik
deffir weɛrur” ma teggummaḍ a k-yewwet.
Mi la d aɣ-d-yeqqar unemhal “Ma tebɣam ad teqqimem di
lḥebs-agi, ɣur-i ur tettxaṣṣam ula d kra”. Neṭqeɣ-d nekkini si deffirs, nniɣ-as: “Ifassen deffir weɛrur”.Ineggez unemhal amzun yettwet
s rrṣaṣ, yebren-d ɣur-neɣ yenna-d: “Anwa i d-ihedren?” Ur d as-dyerri yiwen! Yuɣal yenna-d:“Fehmeɣ d acu tebɣam”.
Sin wussan deffir waya yusa-d ufurgun, iɛessasen n lḥebs
ssawlen-d i wid i d-yusan si Lambez ad uɣalen ɣer Lambez.
Neffeɣ-d si tzeqqa uṭṭun “7” blindée, nestenya aql-aɣ ad nuɣal ɣer
Lambez, cudden-aɣ di xemsa di yiwet ssnasla d taɣezfant s likadna
(les cadenas),imeftaḥen s tsura, iɛessasen di tlata yid-sen s tzuzzar n
waldun sin ɣer zdat, yiwen yessenhar,sin ɣer deffir lḥan yes-neɣ azal
n 10 ikilumitren si Qṣenṭina la heddren s Tkerṣit gar-asen, yella
yiwen d Abgayti yesɛedda aṭas di Fransa netta d Ikurṣiyen yessen
tutlayt-nsen, yegzi ayen la
d-qqaren.
Yenna-yaɣ-d: “ Ay atmaten atni la d-qqaren ma yers yiwen seg-neɣ
akken a d-yerr, niɣ ad yebzeḍ, ad aɣ-ssersen di xemsa yid-neɣ,
yiwen ad yewwet s ilizeq n rrṣaṣ s igenni, sufella iqerra-nneɣ, ma
yella nugad niɣ nerwel ad aɣ-nɣen s rrṣaṣ, ihi ma yella wi yebɣan a
d-yerr niɣ ad yebzeḍ zdaxel ufurgun ur ttrusut ara d akessar”.
- 110 -
Tudert-iw di tegrawla
Nemsefham yakk s Teqbaylit d taɛrabt gar-aneɣ, yella Cixu ur
yessin ara Taqbaylit nessefhem-it d acu la qqaren iɛessasen fellaneɣ.
Yal mi ara yelḥu yes-neɣ ufurgun ɛecra ikilumitren ad aɣ-d-inin:
“Anwa ara yersen niɣ ad yebzeḍ niɣ a d-yerr?» Nekkni ad asen-nini
“Ala!” Akka alammi i d aɣ-d-ssawḍen ɣer zdat n tewwurt n Lambis,
wwten nnaqus iḍal-d uɛessdas yeldi-d “lgici” (les guichets) fkan-as
tiwerqet unemhal n Qṣenṭina, yeldi tawwurt sskecmen-aɣ yal yiwen
seg-neɣ yuɣal s amkan-is, nekk d Smaɛil nella d igennayen di
termest, d nekkni i yesseḥfaḍen imeḥbas tagennayt di tzeqqa uṭṭun
“12”, Benmhel, Cixu d Webgayti llan di tzeqqa uṭṭun “4”, Qeddur
Benmhel dinna yebɣa d yerwel netta d waṭas imeḥbas, bdan la
ttheggin tarewla seg webduz (V.C) di lqaɛa, la jerrḍen s umeṣmar la
smarayen “esprit de sel” alammi smimmiḍen asifun kksen-as ssima,
ssenquqlen-t alammi d-yettwakkes seg wemkan-is, ufan aqadus
azuran i iɛeddan si ddaw ṣṣur n lḥebs, yella din yiwen ubennay d
ameḥbus isem-is “Gernina” netta si Lemdiyya, yiwen lweqt
yexdem din asmi uqmen aqadus-nni, mi d as-kksen rrxam i usifun
la qqazen tennḍen i uqadus, akal la yettefruri, s uḍar n tejɣelt n
wesɣar mi ara d-kksen akal xaḍen leqmayeǧ-nsen d ticekkarin
ttarran akal tessden-t zdaxel-nsen, mi ččurent tcekkarin d akal a
tent-ssersen si ddaw uqadus, u ad rren rrxam n webduz a t-ssersen
deg wemkan-is akken yella. Yid-sen sin iɛessasen ttɣamen deg
wemraḥ uṭṭun “4” ur ẓrin d acu yeḍran sdaxel yakk d ddaw
webduz, yiwen yezga yeqqaz, itekkes-d akal itessed-it di tcekkarin,
mi ara d-yaweḍ lawan n wučči ad sṭebṭben snat tikkwal di rrxam n
webduz ad asen-isel u a d-yeffeɣ, ad yerr rrxam n webduz akken
yella.
Di lawan n wučči, ad ḥesben ṣṣef imeḥbas acḥal yellan, ad
afen leḥsab-nsen nnican llan din 60 yergazen, mi ruḥen iɛessasen,
imeḥbas a d-kksen rrxam n webduz, u ad uɣalen ɣer tɣuzi s tjeɣlin,
asmi ssmeɣren tasraft uɣalen keccmen sin d akessar qqazen,
ttembidalen imeḥbas s nnuba, sin di ṣṣbeḥ, sin deg yiḍ. Uqmen di
tesraft-nni tasraft-nniḍen anda ara ḍergen, deg yiḍ lawan n yiḍes di
- 111 -
Tudert-iw di tegrawla
tewwurt n tzeqqa tella yiwet teḍwiqt a tt-id-yeldi uɛessas si berra,
yal snat sswayeɛ ad yeḥseb acḥal imeḥbas i yeṭṭsen,ad yeḥseb acḥal
imeṭṭerḥen yersen di tegnit ad yaf 60 nnican.
Imeḥbas a d-awin tisumtiwen-nsen a tent-ssersen amzun d
ameḥbus i yeṭṭsen, a tent-ɣummen s ẓẓawra, cuddent tsumtiwinnni s tzukar, mi ara d-yas uɛessas a tent-iwali d imeḥbas la
ttmimmiḍen! Ad yaf leḥsab nnican, ma d sin atni ukessar la qqazen,
mi ɛayan a d-uɣalen ad ṭṭsen, ad ssakin wiyaḍ ɣer tɣuzi.
Acḥal wussan d wuḍan, ɣzan 14 lmitrat, asmi ččurent
leqmayeǧ-nsen ulaḥedd ticekkarin, ruḥen ɣur unemhal n lḥebs n
Lambis nnan-as: “Nebɣa ad nweṭṭi afrag uṭṭun “4” ad nuqem din
“stade” ad nurar deg-s ticiret a mass anemhal ma d aɣ-tefkeḍ
agelzim yakk d tberwiṭ, d telwiḥt a d-nawi deg-s akal izaden a tnesmir dagi di tebḥirt zdat lbiru-inek”.
Anemhal n lḥebs: “Ih..!ih..!ih..! s tidet!!”
Yefka-yasen-d iselqam swayes ara xedmen, bdan la qqazen
amraḥ, kra imeḥbas d ibuɛfifen heddren nutni d iɛessasen
ssedhuyen-ten, wiyaḍ ssufuɣen-d ticekkarin n wakal si tesraft, mi
nneɣlen yiwet deg wefrag, ad awin snat niɣ tlata tberwiḍin ɣer
tebḥirt unemhal zdat n lbiru-ines, imeḥbas-nniḍen zunek la
ttweṭṭin “stade”.
Si Qeddur Benmhel d netta i la yesselḥuyen ixeddim d
Gernina di tɣuzi n tesraft , mi iwala qrib ad faken lxedma akken ad
rewlen, iceyyeɛ-d ɣur-neɣ nekk d Smaɛil, yenna-yaɣ-d beddlet
taxxamt, ruḥet-d ɣer tzeqqa uṭṭun “4” afrag uṭṭun “4” daɣen, ur d
aɣ-d-yenni ara ssebba ayɣef.
Amek i nezmer ad nbeddel seg wuṭṭun“12” ɣer wuṭṭun “4”,
ad nerr iman-nneɣ nuḍen, ad aɣ-awin ɣur ṭṭbib, mi d aɣ-yeẓra ṭṭbib,
iɛessasen ad aɣ-d-steqsin anwa afrag iɣer ara nuɣal, ad asen-nini ɣer
tzeqqa uṭṭun “4”. Sin yemɣaren i d-ceyyɛen si tzeqqa“4”ad inin i
iɛessasen ad nuɣal ɣer tzeqqa “12”; akka ruḥen sin si tzeqqa “4”
uɣalen-d, ruḥen sin si tzeqqa “12” uɣalen-d, ad yili leḥsab kif kif.
Ayen yellan di tzeqqa “4” niɣ“12” kif kif.
- 112 -
Tudert-iw di tegrawla
Nekk yakk d Smaɛil, yeɛǧeb-aɣ lḥal di tzeqqa “12” ur nebɣi
ara ad nruḥ ɣer tzeqqa“4”, acku ur neẓri ara ssebba iɣef ara nruḥ!
Yumayen kan, teṭṭerḍeq trewla, rewlen 11 yimdanen si tzeqqa “4”
deg yiḍ, alammi nesla i rrṣaṣ iɛessasen.
Amek i teḍra, akken i d-ɛawden imeḥbas yettwaṭṭfen, Qeddur
Benmhel mi yessuli lxedma n tɣuzi n tesraft yuqem uṭṭunen i
imeḥbas, d tiseqqar anwa ara yezwiren ad yeffeɣ, anwa ara yegrin,
rebɛa yemḍebbren imezwura mebla tiseqqar nutni i iheggan tarewla
Qeddur Benmhel, Gernina, Ɛebdelḥamid, Milud, Gernina d Milud
mazal-iten ddren ar ass-a, Benmhel d wiyaḍ mmuten d ccuhada di
lǧicc tteḥri, ma d Ɛebdelḥamid Askikdi ur ẓriɣ ara?
Ffɣen-d yakk wuṭṭunen n tseqqarin amek ara msetbaɛen
imerwalen, llan ɛecrin d imɣaren, ulac tadawsa d tezmert widen
ggumman ad rewlen, rebɛin i d-yeqqimen yal yiwen s nnuba-s.
Uqmen lxiḍ aɣezfan yessawaḍ si tzeqqa alamma d ixef n tesraft i
yessufuɣen ɣer berra, mi yerwel yiwen ad yejbed lxiḍ i yeṭṭef
umeḥbus-nniḍen yellan zdaxel, am wakken la d as-yeqqar “abrid
iserreḥ, tbeɛ-iyi-d”! Sufella n ṣṣur n lḥebs llan iɛessasen s lemkaḥel
yakk d tmuqalin, d “Les projecteurs”.
Qeddur Benmhel, yeǧǧa tabrat annect-ilatt yelseq-itt deffir
tewwurt i unemhal n lḥebs n Lambis, yessekter lxir-is ɣef ugelzim d
telwiḥt d tberwiṭ i d asen-yefka, iweṣṣa, yenna-yas: ” Balak ad
terrem ttar niɣ ad tewwtem imeḥbas yeqqimen ɣur-wen , ma ulac
atan ad nnadi fell-ak, ala timenɣiwt ara k-nenɣ.“
Imi n tesraft yeffeɣ-d ɣer yiwen ugudu lɛeṣker ttḍeggiren ɣurs lmerqa tasemmamt d ufarmaǧ, d weksum ifuḥen yakk d
iḍumman n lḥebs, d weɣrum aquran am weẓru yerɣel, d lmaqarun,
d rruẓ, d kra semmumen ifuḥen i d-ttenɣalen ɣer din.
Ssyenna i bdan imeḥbas tarewla mi la d-teffɣen yiwen yiwen,
alammi rewlen rbeɛṭac, wis-xemseṭṭac yettagad, akken i d-yewweḍ s
imi n tesraft yella din wemcic, la yesraḥay lḥut ifuḥen mi iḥulfa d
lheffa umerwal amcic amcum icuff iman-is, yesnuffus amzun d
ateɛban, amerwal mi d as-yesla yerreɣreɣ s lǧehd n taɣect-is slan-asd iɛessasen tebɛen ṣṣut ansi d-yekka, walan-t ansi d-yekka, walan-t
- 113 -
Tudert-iw di tegrawla
la yettazzal, bernen ɣur-s aprujiktur, wwten-t nɣan-t, imeḥbas
mazal la d-teffɣen ɣas rrṣaṣ la yeṭṭerḍiq, ɛussen imi n tesraft win dyeffɣen a t-nɣen, aṭas i nɣan akken mazal la d-teffɣen.
Tewwet tfaliṭ, ruḥen-d iɛessasen kecmen-d ɣer tzeqqa,nɣan
deg-s tlata yimdanen, nekkni di tzeqqa“12”yessaki-yaɣ-d rrṣaṣ yakk
d tfaliṭ. Mi yuli wass banen-d wid irewlen, d wid nɣan berra zdat
tesraft,d wid nɣan zdaxel n tzeqqa. Lemmer i nruḥ ɣur Benmhel
yalfi nerwel niɣ yalfi nemmut deg yiḍ-nni.
Medlen tazeqqa uṭṭun “4” d wefrag uṭṭun “4”, imeḥbas i dyegran din ferqen-ten ɣef tzeɣwin 12 d 17 d 18, ḥkan-aɣ-d ayen
yeḍran dinna, nekkni i d-yuɣalen si lḥebs n Qṣenṭina di sin yid-neɣ,
rran-aɣ-d ɣer termest igennayen, zik deg-s rebɛa tmacinin, nuɣal
nekk d Smɛil At Mangellat, d Baba Sliman Lḥusin nessaweḍ-itt ɣer
ɛecrin tmacinin, nettawi-d atmaten-nneɣ nesseḥfaḍ-iten tagennayt
(lexyaḍa), asmi nesseḥfeḍ wiyaḍ anemhal yerna-yaɣ-d timacinin
uɣalent tlatin.Nerna nesseḥfeḍ wiyaḍ, anemhal yerna-yaɣ-d 10nniḍen, lḥebs nerra-t d aɣerbaz uselmed n tgennayt.
Ccaf n termest, d yiwen Wuday, d mmi-s n twacult yelhan
werǧin i d aɣ-iḍurr, la yettqeṣṣir yid-neɣ amzun d ameḥbus, yessen
Tacawit am Icawiyen, yessen Taɛrab, ɣurk ad tɣileḍ ur ifehhem ara
Taqbaylit! Maca, netta s timmad-is ur yessin ara tagennayt, ɣas ma
d lḥerfa n baba-s u jeddi-s, yettusemma d nekk i d kullci dinna,
kkseɣ-as leɛtab, ssafesseɣ fel-as lxedma.
Nhedder nekk yid-s ɣef wayen yeɛnan tasertit yakk d tlelli n
Lezzayer, yiwen wass yenna-yi-d “Nekk d Uday di tlemmast-nwen,
aɣrum-iw yakk d lmerqa-w ččuren d tisegnatin, yakk d “les lames
Gillette”.
Nniɣ-as: “D acu i k-yuɣen gar-aneɣ, d acu tugadeḍ?!”
Yenna-yi-d: “Lemmer a d-yekker wezɣuɣ (aǧenniw)-nwen, nekk
weḥd-i di tlemmast-nwen, kunwi d imeḥbas di rebɛin yid-wen, ad
iyi-teṭṭfem u ad iyi-tgezmem agerjum-iw s lemqes, ad iyi-tfetttem d
tiḥedrin, ur sɛiɣ ula d yiwen d amsellek, ur ttafeɣ ula yiwen d
amḥaddi fell-i!”
- 114 -
Tudert-iw di tegrawla
Nniɣ-as : “ Ayɣef la tettxemmimeḍ akka? Niɣ ur d aɣ-texdimeḍ ara
lbaṭel, werǧin i tḍurreḍ yiwen! »
Yenna-d : “ La txemmimeɣ, ugadeɣ acku nekk d Uday mačči segwen”.
Nniɣ-as : “Ɣas telliḍ d Uday, d mmi-s n Lezzayer am nekkni,
theddreḍ Tacawit, Taɛrabt, Taqbaylit am nekkni ma d ddin-ik garak d bab-ik, yal yiwen ad yekcem aẓekka-s mi ara t-id-yaweḍ lajel-is,
u ddin n Bani Israyil yettwabder-d di leqran, d ayen yellan d tidet, d
Rebbi i yebɣan ad yessemgirred ledyan”.
- Ih, kunwi s Yenselmen akka i tettzewwiqem lehdur, ma deg
wulawen-nwen yella wayen nniḍen, nekk d Azzayri am kečč ɣur-i
50 n lejdud niɣ ugar lulen dagi, mmuten dagi, ttwameṭlen dagi,
kunwi tkerhem-aɣ, Irumyen daɣen kerhen-aɣ, xerṣum Irumyen
sɛan asaḍuf (lqanun), win ara d-yeddarin tacḍaṭ-nsen a t-ḥudden, ur
yezmir yiwen a t-yaweḍ niɣ a t-yeḍlem.
Ikemmel yenna-d : “ Acuɣef i nedduri tacḍaṭ n Fransa, acku
d lbaṭel yakk d temḥeqranit yeḍran yid-neɣ si tama-nwen kunwi s
Yenselmen d ayen i ɣ-yessawḍen ad nessuter deg useggas n 1871
“la citoyenneté Française”, nella di tmurt-a zdat Yefniqen, zdat
Rruman, zdat Legrig, zdat Iwandalen, zdat Waɛraben Inselmen, kra
n win yebɣan ad aɣ-ibeddel ddin seg yemnakcamen ur neqbil ara
ddin-is ama d Imasiḥen niɣ d Inselmen,ddin mačči d akebbuḍ kkes
amellal els azeggaɣ niɣ aberkan, ttif-aɣ lmut nekkni s Wudayen wala
ad nbeddel ddin-nneɣ, neṭṭef di sidna Musa u mazal-aɣ deg ucabakines alamma tenger ddunit. Asmi d-tekcem Fransa deg useggas
1830 tufa-yaɣ-d dagi, tuqem-aɣ isem “Les indigènes ” niɣ
“Autochtones” am kunwi, Fransa d Rebbi i tt-id-yewwin d
tamḥaddit fell-aneɣ, nedduri tacḍaṭ-is. Ẓriɣ ad tawim tilelli-nwen,
ad frunt lemḥayen fell-awen, nekk aql-i la ttxemmimeɣ ɣef warrawiw amek ara teḍru yid-sen, anta tamurt ara ɣ-yeččen?”
Nniɣ-as : “ Henni lxaṭer-ik, uqem laman n Rebbi deg wul-ik,
d ayen ara yeḍrun yid-neɣ,ara yeḍrun yid-k, kečč d Azzayri am
nekkni, ddin-ik ur d aɣ-iḍurr ur d aɣ-yenfiɛ, d ayla i yiman-ik, acḥal
n watmaten-ik Udayen i yellan di lḥebs yid-neɣ, xedmen ɣef
- 115 -
Tudert-iw di tegrawla
Lezzayer tamurt-nsen, am nutni am nekkni, ur yezmir yiwen a tenyenker, ttusemman d arraw n Lezzayer, ma d ddin-nsen i yimannsen, ɣas d Udayen i llan, ur nessekcam ara iman-nneɣ deg wayen i
d aɣ-yexḍan, yal yiwen s uẓekka-s a t-yeččar weḥd-s”.
Yenna-yi-d : “ Maca, nekk ur xdimeɣ ara i Lezzayer, ltiɣ-d kan d
weɣrum n warraw-iw, sseḥbubureɣ fell-as, ur sɛin ḥedd, d ayen iɣef
ur d-ltiɣ ara d tsertit”.
Nniɣ-as : “ Mačči Izzayriyen Inselmen s umata xedmen i Lezzayer,
yella win ixedmen, yella win ur nexdim yelta-d ala d temɛict n
warraw-is, llan Yenselmen i yellan d iɛdawen n tmurt-nsen, azekka
mi ara tefru lgirra Izzayriyen yakk ad ɛicen di Lezzayer taḥerrit, am
win ixedmen fell-as, am win ur nexdim, ula d win yellan d aɛdaw-is
ad iɛicc deg-s”.
Yenna-d : “Ur walaɣ, ur tthennaɣ, ur ẓriɣ ma ad ilin di Lezzayer n
uzekka lḥekkam n yergazen iṣelḥen, yesɛan rray yakk d tikta am
kečč !”.
Nniɣ-as: “Ad ilin, ala tilin ara ilin!!”.
Yenna-d: “Ulamek yethenna lxaṭer-iw, ur ttamneɣ ayen i la yi-dteqqareḍ!”
Nniɣ-as: “Kečč d Azzayri am nekkini,xdem i tmurt-ik am nekkini”.
Yenna-yi-d: “ Kečč ur tejwiǧeḍ, ur turiweḍ, ur tettxemmimeḍ i
warraw-ik d lwaldin-ik, nekk la ttxemmimeɣ ula i baba yakk d
yemma ur nessin ula d Tafransist,tameslayt n twacult deg wexxamnneɣ d Tacawit, baba ɣur-s tasteɣt-ines ad yidir yes-s, atan ɣef tizi n
tmettant ,yemma d warraw-iw d tmeṭṭut-iw ala nekk i sɛan, ma yella
d tallalt isurdiyen i “F.L.N” ttxelliṣeɣ alef frank i waggur ɣef
twacult-iw am nekk am Yezzayriyen merra”.
Nniɣ-as : » Mazal-ak yiwet tɣawsa, awi-yi-d aɣmis “Le monde”. »
Yenna-yi-d s ttmesxir : “Atan tḥemmleḍ-iyi aṭas, atan tebɣiḍ ad iyitwaliḍ d ameḥbus am kečč, ad gganeɣ ɣer tama-k, ad truḥ tudert n
warraw-iw d ulac deg wulac, niɣ a ten-ineɣ “Ufus azeggaɣ (la main
rouge)”.
- Deg leɛnaya-k awi-yaɣ-d ajernan“Le monde”dayagi ara d-ssutreɣ
seg-k, d lkaɣeḍ kan, ur d ak-nniɣ ara awi-yi-d tameẓyant !!
- 116 -
Tudert-iw di tegrawla
Ketreɣ fell-as ssmaṭa yakk d uḥellel, alammi d iyi-d-yenna : “
Tura ad ruḥeɣ ɣur ccaf iɛessasen yakk d unemhal ad xebbreɣ fell-ak
a k-awin ɣer ssilul”.
Nniɣ-as: “D tagi i d leḥmala-k i tmurt-ik d watmaten-ik? Ad iyitezzenzeḍ i ccaf iɛessasen d unemhal, kečč ad tuɣaleḍ d axabit,
abeyyaɛ, d aqezzab i listiɛmar!”
Yenna-yi-d: “Nekkni s Wudayen nesɛa ixabiten yakk d ibayuɛen,
yakk d lḥerka am kunwi, ur ttɛawad ara i ssmaṭa-inek ma ulac a kzzenzeɣ i Irumyen, d nutni i wuɣur i la xeddmeɣ, i la yi-d-yettaken
aɣrum i warraw-iw, nekk mačči d axeddaɛ n widak i la yi-dyettxelliṣen”.
Nniɣ-as: “Tura dayen, tesbaneḍ-d iman-ik d axeddaɛ n tmurt-ik!»
Yenna-yi-d s wurfan : “Ay amcum, atan a k-d-awiɣ ajernan n “Le
monde” maca,lemmer ad slen yes-i imeḥbas-nniḍen ad iyi-zzenzen,
niɣ ad ṭṭfen albeɛḍ-nniḍen ɣur-s ajernan n “Le monde”ad qirren
yes-i, atan ad iyi-nɣen ɣef wulac, ɣef lbaṭel! Ajernan a t-id-awiɣ,
ḥaca tawerqet i d-iheddren ɣef tsertit n Lezzayer atan a d-uqmeɣ
deg-s “akasekruṭ” a t-id-awiɣ yeččur d zzit,mi ččiɣ akasekruṭ a tḍeggreɣ s abidun iḍumman, imiren kečč ruḥ kkes-it-id seg
iḍumman, awi-t, ma yella tettwaṭṭfeḍ ini-d tufiḍ-t deg iḍumman,
akka i wakken ad iyi-tḥuddeḍ si lḥebs niɣ si lmut, i wakken ur d iyisṭixxiren ara seg wemḍiq-iw n lxedma”.
Nniɣ-as: “Ayagi a k-ɛahdeɣ s nnbi i s i tettamneḍ yakk d nnbi i s i
ttamneɣ, ur ttagad ara lgirra-yagi ad tefru, yiwen wass ad nemlil
deffir tilelli ad tafeḍ sɣur-i tagmat yakk d lxir ameqqran”.
Dayen ssxedmeɣ-t a d-yawi “Le monde”, azekka-nni ger
leṭnac d zzuǧ n wass di termest n tegnayt nella nhedder nekk d
Smaɛil At Mangellat s Teqbaylit, yella din yiwen uɛessas n lḥebs d
imseɛreb si Tbessa, ur ẓriɣ ma d Acawi niɣ d Aɛrab, yenṭeq ɣur
Smaɛil yenna-yas: “Hder s Taɛrabt, eǧǧ-aɣ si cneqq nneqq!”
Yenna-yas Smaɛil: “Ur d iyi-tettayaleḍ ara, ad hedreɣ akken bɣiɣ!”
Yenna-yas uɛessas: “Tessneḍ Taɛrabt ayɣer ur theddreḍ ara s yess?! Ihi la theddreḍ fell-i, la tettmesxireḍ yes-i?!! Yerna tessneḍ
- 117 -
Tudert-iw di tegrawla
Taɛrabt u teggummaḍ a tt-thedreḍ, a k-ssiwḍeɣ i ccaf iɛessasen a kyawi ɣer lḥebs n ssilul!”
Dɣa yeṭṭef uṭṭun-ines, yeggull a t-yessiweḍ, Smaɛil yugad seg
Waɛrab-agi ḍḍalem aḥeqqar!
Imiren kan, yekcem-d Wuday aḥbib-nneɣ, ruḥeɣ ɣur-s
ccetkaɣ-as ɣef Waɛrab aɛessas yebɣan ad yessiweḍ Smaɛil ɣer ssilul,
iruḥ Wuday ɣur uɛessas-agi yenna-yas: “Winna d axeddam-iw, ata
di termest ɣur-i ɛamayen aya, werǧin yettmesxer ɣef yiwen, ma yella
tewwiḍ-t ɣer ssilul ad iyi-tḥebseḍ tarmest n tgennayt, xdem-iyi
lemziyya i nekkini semmeḥ-as, ur tessawaḍ ara ɣer ssilul!”
Uday la d as-ihedder i Waɛrab s Tefransist, dɣa Aɛrab-nni
iɣil-it d Afransawi, yugad-it acku ur t-yessin ara d Uday, isemmeḥas i Smaɛil, yekkes-d tawerqet-nni ideg yura uṭṭun-ines, icerreg-itt.
Uday yewwi-yi-d tawerqet ujernan n “Le monde”, tin i dyemmeslayen ɣef taluft n Lezzayer akken i yefka ttiɛad, yuqem-d
deg-s akasekruṭ yeččuren d zzit iḍegger-itt s aqecwal iḍumman,
nekk walaɣ-t ruḥeɣ jemɛeɣ-tt-id, ɣriɣ-tt u fkiɣ-tt i wiyaḍ ssawḍen-tt
ɣer tzeqqa n 16 yakk d 17 ɣaren-tt waṭas imeḥbas s ccerṭ yessefk a
tt-id-rren alamma d ɣur-i, dinna yeffeɣ-d lexbar belli truḥ si termest
igennayen.
Di taggara tawerqet tuɣal-d alammi d ɣur-i di leɛli wis-sin (2
étages), usan-d iɛessasen ad nadin “ la fouille” ɣef setta n ṣṣbeḥ mi
bdan anadi di ssilul amezwaru yellan di lqaɛa, imeḥbas fkan-d
limara n wesṭebṭeb deg uqadus n wuzzal n webduz (V.C) seg yiwen
ɣer wayeḍ alammi sliɣ deg ssilul-inu di leɛli wis-sin, faqeɣ, ɣur-i
ṭṭercaq akken a tt-sserɣeɣ, maca, ugadeɣ a d-walin si berra lexyal
ujajiḥ n tmes ɣer ṭṭaq-iw, ddmeɣ-d aman sslexseɣ-tt twerqet-nni,
ɛejneɣ-tt alammi tuɣal d arekti, ḍeggreɣ-tt s abduz, smareɣ-as aman,
ulaḥedd aṭas deg ubidun, la d-tettban tkennurt-nni si zdaxel n
webduz, iɛessasen wwḍen-d d asawen ldin-d tawwurt, nudan
merra iceṭṭiḍen d kra yellan di texxamt, ur ufin ula d kra!
Yiwen uɛessas imuqel s abduz, iwala zdaxel-is takennurt
taberkant n lkaɣeḍ, yessawel i umeḥbus i d-yeddan yid-s, yenna-yas:
- 118 -
Tudert-iw di tegrawla
“Kkes-iyi-d takennurt-ihin” yesɛedda tamextaft ugeṭṭum, yekkesitt-id, ur tettban ara d acu-tt, mi d iyi-d-yenna: “D acu-tt?”
Nniɣ-as: “D lkaɣeḍ kan”.
Wwin-iyi ɣer ssilul ɣer webrifu i wumi qqaren “Sanglier”
amdan-agi d lmumen, d lkafer, awer yaweḍ walbeɛḍ ger ifassen-is!
Sskecmen-iyi ɣer ssilul, widak yellan di texxamin-nniḍen yid-i
ssawḍen lexbar ɣer termest igennayen, Uday yesla yes-i, yeẓra d
ajernan i yi-d-yewwi i yettwaṭṭfen, rriɣ-tt d arekti ulaḥedd fell-i
tamubyint, win i d aɣ-yezzenzen d ameḥbus, d imekreḍ.
Uday azekka-nni, yemlal d “Sanglier” zdat tkuzint, yenna-yas:
“Ṭṭhella deg uxeddam-iw, ur tekkat ara, d netta i d iyi-yesselḥuyen
tarmest!” Yefka-yas tabakit n ddexxan, “Sanglier” ur d iyi-yewwit
ara. Mi ɛeddaɣ di ccreɛ unemhal yakk d ccaf iɛessasen, ḥekmen-iyi
s waggur n ssilul.
Mi d iyi-wwin ɣer ssilul, ifassen-iw deffir uzagur-iw, yiwen
Ssilul deg-s lmitra d wezgen di tehri d snat lmitrat di teɣzi, yella
deg-s webduz, tibernint n waman d tifli di lḥiḍ, d amkan-is iseg dttuddumen waman, d aberkan yuli-t wadal, d asdili, leḥyuḍ d ssima,
tawwurt d uzzal d tazurant deg-s rebɛa teplakin ta si nnig ta,tagnit
d ssima, asemmiḍ deg-s ad as-tiniḍ d agerras (congélateur) mi
kecmeɣ ɣer daxel kkseɣ leḥwayeǧ qqimeɣ akken d-luleɣ, ad berneɣ
udem-iw ɣer lḥiḍ, mi ara sriḥeɣ ddaw teɣruṭ-iw sraḥayeɣ amzun d
aksum yellan deg wegris aseggas niɣ sin, usu ɣer tegnit d ameṭreḥ n
lbac deg-s tlata kilu usaɣur, snat ẓẓawrat yiwet n lɛeṣker telha, tesɛa
tameččimt d taḍuṭ yeṣfan, tayeḍ d taqdimt tejreḍ ttuqimeɣ-tt i
wusu.
Mi ḥulfaɣ iman-iw gerseɣ seg usemmiḍ, ad ttneggizeɣ akken
ad izɣileɣ, ad ḥmuɣ ad iyi-teccef cwiṭ n tidi imiren ad ḥebseɣ ad
reyyḥeɣ kra, mi d iyi-d-yuɣal usemmiḍ ad uɣaleɣ s aneggez alamma
ḥmiɣ.
Deg yiḍ ad ssuɣ ameṭreḥ-nni n lbac cwiṭ usaɣur yellan deg-s a
t-jebdeɣ s idmaren-iw, ad ssuɣ nnig-s ẓẓawra taqdimt, ma yella d
ẓẓawra-nni yeḥman ad ttleɣ deg-s iman-iw imiren ad ṭṭseɣ, ad iliɣ
zeqqleɣ seg uneggez, mi ḥulfaɣ i tuɣmas-iw la ṭṭerḍiqent seg
- 119 -
Tudert-iw di tegrawla
usemmiḍ a d-akiɣ, ad bduɣ ad tteglilizeɣ ɣef yedmaren, ɣef uzagur
alamma ḥmiɣ yekkes-iyi usemmiḍ ad uɣaleɣ s iḍes, nekk di liḥalayagi alamma yuli wass.
Ad aɣ-d-awin lqahwa, ttaken-aɣ lkar n wuzzal yakk d tgamilt
ad ffreɣ tiḥdert n weɣrum seg imensi akken ad sweɣ yes-s
lqahwa,tella ɣur-i tqabsiwt uyefki “Nestlé” uɣeɣ-tt s yedrimen-iw,
ad heggiɣ deg yiḍ ayefki ɣer tgamilt ad as-rnuɣ snat teḥjurin n ssker,
ad as-rnuɣ cwiṭ n waman i uyefki akken ad yefsi ssker, ṣṣbeḥ ad aɣd-fken lqahwa terɣa amzun d times, ad as-ssendiɣ tagamilt a tt-idyesmir s aman d uyefki, tagamilt d tasemmaṭ, lqahwa ad tismiḍ cwiṭ
di snat ddqayeq ad ččeɣ yes-s aɣrum.
Ma tɛeddaḍ i snat ddqayeq, a tt-tesweḍ s idammen n
wanzaren-ik, s lbunyat u “Sanglier”, selleɣ i wesreɣreɣ n wiyaḍ mi
ara ten-yekkat, nekk werǧin i d iyi-yewwit.
Mi ara d-awin imekli ttaken-aɣ azgen n ssaɛa akken ad nečč,
tuččit terɣa amzun d times, rennuɣ cwiṭ n waman akken ad tismiḍ.
Mi teččiḍ ad ak-d-awin abidun n waman isemmaḍen am wegris, mi
ara ilint tuɣmas-ik rɣant ma teswiḍ aman isemmaḍen a k-qerḥent,
yerna ad tesweḍ seg ubidun am zzayla, ma yexḍa-k lweqt-nni ur
ttesseḍ ara aman.
Nekk ttuqimeɣ imassen n weɣrum i tuɣmas-iw, a tent-nnḍeɣ
deg imassen akken ur d iyi-qerrḥent ara, ad ččareɣ imi-w d aman a
t-smireɣ ɣer tgamilt u a t-ǧǧeɣ i uzekka-nni, akken a d-yaweḍ
“Sanglier”, ad tiliḍ tukiḍ tbeddeḍ ɣer tewwurt ad tessendiḍ tagamilt
a tt-id-yaf mi ara teldi tewwurt, tewǧeḍ ad yesmir lqahwa, u ad
iɛeddi ɣer wayeḍ ma ulac atan ad taɣeḍ amxix alamma teḥluliḍ, ma
yella teɣliḍ ad yeɛfes fell-ak s usebbaḍ-nni n lɛeṣker yesɛan
imeṣmaren ɣur-sen tiqerra amzun d tilabilin.
“Sanglier”, isem-is n tidet “Mecri Muḥemmed” si Galma,
ibuṣa, yenɣa snat tulawin, yexḍeb yiwet kksen-as-tt imawlan-is
fkan-tt i wayeḍ, asmi tedda d tislit tmeṭṭut-agi ssrekben-tt ɣef yis
(aɛudiw), tyin (terkeb) yemma-s ɣer tama-s.
Mecri Muḥemmed yewwi-d tamekḥelt yeffer-itt si ddaw
uqeccabi mi iwala tameṭṭut i d as-yettwakksen ɣef yis, yewwet-itt s
- 120 -
Tudert-iw di tegrawla
terṣaṣt s idmaren tefla idmaren-is teffeɣ, tɛedda deg yedmaren n
yemma-s yennen (irekben) deffir-s, yenɣa-tt ula d nettat.
Sakin “Sanglier” (Muḥemmed Mecri) akka i d as-gan isem
iɛessasen n lḥebs yakk d imeḥbas, ibuṣa s teɣzi usemmud (ṭul n
leɛmer).Di ssilul n Lambis, di lqahwa, d imekli, d imensi ad tiliḍ
tweǧdeḍ s tgamilt deg ufus-ik ɣer tewwurt a k-d-yesmir u ad iɛeddi,
ma ulac ɣas ḥseb iman-ik temmuteḍ! Nekk qefzeɣ ɣef yiman-iw,
werǧin wwḍeɣ ɣer liḥala-yagi.
Ayen yelhan di ddula n Fransa imiren, yal sin wussan a d-yas
umejjay ɣur imeḥbas n ssilul a ten-iẓer, a d-teffɣen yiwen yiwen
ɣur-s ɛeryan akken i d-lulen, ad yesɛeddi fell-asen, ma yufa albeɛḍ
ɣef tizi n lmut a t-yessufeɣ a t-awin ɣer tseḥlayt (l‟infirmerie). Nekk
mi ara d-ffɣeɣ si ssilul ad zriɣ zdat umejjay ttɣummuɣ iman-iw s
ifassen-iw si zdat yakk d zdeffir, mačči am imeḥbas-nniḍen ad asibedd zdat-s am zzayla ur yettɣummu la imellalen yakk d ucebrurines.
Yewhem deg-i umejjay yakk d unemhal d ccaf iɛessasen, acku
teddun-d nutni d umejjay, mi ara ẓren albeɛḍ imeḥbas yettwet,
udem-is d azegzaw icuff ur t-steqsayen ara d anwa i t-yewwten.
Zdat umejjay, ad iyi-iwali ttmuquleɣ ɣur-s tamuɣli uḥellel d uḥiwet
akken ad iyi-yessufeɣ.
Lliɣ deg usemmud-iw imiren 23 iseggasen, wezneɣ 46
kilu,ass-a wezneɣ 94 kilu deffir tlelli.Mi d iyi-yeẓra umejjay tikkelt
taneggarut deffir 15 wussan i sɛeddaɣ di ssilul yessufeɣ-iyi-d,
anemhal isemmeḥ-iyi, wwin-iyi ɣer tzeqqa uṭṭun “17”, wwiɣ yid-i
ẓẓawrat, tagamilt d lkar, qqimeɣ di tzeqqa uṭṭun “17” yiwen wass.
Mi yesla yes-i Wuday amendad n termest igennayen belli ffɣeɣ-d si
ssilul, iruḥ ɣer unemhal yessuter-it akken ad uɣaleɣ ɣur-s ɣer
termest n wegni acku d nekk i tt-yesselḥuyen ma yella ulaḥedd-iyi
Uday amendad ad as-xerben lecɣel.
Ɣef lɛecra n ṣṣbeḥ ata yusa-d uɛessas yessawel-d “7433”d
uṭṭun-inu, ruḥeɣ-d ɣur-s, yenna-yi-d: “Ad tuɣaleḍ sanda telliḍ ɣer
tzeqqa uṭṭun “12” anda llan wid ixeddmen di termest n tegnayt”.
- 121 -
Tudert-iw di tegrawla
Ferḥeɣ, ddmeɣ lqecc-iw uɣaleɣ sanda lliɣ, di termest n tegnayt
d nekk i yettfeṣṣilen, uɣen-d tamacint n wegzam ( la coupeuse)
gezzmeɣ alamma d 200 tɣawsiwin i wass, d nekk i yesselmaden,
sslemdeɣ ahat 60 yimdanen i yuɣalen d igennayen, lferḥ-iw
ameqqran mi ara sslemdeɣ atmaten-iw lḥerfa n tgennayt, mi dwwin tagezzamt uɣaleɣ sɛiɣ lweqt ur xeddmeɣ ara aṭas am zik, di
ccetwa yella wemcic, ddmeɣ-d ṭṭerf ubeḥnuq, nekkni nettxiḍi llebsa
imeḥbas, iserwula, leqmayeǧ, ibulṭa.
Mi d-yegra yiwen ṭṭerf ucifun, xaḍeɣ-t i wemcic d talsit
(takustimt) s ssnesla di tlemmast uzagur, s tqelmunt, dɣa yekcem-d
unemhal n lḥebs yufa-d amcic-nni sselseɣ-as takustimt, yenna-d
unemhal: “Anwa i ixedmen akka”?
Imeḥbas yakk ssetḥan ad iyi-zzenzen, ur d-yenṭiq yiwen, dɣa
anemhal iruḥ ɣer Wuday a t-yesteqsi.
Ugadeɣ ad as-yini i Wuday telham-d d ttmesxir, imiren ruḥeɣd nekk ɣer unemhal nniɣ-as:“D nekk a mass anemhal, walaɣ amcicagi ameɣbun d ameḥbus am nekkini, walaɣ yeqreḥ-it usemmiḍ,
ddmeɣ-d ṭṭerf ucifun xaḍeɣ-as “akumbiniẓu” akken ad yeḥmu,
uqmeɣ-as ula d uṭṭun ɣef temgerṭ-is am nekkini!!”.
Ugadeɣ anemhal ad iyi-yawi ɣer ssilul niɣ ad yessiwel i
iɛessasen ad iyi-wwten, rriɣ d taḍsa yakk d nnecraḥa.Dɣa anemhal
yenna-yi-d: “Yelha wayen i txedmeḍ, ɣur-i sin yeqjan ad ak-ten-idawiɣ gni-yasen “ akumbiniẓu ”am wemcic-agi, a sen-yekkes
usemmiḍ”. Nniɣ-as: “Ih a mass anemhal, ad asen-xiḍeɣ!!” Yewwi-d
iqjan-is, xaḍeɣ-asen akken yebɣa, yenna-yi-d: “Tanemmirt!!”
Daɣen yenna-yi-d:“Ɣur-i ayis (aɛudiw) yya-n ad tedduḍ ɣer
lkuri ad as-teṭṭfeḍ lqis, ad as-tegniḍ „akumbiniẓu‟ ”. Gniɣ-as i wayis
akken yebɣa unemhal, yefreḥ aṭas.
Yiwen wass yenna-yi-d:
- Ma tessneḍ ad tegniḍ i yergazen?
- Nniɣ-as: Ssneɣ.
- Yenna-yi-d: I wuɣur i txedmeḍ?
- Nniɣ-as: Di tḥanut-iw.
- Yenna-yi-d: Anida tesɛiḍ taḥanut?
- 122 -
Tudert-iw di tegrawla
- Nniɣ-as: Di Wehran.
- Yenna-d: Anida i d-tezga?
- Nniɣ-as: Di 35, Bd Joseph Andrieu.
- Yenna-yi-d: Ɣur-i akustim meẓẓiy, ad ak-t-id-awiɣ a s-ternuḍ di
temɣer.
- Nniɣ-as: Yerbeḥ!
Snernaɣ-as akustim-is, gerrzeɣ-t yelsa-t yefreḥ yes-s. Ddurt
membeɛd, yusa-d unemhal yenna-yi-d: “Ɣur-i sin ikustimen
“Croisé” a ten-terreḍ “Droit” a sen-ternuḍ di temɣer”.
Nniɣ-as: “Yerbeḥ!!”
Xedmeɣ-as ikustimen-is, gerrzeɣ-ten, llan mmeččen seg yiran
rriɣ-ten d ijdiden, yefreḥ aṭas u yenna-yi-d: “Yya-d yid-i, awi-ten-id
ɣer lbiru”.
Mi d as-ten-wwiɣ yenna-yi-d: “A k-awiɣ ɣer “L isolement”
ɣer texxamt weḥd-k, ad tcerḍeḍ kra tebɣiḍ a t-teččeḍ ad ak-t-idawiɣ seg wexxam-iw afessugan (lbiftak), d iberḍiyen, d ayaẓiḍ, d
aqayemrun (les crevettes) yakk d ccrab… ayen i tebɣiḍ yella i
lmudda n ddurt”.
Nniɣ-as:“Ala, a mass anemhal, tanemmirt, nekk d ameḥbus n
tsertit yessefk ad iliɣ akken llan watmaten-iw, ad ččeɣ ayen ččan, ur
bɣiɣ ara ad iliɣ axir-nsen, si tama-w a k-snemmreɣ ɣef talsa-inek
yakk d leǧwada tameqqrant “.
Lliɣ ttaruɣ-d tibratin i gma yal 15 wussan, uriɣ-d yiwet tebrat
ur d iyi-d-yerri, tis-snat, tis-tlata, tis-rebɛa, tis-xemsa alammi d tisɛecra tiririt sɣur-s ulac, rfiɣ aṭas uɣaleɣ ur d as-d-ttaruɣ ara!
Aziɣemma, arraw n ɛemmi Ḥaman Areẓqi d Ḥaman Ḥsen
yakk d nekk Ḥaman Ɛebdella, mi ufan tlata yergazen n At Ḥaman
ruḥen s adrar nnan-d d tawacult ifellagen, dɣa ṭṭfen gma d At
Ḥaman-nniḍen.
Ḥaman Smaɛil, Ḥaman Ferḥat, Ḥaman Ssaɛid, Ḥaman
Mḥend, Ḥaman Brahim, Ḥaman Muḥend Welḥaǧ, Ḥaman Belɛid,
Ḥaman Ceɛban, Ḥaman Ɛebdelqader, di ttesɛa yid-sen d ayen iɣef
ula yiwen ur d iyi-d-yerri tabrat.
- 123 -
Tudert-iw di tegrawla
Membeɛd ssetta wagguren, ḍelqen-asen-d si leḥṣin uɣalen-d s
ixxamen-nsen, nekk ur ẓriɣ d acu yeḍran yid-sen, dɣa gma Smaɛil
mi d as-d-ḍelqen yura-yi-n tabrat ɣer Lambis, ṭṭfeɣ tabrat-is, rfiɣ
fell-as imi d iyi-yettu sebɛa wagguren ur d iyi-d-yuri!
Ula d nekk ggummaɣ ad as-d-rreɣ, yura-d meskin rebɛa
tebratin qqiment bla tiririt si tama-w.Yuɣal yura-d tabrat i unemhal
n lḥebs n Lambis, yesteqsa-t ɣef Ḥaman Ɛebdella s wuṭṭun-inu,
nekk yellan ɣur-s d ameḥbus amek i teḍra yid-i, yessuter anemhal a
s-d-yefk isalan anda lliɣ, d acu yeḍran yid-i.
Yusa-d unemhal ɣur termest igennayen, yessawel-iyi-d, ruḥeɣ
ɣur-s yefka-yi-d tabrat i d as-d-yura gma Smaɛil yakk d Ɛumar,
(Smaɛil yemmut a t-yerḥem Rebbi, ma d Ɛumar mazal-it yedder ar
ass-a) anemhal n lḥebs yerfa fell-i, yenna-yi-d: “Ad as-taruḍ tabrat i
gma-k tura, a tt-tazneḍ ma yella teggummaḍ atan a k-awiɣ ɣer ssilul,
tessawḍeḍ gma-k alammi i yi-d-yura i nekkini!?”
Imiren i ddmeɣ imru uriɣ-as-d i gma, tabrat-nni mazal-itt deg
“les archives”ar ass-a, membeɛd sliɣ s lexbar-is d acu yeḍran yid-s,
yakk tawacult n ttesɛa yergazen di lḥebs.
Yeqqim-d wis-ɛecra di Wehran, ala netta i d argaz ger tulawin
d warrac imeẓyanen, yerna deg wussan-nni ideg temmut tmeṭṭut-is,
teǧǧa-yas-d xemsa igujilen, wagi d dadda Lmulud a fell-as yeɛfu
Rebbi, la yekkat agejdur, la yeqqar: “Ufiɣ ṣṣber i tmeṭṭut-iw
yemmuten yakk d xemsa igujilen i d-teǧǧa, ur ufiɣ ṣṣber i warraw n
ɛemmi di ttesɛa yid-sen, wissen anda i ten-tenɣa Fransa? Ur ẓriɣ ma
meṭlen niɣ ala? D acu ara fkeɣ i igujilen-nsen yakk d igujilen-inu?!
Dda Lmulud meskin, yeḍyeq wul-is, teẓmek fell-as ddunit ur yufi
aziḍer (ṣṣber) xerṣum a d-yefk cwiṭ n tebɣest i tulawin, d netta i
yezwaren s agejdur d usuɣu!!”
Lexbarat i d iyi-n-yewwḍen ɣer Lambis ɣef gma Smaɛil yakk
d wiyaḍ, mi d-yeffeɣ gma Ferḥat si leḥṣin iruḥ-d ɣer Batna akken
ad iẓer yelli-s yellan dinna, yusa-d ɣer Lambis yeẓra-yi, d netta i d
iyi-d-yennan d acu yeḍran d At Ḥaman s ujemmal.Kra yeḍran yid-i
mi ttwaṭṭfeɣ ur d iyi-d-ɣlin imeṭṭawen alammi d ass ideg ẓriɣ gma
Ferḥat ad fell-as yeɛfu Rebbi.
- 124 -
Tudert-iw di tegrawla
A d-nuɣal alamma d Smɛil At Mangellat, aɛessas-nni afuḥan
yeḥqed fell-as mi xedmen anadi di tzeqqa uṭṭun “12”, neggan di
xemsa yid-neɣ. Yewwi-d uɛessas-agi uzzal n tqabsiwt n ssardin
yeqḍeɛ yemsed amzun d lmus,yuqem-as-t di tsumta, ufan-t
imeḥbas imkerḍen yellan yid-s, dɣa aɛessas yewwi uṭṭun-ines yefkat i iɛessasen, uṭṭun-agi d “7377” d uṭṭun n Smaɛil akken a t-yawi ɣer
ssilul, qbel a t-awin yekcem-d unemhal n lḥebs ssutreɣ ad
mmeslayeɣ yid-s, ruḥeɣ nniɣ-as“ Ameḥbus uṭṭun “7377” yeɛni
Smaɛil atan uqmen-as uzzal di tsumta, tasumta mačči-ines ibeddelitt i Utunsi yeffɣen, nekkni dagi di termest n tegnayt ɣur-neɣ
lemqus, lemwas, les lames Gillettes”, d acu ara nexdem s wuzzal n
ssardin, a mass anemhal atan yettwaḍlem, nekk ẓriɣ ur ixeddem ara
ṭṭrafik, di leɛnaya-k ur t-ttawi ara ɣer ssilul”.
Yenna-yi-d unemhal: “Atan a t-awin, d lqanun maca, mi ara
iɛeddi zdat-i di “prétoire” (ccreɛ n lḥebs), ad as-d-ḍelqeɣ, ur tttawin ara ɣer ssilul”.
Nniɣ-as: “A mass anemhal a k-snemmreɣ tanemmirt ur nettfuku!!”
Yenna-yi-d: “Tettalaseḍ-iyi lemziyya atan rriɣ-ak-tt”.Smaɛil meskin
yeslek si ssilul, wwin-t ɣer “prétoire”.
Tarmest ideg nxeddem tgenni imelsa i imeḥbas n Lezzayer s
umata, asmi sslemdeɣ azal n 50 imeḥbas uɣalen d igennayen, la d
aɣ-d-ttawin ad negni imelsa i iɛessasen n lḥebs yakk d yemsulta, yal
yiwen ad as-nexdem ɛlaḥsab teɣzi niɣ tewzel, niɣ tehri, niɣ terqeqines, nettfeṣṣil di tlata yid-neɣ, nekk, Baba Sliman, Smaɛil, tiswiɛin
nrennu-d yid-neɣ Belxir Acawi.
Aṭas imeḥbas i sslemdeɣ ula deg ufeṣṣel: Ḥeffaf Ɛumar si
Tlemsan, mi d-yeffeɣ si Lambis lawan n tlelli yuqem tarmest n
tegni imelsa di Wehran, yessexdam aṭas ixeddamen, yeznuzuy
ikustimen i iɛessasen n lḥebs yakk d yemsulta, tura yemmut a fell-as
yeɛfu Rebbi.
Ayen yeḍran d twaculin-nneɣ f lǧal-nneɣ, imi neffeɣ s adrar d
ayen ur iqebbel wekti, lemmer ad as-ṭṭfeɣ imru a t-aruɣ!
- 125 -
Tudert-iw di tegrawla
At Ḥaman-nneɣ, d Uday Awehrani i yellan d amḥaddi fellasen, yesɛa yiwen yettili-yas, d ccaf n leḥṣin iserdasen n Fransa,
yesnagi fell-aneɣ tanagit n lxir, d ayen iɣef sen-d-ḍelqen.
Ttuɣaleɣ alammi d Lambis, asmi d aɣ-fkan isuḍaf (leqwanen)
imeḥbas isertiyen deffir 11 wussan usunded n laẓ, fkan-aɣ azref n
weltaɣ ɣer yeɣmisen, tisɣunin, ɣer rradyu d ccna yakk d isalan.
Yal tazeqqa n lḥebs uqmen-d asawaḍ usimɣer n ṣṣut, nsell
isalan d ccnawi, win i t-yesselḥuyen d Musawi Buɛlam netta si
Lezzayer tamaneɣt, yettaṭṭaf-d rradyu n taɛrabt d tefransist yakk d
ccna n taɛrabt yakk d tefransist, isalan daɣen, ma d taqbaylit
ulaḥedd, Musawi Buɛlam yugi a tt-id-yeṭṭef, dɣa di tzeqqa uṭṭun
“16” imiren dinna i nella myegrawen Leqbayel iɣaḍ-iten lḥal ayɣer
rradyu n teqbaylit ur d as-fkin ara lawan am taɛrabt yakk d
tefransist? Leqabyel uznen-iyi ɣur Musawi Buɛlam akken ad as-iniɣ
ad aɣ-yuqem rradyu s teqbaylit.
Ufiɣ-n ɣur-s ccix Lbuzidi, d netta i yi-d-yennan : “ A Ssi
Ɛebdella tebɣiḍ ad aɣ-tuqmeḍ tutlayt tis-snat di Lezzayer, ayagi d
ayen ur nettwaqbal, rradyu-yagi n teqbaylit yuqem-it listiɛmar
akken ad yebḍu ger Yezzayriyen, nekkni yakk d aɛraben, u taɛrabt
weḥd-s ara tili, ulaḥedd ayen ara s-d-yezgen d ugur, ixemmimen-ik
kečč yettarun s teqbaylit irkell d asugen yakk d lewhayem; ayagi d
ayen ur nelli, d ayen ur nettili! Lluɣa n taɛrabt ala nettat ara yilin
weḥd-s, ma d kečč la tesserwateḍ aḍu d wayen ur iqebbel wekti”.
Mtafaqen ɣef wayagi di tlata yid-sen, Lbuzidi, Ḥmed Ḥamani
d Buqruc Yusef rnan ɣur-sen ula d aṭas n Leqbayel, seg-sen
Musawi Buɛlam si tmaneɣt n Lezzayer.
Mi d iyi-d-nnan ayagi uɣaleɣ-d ɣer Leqbayel i d iyi-yuznen
ɣur-sen, nniɣ-asen ayen i d iyi-d-nnan, iɣaḍ-iten lḥal aṭas.
Smɛil, Lmulud, Ssaɛid, Ḥmed, Ameẓyan, Nnaqus, Usmir, Ǧender,
Ɛli, Yusef, Meqqran, mačči d yiwen a d-bedreɣ isem-is tura, la
tettuɣ, llan di terbaɛt-nneɣ kra Icawiyen.
Nemyegraw, nemmeslay nemtafaq gar-aneɣ a d-uqmen
rradyu n teqbaylit am taɛrabt d tefransist, ma yella ggumman ad
- 126 -
Tudert-iw di tegrawla
nessuter anemhal n lḥebs ad aɣ-yuqem di tzeɣwin weḥd-neɣ nekkni
s Leqbayel, u ad aɣ-uqmen rradyu s teqbaylit weḥd-neɣ.
Nemsefham ɣef yiwen rray, dɣa uɣaleɣ ɣer Musawi Buɛlam
nniɣ-as“ Teddiḍ yid-sen ula d kečč, a win inekren tajaddit-is, a win
yessarexsen iman-is, kunwi s Leqbayel izedɣen di Lezzayer
tessetḥam s yiman-nwen, nekkni welleh ma neḥseb-iken d imdanen
imi tessemẓim ccan-nwen kunwi d imezwura, anwi i tebɣam ad
awen-yuqem leqder acku tdullem iman-nwen, kunwi d imdanen
war tanekkit, war tanettit, war tajaddit; tettabaɛem wiyaḍ am
izerman, ssenharen-ken wid iḥellan tamurt-nwen am zzwayel, ruḥ a
k-yexzu Rebbi yexzu imegda-inek, aya “ḥebbi qul” afuḥan, ay
aɣerrus yeǧǧa ukerrus!”
Tebɣam si tura, qbel ad naweḍ ɣer tlelli ad txedmem fell-aneɣ
tasnareft (la dictature) qbel ad teffeɣ Fransa, ihi ur k-neḥsib ara la
kečč wala timital-ik la k-yesselḥuyen s tikta n Lezzayer d lɛuruba”.
Atan listiɛmar mazal-it, ssneɣ tafransist, tura ad ruḥeɣ ɣur
unemhal n lḥebs ad as-iniɣ ad aɣ-yeɛzel, ad aɣ-yuqem di tzeɣwa
weḥd-neɣ, ad aɣ-d-uqmen rradyu n teqbaylit weḥd-neɣ,teqqimeḍ
kečč d yemseɛraben-inek ssyadi-k ur nebɣi ara taqbaylit, walan-tt
tesseḍyeq fell-asen ddunit, imi d nettat i ken-iḥebsen deg webrid n
tɣerma yakk d ttaqeddum.Ma d kečč a Buɛlam cfu fell-as, ay aɛdaw
n yiman-is yakk d tnaṣlit-is, ahat yiwen wass ad nemlil mi ara nawi
tilelli”.
Yenna-yi-d : “Lemmer berra i telliḍ ɣef tikti-yagi-inek ad
temmezleḍ, ad ssizlen idammen-ik!”
Nniɣ-as : “Ahat d kečč ara d-yezwiren ɣur-i a yi-tezluḍ a mmi-s n
leḥram, ay aqruc n yemnakcamen, ruḥ ad tesqizzbeḍ yes-i i ssyadi-k
imnakcamen la k-yessenharen am zzayla mgal iman-ik”.
Dɣa ffɣeɣ rfiɣ, ruḥeɣ ǧǧiɣ-t, netta la yi-d-yessawal nekk
ggummaɣ ad as-rreɣ awal, yuzzel-d deffir-i yeṭṭef-iyi seg ufus,
yenna-yi-d : “ Atan yeḥma yixef-ik la yettraggwat!”
Nniɣ-as : “Ixef-iw yeḥma ma d ixef-ik d asemmaḍ, mi ara temlil
tesmeḍ d wezɣal a d-neṭgen ifeṭṭiwjen n ttrisiti”.
Yenna-yi-d : “Sani la tettazzaleḍ, d acu tebɣiḍ a t-txedmeḍ tura?”
- 127 -
Tudert-iw di tegrawla
Nniɣ-as : “Ad ruḥeɣ ɣur unemhal ad as-iniɣ ad aɣ-yuqem di
tzeɣwin weḥd-neɣ, ad nsell i wayen i nebɣa deg yedles n tjadditnneɣ d ccnawi, d isalan n tutlayt-nneɣ”.
Yenna-yi-d: “Ur ttagad, d ayen isehlen, atan ad ak-d-nuqem rradyu
n teqbaylit-ik”.
Nniɣ-as : “ Mačči inu weḥd-i, inek ula d kečč a yiwen
rrxis!Taqbaylit n Lezzayer, n Tmazɣa, n uɣref d nettat i d tanettit, d
nettat i d amezruy amezwaru i d udem n tmurt ».
Yenna-yi-d : “Ṣaḥḥa d tidet, maca, ɣurk anda tettruḥuḍ ɣur
unemhal ad as-tiniḍ a ken-yuqem weḥd-wen di tzeɣwa, ma ulac
listiɛmar a tt-id-yaf d ssebba akken ad yefreq Lezzayer!”
Zeḥleɣ imiren, zziɣ-as s weɛrur, ṭṭfeɣ abrid-iw ɣer tzeqqa
uṭṭun “16” nniɣ-asen i yeḥbiben-iw ayen yeḍran gar-i d Buɛlam, d
acu i d as-nniɣ d acu i d iyi-d-yenna.
Ayagi yella ɣef lɛecra d wezgen, mi tewweḍ ssaɛa d leṭnac dɣa
yuqem-d rradyu n teqbaylit, nesla i nnuba iḍebbalen, kra yellan din
n Leqbayel d Icawiyen kkren la ceṭṭḥen, sakin fkan-d isalan s
teqbaylit, s teɣzi n wass ala taqbaylit ulac taɛrabt, ulac tafransist.
Buɛlam yebɣa a d-yesker imseɛraben, bdan la d-ttazzalen ɣur-i, la
steqsayen-iyi-d“wac rah igull (d acu d-yeqqar)?”
Nniɣ-asen nekkini : “Mi d-yuqem ala taɛrabt, ur d awen-d-nniɣ ara
d acu d-yeqqar, ihi fehmet weḥd-wen niɣ ruḥet nadit win ara kenyessḥefḍen! »
Musawi Buɛlam ur d-yuqim ara taqbaylit ar almi icawer
ssyadi-s Buzidi, Ḥamani, Buqruc, Benɛella, alammi d as-d-fkan
ttesriḥ i d-yuqem taqbaylit.
Buqruc-agi si Ǧiǧel d amaziɣ inekren tajaddit-ines acku yeɣra
taɛrabt, yessen tafransist, ad as-tiniḍ yeɣra tidderɣelt! Yečča
meqqen-iẓri s cwiṭ n taɛrabt yessen.
Tiggwti n wayen yeḍran yid-i nekk d amaziɣ, sɣur-s i d-yekka,
d netta i yessxedmen wiyaḍ, ula d netta yella d agennay yid-neɣ, d
nekk i t-yesslemden, nella deg yiwen ssilul di tzeqqa uṭṭun “12”, yal
ass d awal gar-i d yid-s, netta yeḥseb iman-is d aɛrab, nekk d
amaziɣ ṭṭfeɣ di tnaṣlit, qqareɣ-as yal ass kunwi s Iǧiǧliyen d
- 128 -
Tudert-iw di tegrawla
Imaziɣen, tessnem kan taɛrabt, mazal-iken alammi d ass-a
teqqarem : “Ddaynin, tazbuyt,taɛrict, tasilt, ɣenǧaya, tayerfa,
lewtula, lǧeqdur”.
Zuxx s yisem-ik, d mmi-s n tmurt i telliḍ mačči si lǧazira
lɛarabiyya i d-tusiḍ, amezruy i sɛan lejdud-ik yewwten Ifniqen d
Rruman, d Bizunṭa, d Lwandal, d yenselmen, d Banuhilal, d
Ṣṣbanya, d Ṭṭerk ar tura la kkaten Fransa, yugar amezruy n ddunit
merra d waɛraben s umata”.
Yenna-yi-d“Ulaḥedd amezruy Imaziɣen, Imaziɣen d aɛraben,
amezruy n ccamal Ifriqya d aɛraben, d inselmen”.
Nniɣ-as : “Amezruy mačči akken i tebɣiḍ kečč niɣ nekk ara yili,
amezruy d amaḍalan yettwassen di ddunit ur yezmir ula yiwen a tyeffer niɣ a t-ibeddel!”
Ikemmel yenna-d : “Ma yella kra umezruy Imaziɣen zik, tura
dayen yemḥa, yemmut yettwasfeḍ si tudert ur d-yeqqim ara, ala
amezruy n Lumma Lɛarabiyya i yellan di ccamal Lifriqiyya,
amezruy d win tiggwti mačči d win n tdersi”.
Nniɣ-as :“Taɣerma d yedles n leǧnas mačči s lketra d waṭas n
uɣref yakk d imezdaɣ i yettwaḥsab, maca, s tussna d tezmert, d
wesnulfu d tyetti (intelligence), d ṣṣehd yellan di tikta n wemdan,
mačči s lketra n lɣaci, kečč d amaziɣ, d argaz n tsertit, ul-ik
iḥebbken s leḥmala n tmurt-ik, twerteḍ-t-id si tjaddit-inek, ma d
aɛrab werǧin ixemmem ɣef liser n uɣref-ines, yettxemmim ala ɣef
yiman-is akken ad yečč u ad yeḥweṣ, ad ifareṣ akken ad yerwu, ma
yella d Amaziɣ ad isebbel tidi-s d imeṭṭawen-is , d idammen-is d kra
yesɛa yakk, ula d rruḥ-is akken a d-yaɣ yes-s tilelli i uɣref-is yakk d
tmurt-is, kečč d mmi-s Umaziɣ, hder taɛrabt niɣ tutlayt i k-yehwan,
yiwen urgaz am kečč ur ilaq ara ad tnekreḍ tajaddit”.
Yenna-yi-d “Nekk isem-iw Buqruc, yusa-d si Quric, isem n Quric
ɣur-i ɛziz aṭas, d win i s ara zuxxeɣ”.
Nniɣ-as : “Imi kečč d Aǧiǧli ara ass-a tella ɣur-wen Tamaziɣt,ɣur-k
tleṭṭac leqrun di tmurt Imaziɣen, ad nmuqel ɣer yisem n Buqruc,d
acu i yebɣa a t-id-yini s Tmaziɣt ;“Aqruc” d mmi-s n leḥram, d win
ur nesɛi ara baba-s,“Buqruc” d win d-yettarwen iqrac, lemmer i
- 129 -
Tudert-iw di tegrawla
telliḍ d aɣelnaẓri (awaṭani) n tidet ma yella gran-d tlata Imaziɣen di
ccamal ifriqyya ad asen-tessalim ccan, u ad asen-tesmeɣrem leqder,
u ad tessuddrem amezruy-nsen.
Tura ccix Buqruc yerwel-iyi ɣer lislam, yenna-d : “Nekk ɣur-i
ala amezruy n lislam i yellan, ayen nniḍen ɣur-i ulaḥedd-it, ula ɣur
uɣref ulaḥedd-it, imseɛreb ma tekkseḍ-as lislam ur ikeccem ara ɣer
tsertit amzun tekkseḍ-as lmiṭrayuz niɣ amzun tefsiḍ-as aserwal.
Nniɣ-as : « Lislam yusa-d d tamella d rreḥma i iɣerfan n ddunit s
umata, mačči d ayla n waɛraben weḥd-sen, mačči d netta i d aɣlan,
mačči d netta i d tanettit, mačči d netta i d tasertit, yeddukel deg-s
u Irani, Afɣani, Aṭerki, Akerdi, Aɛrab, Ahendi, Acinwi, Afilipini,
Arusi, Almani, Andunisi, Amaziɣ, Ayuɣuslav, Asinigal... yakk d
txelqit n Rebbi jemla, Muḥemmed fell-as taẓallit n Rebbi d wazul,
yuzen-it-id Rebbi d amḥaddi, d asellak n txelqit seg wemnakcam n
Rruman d Legrig, d Yefniqen, d Iwandalen, ur d-yusi ara ad
yemḥeq taxelqit n Rebbi zdat n lqewmiyya d listiɛmar n waɛraben,
ur d-yusi ara ad yemḥu amezruy yakk d tutlayin d yedles, d iɣerfan
n ddunit, ulamek i ten-yemḥu u ad yeǧǧ ala ayen yellan d Aɛrab, ur
yelli ara d amqazem n tutlayin, yenna-d netta “Ssutret tussna ula di
Ccinwa”.»
Mi la d as-heddreɣ yessusem, la yettḥessis, fehmeɣ-t la
yettnadi di tikta-s ayen i yes-s ara yi-d-iwaǧeb, ur yufi ara, yeqqim
iɛekkel, mi d as-nniɣ “aqruc” d mmi-s n leḥram di tmeslayt n
Tmaziɣt, “Buqruc” d bu yeqrac, yuɣal wudem-is d awraɣ, yenna-yid : “Winna zik, maca tura d taɛrabt, d tutlayt tuɣrist (timqeddest)
yers-d yes-s leqran, d tutlayt umazan (nnbi) yakk d imeddukal-is,
iɣures-itt leqran lɛaḍim, d tutlayt n temsunt (lǧennet)”.
Nniɣ-as : “ Tutlayt n temsunt ala Yillu i tt-yeẓran, leqran lɛaḍim s
timmad-is d awal n Rebbi uɣris, ma yella d taɛrabt mačči d tuɣrist,
tella zdat n leqran, u deffir n leqran, d tutlayt n talsa am nettat am
tiyaḍ, ɣas d tutlayt umazan yakk d imeddukal-is, daɣen d tutlayt n
Abujehl d Abulaheb, d Abusufyan, d Lwalid mmi-s n Ɛuqba, d
Musaylama akeddab, ula d wigi d aɛraben si Quric, heddren taɛrabt,
- 130 -
Tudert-iw di tegrawla
d tutlayt n yenselmen yakk d lkeffar, ulamek a tili d tuɣrist, ḥaca
leqran kan i d uɣris”.
Yuɣal yenna-yi-d: “Yers-d yes-s wedlis, iɣures-itt wedlis n Yillu”.
Nniɣ-as: “Ihi ula d tutlayt Taɛebranit d tuɣrist, yers-d yes-s wedlis”.
Dɣa yessusem, la yettxemmim d acu ara d-yini, ad as-yili d
amḥaddi i wayen yebɣa, nekk kemmleɣ-as awal, nniɣ-as: “Rebbi
ṣebḥan-it di leqran lɛaḍim yenna-d: “Nuzen-n di yal aɣref amazan”,
tayeḍ Rebbi yenna-d: “Kra umazan i d-nuzen ala s yiles n uɣref-is
akken ad asen-d-yesban”.
Kra i d-yesseɣnew (i d-yexleq) Yillu di leǧnas, yefka-yasen-d
imazanen, yal yiwen s tutlayt i tfehhem lumma-s!”
Yuɣal yenna-yi-d: “Aɛraben ǧuhden, xedmen i lislam, sselḥan ddin
n Rebbi di ddunit mačči am Bani Israyil”.
Nniɣ-as: “Rebbi yenna-d di leqran lɛaḍim “Msenɣet akk d widak
yettemsenɣan yid-wen, ur ttawḍet ara, Rebbi ur iḥemmel ara wid
yettawḍen”. Tayeḍ “Lemmer yebɣi bab-ik ad yuqem s umata
imdanen d yiwen uɣref”.Tayeḍ daɣen “Ṣebḥan win yessemgarrden
isɣanen (ledyan)”. Tella tayeḍ “Atan ɣur-wen wesɣan-nwen, ata
ɣur-i wesɣan-iw”.Tayeḍ “Ulaḥedd abeddel i useɣnew n Yillu”. Ihi
nekkni d Imaziɣen, kunwi tebɣam ad aɣ-terrem d aɛraben!!
Tamurt-nneɣ terram-tt d tamurt n waɛraben, amezruy-nneɣ
temḥam-t, mel-iyi-d ma twalaḍ Rebbi yessexṣer ayen i d-yexleq d
Amaziɣ, kunwi tebɣam a t-terrem d aɛrab?!”
Dagi, ccix Buqruc iḥar, yewhem, ur yufi lewǧab s wayes ara
d-yerr ɣef wayen la d-yeqqar!
Kemmleɣ-as nekkini, nniɣ-as: “Mi ruḥen waɛraben si lǧazira
n waɛraben 7000 n lkilumitr akken ad awin ddin n lislam ɣer
Ṣṣbanya, niɣ Ṣbenyul d imasiḥen, ddin n lmasiḥ yesteɛref yes-s
leqran lɛaḍim, d Rebbi i yebɣan ad yessemgirred ledyan, niɣ
Iṣbenyulen ur ruḥen ara ɣur Mekka i wakken ad wwten Inselmen,
ur ttɛeddan ara ɣef yenselmen, i waɛraben-agi mačči d ḍḍellam?!”
Yenna-d: “Walakin akken ad ijuǧǧeg lislam!!”
Wuǧbeɣ-t s llaya n leqran: “Msenɣet akk d widak
yettemsenɣan yid-wen, ur ttawḍet ara, Rebbi ur iḥemmel ara wid
- 131 -
Tudert-iw di tegrawla
yettawḍen”. Rniɣ nniɣ-as: “ A ccix Buqruc, berka azewweq n
lehdur, mačči d lislam i ten-yewwin, ruḥen ad awin lɣanima, lǧizya,
lfeyy-u, lxaraǧ, zzakat, ruḥen ɣer tgelda d wagla, ɣer listiɛmar,
lǧawari, el amat, lmemlukat, lɣilman, zzina u liɛtida-u, win ur nesɛi
ara ayen ara sen-yefk, ad as-kksen yessi-s, tameṭṭut-is d warraw-is!!”
Kemmleɣ-as nekkini, nniɣ-as: “I nekkni di Tafrikt ugafa ur tennewwiḍ, ur nettɛedda fell-asen, ur nessexreb ddin-nsen, d acu i d
asen-nexdem n wayen n dir, ini-t-id?” Yenna-d: “Tusam-d ad
tesselḥum lislam”.
Nniɣ-as: “Numen s lislam, i tgelda-nneɣ ayɣer i tt-terẓam? I
tutlayt-nneɣ, ayɣer i tt-temḥam? U mazal-ik ara ass-a tebɣiḍ a tttemḥuḍ!! Sderɣlen-ak allen-ik widak i k-iḥekmen! I uɣref-nneɣ,
ayɣer i t-ssulin s idurar d iḥecruraf?! I umezruy-nneɣ, ayɣef i tkksen? I Numidya, ayɣef i d as-tgam isem Lǧazayer lɛarabiyya? I
nekk, ayɣef i d iyi-tḥesbeḍ d lkafer?!! Ayagi d tidet, ur skiddibeɣ ara
fell-awen, umneɣ s ddin n Rebbi, kefreɣ s waɛraben, i kečč tḥesbeḍ
iman-ik ɣef lḥeqq i telliḍ a yiwen ḍḍalem?! Muḥemmed, amazan n
Rebbi fell-as taẓallit d wazul, werǧin i d-yessawel ula yiwen wass
akken ad yuqem lumma n waɛraben, yakk d tnettit taɛrabt, niɣ ad
yerr d aɛrab win ur d-nettwaxleq d aɛrab, leqran lɛaḍim yenna-d
“Ulaḥedd abeddel i useɣnew n Yillu”. Kunwi tebɣam ad tbeddlem
taxelqit n Rebbi! Kunwi s waɛraben d amnakcam iweɛren,
yettḍurrun imdanen, imeḥḥun laṣel n uɣref ugar n listiɛmar
afransawi!! Fransa tenna-yaɣ-d: “Kunwi d les berbères”.
Yenna-d: “Rak thaǧem, rak tettṣelleb, lemmer i telliḍ berra ur
d-teqqareḍ ara akka! Seg wass-a ur ttɛawad ara ad iyi-d-tlaɛiḍ”.
Nniɣ-as: “I d aẓidan uɣunzu-k!”
Nekk yid-s deg yiwet texxamt, yeggan ɣer tama-w, ur t-ttlaɛiɣ
ur d iyi-yettlaɛi, yella yid-neɣ Muḥend Acawi a fell-as yeɛfu Rebbi,
iḥemmel tikta-inu, ula d netta iɣunza-t, yella yid-neɣ Smaɛil At
Mangellat ula d netta iɣunza-t, yella yid-neɣ Ssi Lhacmi d aqbayli si
tbaburt, ala netta i d-yeqqimen yettlaɛi ccix Yusef Buqruc. Kra n
lweqt iɛedda beddlen-aɣ tazeqqa, si tzeqqa uṭṭun “12” ɣer tzeqqa
- 132 -
Tudert-iw di tegrawla
uṭṭun “16”, dinna nella azal n 200 imeḥbas yid-neɣ, tiggwti d
Icawiyen yakk d Leqbayel.
Dinna ttẓallan imeḥbas, rebɛa leṣfuf n 50, 50 d Buqruc i
yellan d limam, nekk ur ttẓallaɣ ara deffir-s acku d ḍḍalem i yella,
imdanen s umata qqaren-iyi-d: “Ayɣef ur tettẓallaḍ ara?”
Qqareɣ-asen: “Ḍebber ɣef lqemmeǧa-k xiḍ-itt d aserwal, ur yelli
wayen i k-id-yesskecmen gar-i d bab-i, mačči d kečč ara ikecmen s
aẓekka-w.”
Yuɣal Buqruc tḍaq ddunit deg wudem-is acku ur ttẓallaɣ ara
si deffir-s, ad yettales i usefru-yagi s taɛrabt acḥal n tikkwal i wass:
“Ala ayyuha llaylu ṭṭawilu alanǧali…Bi ṣubḥin wama el iṣbaḥu
ɛennka bi amtali”
D nekk i d as-d-yettbanen d iḍ!! La yettmuqul amek ara
yifsus yiḍ s tafat ad yali wass, ass yeggumma a d-yali! La d asenyeqqar i imeḥbas: “Ssi Ɛebdella la d-yessawal ɣer beṭṭu ger
yenselmen!”
Yusa-d ɣur-i yiwen imekreḍ, yesɛa ɛecra lǧuǧmat ɣef
tukerḍiwin, yeḥfeḍ ttuba yilef-agi, yusa-d ɣur-i akken a yi-d-imel
iberdan, wagi isem-is Mexluf Ccinwa, d Aqbayli, d imweccem n
Lqeṣba, di taggara-s yexdem i lǧebha, wwin-t-id ɣer Lambis s 20
iseggasen, yuɣal dinna d lmurcid.
Taseqqamut taɛlayant imeḥbas aqerru-ines d ccix Buqruc,
yehder netta d imednasen yakk d iɣerwas am netta, yenna-yasen
fell-“Lemmer yelli berra a t-tneɣ lǧebha, Ɛebdella Ḥaman s lhedras yakk d tiḥerci-ines iḍurr tewra lǧazayriyya, lemmer yelli berra ad
yessexreb ijirriḍen n tewra, atan d aɛunṣuri.
Hedren gar-asen akken ad iyi-nɣen deg yiḍ, ad dewwren fell-i
di ɛecra ad iyi-ṭṭfen seg ifassen yakk d iḍarren, ad qeflen imi-w yakk
d wanzaren-iw alamma yuɣal deg-i nnefs, mi mmuteɣ ad iyi-ǧǧen,
ula d ṭṭbib ur d-yettaf amek i mmuteɣ!
Wagi d rray n yiwen ufuḥan isem-is Qessis yakk d Buqruc,
lexbar-a yesla-t Muḥend Acawi, yenna-t i Smaɛil At Mangellat,
aneggaru-yagi yura-d tawerqet s teqbaylit, yessefhem-iyi-d deg-s d
- 133 -
Tudert-iw di tegrawla
acu i la ixeddem Buqruc yakk d Qessis, yakk d terbaɛt-nsen, yewwid Smaɛil tabrat-agi yessers-itt zdaxel usebbaḍ-iw.
Qbel ayagi nnejmaɛen fell-i, atan yeggumma ad yeẓẓall yid-neɣ,
atan mačči d ineslem, atan yeffeɣ si lewfeq n watmaten-is, atnin
lecyax Ḥamani, Lbuzidi, Buqruc, Qessis ḥekmen-as a t-nɣunzu 40
wussan.
Nutni, ayɣer xedmen ayagi lecyax yewwi wesyax yakk d
Musawi Buɛlam, ɣef lǧal n rradyu i d aɣ-kksen, asmi d as-nniɣ:
“Tebdam-d ddikṭaturiyya-nwen si tura qbel ad naweḍ ɣer tlelli, ihi
ad ruḥeɣ ɣur unemhal ad as-iniɣ ad aɣ-yuqem weḥd-neɣ”.
Ɣran-d tawerqet uɣunzu di tzeqqa, kkreɣ-d nniɣ-asen: “I ssebba
ayɣef aɣunzu?”Nnan-d: “D ayen yellan d lbaḍna gar-ak d
tseqqamut tunnigt”.
Nniɣ-asen“Init-d ssebba!» Nnan-d:“Ala, ur d-neqqar ara”. Nniɣasen: “Ihi nekk a d-iniɣ”. Mi d-bdiɣ awal nnan-iyi-d:“Memnuɛ
lkalam”.Nniɣ-asen: “ Mi ara ɛeddiɣ di ccreɛ ɣur-i lḥeqq a d-hedreɣ
akken ad ḥuddeɣ iman-iw”.Nnan-iyi-d: “Ala, lbaḍna tefra”!
Imdanen kra yellan din la ttɛggiḍen, tiggwti d Leqbayel yakk
d Icawiyen, ula d imseɛraben ddan-d yakk yid-i, la yi-dqqaren“Hder-d! Hder-d!”Bdan la ttsibbin ccix Buqruc, la dqqaren:“Lleǧnya-yagi d lleǧna n lbaṭel ilaq ad tettwikkes”.
Beddeɣ deg wemkan-iw, mmeslayeɣ-d teṭṭerḍeq taɣect-iw s
ṣṣut ɛlayen, yugaren imseǧhedd n ṣṣut, 200 yimdanen merra slan-d i
wawal-iw, ssusmen yakk, rran-d lbal-nsen ɣur-i,ḥkiɣ-asen-d ayen
yeḍran gar-i d ccix Buqruc ɣef rradyu yesselḥuy Buɛlam,imdanen
merra fkan-iyi lḥeqq, nnan-d: “Lleǧna-yagi d lbaṭel, a tt-nekkes, Ssi
Ɛebdella Ḥaman ur yexdim ara ayen iɣef ara t-nɣunzu 40
wussan!!”. Nniɣ-asen:“Ay ayetma ad yessimɣer Rebbi ccan-nwen,
yernu-yawen di leqder”. Uɣalen lecyax-agi d widak i tenyesselḥuyen banen-d am ccwaṭen.
Ruḥeɣ ɣer terbaɛt Imaziɣen, ḥkiɣ-asen d acu i la iḍerrun d
wamek i bɣan ad iyi-nɣen, mi ten-ssfehmeɣ d acu la iḍerrun, nniɣasen: “Ad iyi-testenyim akken ad nɣeɣ sin yimdanen “Buqruc”
- 134 -
Tudert-iw di tegrawla
yakk d “Qessis” ad tilim d inagen yid-i ɣef wayen bɣan ad iyi-txedmen”.
Yella din Ǧender Mḥiddin yakk d Usmir Muḥemmed, nnaniyi-d: “ Timenɣiwt ala, atan ad ak-nuqem iɛessasen, tmanya ad
ttɛassan fell-ak deg yiḍ alamma yuli wass”. Nniɣ-asen: “Timenɣiwt
teshel,weḥd-i ara tt-xedmeɣ, yella di termest uḍar ukersi yerrẓen,
ɣur-s rebɛa yiran n wesɣar yeqqur amzun d uzzal, a t-id-awiɣ
zdat“la douche” ad wwteɣ yes-s Qessis, yiwet tyita ad awiɣ leɛmeris, u ad uɣaleɣ ɣer termest, imiren ad as-kemmleɣ i Bu yeqrac, mi
ara ɛeddiɣ di ccreɛ ad asen-iniɣ:“Nɣiɣ-ten s yisem n tejmeɛt
Imaziɣen, d amḥaddi ɣef tudert-iw”.
Imaziɣen ggumman ad qeblen timenɣiwt, dɣa sabbeɣ-ten,
nniɣ-asen: “Briɣ-awen, briɣ i tirrugza-nwen, ffɣeɣ si leɛnaya-nwen,
d kunwi i d iyi-yessawḍen alammi i d asen-nniɣ ayen i nniɣ i
Buɛlam. Nniɣ-asen:“Bran iɛeggalen-nwen ma tellam d irgazen, ihi
nutni ad iyi-nɣen,nekk ur ten-neqqeɣ ara!»
Dɣa ṭṭaxxreɣ fell-asen uɣaleɣ s amkan-iw.
Seg wassen ur ṭṭiseɣ ara, iḥbiben-iw uqmen-iyi lɛessa deg yiḍ,
nekk ur d asen-fkiɣ ara lqima, la ttɛassaɣ iman-iw, nutni ur d iyizzimen ara ɣef ssebbat i ten-sabbeɣ, lameɛna ruḥ keččini ssers-d
fell-i iḍes, kra yekka yiḍ ad ttxemmimeɣ gar-i d yiman-iw akken ad
ggaǧiɣ d aḥerki, anda ara ṭṭfeɣ ccix niɣ ṭṭaleb niɣ win yeɣran taɛrabt,
ɣas ma d Aqbayli a t-zluɣ yerna deg leɛmer ur zliɣ amdan,
membeɛd ad xzuɣ leɛqel-iw, u a d-iniɣ i yiman-iw amek a Ssi
Ɛebdella ad tessxeṣreḍ lǧihad-inek, ad tebbehdaleḍ tawacult-inek,
Lezzayer ad tawi tilelli, kečč ma yella tessegra-k-id lmut ad tidireḍ d
aɣrib si ddaw leɛnaya n Fransa.
Membeɛd ad as-iniɣ:“ Win yebɣan lmut-iw ilaq a t-nɣeɣ”, ccix
Buqruc yebɣa a d-yesnulfu “la grève” di termest igennayen acku d
nekk i d imḍebber, d nekk i d amezwaru ara awin ɣer “Sanglier”
ma ur iyi-iḍurr ara abrid amezwaru, isellek-iyi Wuday i d asyettaken ddexxan, abrid wis-sin ad yeḥgedd fell-i Wuday, ad as-yini
i “Sanglier” : “Atan ɣur-k neɣ-it!”
- 135 -
Tudert-iw di tegrawla
Mi d-nekcem tameddit ɣer tzeqqa uṭṭun “16” yekker-d
Buqruc a d-yehder, yebɣa ad yuɣal d ccexṣiyya lbariza membeɛd mi
t-ḥeqren yimdanen, yessawel-d i 50 ixeddamen akken ad uqmen
asunded.
Ǧǧiɣ-t alammi yessuli awal, kkreɣ-d hedreɣ-d: “Kunwi la
txeddmem, la ken-ttxelliṣen, tarmest-agi n tegnayt tuɣal-awen d
aɣerbaz i uselmed n lḥirfa, d nekk i d amezwaru ɣer din, d nekk i
ken-yesslemden akken ma tellam, Uday-agi d acu i wen-yexdem n
diri, atan la yettqeṣṣir yid-neɣ amzun d ameḥbus am nekkni”.
Lemmer lḥebs n Lambis s umata ad yuqem asunded ad nili
am watmaten-nneɣ, ma yella ala igennayen, ihi ur tesɛi la azal, la
lmeɛna! Dɣa wwteɣ Buqruc s wawal-agi, nniɣ-d: “Yella dagi garwen yiwen yeḥseb iman-is yefhem, yebɣa a ken-yuqem d ssellum
ad yali ɣef tuyat-nwen d asawen, wagi ẓriɣ-t, netta d axṣim-iw, nekk
d axṣim-is, yebɣa ad yeɛfes ɣef yixef-iw akken ad yali s igenni, a dyerr leqder-is yeɣlin gar-awen”.
Buqruc yeẓra iman-is yid-s i d-dhiɣ, yekker ihaj, yeffeɣ-it
leɛqel, imuqel-d ɣur-i yenna-yi-d: “Llah yenɛel-k ya xabit!“
Nniɣ-as: “Makanc xabit kima nta ya ḥelluf, ya li ddayer ruḥ-k imam
lmuslimin, ya qettal, ya ɛadew Llah!” Kemmleɣ nniɣ-as: “Ma telliḍ
keččini d argaz, yya-d ad tennaɣeḍ yid-i aqerru s aqerru, udem s
udem, a ccmata n yergazen”. Semmḍeɣ deg-s aǧenniw-iw, kra
yellan din fkan-iyi lḥeqq, wwten-t s ukerfi, ad iseyyeq tazeqqa 20
wussan.
Ma d nekk uɣeɣ-tent di ṣṣeḥḥa-w, taguni ulac, tlata wagguren
ur mdileɣ allen, mi ara ruḥeɣ ɣer termest gganeɣ 10 ddqayeq s iɣimi
ɣer ṭṭabla n lefṣala, alammi d ass ideg d-tusa rreḥma n sidi Rebbi.
Qrib sin wagguren yal iḍ ad qqimeɣ deg wusu, ad ttekkiɣ aɛrur-iw
ɣer lḥiḍ, ad ṭṭfeɣ attaftar ad ttaruɣ lweswas yeffren deg wul-iw,
iḥbiben-iw uqmen-iyi tmanya iɛessasen ttɛassan fell-i deg yiḍ, maca
d acu ara d-yessersen fell-i iḍes?! Anaqal ffɣeɣ si leɛqel-iw!
Lemmer d i rniɣ aṭas di Lambis yalfi asmi ara d-ffɣeɣ ad ǧǧeɣ
leɛqel-iw dinna, ula d iɛessasen n lḥebs gren-iyi tamawt, nnan-iyi-d:
“ I kečč ayɣef ur tegganeḍ ara am wiyaḍ?!”
- 136 -
Tudert-iw di tegrawla
Asmi d-tusa rreḥma n Rebbi seg ufus n Fransa, Ljiniral
“Ddigul” yesmussen s weɣnes aɣelnaẓri n lemḥella n tlelli,
yessufeɣ-d asaḍuf (lqanun) i kra n win yettwaṭṭfen deg wedrar s
leslaḥ ad as-kksen lmudda n lḥebs, a t-ssufɣen si lḥebs aɣerman
(civil) a t-rren ɣer leḥṣin n lɛeṣek i uqmen i imeḥbas n lgirra, ad
asen-tettwikkes lmudda n lḥebs, ad ttwiṭṭfen d imeḥbas umenɣi
alamma tefra lgirra, ma terna lgirra sin wagguren, niɣ sin iseggasen
ad qqimen d imeḥbas, mi tefra lgirra ad ffɣen.Ssgerwen (jemɛen)-d
100 imeḥbas yettwaṭṭfen deg idurar s leslaḥ, nekk d yiwen seg-sen
iḥuza-yi usaḍuf n ddigul.
Ssawlen-aɣ-d ɣer tzeɣwin s yismawen-nneɣ yakk d wuṭṭunen,
nnan-d ad nawi tigamilin yakk d llebsa-nneɣ, d wusu ɣer tzeqqa n
wid yettruḥun, niɣ wid iteffɣen, ssawlen-aɣ merra lɛeṣker, nella di
100 yid-neɣ, yenna-yaɣ-d ccaf iɛessasen (adjudant chef): “ Ass-a ad
teffɣem si leɛnaya-w yakk d leɛnaya uneɣlaf n temḥaddit, d uneɣlaf
n teɣdemt (justice), tuɣalem ɣer leɛnaya n lɛeṣker acku kunwi
tettwaṭṭfem d lɛeṣker, lɛeṣker a ken-rren i imawlan-nwen, lkuraj d
tebɣest ay imeḥbas-iw, yiwwas lḥebs ad ifak, hennaɣ seg-wen, ur
ken-ttɛassaɣ,ur d iyi-tregglem”.
Ameɣnas ameqqran itewlen Ɛebdelḥamid Benzin nemlal di
Lambis, yessen-iyi ttaruɣ s teqbaylit,ḥkiɣ-as ayen yeḍran yid-i d
lecyax di Lambis, Ɛebdelḥamid Benzin ula d netta d Aqbayli seg
Wat Wartiran, ula d netta yella deg ukabar azdukli (Communiste),
lemmer ur t-teṭṭif ara Fransa yalfi t-nɣan akken nɣan imeddukal-is
“Henri Maillot”, “Inal”, “Dduktur Muḥend Ṣṣaɛid Ṣaleḥ”,
“Ṭubul”, “Imsalam” yakk d wiyaḍ...
Tameddit-nni Ɛebdelḥamid Benzin yeṭṭef inaw (lxeṭba) garaneɣ, ger wayen d-yenna:“Ay atmaten ɣurwet ad tɣilem teffɣem si
lḥebs, ad truḥem ɣer lǧennet! Atan ad truḥem ɣer ǧǧahennama
tameqqrant ugar tagi iseg ara teffɣem, ad tuɣalem s afus n lɛeṣker
ɣef tɣawsa n wulac ad sbedden ameḥbus ɣer lḥiḍ a t-wwten s ilizeq
n waldun a t-nɣen, dinna ulaḥedd iɛessasen, ulaḥedd leṣwar ala
igeḍman isennanen i yellan, niɣ igeḍman n ttrisiti yakk d yeqjan i
yettdewwiren di tlemmast igeḍman. Ḥadret iman-nwen di leḥṣin n
- 137 -
Tudert-iw di tegrawla
lɛeṣker, rruḥ n urgaz ameḥbus amzun d rruḥ ujaxdiw niɣ uɣerda!
Atan wid yettwaṭṭfen di lɣerb a ten-awin ɣer Birdu tama n Ttyaret,
wid yettwaṭṭfen di tlemmast a ten-awin ɣer Buɣar di tama n
Lemdiyya, wid yettwaṭṭfen di ccerq mazal i d asen-d-ssawlen, la dqqaren a ten-awin ɣer Lḥemma”.
Nekk wwiɣ yid-i idlisen i uriɣ di Lambis, kksen-iyi-ten
iǧadarmiyen, ur ẓriɣ amek i d asen-xedmen? Azekka-nni ṣṣbeḥ
ferqen-aɣ ɣef sin, xemsin ɣer Buɣar, xemsin ɣer Birdu, Leqbayel
yakk wwin-ten ɣer Buɣar, ala nekk i wwin ɣer Birdu, wwin-aɣ
ikamyunen n lɛeṣker tameddit yeɣli-d ṭṭlam, sskecmen-aɣ ɣer leḥṣin
n Bni Messus, xemsin n Buɣar weḥd-sen di texxamin, xemsin n
Birdu weḥd-sen daɣen di texxamin-nniḍen, fkan-aɣ imensi, dinna
učči yelha mačči am Lambis, mi yuli wass di Bni Messus, ɣef
tmanya n ṣṣbeḥ wwin-aɣ deg ikamyunen i daɣ-d-yewwin si Lambis
ɣer Birdu, mi newweḍ ɣer Birdu tlata ikamyunen kecmen ɣer
leḥṣin, sbedden-aɣ i yiṭij uzal snat sswayeɛ, mi d-yenṭeq yiwen segneɣ nekkni zzin-aɣ lɛeṣker ssya d ssya s lmiṭrayuzat, ifassen-nsen
ɣef zznad, yiwen seg-neɣ yenna-yasen: “ Aql-aɣ neɛya ma nezmer
ad neqqim?”
Yiwen uǧudan yewwet-it s tarkast n tmekḥelt, yenna-yas: “Mdel
imi-k!”
Amecwar akka, yiwen ssarǧan ccaf d aɣezfan, d imzenneq
zelgent wallen-is yezwar zdat-neɣ, yenna-d: “Azzlet-d deffir-i!”
Nebda tazzla deffir-s, la t-neṭṭafar yuzzel ahat 100 lmitrat, alammi
zdat n tḥanut qqaren-as “Le magasin” yekcem ɣer daxel, si ṭṭaq n
tḥanut la ɣ-d-yettak llebsa n lɛeṣker yakk d tcucay tizeggaɣin,
yumer-aɣ-d ad nekkes ayen i nelsa, u ad nels d lɛeṣker.
Nelsa d lɛeṣker, wwin-aɣ ɣer snat texxamin yebnan s wakal d
weẓru, seqqfent s wuzzal (zzangl), deg-sent isaddariyen n wesɣar i
tguni, d snat ẓẓawrat i yiwen yakk d tsumta n walim, tagi d taxxamt
“A” deg-s 25 imeḥbas, taxxamt “B” deg-s “25”-nniḍen, nufa-n din
imeḥbas n lgirra i d-ṭṭfen seg idurar yakk d sswaḥel, newweḍ dinna
200 imeḥbas (imeḥbas n ṭṭrad).
- 138 -
Tudert-iw di tegrawla
Dinna ssexdamen-aɣ bessif, d asekfel n weẓru, d taɣuzi n
tesrafin,d lxedma iberdan, d lebni s wakal tixxamin n lḥebs, d tɣuzi
d wesɣerbel n wakal agrawan, afraḍ n leɣbar i yilfan yakk d zzwayel,
lxedma iqudas n yebduzen, uẓu n ttjur d tebḥirin, taɣuzi n lebyur n
waman, imeḥbas yakk yellan din xeddmen, yal yiwen d lxedma-s,
win ixeddmen asɣar d wuzzal, d lebni d lmikanik, d ttrisiti d “le
tour”, tizeɣwin-agi “A”, “B”, “C”, “D”, “E”, “F”, “G”, “H”.
Llan imeḥbas i wumi uqmen tadewwirt tazeggaɣt, wiyaḍ d
tadewwirt tazegzawt, wiyaḍ d tadewwirt tamellalt, wiyaḍ d
tadewwirt tawraɣt, ayɣef, nekk ur ẓriɣ ar ayɣef?! Ferqen-aɣ nuɣal wa
ur yettamen wa!
Učči fkan-aɣ tiḍebsiyin n wuzzal d lkar n lqahwa, d tjeɣlin n
wesɣar bla afus ala taqerrut n tejɣelt s wayes ara trefdeḍ učči. Učči
d nekkni ara t-id-yawin si tsewwit (takuzint), aqessul deg-s ayen ara
ččen 25 imeḥbas, d nekkni ara yebḍun gar-aneɣ, lqahwa d nekkni
ara tt-id-yawin di ṣṣbeḥ. Yusa-d ɣur-neɣ“Capitaine Blow” yennayaɣ-d: “Ad awen-d-fkeɣ tisigert i tetten lɛeṣker, yella weɣyul d
weksum userdun, d weksum n yilef, tiswiɛin d aksum n wezger,
teẓram nekkni ur nzellu ara ayen i ntett n lmal, nekkat-it s tefḍist s
aqerru u a t-nečč, ma yella tebɣam tasewwit-nwen weḥd-wen awitd wid ara wen-yessewwen, ad awen-nuqem tasewwit-nwen weḥdwen”.
Nessufeɣ-d si gar-aneɣ, azal n 20 imeḥbas yessnen ad
ssewwen, llant aṭas n texxamin i nebna nuqem-itent d tasewwit.
Yewweḍ-d waggur n Remḍan, le commandant n leḥṣin n
Birdu yessegrew-d imeḥbas, yenna-yaɣ-d: “Fket-aɣ-d ismawen n
wid yebɣan ad uẓumen, d widak ur nettuẓum ara”. Di yal tazeqqa
la heddren akken ur ttuẓumen ara, llan wid yebɣan ad uẓumen, di
cwiṭ yid-sen ṭṭfen di ddin n yenselmen.
Wiyaḍ ftan-d i yiman-nsen belli d imeḥbas i llan, di ccreɛ n
lɛeqliyya-nsen ad yettwikkes fell-asen Remḍan, acku d imeḥbas
yerna d imjuhad, wigi d imawlan n tikti n lqewmiyya lɛarabiyya.
Neṭqeɣ-d nekk di tlemmast imeqqranen-nsen, nniɣ-d: “Mačči d
lǧihadd i tellam, niɣ trefdem lemkaḥel s amenɣi, atan d imeḥbas i
- 139 -
Tudert-iw di tegrawla
tellam, lxedma n 20 la ttxeddmen 80 n yimdanen, ulamek ara
teǧǧem ddin-nwen, ad as-d-tafem ssebba n lǧihadd yakk d lḥebs. Si
tama-w nekk sɛiɣ irgazen yebɣan ad uẓumen, kra n win ara yeččen
di Remḍan atan ad as-nefk amxix alamma nessaweḍ-it ɣer lmut!”
Mi walan akka yemseɛraben, ugaden tarbaɛt-inu uɣalen nnand ad uẓumen merra, ulaḥedd win ur nettuẓum ara.
Le commandant, di lumur-agi d aḥeqqi, iquder inselmen,
yefka-yaɣ učči deg waggur n Remḍan xir n zik, mi d aɣ-d-yehder
yenna-d: “Nekk ḥemmleɣ widak yettaṭṭafen di ddin-nsen, widak
yexḍan ddin nekk ɣur-i msawan nutni d yeqjan”.
I tikkelt tamenzut di tudert-iw fkiɣ-d lamer i yemseɛraben,
ssagdeɣ-ten s yisem n ddin, xedmeɣ deg-sen lebɣi-w s tugdi.
Le commandant yefka-yaɣ rraḥa n sin wussan n lɛid ameẓyan,
mi d-yusa lɛid ameqqran fkan-aɣ izamaren a ten-nezlu nekkni, a
ten-nuqem d lmecwi akken nebɣa.
Nniɣ-asen nekkini: “Ur nzellu ara izamaren, ad nesɛeddi ussan n
lɛid ameqqran am wussan-nniḍen, acku ccreɛ n yenselmen ur dyefriḍ ara fell-aneɣ timezla n wakraren u nekkni d imeḥbas”.
Dagi zgan-d yakk mgal ayen d-nniɣ, nnan-iyi-d: “Kečč tebɣiḍ ad
tcuḥeḍ i lǧib n listiɛmar akken a d-yessiger u ad yeḥrez idrimen!”
Nekk ẓriɣ d acu ara yeḍrun, nniɣ-asen: “Atan le commandant
ihegga-d iṣewwaren, yakk d ineɣmasen ad aɣ-ṣewwren deg
yeɣmisen, ad aɣ-d-sɛeddin di ssinima, leǧnas n ddunit s umata ad
aɣ-walin, i wakken Fransa a d-tesban iman-is d ddula n tugdut yakk
d izerfan n wemdan, a d-tesban iman-is amek tettmagar icenga d
yeɛdawen yettmenɣan yid-s s izerfan yakk d talsa, d leqder. Ur d
asen-nettak ara tasuleft i ddiɛaya-yagi”.
Leqbayel yellan yid-i s umata qeblen ayen d-nniɣ yakk d kra n
yemseɛraben, maca iban webrid amek nekkni d cwiṭ yid-neɣ, nutni
deg waṭas yid-sen, tiggwti n yemseɛraben ttxemmimen ala ɣef
iɛebbaḍ-nsen d acu ara segḍen, nekkni bessif fell-aneɣ ad neddu di
llem-nsen, acku wid ifehhmen timsal mačči deg waṭas yid-sen.
Yefra lamer i wakken yal taxxamt ideg ara ilin 30 imeḥbas ad
asen-yefk le commandant yiwen izimer. Fkan-aɣ izamaren i d-
- 140 -
Tudert-iw di tegrawla
yettwakksen i uɣref-nneɣ, bexxren-aɣ s tamart-nneɣ, si rrezq n
watmaten-nneɣ!!
Fkan-aɣ isɣaren d lefḥem n weẓru, u di ṣṣehra nezla
izamaren, nuza-ten, mi nessared taseṭṭa izimer a tt-ncudd s
ugeṭṭum, a tt-nger s abidun n wudi, axerfi-nni ad nessentu tassara n
wesɣar deg yimi-s alamma nessufeɣ-itt-id si ger iḍarren-is, a tnɛelleq sufella n snat tfurka, a t-nesseww d lmecwi yellexsen s
wudi. Imraḥen n lḥebs ččuren d ijdi (rrmel) di yal amraḥ ɛecra
yebduzen qeflen, reglen, ččuren d ibeccan yakk d ttafḥin, win
ikecmen s abduz a d-yawi isebbaḍen-is ččuren d ibeccan yakk d
ttafḥin, ad yelḥu ad yeɛfes s ufella n yejdi, a t-yeskiw yiṭij, tiggwti
imeḥbas uḍnen tusut, win yettusun a d-yessusef seg yimi-s aḥedruc
inexxim am tassemt sufella n rrmel a t-yeskiw yiṭij, ad yuɣal d
tawrent deg yejdi, rnu-yas izuffan n waḍu n ṣṣeḥra a d-yeddem ijdi
yakk d yiɣed a t-id-iḍegger ɣef lmecwi-nni, ad yernu a d-yeddem
taseṭṭa a t-yesselxes s wudi, nekk lliɣ membiɛd ur zliɣ, ur uziɣ, ur
walaɣ, ur ssewweɣ, lameɛna la d-tt-muquleɣ.
Neǧǧa ccɣel-agi i yemseɛraben, izamaren n lmecwi-nni mi disuḍ waḍu a d-yawi rrmel n ttafḥin yakk d yiɣed ad yenṭeḍ sufella n
lmecwi, u a d-yernu uzuffu si deffir wayeḍ, la ḍellun i yimesluxennni udi...
Imṣeɛraben i d-yelhan d lmecwi la ssewwayen win yegren
taseṭṭa izimer i yuqem d ccita ɣer tlemmast ubidun n wudi, ad
yesselxes u ad yeslef yes-s i umeslux n lmecwi. Ur xemmmen ara
yemɣendfen-agi belli ad čcen ttafḥin (iẓẓan), d lexmaǧ yakk d
ibeccan, d iḍergan, yakk d inexximen yekkawen di rrmel.
Nekkini yakk d imeddukal-iw Ayet Ɛli, Nukar Belɛid, Nayet
Sidi Ḥmed, Ɛebdelqader Ddexxux, Ɛemrun Meqqran d waṭas
nnniḍen..., nniɣ-asen nekkini“ Ur ntett ara ttafḥin-agi!”
Nnan-iyi-d Leqbayel: “Ma ur nečči ara yettusemma neffeɣ si tdukli
n watmaten-nneɣ”.
Nniɣ-asen: “Ad asen-iniɣ a ɣ-fken iqerra n buzelluf, a ten-negzem s
tmencart n wuzzal, buzelluf iles-is d azedgan, lmuxx-is ur tkeccment ara ttafḥin, ad nfet-asen i izukar ad ččen ayen ara ten-
- 141 -
Tudert-iw di tegrawla
yeččen”. Akken i teḍra taluft, imseɛraben ččan aksum, nekkni
nečča buzelluf.
Lliɣ xeddmeɣ am nekk am imeḥbas, kra n ccɣel iɣer ad iyiawin a t-xedmeɣ, yiwen wass ufiɣ-d yiwen wemjahed si Mɛeṣker
deg webrid n leḥṣin, la yettru alammi uɣalent wallen-is d tizeggaɣin
seg imeṭṭawen, netta d azeggaɣ imeṭṭawen kemmlen-as tezweɣ!
Allen-is d tizerqaqin yecbeḥ xir Irumyen, ḥercent wallen-is
berrqent,ad as-tiniḍ truḥ-as tɣawsa la yettnadi fell-as, meskin iḥuss,
aqerruy-is d aferḍas yenneslax, mi la yesnexfat la d-yeggar nnhati
iɣaḍ-iyi, nniɣ-as“D acu i k-yuɣen imi la tettruḍ?”
Yenna-yi-d: “A Ssi Ɛebdella, yakk lǧunud ḥeqren-iyi, ǧǧan-iyi ala
weḥd-i, nekk d weɛṣekriw n Fransa di tesraft n ttif, ad ttakeɣ tuččit
i yilfan, u ad ferrḍeɣ leɣbar-nsen, lǧunud la ttaḍsan fell-i, la yi-dssawalen “Ya lḥelluf” ulaḥedd yakk win ad iyi-ireyyḥen si tkessawt
n yilfan kra n wussan i wudem n Rebbi”. Ikemmel yanna-d meskin:
“Aɛraben-agi d ilfan, ur ttcehhiden, ur ttagaden Rebbi, ayɣer i
nekkini mačči d gma-tsen? Ɛni ala nekkini ara yesseččayen ilfan, u
ad ferrḍeɣ leɣbar-nsen, u ad rnun taḍsa fell-i, ad iyi-d-ssawalen “Ya
lḥelluf”! Ugin ad uqmen nnuba, ad nettembiddal gar-aneɣ, yal tlata
niɣ rebɛa wussan yiwen ad yelhu d yilfan”.
Iɣaḍ-iyi meskin, ḥunneɣ fell-as mi la yettru, nniɣ-as: “Ur
ttagad a gma, d nekk ara k-ireyyḥen kra n wussan seg yilfan, d nekk
ara sen-yettaken ad ččen, d nekk ara sen-iferrḍen leɣbar deg
wemkan-ik”.
Yefreḥ meskin, kkseɣ-as lḥif d weɣbel, azekka-nni mi d-iruḥ
weɛṣekriw yettrebbin ilfan, netta d tin i d lḥerfa-ines qbel ad
yekcem ɣer lɛeṣker, ufan-t d afellaḥ yettrebbin ilfan, uqmen-as
tajlibt n yilfan imi d tin i d tawuri-ines.Mi d-yusa weɛṣekriw di
ṣṣbeḥ, yessawel-d: “Axeddam n yilfan!” Nniɣ-as:“Aḥbib-iw atan
yuḍen, d nekk ara ixedmen deg wemkan-is”. Yenna-d “Tbeɛ-iyi-d!“
Tebɛeɣ-t si deffir alammi yewweḍ sandi yuqem tajlibt, deg
yiwen yefri ɣer tama n ttif, yeǧǧa-yi din, yewwi-d taberwiṭ teččur d
icelman n lbaṭaṭa, ẓẓrudiyya, lleft, llebṣel, taxsayt, yefka-yi-d ttnejra
yenna-yi-d: “Sseww-iten!”
- 142 -
Tudert-iw di tegrawla
Iruḥ netta, yeččur-d takamyunt icelman n lebṣel yerkan,
llubya, ajilban, lleft yerkan, ṭṭumaṭic tasemmamt, llubya d lḥemmeṣ
yewwan i d-ssagren lɛeṣker akken ad fkeɣ i yilfan ad ččen, dinna ad
tesleḍ ala i wecxar!!
Rebbi yefka ṣṣber d uziḍer, yakk d listeɛ n lxaṭer, mi walaɣ
ilfan ad as-tiniḍ wissen anwa i ten-icuffen, yal yiwen annect ukufi,
aqadum d yinzer-is amzun d tamaddazt, lemnaxer-ines ad as-tiniḍ
flan s useffud, imeẓẓuɣen ad as-tiniḍ d ikurnicen n lkawkaw,
taseṭṭa-s amzun d afus n tdima, seg uqerru alamma d aɛebbuḍ d
tamgerṭ yemsel amzun d akufi! Taṭṭucin amzun d tid n isegni,
ḍeyyqent d timecṭuḥin, učči ayen i d asen-tefkiḍ a t-letḥen, ma yella
ur yufi ara ayen ara yečč, mi d-yeḍleq i ufertit n leɣbar deg-s xemsa
kilu ad yezzi fell-as a t-yesxuxxet s uqerruy-is deg waluḍ yakk d
ibezzḍan-is, u ad as-yales a t-yečč, ma ulaḥedd aman akken ad isew,
mi yebẓeḍ a sen-yessendi imi-s a ten-yelteḥ, iḥemmel ibezzḍan xir
n waman acku d izeqqalen d imerɣenen.
Yakk d wecxar,yal yiwen taɣect i d-yettawi, deg wayen itetten
yilfan, ayen i d asen-tefkiḍ a t-ččen, iḍumman, lkaɣeḍ uǧernan
sselxes-it s waman a t-ččen, acifun d ibeḥnaq yerkan, yeqqerṣen a
ten-ččen, asebbaḍ aqdim a t-tgezmeḍ s temqestin a t-ččen, abiṣar,
leɣbar-nsen, ula d iẓẓan a ten-ččen, a ten-sseḥlulin deg uzuliɣ a tenččen, ma tefkiḍ-asen ula d ibidunen n yiẓẓan a ten-letḥen, ma
lluẓen ma yeɣli ulufan gar-asen a t-sxanzaqen a t-ččen.
Nekk mi ara waliɣ ṣṣifa yakk d tfekka-nsen tesseḍsay, acxar
yakk d wesxuxxed-nsen ad ttaḍsaɣ alamma yuɣal deg-i nnefs!
Aɛṣekriw Afransawi yeqqar-iyi-d: “Acimi i la tettaḍsaḍ?!”
A s-iniɣ:“Acku meslen am ikufa!”
Mi ara tessers tileft ɛecra niɣ xemseṭṭac warraw-is, annect n
yewtal imecṭuḥen yeǧǧan tuṭṭḍa, niɣ annect n ṭṭubbat, tagnit la
tleɣɣu seg-sen amzun d iɣerdayen, ilfan imeqqranen kkateɣ-ten, mi
ddmeɣ akerray n wakal n ttif a t-wwteɣ s aqerru, nekk ad ɣileɣ nɣiɣt niɣ ṣerɛeɣ-t, ma d netta yetteɛǧab-as lḥal amzun d akmaz i la
skemmzeɣ!
- 143 -
Tudert-iw di tegrawla
Ilfan isefraraxen, mi d-ṭṭfeɣ yiwen ad as-qefleɣ tiṭṭuṭac n
tanzarin-ines, u ad as-zemmmeɣ imi-s alamma yuɣal deg-s nnefs,
mi yeḍleq iman-is sellaw, ḥṣiɣ belli yemmut, imiren a t-ḍeggreɣ,
mkull ass ad nɣeɣ sin yilfan isefraraxen.
Mi iwala akken weɛṣekriw yewwi-yasen-d ṭṭbib a ten-iẓer d
acu i ten-yenɣan, ur yufi ara ssebba, yefka-yasen ddwa deg uyefki,
nekk mazal yal ass ad nɣeɣ yiwen, mi ara s-ssḥebseɣ
asnuffes.Tikkelt tis-tlata ideg d-yuɣal umejjay, iwala-ten yenna-d:
“Amkan-agi ulaḥedd deg-s abeḥri, beddlet-asen amḍiq-nniḍen”.
Yufa-tt-id wemcum, ugadeɣ ad faqen yes-i!
Aɛṣekri yenna-yas:” Tajlibt-agi merra tlul dagi, amek ulaḥedd
abeḥri? Abeḥri yella, mačči d tagi i d ssebba i ten-yenɣen!”
Nekk yuɣ lḥal sɛeddaɣ yakan sin wagguren di tkessawt n
yilfan, ɛyiɣ deg-sen, rwiɣ taḍsa fell-asen, aṭas i nɣiɣ seg isefraraxennsen, bɣiɣ ad ṭṭixxreɣ ssyenna, di tzeqqa tameddit nniɣ-asen i
imeḥbas:”A d-tefkem win ara yeksen ilfan nnuba-s, aǧundi-yagi
Amɛeṣṣekri i wumi tgam isem “Aḥelluf”, netta ur yettruḥu ara ɣer
din, yesɛedda tlata wagguren n tkessawt n yilfan, netta berka-t”.
Ssufɣeɣ-d yiwen umeḥbus si gar-asen, nniɣ-as: “D kečč ara
iruḥen ɣer yilfan azekka”. Yenna-d: “Ṣaḥḥa”.
Azekka-nni mi d-yusa weɛṣekri yessawel-d: “Ilfan!”, yeffeɣ-d
wayeḍ, aɛṣekriw yenna-yas:” Mačči d kečč, nekk bɣiɣ Ḥaman!”
Acku ssneɣ tafransist, ttqeṣṣireɣ yid-s! Ffɣeɣ-d nekkini, nniɣ-as:
“Semmeḥ-iyi, aql-i ɛyiɣ ad reyyḥeɣ kra n wussan, membeɛd a nuɣaleɣ”.Yenna-yi-d“Ih!»
Qqimeɣ di tzeqqa, yal mi ara sɛuɣ lweqt ttaruɣ, uriɣ tasuqqelt
n “Rumyu d Julyat” s teqbaylit, mi ɛyiɣ seg usuqqel ddmeɣ-d
tagamilt n wuzzal jerḍeɣ deg-s s umeṣmar , uriɣ deg-s s tefransist“
Idammen-iw i tmurt-iw, iseɣ-inu i yiman-iw, tudert-iw i uɣref-iw,
imru-inu i tutlayt-iw, rruḥ-iw ad yuɣal i bab-iw”.Tira-yagi qqiment
akken recment ɣef tgamilt,yusa-d ɣur-neɣ yiwen “L‟adjudant chef”
yekcem-d ɣer tzeqqa la yettnadi ẓẓawrat, lkiran, tigamilin-nneɣ, yal
yiwen yessers-d lqecc-is zdat-s, yeddem-d tagamilt-inu yufa ayen
yuran fell-as, yenṭeq-d: “ Anwa i yuran ayagi?”
- 144 -
Tudert-iw di tegrawla
Yeẓra ttembiddalent tgamilin yakk d lkiran mi ara iriden,
imeḥbas merra ssusmen, yules-as-d taɣuri i tikkelt tis-snat i wayen i
uriɣ, ulaḥedd anwa i d-iwuǧben seg-neɣ, yuɣal yenna-d: “A d-tinim
anwa i yuran ayagi, niɣ a ken-awiɣ merra ɣer ssilul!”
Mi walaɣ nekk a tt-yexdem, ad aɣ-yawi, acku ssilul a t-kecmeɣ
ayɣef ara awiɣ yid-i wiyaḍ ɣef lbaṭel?! Ffɣeɣ-d si tlemmast n ṣṣef
nniɣ-as : “D nekk a mon adjudant chef”. Imuqel-d ɣur-i aṭas,
yezlem-iyi-d yenna-d: “Ad nwali ayagi!”
Dɣa yeffeɣ, netta d tlata lɛeṣker i d-yeddan yid-s, iruḥ ad iẓer
tizeɣwa-nniḍen. Ayagi deg wass n lḥedd, azal n ssaɛa d wezgen,
yessawel-iyi-d deg usemɣer n ṣṣut ɣer tzeqqa: “Ḥaman Ɛebdella
yettwasuter-d ɣer lbiru n adjudant chef! “ Mi wwḍeɣ ɣur-s, yennayi-d s tefransist: “Kečč d aqbayli?”
Nniɣ-as: “Ih! “ Yenna-yi-d: “Nekk mačči d afransawi, d Alẓasyan,
tameslayt-iw d tantala n talmanit, tezga Fransa yakk d Lalman
ttnaɣen fell-aneɣ anwa ara ɣ-yuqmen d aɣref-ines, ad yernu tamurtnneɣ a tt-iḥelli ɣer tmurt-ines, nekkni s Alẓasyan nettnadi ɣef
lfayda-nneɣ, ma wwin-aɣ Lalman ad asen-nini“ Mi nella ɣer Fransa
nerwa axir, mi d aɣ-tewwi Fransa ad as-nini:“Nerwa ɣer Lalman
axir n Fransa”. Kunwi s Leqbayel d Aɛraben i wen-yekksen tamurtnwen mačči d Fransa, qbel a d-tas Fransa ur tezmirem ara a dteffɣem seg idurar n Leqbayel, alammi d-tekcem Fransa i d awentefka izerfan akken a d-teffɣem seg idurar,truḥem ula ɣer Fransa,
txeddmem ɣur-neɣ, tufam iman-nwen, teddrem akken tebɣam,
ayɣer i tuqmem Fransa d taɛdawt?! A d-iniɣ tidet Fransa d
tamnakcamt, ayɣef ur tettxemmimem ara ad tessufɣem amnakcam
amezwaru (Aɛraben)? D kunwi i yuqmen lgirra-yagi tafuḥant, la
tettqazamem Fransa!!” Nniɣ-as: “Ala, lgirra tella di Lezzayer
merra”. Yenna-yi-d: “D kunwi i tt-yessekren, i tt-yebdan di yal
tama n Lezzayer, tessawḍem-tt ar yal amḍiq n tmurt!” Nniɣ-as:
“Tella di yal tama, mačči ɣur Leqbayel kan!!”
Yenna-yi-d: “Ayɣef ihi imenɣan ideg yella yidim d imettan
aṭas di tmurt n Leqbayel i llan, mačči anida nniḍen? Kunwi “les
berberes” d aɣref yennumen lgirra, d aqdim deg imenɣan mgal
- 145 -
Tudert-iw di tegrawla
imnakcamen, Ifniqen, Rruman, Bizunṣ, Iwandalen, Aɛraben,
Ṣṣbenyul, Ṭṭerk, Fransa, tessufɣem yakk iɣerfan i d-yusan ad ḥellin
tamurt-nwen, ayɣef Aɛraben ur tebɣim ara a ten-tessufɣem?! ”
Nniɣ-as: “Wigi mačči d Aɛraben, d Imaziɣen am nekkni, ttutlayen
kan taɛrabt, ma d Aɛraben i d-yusan nutni d Ɛuqba nessufeɣ-iten,
ma d Ɛuqba nenɣa-t, Lezzayer d tamurt n warraw-is”.Yenna-d:
“Tura Lezzayer d tamurt n Waɛraben, irgazen n tsertit la d-qqaren
d taɛrabt!”
Nniɣ-as: “Winna d awal kan, i wakken leǧnas n Waɛraben ad aɣɛiwnen deg umenɣi n tlelli-nneɣ, ma d Lezzayer n warraw-is i
Yezzayriyen”.Yenna-d: “Ihi Izzayriyen d Aɛraben mačči d
Imaziɣen”.Nniɣ-as “D Imaziɣen imseɛraben”.Yenna-yi-d “Ala, d
Aɛraben!!”
Nemɣanan nekk yid-s, netta la d-yeqqar: “D aɛraben”, nekk la sqqareɣ: “D Imaziɣen!”
Nniɣ-as: “Kečč d amnakcam, tebɣiḍ ad tgezmeḍ u ad tebḍuḍ garaneɣ, akken ad aɣ-ternuḍ, u ad tɣeḍlem tagrawla-nneɣ, imiren kečč
yakk d uɣref-inek ad tafeḍ lebɣi-k”.
Yenna-d: “Nniɣ-ak ttif-awen amnakcam Afransawi wala amnakcam
Aɛrab yerẓan amezruy yakk d ddula-nwen”. Ikemmel yenna-d:
“Acḥal n leqrun ayagi Lezzayer si ddaw n yemnakcamen Aɛraben!”
Nniɣ-as:“D Izzayriyen yakk, tebɣiḍ ad aɣ-tuqmeḍ lexṣem gar-aneɣ,
akken ad nuɣal d icenga gar-aneɣ, kunwi teqqarem“ Bḍu i wakken
ad tgelldeḍ! (ad tḥekmeḍ)” Ihi si tama-w beṭṭu ulac, ma tɣileḍ-aɣ d
Aɛraben, ula d nekk aql-i d Aɛrab, ḥseb-iyi akken i k-yehwa, ala
beṭṭu i ulaḥedd, ihi nekk d Aɛrab am wiyaḍ! “
Dɣa yerfa, yekker-d seg wemkan-is, yenna-yi-d: “Ffeɣ ssya, a
mmi-s n lǧens afuḥan (espèce d‟une sale race! “
Ffɣeɣ, yewwet-iyi-d s uqeddam, anaqal ɣliɣ ɣef wudem,
aɛṣekriw yellan zdat-I, yerna-yi-d tiyita s wummeẓ ɣer tamart, ɣliɣ d
timendeffirt.Yenna-yi-d: “Kečč d aɛdaw-iw, maca, kečč d aruɣi n
uɣref-ik ur k-ttawiɣ ara ɣer ssilul, nekk ḥemmleɣ irgazen, maca,
ssya d afella ad teẓreḍ mi ara teffeɣ Fransa ad tnedmem fell-as, a tttettnadim ur tt-tettafem!”
- 146 -
Tudert-iw di tegrawla
Uɣaleɣ-d ɣer tzeqqa, mi yi-d-walan imeḥbas, ferḥen imi ur d
iyi-yewwi ara ɣer ssilul, steqsan-iyi-d:“D acu d ak-d-nnan?!”, nekk
ur bɣiɣ ara ad asen-d-iniɣ, nniɣ-asen: “Wwten-iyi, d aya!!”.
Tezri ddurt, myegrawen imeqqranen yessnen tasertit di
tzeqqa-nneɣ yakk d tzeɣwin-nniḍen, 35 i d-yusan, kra n win yeṭṭfen
awal ala ɣef lamir Ɛebdlqader i la d-heddren, am wakken ulaḥedd
argaz di Lezzayer ala netta! Mi d iyi-d-iṣaḥ wawal, nekk mmeslayeɣd ɣef Lmeqqrani, Bumeɛza,Bubeɣla, Faḍma n Sumer, Ccix
Aḥeddad, Muḥend Uleḥluḥ, Bublik, Mesɛud Uzelmaḍ, Areẓqi
Lbacir, Ḥmed Umerri, Sidi Leɛla, Ccix Buɛmama, Muḥa Uḥemmu
di Merruk, Ɛebdlekrim Lxeṭṭabi, irkell iruɣiyen Imaziɣen di
Tmazɣa bedreɣ-ten-id; ad yerḥem Rebbi kra n win yeɣlin d ccahid,
d win i wumi uddamen idammen-is ɣef tlelli n tmurt Imaziɣen, si
lawan n Yefniqen alamma d ass-a, zdat ddin n lislam u deffir-s,
ǧgan-d amezruy yettwassnen ger iɣerfan n ddunit s umata, yiwen ur
yezmir a t-yemḥu, ɣas ur t-nuri s ifassen-nneɣ, icenga i d-yudfen
tamurt-nneɣ uran-d fell-aneɣ.
Kra yellan din, ur d asen-yeɛǧib ara yinaw-inu, bdan
sbecbucen gar-asen, ur ẓriɣ d acu la qqaren? Mi ssuliɣ awal-iw,
yenṭeq-d yiwen yenna-d: “Lemxiyyer n lmujahidin d lamir
Ɛebdelqader”. Nniɣ-asen: “Lamir Ɛebdelqader meskin yettwarna,
yefka mayna i yemnakcamen, ur d as-ttaket ara iseɣ si nnig wayen
yuklal, ur nettreggim ara yes-s, a t-neǧǧ i umezruy a d-yini awawl-is,
nekkni ad nefk iseɣ ameqqran i wid yernan mačči i wid yettwarnan,
niɣ wid yefkan mayna, ad nefk iseɣ i ccuhada yellan zdat lislam, u
deffir-s, ameslay-iw yezga-d ẓẓay, d taɛekkemt ɣef yemseɛraben ur
nessin amezruy-nsen, yerna llan din aṭas n wid yeɣran snat
tutlayin,taɛrabt d tefransist” .Nnan-d: “Amezruy, ala amezruy n
yinselmen d win n waɛraben i yebdan si lamir Ɛebdelqader ɣer da,
amezruy-nniḍen ur t-nqebbel ara”.
Nniɣ-asen: “I 11 Imaziɣen yennuɣen Fransa seg wasmi d-tekcem
alammi d ass-a, u nutni yakk d inselmen, ɣlin yakk d ccuhada,
yiwen ur d-yemmeslay fell-asen, ala nekk gar-awen, wigi yeɣlin d
ccuhada ma tefkam-asen iseɣ niɣ ala?! Tura ma yella d win
- 147 -
Tudert-iw di tegrawla
yettwarnan yefkan mayna, yerfed ifassen-is i yuklalen iseɣ ɣur-wen,
ihi a tawaɣit n Lezzayer seg-wen!”
Uɣalen yemseɛraben la heddren fell-i, la d iyi-ttuqimen taṣleṭ
yakk d netqada i wayen i d-nniɣ, la d-qqaren: “Yebɣa a d-yeḥyu
ttarix n lǧahiliyya n Lezzayer yakk d umezruy n lezzayer asmi tella
d lkeffar, yebɣa a d-yesban Leqbayel-ines ifen Aɛraben, atan
yettuqam lxilaf ger yenselmen,atan yebɣa ad yebḍu Lezzayer, atan
la yettaru tiktabin s Teqbaylit, listiɛmar n Fransa yefka-yasen rradyu
di Lezzayer, mi ara d-yaweḍ listiqlal a t-nekkes!”
La sen-d-ttbaneɣ i Yimaziɣen imseɛraben amzun d cciṭan ara
sen-igezmen tiyersi, Leqbayel yellan dinna azal n 20 yid-sen, llan
seg wiyaḍ wid i d-yernan ɣer tikta-inu, llan widak yettagaden
imseɛraben. Heddreɣ yid-sen, ttɣimiɣ nekk d Ɛemrun Meqqran,
Nukar Belɛid, Ayet Siɛmer, Ayet Ɛli Ḥasan, Dekkuc Ɛebdelqader,
Siɛamer Ḥmed.
Yiwen wass, yuɣal-d “L‟adjudant chef” Alẓasyan ɣer ɣur-neɣ,
yufa-yi-d la ttaruɣ, yenna-yi-d: “D acu i d lḥerfa-k di ssivil?!” Nekk
yuɣ lḥal la xeddmeɣ d igezzaren ineqqen iɣyal, ad gezmen aksumnsen, ad ssewwen deg weccuy ameqqran, ttaken-t i yeqjan n
lɛeṣker, llan ɣur-sen azal n 50 yeqjan di leḥṣin n Birdu!
Di ṣṣbeḥ, mi ara nruḥ ɣer udaynin ad yeddu yid-neɣ « le
caporal chef” , a d-yawi yid-s aqjun“ Chien berger allemand) mi
newweḍ s adaynin n zzwayel a d-nawi yiwet n zzayla si tidak i
tekksen i uɣref, niɣ tidak i ttafen di lexlawi,d aɣyul niɣ d aserdun
niɣ d aɛudiw, mi d-neẓẓuɣer zzayla-nni aqjun a d-yekk si deffir-s,a
tt-yettmuqul ɣer taɣmiwin, u ad imecceḥ icenfiren-is, yeẓra belli a
tt-id-nawi a tt-nenɣ akken a tt-nefk i yeqjan a tt-ččen, ad as-d-yekk i
zzayla-nni si zdat,si deffir, seg idisan ad yetthuzzu taseṭṭa-s, yefreḥ
yes-s, u ad imecceḥ icenfiren-is, ala awal i t-ixuṣṣen akken a dyenṭeq amzun d amdan!
Ttaken-aɣ yiwet tmeẓyant n wuzzal annect-ila-tt, mi ara
nqerreṣ yes-s a d-yeffeɣ seg-s yiwen imesfed yeqḍeɛ yixef-is
yemsed, mi d as-nessers i weɣyul tameẓyant-nni ɣef tewwurt n
yixef-is a d-yeffeɣ imesfed-nni ad yentu deg uqerruy-is si tama
- 148 -
Tudert-iw di tegrawla
tazelmaṭ, a d-yeffeɣ si tama tayeffust.Aɣyul amcum ad yeɣli ɣer
lqaɛa, imiren nesɛa tijenwiyin n wuzzal a t-neflu seg uḍar, ad asnebdu acuffu di tmenya yid-neɣ ad nettembiddal fell-as, ad
yeqqerbaz, ad yebzeg,ad yeṭṭenbal alamma yuɣal annect n lfil, a tnessneqlab d tinnegnit, a t-nazu, ad ncerreg aɛebbuḍ, ad as-dnekkes Akerciw d iẓerman, a ten-nemṭel di rrmel, ula d taberwiṭ
ulac, yessefk a ten-nḥebbi s idmaren-nneɣ, ad nettemɛawan garaneɣ, rriḥa n leɣbar, idammen, ibezzḍan, zzbel, ttafḥin, tiswiɛin ula
d aman ulaḥedd akken ad nessired!
Imiren ad negzem aɣyul-nni d iftaten, ɣur-neɣ timencarin i
yeɣsan, ad nuqem aksum-is di ttnejra tameqqrant, a t-nesseww,
sakin yal aqjun ad as-nawi ayla-s di tgamilt a tt-nessers zdat-s.
Aɣyul-nni i nenɣa a t-nebḍu ɣef sin wussan niɣ tlata, ayen dyegran a t-nerr s asasmaḍ i wussan-nniḍen, ttruḥun-d ɣur-neɣ
lɛeṣker ttemyeḥwaṣen gar-asen tasa n weɣyul d wul-is, yakk d
tgeẓẓal, yakk d yiles d lemuxx akken a t-ččen, uɣaleɣ ula d nekk
sslemden-iyi tetteɣ ayen i tetten, rwiɣ ulawen, taswin, tigeẓẓal yakk
d ufessugan n yeɣyal, lliɣ ḍeɛfeɣ, ẓẓmeɣ, uɣaleɣ cuffeɣ ṣeḥḥaɣ,
zeggaɣeɣ si tawant ikesman n zzwayel.
Llan sɛan yiwen weɛṣekriw igenni-yasen i ifesyanen,
yettḥeddid-asen imelsa-nsen, asmi yeffeɣ si lɛeṣker yusa-d ɣur-i
“L‟adjudant chef”, yecfa fell-i mi d as-nniɣ nekk d agennay, dɣa
yuqem-iyi deg wemkan n weɛṣekriw-nni yeffɣen ifuk sin iseggasenines, lḥerfa n tegnayt anda ddiɣ tewwi-yi-d lɛezz d lḥerma, tura
zeddigeɣ, reyyḥeɣ si zzbel d lfert d yidim n yeɣyal, ɣas ulaḥedd
aman yal ass ttruḥuɣ ɣer “la douche” n lɛeṣker, ttextiriɣ llebsa
zeddigen acku di lmexzen imelsa i uqmen tamacint n tegni yakk d
mekkesakmac (aḥeddad).
Mi ara d-awḍen imeḥbas d nekk i d asen-d-yettaken imelsa,
ayen ttlusun, ttasen-d ɣur-i ifesyanen a d-awin ibulṭa-nsen
iɣezfanen a yi-d-inin gzem-iten si tlemmast, err-iten d ibluzuten
(ikebbḍan), kra n wayen ara d-inin a t-xedmeɣ akken yessefk.
- 149 -
Tudert-iw di tegrawla
Ferḥen yes-i ifesyanen, ma ruḥen s igennayen berra ur ttafen
ara win ara sen-d-ixedmen am nekkini, yern ad xellṣen 20 niɣ 30
alef i tɣawsa, nekk xeddmeɣ-asen baṭel.
Llan widak i yi-d-yettaken ddexxan n Marikan, llan widak ara
yi-d-yawin takertuct n 20 tbakiyin n ddexxan, nekk ur ttneffireɣ
ara, ttakeɣ-t i imeḥbas.
Yiwen wass nekk lliɣ di lmexzen imelsa, armi walaɣ imeḥbas i
d-wwin si Wlad Lmimun , gar-asen Dekkuc Ɛebdelqader, netta d
Aqbayli seg Yiɣil-Bbwammas, nemyussan di Wehran, walaɣ-t
yeẓẓem, yeḍɛef, udem-is yekmec, ibeddel fell-i aṭas, cukkeɣ mačči d
netta, ssawleɣ-as “ Wa Ɛebdelqader”, yenneqlab-d ɣur-i, dɣa
mmeslayeɣ yid-s, mi d iyi-d-iwala zeggaɣeɣ ṣeḥḥaɣ, iɣil-iyi d aḥerki
niɣ d aɛṣekri acku imelsa-w zeddigit, abrid amezwaru yella yugadiyi, almi mmeslayeɣ yid-s tekkes-as tigdi, yettwennes yes-i.
Llan dinna kra n Leqbayel usan-d si Fransa ɣer lǧic tteḥrir,
ɣef webrid n Ṣṣbanya kecmen-d ɣer Lmerruk, asmi ruḥen si
Lezzayer ɣer Fransa akken a d-ḥellin aɣrum i warraw-nsen
anezlaluf-nni yellan deg-sen akken a d-awin tilelli i tmurt-nsen
yessettu-ten aɣrum n warraw-nsen, bɣan ad ǧahden, aṭas deg-sen i
iruḥen ɣer ukunsil n Lmerruk ad yerr iman-is d Amerruki, akunsil n
Lmerruk yeẓra-t mačči d Amerruki, d amjahed Azzayri ad as-dyuqem lekwaɣeḍ d Amerruki akken a d-yekcem si Ṣṣbanya ɣer
Lmerruk, dinna a d-yekcem ɣer lǧic tteḥrir.
Leqbayel-nniḍen yellan di Fransa, ǧǧan aɣrum n tarwa-nsen
yakk d imawlan-nsen. Caḍen wulawen-nsen akken a d-ḥellin tilelli
n Lezzayer. Ttruḥun-d ɣer ukunsil n Tunes, ttarran iman-nsen d
Itunsiyen, netta yeẓra d Izzayriyen, yettuqim-asen lekwaɣeḍ d
Itunsiyen akken a d-kecmen ɣer Tunes ɣef webrid n Ṭṭelyan, mi dwwḍen ɣer Tunes ad ddmen leslaḥ ad kecmen di lǧicc tteḥrir.
Lgirra-yagi n tlelli tebna ɣef yixef n Leqbayel, di tlisa n
Lmerruk tečča-ten, di tlisa n Tunes tečča-ten! Di tmurt n Leqbayel
ur d asen-tcuḥ ara tessenger-iten.
Di tmurt n Lezzayer merra, ulaḥedd tamdint, niɣ afilaj, niɣ
taddart… ideg ulaḥedd Leqbayel, llan di yal tama n tmurt, d nutni i
- 150 -
Tudert-iw di tegrawla
yezwaren di yal tama s amenɣi yakk d lǧihad d imezwura. D nutni i
d aɣref yetturebban di tsertit mgal Fransa deg ukabar aɣelnaẓri
“P.P.A” iɣef yella d amendad Lḥaǧ Meṣṣali, llan deg-s 12000
imeɣnasen d imaltaɣen , 9000 deg-sen di tmurt n Leqbayel, 3000nniḍen di tmurt n Lezzayer s umata, di 3000-agi daɣen llan
Leqbayel di yal tama n tmurt, Meṣṣali Lḥaǧ deg yiwen wawal-ines
yenna-d: “ Ugadeɣ Imaziɣen, ala nutni i d-yukin bedden s akabar
aɣelnaẓri “P.P.A” ulaḥedd deg-sen aɛraben,la sen-d-ttbanen
waɛraben i Leqbayel d nutni i d tiggwti n uɣref acku mi ara ruḥen
ɣer temdinin timeqqranin am Wehran, Tlemsan, Belɛebbas,
Ttyaret, ttbanen-asen-d waɛraben d nutni i d aɣref am wakken
Imaziɣen ur d asen-d-ttbanen ara”.
Ayagi imi netta di tegzi-ines d aɛraben i d lislam, ɣas ma yella
aɛraben wwin-d lislam, ula d Ruma tewwi asɣan n lmasiḥ ɣer
Fransa, Ṣṣbanya, Purtugal, Lalman d Legliz, imi Ruma tewwi asɣan
n lmasiḥ ɣer Turuft ur d-tenni ara Fransa d tarumanit, niɣ Ṣṣbanya
d tarumanit, niɣ Purtugal d tarumanit, niɣ Lalman yakk d Legliz d
Irumanen!
Ruma tewwi asɣan n lmasiḥ i wiyaḍ di Turuft, tuɣal-d ɣer
yiman-is. Ma d aɛraben wwin lislam ɣer Lɛiraq, yuɣal d Lɛiraq
Lɛarabi, ɣer Surya, tuɣal d Lɛarabiyya, ɣer Maṣer tuɣal d lɛarabiyya,
Libya tuɣal d lɛarabiyya, Tunes tuɣal d lɛarabiyya, Lezzayer tuɣal d
lɛarabiyya, Lmerruk yuɣal d lɛarabi, ttawin-d yid-sen lislam i
wakken ad ɣmun leǧnas-nniḍen s ɣemmu-nsen, akken ad sefḍen
tinettiyin iɣerfan-nniḍen, u ad ssalin tanettit-nsen, u ad nekren, u ad
ɣeḍlen tutlayin-nniḍen, u ad snernin, u ad ẓẓun tutlay-nsen.
Nekkni s Imaziɣen, aṭas leǧnas i d-ikecmen Tamazɣa, neqqim
d Imaziɣen. Negra-d nekkni, d leǧnas iqeblen iɣman yakk d tnettitnneɣ, yakk d tutlayt-nneɣ, uɣalen seg-neɣ. Ma d wid yebɣan ad
ifriren fell-aneɣ, u ad aɣ-ɣmun s ɣemmu-nsen nessufeɣ-iten, tamurt
d ayla n Rebbi, win ara ikecmen s axxam n wayeḍ yessefk ad yili
am bab n wexxam.
Ma yella yettnadi ad yifrir, niɣ ad yeɣmu imawlan n wexxam s
ɣemmu-ines, di taggara ala affuɣ i la t-yettraǧun, la d as-neqqar i
- 151 -
Tudert-iw di tegrawla
Meṣṣali ma yella tugadeḍ ad akin Imaziɣen, i kečč d acu-k? D acu la
txeddmeḍ ɣur-neɣ?
Meṣṣali Lḥaǧ, deg yiwen yinaw yenna-d: ” Ugadeɣ tikin-agi
Imaziɣen di Lezzayer, atan akabar n “P.P.A”aɣelnaẓri ala nutni i tyeččuren”.
Bennay Weɛli d Ɛemmar At Ḥemmuda mi d as-nnan: “I kečč
a zzaɛim sban-d iman-ik d acu-k, neẓra-k d Amaziɣ”. Yenna-d:
“Nekk xḍiɣ, mačči d Amaziɣ, idammen d wehni la itennḍen di
tfekka-w d Aɛrab”.
Yenna-yas Ɛemmar: “La d-teqqareḍ s yiles kečč d Aɛrab, ma
yella d isem-ik “Meṣṣali” la ɣ-d-yeqqar kečč d Amaziɣ. Isem n
Meṣṣali am yisem n “Masstanbel” d Massnsen”, xtaren-k Leqbayel
d aselway ukabar ɣas theddreḍ s taɛrabt, ɣas ur tessineḍ ara
tamaziɣt, beṣṣeḥ d Amaziɣ,nekkni nuqem-ik d aselway i wakken ad
aɣ-d-tawiḍ yid-k imseɛraben, tamdint n Tlemsan d tamaneɣt n
Kusayla, llan Yetlemsaniyen Imaziɣen am Benzaɣu, Bennacenhu,
Barbar, Meẓyan, Ḥeffar, Wernid, Ttaḥlayti, Taḥidusti, Bnisnus,
Bnibusɛid, Lexmis, Msirda, arg... Wigi irkell d Imaziɣen, yella
wanda ssawalen Tamaziɣt, ar almi d ass-a d uzekka. Llan
Yetlemsaniyen n Ṭṭerk ismawen-nsen banen: Qalayǧi, Buǧeqǧi,
Briksi, Kahya, Sṭembuli, Zmerli, wigi ḥeqren-aɣ akken i d aɣyeḥqer Ṭṭerk, maca, di teswiɛt n wass-a atan uɣalen d Izzayriyen am
nekkni”.
Meṣṣali Lḥaǧ, yeggumma ad yeqbel Tamaziɣt, imiren i yebḍa
ukabar n “P.P.A”, imseɛraben ruḥen weḥd-sen, Imaziɣen ruḥen
weḥd-sen.
D lɛulama n tineslemt yakk d yemseɛraben, i yebdan
ddeɛwessu ger uɣref Azzayri, acku ṭṭfen tamurt n Wehran
wessiɛen,ɣilen iman-nsen d nutni i d tiggwti deg uɣref n Lezzayer,
ma yella d Imaziɣen ma dduklen: Icawiyen, Leqbayel, Icenwiyen,
At Matta, At Mẓab, Isemɣunen, Waregla, Ttwareg, At Snus, At
Beccar, Adrar, Tamenṭiṭ, Timimun...Aɣref yettutlayen Tamaziɣt
yugar imseɛraben.
- 152 -
Tudert-iw di tegrawla
Nekkni ur nesɛi ara tigdi si taɛrabt akken ad tesseɣli
Tamaziɣt! Nutni sɛan tigdi si Tmaziɣt, uggaden ad tesseɣli taɛrabt!
Di lawan ideg nella ass-a, ɣilen-aɣ, ḥesben-aɣ d tadersi, d ulac!! Ma
yella, ala nekkni s Leqbayel i yellan deg waɣul n tsertit, ssya ɣer
zdat, la netthuccu Imaziɣen-nniḍen akken a d-akin, u ad cciṭṭwen,
u ad zwin ɣef yiman-nsen iɣiɣden yakk d lḥenni n wabbu, d ujenǧer
n wakud. Ass-a mačči d Taqbaylit i la d-nessutur, la d-nessutur kra
yellan di Tmaziɣt ɣur wiyaḍ a d-ternu s amawal.
Amaziɣ imseɛreb ma yella terniḍ-t s tmubyint n wezref niɣ s
umezruy, niɣ s tmetti, niɣ s tsertit, kra n tmubyint ara s-d-tawiḍ di
lqaɛa netta ad ak-yerwel s igenni.
Ɣer wesɣan, ɣer leqran, ɣer tutlayt yettwaqeddsen, ass-a, kra
yellan deg wekti-ines i s i nettwarna zik yeǧǧa-t wakud. Nekk di
leḥṣin n Birdu, imseɛraben la d-qqaren fell-i“Reǧɛi, mgal lɛuruba d
lislam, ur sellet ara i wayen i la wen-d-qqaren”!
Nekk si tama-w ur fkiɣ ara azal i uɣref imɣendef.
Di Birdu asmi bɣan ad uqmen asunded n laẓ, bdan s tebratin ur
ttarun ara i imawlan-nsen, nekk ttiliɣ di termest n wegni ur ẓriɣ d
acu yeḍran ger imeḥbas, mi d-usiɣ tameddit ɣer tzeqqa anda gganeɣ
ufiɣ-d awal la ileḥḥu ger imeḥbas: “ur ttarut ara tibratin i imawlannwen”, steqsaɣ nekk anwa i d-yennan awal-agi?
Nnan-d : “Le capitaine”.Nniɣ-asen : “Ayɣef?”
Nnan-d : “Akka i la d-qqaren! ” Nniɣ-asen : “Ma yella wi iheddren
d “le capitaine” a t-yesteqsi ayɣef?” Nnan-d“Ala”. Nniɣ-asen :
“Ayɣef ur theddrem ara ɣef lḥeqq-nwen?” Nnan-d “ Ur nessin ara
tafransist”. Nniɣ-asen : “Llan gar-awen wid yessnen tafransist,
ayɣer ur hdiren ara ɣef lḥeqq-nsen?!” Nnan-d : “Ruḥen yakk ɣer
lxedma, yal yiwen sani i t-wwin”.
Nekk i wakken ad ruḥeɣ ɣer “le capitaine” ad as-iniɣ d acu i d
ssebba i d aɣ-tugiḍ ad naru tibratin i twaculin-nneɣ, ur zmireɣ ara
acku imeḥbas ur iyi-wekklen ara ad hedreɣ fell-asen, lliɣ ttaruɣ
yiwet tebrat di 15 wussan.
Ass-nni uriɣ 8 tebratin i imawlan-iw, wwiɣ-tent i u
« vagmestre » (aɛṣekriw i yettaṭṭafen tibratin), ma yella ugin a tent-
- 153 -
Tudert-iw di tegrawla
ṭṭfen dinna ad hedreɣ ɣef yiman-iw, u ad ssutreɣ ameslay i “le
capitaine” ayɣef yeggumma ad naru tibratin i twaculin-nneɣ, wagi d
azref imeḥbas n lgirra.
Fkiɣ tibratin i weɛṣekri yeṭṭef-itent, yenna-yi-d “ D lewhayem
ayɣef ur tettarum ara tibratin am zik”?! Ala kečč i d-yewwin
tibratin-inek!”
Dɣa fehmeɣ mačči d “le capitaine” i d-yennan ur ttarut ara
tibratin, d imeḥbas i d-yeskaddben ɣef “le capitaine”.
Lemziyya-k a sidi Rebbi faqeɣ s lexruq d lkekdubat imeḥbas, i
lemmer i d as-hedreɣ i “le capitaine”, a yi-d-yini anwa i d-yessufɣen
lexbar-agi? Bessif a t-id-awiɣ ɣer tzeqqa ad as-mleɣ wid i d-yennan
fell-as lekdeb, a ten-yeṭṭef, a ten-yewwet, u a ten-yawi ɣer ssilul,
imiren nekk ad uɣaleɣ amzun d axeddaɛ niɣ d imzenzi n watmateniw i listiɛmar!
Bdiɣ la ttabaɛeɣ lxiḍ alammi ufiɣ ansi d-yeffeɣ wawal, ufiɣ-ten
di tlata yid-sen, wwḍeɣ ɣur-sen steqsaɣ ayɣef i la txeddmem ayagi?
Nnan-d : “Nebɣa ad neg asunded n laẓ, alamma nwala atmatennneɣ mtafaqen ɣef tira n tebratin d uceyyeɛ-nsent imiren ad nuqem
asunded n laẓ”. Nniɣ-asen: “Ayɣef ur d iyi-d-tennim ara i nekk?”
Nnan-d: “Mi nemyegraw kečč telliḍ d lɣayeb di termest n wegni”.
- “Ayɣef ur n-tceyyɛem ara albeɛḍ ɣur-i akken ad iyi-d-ixebber s
wayen i txedmem?”
Nnan-iyi-d: “Nettu, d ayen semmeḥ-aɣ ayen i nexdem imi neffer
fell-ak”. Nniɣ-asen: “I lemmer i ruḥeɣ ɣer “le capitaine” a t-zzmeɣ
u ad as-ccetkiɣ ɣef wayen ur yexdim, ad iyi-sqirren alamma mliɣasen-d wid d-yeskaddben fell-as, alamma wwḍen-d ɣur-wen a kenṭṭfen, ad xedmen deg-wen lmenker, imiren nekk ad iyi-terrem d
axabit, d abayuɛ!”
La heddreɣ s wurfan: “D kunwi i d irgazen?! D kunwi i d
imjuhad?! D kunwi i d lǧunud?! Kunwi d leǧlud, d igelman, d
iɣerwas a yir imdanen, a ken-yexzu Rebbi yenɛel-iken yiwen yiwen!
Ma d nekk seg wass-a d asawen atan ffɣeɣ lewfeq-nwen, ur kenhessbeɣ ara di ddunit i tellam, ifen-ken yeqjan, tebɣam ad tilim d
iqerra, ur tessawḍem ara ad tilim ula d iḍarren!”
- 154 -
Tudert-iw di tegrawla
Ɛeddaɣ di tzeɣwin n leḥṣin, xebbreɣ yakk widak i ẓriɣ n “At
iniɣman”, fehmen-iyi yakk d imawlan n rray, nnan-iyi-d“Yelha
wayen i xedmen i wakken imeḥbas ad mtafaqen, ma slan d “le
capitaine” i d-yennan i wakken ad uqmen asunded ɣef tebratin d
lḥeqq-nsen, d lḥeqq-nsen akken ad yili usunded 100/100!
Nniɣ gar-i d yiman-iw: “Wigi d imdanen i d-ferzeɣ seg uɣref
imɣendef, allaɣ-nsen yeqqur, yekkaw yuɣal d aɣbir, la
ttemcqirriwen, la ttemsagen gar-asen s tigdi n “le capitaine”, ala
icenga-nsen i s i ttcehhiden, d awal-is kan i wumi sellen, ulaḥedd
gar-asen win izemren a ten-yesselḥu s tafat n wekti d wemteddu
ideg yettmekti, d win izemren a ten-yawi ɣer trennawt d yiseɣ,
ɛezlen-t, ugaden-t la teffren fell-as leryuy i la ten-yetthuddun
alammi la ssagaden atmaten-nsen s lexyal d usugen n “le capitaine”
acengu-nsen!
Win izemren a ten-yesselḥu ugaden-t, la t-ttwalin s uɣendef i
ten-yesderɣlen amzun mačči d gma-tsen, am wakken mačči segsen, asmi iwala iman-is rran-t di ṭṭerf, ula d netta yefka deg-sen
afus, yeǧǧa-ten ad ɣerqen deg ugelmim n twaɣit.
Yeɣli-d ger ifassen n Yefransawiyen yiwen ṭṭerf ujernan ideg ufan
Benbella d yerfiqen-is yellan di lḥebs, uqmen asunded acku
Benbella yebɣa ad yemmeslay netta d Fransa ɣef tlelli n Lezzayer.
Fransa teggumma ad temmeslay yid-s, tenna-d: “Wagi yakk d
imeddukal-is d imeḥbas, atni di xemsa iseggasen aya”, adabu n
Fransa yebɣa ad yutlay netta d yergazen i la yesselḥuyen lgirra assa”.
Benyusef Benxedda aselway n tegduda n leɛḍil n lǧebha,
yuzen xemsa yergazen ad mmeslayen nutni d Fransa, wigi d Krim
Belqasem, Muḥemmed Ṣeddiq Benyeḥya, Ssaɛad Deḥleb,
Muḥemmed Yazid, Riḍa Malek, aselway-nsen n wemtawi gar-asen
d Fransa d Krim Belqasem.
Benbella yebɣa d netta ara yemtawin d Fransa ɣef tlelli u ɣef
wayen i yuqem asunded n laẓ, imeḥbas yakk bɣan ad allen Benbella
deg usunded-ines, maca, isuḍaf n Junav yellan ger leǧnas, imeḥbas
- 155 -
Tudert-iw di tegrawla
n lgirra ur sɛin ara azref akken ad uqmen asunded n laẓ. Nniɣ-asen
nekkini“Ulamek i nuqem asunded, wagi d azref imeḥbas iɣermanen
yellan deg ufus uneɣlaf n teɣdemt, ma d nekkni d imjuhad, d
lɛeṣker n lgirra, aql-aɣ di leḥṣin deg ufus-nniḍen, d lɛeṣek n
weɛdaw-nneɣ, yerna asunded ur nesɛi ara deg-s azref acku d
imeḥbas n lgirra i nella.
Ggumman ad fehmen ayen i d asen-nniɣ, qeflen yixfawennsen, teggumma tegzi a ten-tekcem, ṭṭfen deg wawal-nsen d
asunded!
Nniɣ-asen: “Ɛinani mačči di tuffra, nekk xḍiɣ asunded, ur tttuqimeɣ ara, nekk ad ččeɣ”.Nutni yella lewfeq gar-asen ɣer twaɣit,
azekka-nni d nnuba-w ukerfi, ad ruḥeɣ a sen-d-awiɣ lqahwa i
imeḥbas, nnan-iyi-d “Ur tt-id-ttawi ara, ur tt-ntess ara”. Nniɣ-asen:
“Nekk a tt-id-awiɣ, kunwi swet niɣ qqimet!” Dɣa kksen-iyi si
nnuba ukerfi, nutni ur ruḥen ara ɣer lqahwa, nekk ddmeɣ tagamiltiw ruḥeɣ wwiɣ-d lqahwa i yiman-iw swiɣ-tt.
Yusa-d lawan imekli, imeḥbas ur d-wwin ara učči-nsen.
Yusa-d “le commandant Blew” yenna-yasen “Ayɣef teggummam
ad teččem?” Ula yiwen seg-sen ur d-yeffiɣ a t-iwaǧeb!
Le commandant “L a heddreɣ yid-wen! Anwa ara d-iwaǧben?
Ulac?! Ihi qqimet! La d-ttalseɣ seg isuḍaf gar leǧnas ur tesɛim ara
azref i usended, kunwi d imeḥbas n lgirra, tebɣam ad tuqmem
asunded am Benbella, ihi uqmet-t!” Yuɣal yenna-d le
commandant:“Anwa i yebɣan ad yečč?
Ffɣeɣ-d nekk d amezwaru si ger leṣfuf, yetbeɛ-iyi-d Nukar
Belɛid d Ɛebdelɛaziz, d Reḥmun Leḥbib, d wiyaḍ... alammi
newweḍ di ɛecra yid-neɣ. Yenna-yaɣ-d le commandant: “Ruḥet ɣer
tsewwit, ad tawim učči-nwen, ma d wid yebɣan ad uẓumen anfetasen”.
Nruḥ a d-nawi učči-nneɣ, imeḥbas yellan di tsewwit smarenasen azgen n lyitra n tissent (lemleḥ) i wakken ur ntett ara am
nutni! Ɛerḍeɣ taɣenǧayt n leɛdes tejreḥ tasa-w si lemleḥ, ur tt-ččiɣ
ara. Ssarǧan yellan yid-neɣ di tkuzint, yenna-d: “Ayɣer ula d kunwi
- 156 -
Tudert-iw di tegrawla
teggummam ad teččem?! Nniɣ-as: “Ɛreḍ-itt! Ɛreḍ tijɣelt si lmerqayagi a ssarǧan-iw! ” Yeɛreḍ tijɣelt yejreḥ wul-is si lemleḥ.
Nečča aɣrum s lqahwa n ṣṣbeḥ. Seg yimiren, ḥebsen tasewwit
acku imeḥbas ggumman ad ččen. Negra-d ala nekkni, di ɛecra yidneɣ, ttaken-aɣ-d tisigert n wučči n lɛeṣker-nsen, d ayen i ttarran s
ibidunen akken a t-ččen yilfan.
Tameddit ssawlen-d seg usiǧhed n ṣṣut i wid yeččan ad ruḥen
a d-aɣen si “le foyer” ayen bɣan: ayefki, ṭṭumaṭic, udi, agisi
(afermaǧ), ddexxan, ccemma, ssker, ccakula, kunfitur...
Ma d widak isundden ur sɛin ara lḥeqq a d-aɣen ayen ḥwaǧen
si tḥanut. Ruḥeɣ nekk d yerfiqen-iw yeččan yid-i,ɛeddaɣ d
amezwaru ɣur weɛṣekriw yeznuzuyen uɣeɣ-d ɛecra tebbaḍin n
ssker, ɛecra uyefki, ɛecra n ṭṭumaṭic, udi, ccakula, afermaǧ, d
kunfitur, irkell ɛecra ɛecra seg-sen, yemmarki-ten fell-i, a d-neɣsen
seg wayen sɛiɣ d idrimen rsen ɣur-sen.Nuɣal-d ɣer tzeqqa, yusa-d
“le capitaine”ɣer tḥanut imuqel tawerqet n wayen i qḍiɣ,dɣa
yessawel-iyi-d deg usimɣer n ṣṣut: “ Ḥaman Ɛebdella a d-yas ɣer
lbiru n le capitaine”.
Mi wwḍeɣ ɣur-s buyɛeɣ zdat-s.Yenna-yi-d: “Amek, zik
tettaɣeḍ yiwen yiwen si yal taɣawsa n wučči, ass-agi tuɣeḍ ɛecra
ɛecra si kullci? Tebɣiḍ ad asen-tefkeḍ učči i widak ara yenṭerren seg
usunded, a ten-talleḍ akken ad qqimen aṭas n wussan, d kečč i d
ccaf-nsen, d kečč i d asen-yefkan lamer akken ad uqmen asunded,
zdat-neɣ tesbaneḍ-d iman-ik teččiḍ, mačči d yiwen am kečč ara
ikelxen ɣef “le capitaine” n lemḥella n Fransa?!” Nniɣ-as: “Ala a
mon capitaine, mačči d nekk”.
Yenna-d: “Ayɣef i tuɣeḍ annect-agi n wučči?! Bessif, tuɣeḍ akken
ad tefkeḍ i wiyaḍ ad ččen!” Nniɣ-as: “A mon capitaine, ẓriɣ ad
tqefleḍ taḥanut ɣef imeḥbas usunded i wakken ur ttaɣen ara ayen i
ḥwaǧen, ma d nekk furṣeɣ tagnit i wakken ad ssxezneɣ ayen ara
ččeɣ ssya ɣer zdat mi ara tqeflem taḥanut”.
Yenna-yi-d: “Tḥerceḍ, aṭas i teccaṭṭweḍ, tura kra i tuɣeḍ a t-idterreḍ, bɣiɣ a t-waliɣ tura zdat-i!”
- 157 -
Tudert-iw di tegrawla
Uɣaleɣ-d ɣer tzeqqa, ddmeɣ ayen i d-uɣeɣ n wučči merra deg
ucekkar, wwiɣ-t zdat le capitaine iwala-t ur yenɣis deg-s ula d kra,
yeṭṭef anyir-is di lbiru la yettxemmim, amecwar, yenna-yi-d: “I
wakken ayen i tuɣem n tuččit ur tettakem ara seg-s i wiyaḍ, yessefk
ad aken-uqmeɣ di texxamt weḥd-wen, kunwi s widak yeččan”.
Yessawel-d deg useǧhed n ṣṣut i widak yeččan ad ddmen lqeccnsen si tzeɣwa anda llan, ad uɣalen ɣer tzeɣwa-nniḍen.
Nerfed yakk lqecc-nneɣ, ɛezlen-aɣ di tzeqqa weḥd-neɣ, maca,
nettruḥu s imraḥen ideg ttemlilin imeḥbas, tameddit-nni ɣef zzuǧ,
yiwen umeḥbus yenna-yi-d s taɛrabt: “Awer d aɣ-yesneḥcam Rebbi
am kunwi, ay icenga n watmaten-nwen, teččam ur tessetḥam!”
Nniɣ-as: “Cfu-yas i wawal-agi, ar d iɛeddi usunded ad nemsefham
fell-as, ma wwteɣ-k tura imeḥbas-nniḍen a ten-yawi nnif fell-ak, ma
tusam-d ad iyi-tewwtem a d-asen lɛeṣker ad aɣ-ḥudden seg-wen, a
d-nban zdat-wen d iḥbiben n lɛeṣker, nekk yid-k leḥsab a t-id-awin
ineggura, cfu fell-as ma telliḍ d argaz, ar d ifak usunded”.
Imeḥbas yakk uqmen asunded ssetta wussan, yusa-d ɣur-sen
le capitaine yenna-yasen: “Anwi i yebɣan ad ččen, a d-ffɣen si
leṣfuf?”
Yiwen ur d-iwuǧeb, ur d-yeffiɣ si ṣṣef. Le capitaine: “Tugim
ad teččem?! A ken-cekkreɣ aṭas, atan tḥerzem lǧib n ddula
Tafransawit, maca, ad awen-d-iniɣ kra, slet-d mliḥ i wayen ara wend-iniɣ, atan azekka ṣṣbeḥ ma yella ur teččim ara, s wawal-iw n
lḥerma d yiseɣ n le capitaine afransawi, kunwi tuẓamem ssetta
wussan, nekk a wen-rnuɣ sebɛa wussan-nniḍen, ad awen-kkseɣ učči
s lamer-inu i wakken ad terwum laẓ yakk d usunded n sebɛa
wussan-nniḍen, ihi ad nwali! ”
Iruḥ yeǧǧa-ten. Azekka-nni ṣṣbeḥ, yakk imeḥbas la ttazzalen
ɣer tsewwit akken a d-awin lqahwa, yiwen ssarǧan ccaf yennayasen: “Ihi ilit d irgazen, kemmlet asunded ad twalim!”
Swan yakk lqahwa, fkan yakk mayna, terreẓ tɣennant-nsen,
ugaden ad asen-yernu sebɛa wussan n laẓ.
Lawan imekli d tazzla ɣer tsewwit a d-awin ad ččen, nekk beddeɣ
zdat-sen la d asen-qqareɣ: “Tebbhedlem yes-neɣ, ad yebbehdel
- 158 -
Tudert-iw di tegrawla
Rebbi yes-wen!” Tameddit-nni newwi-d lqecc-nneɣ nekkni s wid ur
nuẓam ara, nuɣul-d ɣer tzeɣwin iseg nruḥ, yal yiwen s amḍiq-is.
Seldazekka-nni nemlal di tcucaft (douche) nekk d win i iyi-dyennan: “Awer d aɣ-yesneḥcam Rebbi!” ḥuzaɣ-t weḥd-s zelmeɣ-t,
ixuṣṣ kan a t-ssusfeɣ s udem, nniɣ-as“Awer d aɣ-yesneḥcem
Rebbi!” Rriɣ-d ttar-iw seg-s akken i yi-d-yenna netta d amezwaru,
nniɣ-as: “Nekk weḥd-i ifeɣ-ken tirrugza, akken ma tellam da
tefkam mayna, yerreẓ wawal-nwen”. Ur d-yenṭiq yiwen seg-sen,
dɣa winna wwteɣ-t s ubeqqa s tmendeffirt ufus, ur d-yerri ɣef
yiman-is.
Zdat usunded-agi teḍra yiwet taluft n trewla si leḥṣin
imeḥbas, rewlen di ssetta yid-sen. Ttawin-ten lɛeṣker deg ukamyun
beɛden ɣef leḥṣin akken ad sskeflen aẓru, lɛeṣker di tlata yid-sen,
ma d imeḥbas di ssetta, yal aɛṣekriw s lmiṭrayuz ad iɛass sin
imeḥbas, yiwen deg-sen d Aqbayli si Ttyaret. Yella yiwen umeḥbus
yehlek, ur yuksan ara, ma teskakkḍeḍ-t ad iceṭṭeḥ, ad yetteḥlilis am
wakken yella deg wusu netta d tmeṭṭut, ur yemlik ara iman-is am
wakken tusa-t-id..! Zgan lɛeṣker yakk d imeḥbas la ttmesxiren fellas, skikkiḍen-t. Asmi wwin imeḥbas i usekfel n weẓru, wwin yidsen wagi yeskikkiḍen deg wemkan anda ssekfalen aẓru, uqmen
amḥbus-agi gar-asen la t-sskikkiḍen, la dessen ttmsxiren fell-as.
Xemsa imeḥbas-nniḍen i la yessekfalen aẓru, yal yiwen
yeddem-d aẓru aɣezfan deg ufus-is, s lexmata yal yiwen yekka-d si
deffir i weɛṣekriw ɣef yiwet tikkelt wwten-ten ɣer tmelɣiɣt, deg
yiwet ddqiqa ɣeḍlen-ten, ddzen-asen iqerra-nsen s weẓru, nɣan-ten.
Kksen-asen lmiṭrayuzat yakk d imelsa-nsen, rekben deg ukamyun n
lɛeṣker i nɣan ruḥen s adrar, akamyun sserɣen-t, ǧǧan-t deg webrid.
Mi d-tewweḍ ssaɛa d ssebɛa n tmeddit, lɛeṣker ur d-uɣalen
ara ɣer leḥṣin, ffɣen lɛeṣker-nniḍen s ukamyun ruḥen s amkan
usekfel n weẓru, ufan-ten i tlata ttwanɣan s yeẓra. Wwin-d
lmeyytin-nsen uɣalen-d ɣer leḥṣin, yeqqim-asen wazemz-nni ideg
ttwanɣan yeɛṣekriwen-nsen s yeẓra. Yal aseggas ttmektin-d
aneḍruy-nni, deg wass-is kkaten imeḥbas, ttawin-ten ɣer ssilul,
ttruḥun-d ibuksuren, ijiduten, ikaratiyen kkaten imeḥbas.
- 159 -
Tudert-iw di tegrawla
Wwin-d yiwen wemjahed d Aqbayli n Bgayet, yettwaṭṭef ger
tlisa n Lmerruk d Lezzayer, argaz-agi isem-is “Ulǧi Maǧid” mazal-it
yedder ar ass-a, lɛeṣker bɣan a t-wwten, netta daɣen d abuksur,
akken iqerreb ɣur-s yiwen weɛṣekriw a t-yewwet, Maǧid yewwet-itid s sin wummaẓen yeǧǧa-t yexsef, ur d-yekkir ara alammi tsluttecxen s ubidun n waman. Yeɣbubez am uyaẓiḍ d wamek i dyuki!
Yiwen wass-nniḍen, di tɣuzi n ttif yiwen ssarǧan yewwet s
ubeqqa Ɛezzuz, Ɛezzuz-agi si Ttyaret, yewwet-d ssarǧan amcum s
wummeẓ yexsef, ffɣent-d tkuffta seg yimi-s anaqal yemmut!
Ddmen-t lɛeṣker-nniḍen wwin-t s afremli, yella din “l‟adjudant
chef” Alẓasyan mi yesteqsa lɛeṣker fell-as, nnan-as-d ayen yexdem
yakk d yisem n win i t-yewwten.
Azekka-nni, “l‟adjudant chef” Alẓasyan yewwi-d yakk
inaddalen, widak i yekkaten imeḥbas ɣer zdat-neɣ yenna-yasen:
“Ayɣef i la tekkatem imeḥbas, ur tellim ara d irgazen, ay iḥeqqaren,
nutni nɣan-ken s yeẓra, d ayen i tuklalem, sɛan rrṣaṣ, ula d tarṣaṣt
ur tt-xṣiren fell-awen i wakken a ken-nɣen s leqder d lḥerma am
yergazen n lgirra, ɣef ddemma n temḥeqranit-nni yellan deg-wen,
nɣan-ken s lmut tamcumt! Sfelqẓen iqerra-nwen s yeẓra, ur tellim
ara d irgazen, tesbehdalem Fransa, seg wass-a d asawen, win ara
yewwten ameḥbus d nekk ara t-iḥasben!”
Dɣa zdat imeḥbas, yewwet tlata lɛeṣker-ines, yessebzeg-asen
allen-nsen s lbunyat, yewwi seg-sen ɛecra ɣer ssilul.
Ɛezzuz yakk d Maǧid n Bgayet mazal-iten ar ass-a ddren, Maǧid
yuɣal d afesyan iǧadarmiyen, tura atan yeqqim d amestaɣ (retraité),
ma d Ɛezzuz aṭas aya ur t-mlaleɣ, ur ẓriɣ amek i teḍra yid-s. Deffir
asunded s ɛecra wussan, xtaren seg-neɣ azal n 25 imeḥbas, nekkini
yid-sen bɣan a ten-awin ɣer leḥṣin n Ḥemmam Buḥǧer, yessufeɣiyi-d lkapitan axaṭer ttxiḍiɣ-as lkeswa-s, ur yettaf ara win ara tyesselsen am nekk! Yella yid-neɣ Xentac Muḥemmed, Cercali
Ɛebdelmaǧid, Qara Ṭurki Meḥmud, Settuti Ɛebderraḥim, Buxatem
Dris, d wiyaḍ, mačči d ayen ara d-bedreɣ.
- 160 -
Tudert-iw di tegrawla
Nerna azal n waggur, ssawlen-d deg usimɣer n ṣṣut i xemsin
imeḥbas, lɛada-nsen mi ara d-ssiwlen i terbaɛt ad asen-inin: “Heggit
iman-nwen azekka ad teffɣem”, a ten-ssufɣen, a ten-fken i lḥerka a
ten-awin a ten-nɣen.
Tikkwal, a d-ssiwlen i terbaɛt-nniḍen ad asen-inin “ad
teffɣem”,a ten-ssufɣen ad ruḥen ɣur imawlan-nsen, ttarun-aɣ-d
tibratin nettaɛqal tira-nsen.
Tiswiɛin a d-ssiwlen i wid ara yeffɣen ad ruḥen ad bedden ad
ttraǧun zdat lbiru si tmanya n ṣṣbeḥ alamma d tmanya n tmeddit, a
ten-id-rren ɣer leḥṣin, a ten-wwten s iqaddamen, a ten-regmen u a
ten-ssusfen, u ad asen-inin “ Kecmet ɣer daxel ay arraw ifellusen,
ay arraw n F.L.N”!
Llan widak i wumi xeddmen akka rebɛa xemsa tikkwal
alamma yexxerxer, mi d-yeffeɣ a n-yeǧǧ leɛqel-is di leḥṣin n Birdu,
seg-sen Budisa, Mumni Muḥemmed d wiyaḍ... Mazal iruḥ leɛqelnsen ar ass-a, ur ẓriɣ mmuten niɣ ddren.
Yiwen wass ssawlen-d i wazal n xemsin imeḥbas, amezwaru
d nekk, Nukar Belɛid, Siɛamer Ḥmed, Nayet Sidiḥmed Ɛmer, Ayet
Ɛli, yakk d Mirar... nhegga iman-nneɣ, ur neẓri ɣer tmettant niɣ ɣer
tudert, niɣ ad aɣ-beddlen leḥṣin-nniḍen, yiwen weḥbib-iw Ɛemrun
Meqqran yenna-yi-d: “Efk-iyi-d leḥwayeǧ-ik yakk d tsumta-k”. Ur
d as-tent-fkiɣ ara, ugadeɣ a yi-beddlen lḥebs.
Nruḥ-d di xemsin yid-neɣ, newwi-d yid-neɣ lqecc-nneɣ,
nebded zdat n lpust n temsulta, ssawlen-iyi-d d amezwaru ɣer lbiru
n lkapitan, wagi d uḥdiq, werǧin yergim niɣ yewwit ameḥbus,
ihedder s leɛqel, yessimɣur ccan i win ara ihedren yid-s, yeqqar-as
“Vous” mačči“tu”.
Mi beddeɣ zdat-s, buyɛeɣ-as, yenna-yi-d: “Sgunfu! Qqim!”
Qqimeɣ, yenna-yi-d: “Atan a wen-neḍleq, tikkelt-a mačči d
asqecmeɛ, atan yella wemsefhem ger ddula n Fransa yakk d widaknwen“F.L.N” seg wass-a ad nbdu ad nessufuɣ imeḥbas si leḥṣinagi n Birdu, F.L.N yenna-d: Ɣur-s 400 imeḥbas n lɛeṣker n Fransa,
nekkni ad neṭṭef seg-wen 400 d imerhan, alamma ḍelqen-d i 400nneɣ ara neḍleq i 400-nsen. Kečč a Ḥaman, ufiɣ isem-ik a k-ṭṭfen d
- 161 -
Tudert-iw di tegrawla
amerhun, a k-ǧǧen d aneggaru. Nekk, kkseɣ isem-ik seg imerhan,
ṭṭfeɣ wayeḍ deg wemkan-ik, kečč ad ak-ḍelqeɣ, maca, ɣurk ansa
tettuɣaleḍ s adrar, ad ak-fkeɣ rray n talsa”.
Nniɣ-as: “A lkapitan-inu, acimi i textareḍ a yi-tḍelqeḍ u ad
teṭṭfeḍ wayeḍ deg wamkan-iw?” Yenna-yi-d: “Acku txaḍeḍ-iyi
lkeswa, i nekk yakk d ifesyanen-nniḍen, tuklaleḍ a k-ḍelqeɣ d
amezwaru”.
Nniɣ-as daɣen: “A lkapitan-inu, niɣ kečč d nekk d iɛdawen, amek i
la yid-teqqareḍ a yi-d-tefkeḍ rray n talsa?”
-“Nniɣ-ak-d ayagi acku tɣaḍeḍ-iyi, teɣriḍ, tḥedqeḍ, tfehmeḍ, yerna
meẓẓiyeḍ, tura kan i d-tbaneḍ ɣer ddunit, widak-nwen a k-nɣen s
tin n tismin acku tifeḍ-ten”. Nniɣ-as: “A lkapitan-inu, atan
testenyaḍ leɛqed n lmut-iw, ma ur d iyi-tenɣiḍ kečč, ad iyi-nɣen
watmaten-iw, acku tessawleḍ-iyi-d weḥd-i, la theddreḍ yid-i udem s
udem, iḥbiben-iw ad cukken wissen d acu yellan gar-aneɣ! Niɣ
zzenzeɣ-ten i weɛdaw, acuɣef ara thedreḍ yid-i weḥd-i? Tebɣiḍ a yid-tiniḍ ayagi yessefk a yi-t-id-tiniḍ zdat-sen!” Yenna-yi-d s lḥir:
“Annect-a yakk i tḥerceḍ, i tukiḍ, awal-iw n lḥerma ufesyan n
lɛeṣker afransawi, ma xemmmeɣ ayen i txemmmeḍ keččini,
semmeḥ-iyi! ”
Dɣa yekker si lbiru-ines, yenna-yi-d : “ Tbeɛ-iyi-d! ”
Lḥiɣ deffir-s, neffeɣ-d ɣer berra zdat imeḥbas s umata yennayasen : “Ssawleɣ-awen-d, ass-a ad teffɣem, ad truḥem s imawlannwen, tura kra n win i d aɣ-ixedmen kra yessefk a t-nxelleṣ, bu
ttrisiti d wemzil, ibennayen, amikanisyan, acarpuntyi, agennay, d
mass Ḥaman yegni-yaɣ aṭas imelsa, yal win i d aɣ-ixedmen yettayal
lexlaṣ, ad yawi tis-ɛecra n wayen i teswa lxedma-s di ssivil”.
Yejbed-d yakk lekwaɣeḍ n imelsa i d asen-xaḍeɣ, yuqem-asen
leḥsab ad awiɣ tis-ɛecra n ssuma-nsen, tezga-d 65 alef, yefka-yitent-id, yerna wiyaḍ yakk ixelleṣ-iten, yal yiwen yefka-yas idrimenis.
Mi ṭṭfeɣ idrimen seg ufus-is, imiren sraḥeɣ cwiṭ n waḍu n
tudert, nniɣ i yiman-iw ur d aɣ-neqqen ara, acku fkan-aɣ idrimen,
membeɛd yenna-d : “Ma llan gar-awen imenharen ikamyunen? ”
- 162 -
Tudert-iw di tegrawla
Ffɣen-d tlata, llan rebɛa ikamyunen, uqmen 13 niɣ 14 di yal
akamyun yakk d sin lɛeṣker si deffir. Ikamyunen tlata imezwura d
imeḥbas i ten-yessnehren, yal yiwen ɣer tama-s aɛṣekriw s
lmiṭrayuz. Mi nruḥ ad neffeɣ si leḥṣin, lkapitan yenna-yaɣ-d : “Atan
yiwen webrid di lexla d abrid uḍar (la piste), ifellagen-nwen uqmen
deg-s lbumbat, kunwi ad tɛeddim dinna, ma yella ṭṭreḍqent i tentyundin d ifellagen-nwen, ad ṭṭreḍqent deg-wen kunwi d imezwura,
ma yella ulaḥedd lbumbat atan ɣur-wen ẓẓher, tselkem ad tawḍem
ɣur imawlan-nwen”.
Ikamyunen la leḥḥun, nekk deg ukamyun amezwaru la
ttḥessiseɣ i lbumba mi ara teṭṭerḍeq deg-neɣ ad tfelleq ! Tekcem-iyi
tergigit ɣer wul, yal mi ara waliɣ abrid yeṭṭuṭec niɣ yeɣz, yal mi ara
waliɣ leḥcic yeqleɛ niɣ sellaw a d-iniɣ attan din lbumba !
Nelḥa azal n 15 ikilumitren, ulaḥedd aṭerḍeq, dɣa neffeɣ-d s
abrid n zzeft (ugudrun), nezger neslem, neṭṭef abrid yettawin ɣer
Ttyaret alammi i ɣ-d-ssawḍen ɣer lagar ners-d seg ikamyunen,
nekcem ɣer lagar, neqqim di tzeqqa. Lɛeṣker nnan-aɣ-d : “Rǧut!”
Ruḥen wwin-aɣ-d itikiten, yal yiwen seg-neɣ fkan-as tasekra(atiki)ines sani ara iruḥ. Nekk fkan-iyi-d tasekra-inu ɣer Wehran,
tamacint ad truḥ ɣef 11, lɛeṣker ruḥen, uɣalen deg ikamyunen-nsen,
ǧǧan-aɣ di lagar n Ttyaret.
Si lagar n Ttyaret, neffeɣ nekk d Nukar Belɛid, netta seg
Ugemmun Izem. La nleḥḥu di temdint n Ttyaret nebɣa a d-nuqem
ttilifun i imawlan-nneɣ, ad asen-d-nefk isali belli neffeɣ si lḥebs,
aql-aɣ d abrid ɣur-sen, u aql-aɣ di temdint n Ttyaret.
Uqmeɣ ttilifun ɣer “Boulevard Joffre” (tura isem-is Meɛṭa), i
gma Ferḥat, ttilifun la yekkat leǧwab ulac, alammi uyseɣ! Nuɣal-d
alammi d lagar neqqim, nhedder amecwar, ssawlen-d tamacint ad
truḥ ɣer Wehran. Nekcem ɣer tmacint, tebda yes-neɣ tikli, ulaḥedd
deg-s ula yiwen ineslem, a t-neɛqel deg wudem-is d aqbayli niɣ d
imseɛreb, llan di tmacint ala ibulisen d lɛeṣker n Ẓẓwav (zouaves),
les gardes mobiles, yakk d iǧadarmiyen. Am wakken aɣref n
Lezzayer s umata yenger, ulaḥedd ula yiwen di tmacint, imeḥbas i
d-iruḥen yid-neɣ, yella win d-yelsan aqendur d uqeccabi, d win d-
- 163 -
Tudert-iw di tegrawla
yelsan aserwal bu tkumma, yakk d win yuqmen agennur annect n
lɛecc ibellireǧ!
Yal yiwen d ayen i s-d-wwin imawlan-is ɣer leḥṣin n Birdu.
Nukar Belɛid fkiɣ-as-d imelsa yelhan si termest n Birdu, xtareɣ-as-d
ayen bɣiɣ, ma d nekk iruḥ-n gma Smaɛil yewwi-yi-d imelsa yelhan:
tajakit, d sin iserwula,d leqmayeǧ, itrikuyen, abluzun, ibiri (béret),
takrabaṭ yakk d tbalizt yelhan.
Nekk lsiɣ imelsa igerrzen, ad as-tiniḍ d arumi, imiren meẓẓiyeɣ,
zeggaɣeɣ, tecbeḥ ṣṣifa-w, ur ttwaɛqaleɣ ara d ameḥbus niɣ di
lmizirya n yenselmen.
Nukar Belɛid aṭṭucen-is d izerqaqen, berrɛen, ffɣen-d cwiṭ,
maca yettban kra amzun d ineslem; udem-is yessabrek-it yiṭij, netta
ixeddem berra di Birdu, ma d nekk xeddmeɣ zdaxel di tili.
Imeḥbas i d-yeddan yid-neɣ, bdan la ttrusun deg ifilajen imecṭuḥen,
iqerben tuddar d idewwaren-nsen. Nekkni nkemmel-d di tmacint,
newweḍ-d s Iɣilizan anda ara tbeddel abrid ɣer Wehran, anda
yessers Nukar Belɛid ad iruḥ ɣer Lezzayer. Deg Yiɣilizan, rsen azal
n 20 i d-yeddan yid-neɣ, wiyaḍ rsen di Sig ara ibeddlen iberdan sani
ara ruḥen.
Deg Yiɣilizan, ulin-d ɣer tmacint tlata irumyen d iɣermanen
mačči d lɛeṣker, di Barigu yuli-d yiwen wemɣar yakk d temɣart-is,
lqedd-nsen yekna ula d tikli ur zmiren ara ad lḥun. Deg Yiɣilizan
irumyen la heddren gar-asen fell-i, ala nekk yakk d nutni i yellan d
iɣermanen, mi la heddren fell-i yiwen la d asen-yeqqar belli “nekk d
aɛrab”, wa d asen yeqqar: “D aɛṣekriw n la légion, atan yelsa d
aɣerman”; wayeḍ la sen-yeqqar: “Cubaɣ-t d Uday”.
Nekk ttuɣ tabalizt-iw uriɣ fell-as isem-iw s llun azeggaɣ ɣef
lkaɣeḍ yelseq fell-as. Dɣa, ugadeɣ ad walin isem-iw, berneɣ tira
yellan sufella-s ɣer taɣma-w, ɣummeɣ-tt, kecmeɣ s abduz, sslexseɣ
lkaɣeḍ-nni iɣef yura yisem-iw, xebceɣ-t alammi yefsi sefḍeɣ-t.
Kkseɣ aserwal d aberkan, lsiɣ wayeḍ d arṣayṣi, kkseɣ leqmeǧǧa
tazegzawt lsiɣ tayeḍ d tamellalt, kkseɣ abluzun d aqahwi lsiɣ atriku
d azegzaw, kkseɣ nnwader-iw, lsiɣ ibiri (béret) uqmeɣ takrabaṭ i
temgerṭ-iw, beddleɣ taxxamt-nniḍen, sserseɣ tabalizt-iw anda
- 164 -
Tudert-iw di tegrawla
nniḍen, uɣaleɣ ɛeddaɣ ɣef tlata-nni i la yettnadin d acu-yi, la leḥḥuɣ
amzun mačči d nekkini!!
Yenṭeq-d yiwen seg-sen yenna-yas i wayeḍ: “Atan yesseɛreq
iman-is, ibeddel llebsa, tura d tidet iban-d d aɛrab, a t-newwet s
lmus u a t-nḍegger ɣer berra”.
Nekk fehmeɣ belli d lɛeṣker i yi-d-itebɛen akken ad iyi-nɣen,
maca, d imdanen ur ssineɣ, ur llin ara di leḥṣin n Birdu!! Dɣa ruḥeɣ
ɣer tewwurt n tmacint lliɣ-tt-id, beddeɣ ɣer tama-s, akken ma yella
win d-iruḥen ɣer ɣur-i ad iyi-yenɣ a t-awiɣ yid-i, ad neɣli d aksar a ɣteẓẓeḍ tmacint di sin yid-neɣ, ur ttmettateɣ ara weḥd-i bla ma wwiɣ
xerṣum yiwen yid-i.
Mazal-iten gar-asen la heddren di tlata, yal wa yeqqar i wayeḍ
ruḥ ɣur-s keččini, ur d-iruḥ ɣur-i ula d yiwen. Akken bɣiɣ ad
smeɛrqeɣ, ad beddleɣ amkan-nniḍen, ɛeddaɣ zdat wemɣar yakk d
temɣart sliɣ-asen mi la heddren, la yeqqar wemɣar i temɣart-is:
“Wehran tuɣal d tamṭelt, ma yuli-d urumi ɣer temdint n yenselmen
a t-sserɣen netta d amuddur,ad smiren fell-as abidun n liṣuns, ma
yella yuder ineslem ɣer temdint irumyen ad ssentun deg-s 20
lemwas”. Qerrbeɣ ɣur-s nniɣ-as: “D acu la d-teqqareḍ a ɛemmi?”
Yerfa-d fell-i, yenṭeq-d s leɛyaḍ: “Beɛɛed-iyi! Besmellah
rreḥman rraḥim, ansi d-teffɣeḍ kečč?! Anda k-ssneɣ?! D acu
tettiliḍ?! Wi d ak-yennan hder-d yid-i?!?! ”
Ziɣemma yiwen urumi yetbeɛ-iyi-d, la d-yettḥessis mi la
heddreɣ s teɛrabt nekk d wemɣar, yuɣal ɣer yeḥbiben-is, yennayasen: “D tidet, d aɛrab, sliɣ-as la ihedder netta d wemɣar s
taɛrabt”.
Rriɣ iman-iw am wakken ur d as-sliɣ ara, uɣaleɣ ɣer tewwurt
n tmacint beddeɣ azal n xemsa ddqayeq, sliɣ i rradyu sanda nniḍen
la icennu s teqbaylit ( yid-m yid-m lemḥibba tuɣ tnewwer),ferḥeɣ
uɣaleɣ tebɛeɣ ṣṣut, la qqareɣ gar-i d yiman-iw, atni dagi Leqbayel,
ad qqimeɣ yid-sen, muqleɣ ɣer texxamt anda sliɣ i ccna, walaɣ
aɛṣekriw deg ufus-is rradyu la icennu s teqbaylit, nniɣ-as:“Kečč d
aqbayli”? Yenna-d: “Ih, kcem-d!”
- 165 -
Tudert-iw di tegrawla
Kecmeɣ ɣur-s, yenna-yi-d: “Lɛeslama”. Yessenṣef yes-i, yenna-yi-d:
“Ansa d-truḥeḍ?” Nniɣ-as: “Lliɣ d ameḥbus xemsa iseggasen, ata
ḍelqen-iyi-d, ad uɣaleɣ s axxam-iw, maca, aql-i ugadeɣ, icuba-yi
Rebbi liḥala diri-tt. Atnan dahi tlata irumyen d iɣermanen la
heddren fell-i, bɣan ad iyi-nɣen, alammi d-sliɣ i rradyu-inek la
icennu s teqbaylit i d-usiɣ ɣur-k ad nemwanas, d leqbayel irkell”.
Yenna-yi-d: “Seldiḍelli kan i d-usiɣ si tmurt, atan lkeɛk n tmurt ax
ad teččeḍ cwiṭ i lbaraka”.
Yesmar-d si tqerɛet afenǧal n lqahwa, yerna-yi-d lkeɛk, ččiɣ,
neqqim la nhedder, hedreɣ-as-d ɣef wemɣar i ufiɣ di texxamtnniḍen, d acu n wawal yellan gar-i d yid-s, yakk d irumyen d acu
qqaren fell-i gar-asen. Yenna-yi-d: “D tigdin kan i tugadeḍ,d tigdi i
d ak-d-yesbanen asugen n lexyal-agi,sɛu cwiṭ n tebɣest,kra la dteqqareḍ yakk ulaḥedd-it, henni lxaṭer-ik, ad tawḍeḍ ɣer Wehran,
zdat lagar ad tafeḍ iṭaksiyen, d inselmen a k-ssiwḍen alamma d
Tamdint tajdiṭ, ur ttuqim ara i yiman-ik aɣbel n tigdi,ɛecra wussan
nekk di Wehran, ur tesɛiḍ d acu yellan, nekk mazal-iyi aggur ad
ffɣeɣ,ad uɣaleɣ s axxam-iw, ssuliɣ sservis n lɛeṣker”.
Newweḍ-d ɣer Tlilat, llan imeḥbas i yersen dinna, ma d nekk
la sseḥsabeɣ amek ara selkeɣ si tlata irumyen yellan di tmacint,
ddmeɣ tabalizt-inu uzzleɣ ɣer zdat, beddeleɣ afagu, ldiɣ tawwurt n
tmacint ma yella win d-yusan ɣur-i ad gluɣ yes-s d aksar,s abrid ad
nemmet i sin.
Tamacint teḥbes di Ssinya, rsen sin imeḥbas-nniḍen
alammi d-negra di xemsa yid-neɣ, nekk ṭṭaxxreɣ fell-asen acku
nutni d iqahwiyen, yerna s iqendiyyar akk d iɛumam i d-lsan. Akken
teḥbes tmacint di lagar n Wehran, ufiɣ-d lagar yeččur d lɛeṣker d
ibulisen, “Liẓwav”, les gardes mobiles, yakk d wid i d-yersen si
tmacint n Ttyaret.
Kecmeɣ ger lɛeṣker, la leḥḥuɣ tikli n win iḥaren, d ttqelleq
mačči d tarewla, alammi walaɣ ɣer deffir la d-ttazzalen tlata-nni
isivilen.Kecmen-d ger lɛeṣker alammi sliɣ si deffir-i yiwen la yeqqar
i wayeḍ: “Aha ɣiwel qerreṣ fell-as!” Wayeḍ yenna-yas: “Atta
tmeẓyant-iw d tilemt”. Wayeḍ yenna-yas: “Ax asarǧur”.
- 166 -
Tudert-iw di tegrawla
Nekk ur muqleɣ ara ɣer deffir,i wakken ur d-sbanayeɣ ara iman-iw
ugadeɣ,sliɣ i usarǧur mi yeṭṭerḍeq yerra-t bab-is, yessekcem-it ɣer
tmeẓyant, yeffeɣ-iyi leɛqel cwiṭ. Ruḥeɣ a d-ffɣeɣ ansi d-ssekcamen
lqecc, uɣaleɣ beddleɣ abrid-iw, ruḥeɣ-d sani i d-teffɣen
yemsebriden. Ffɣeɣ-d si lagar, deg wemraḥ zdat lagar la ttmuquleɣ s
iṭaksiyen anda ara waliɣ yiwen ad iyi-d-iban d Azzayri. Sukkeɣ tiṭ
yakk fell-asen walaɣ-ten d Ṣṣbenyul. Kemmleɣ abrid-iw ɣef uḍar,
bdan iṭaksiyen la yi-d-ssawalen s tefransist: “Ah, awahi, yya-d ad
teṭṭfeḍ aṭaksi!”
Rriɣ iman-iw ur d asen-sliɣ ara,u nekk la tedduɣ ɣer zdat,tikli
n win izerben, mačči d tarewla akken ur ttuqimeɣ ara ccek deg
yiman-iw. Gezmeɣ abrid n wemraḥ yellan zdat lagar, qublen-iyi-d
sin irumyen si zdat-i la d-leḥḥun ɣer lagar ansi d-ffɣeɣ. Neṭqen-d
ɣur-sen imenharen iṭaksiyen i n-ǧǧiɣ ɣer deffir la d asen-qqaren:
“Ahaw ɣiwlet, qerrṣet fell-as, winna d aɛrab!”
Yenṭeq-d yiwen yenna-yasen: “Ur sɛiɣ ara leslaḥ”. Nnan-as:
“Wwtet-t s lemwas!” Nnan-asen-d: “Ur nesɛi ara lemwas”.
Bdan imenharen iṭaksiyen la ten-ttsibbin: “kunwi d iqjan
ifuḥanen, tḥemmlem aɛraben, mačči d “OAS” i tellam!” Nekk la
leḥḥuɣ ɣer zdat ǧǧiɣ-ten.
Uliɣ d asawen s abrid ameqqran“ Poli Djiro ” di Plateau, ɣef
teɣmert tella ssinima “Rokcy”, yiwen ad as-tiniḍ iɛuss-iyi zdat n
ssinima, yessers-iyi-d tameẓyant ɣef timiṭ, muqleɣ ɣur-s cwiṭ kan,
zmummgeɣ wexxreɣ-as tameẓyant-is s leḥder, walaɣ d acu yesɛa,d
9 milimètre taɣezfant n tjeɛbubt, kemmleɣ abrid-iw ɣer zdat,
cehhdeɣ, la smeḥsiseɣ i terṣaṣt mi ara d-teṭṭerḍeq ger tuyat-iw, ur dmuqleɣ ara ɣer deffir-i.Kemmleɣ deg webrid-iw alammi sliɣ i
isuɣan, muqleɣ-d ɣer deffir walaɣ sin yeḥbiben-iw s iqenddiyarnsen ɣlin ɣer lqaɛa, walaɣ irumyen la ssentuyen deg-sen ijenwiyen.
Nekk ger irumyen smammḍeɣ ixef-iw, zmummgeɣ cwiṭ
amzun d azmumeg n win turǧa lmut, amzun ferḥeɣ s wayen i walaɣ
yeḍra, am wakken nekk d
arumi ferḥeɣ s wayenni!
- 167 -
Tudert-iw di tegrawla
Kemmleɣ abrid-iw ɣer zdat, sliɣ la d-qqaren “OAS” nɣan sin
waɛraben, banen-iyi-d irumyen la d-ttḍillin seg lemci (balcon)
ffɣen-d yakk ttmuqulen,la ttnezzihen ferḥen s wayen yeḍran!
Kemmleɣ di tikli-w ɣer zdat,la ttraǧuɣ nnuba-w akk d lajeliw.Di lefraq iberdan akken ad ṭṭfeɣ abrid yettawin ɣer Temdint
tajdiṭ, tuli-d yiwet ṭṭumubil “404” taɣezfant,d tarṣaṣit si leḍwaq-is
rebɛa yergazen,d iɣermanen s lmiṭrayat amenhar yeffeɣ-d si
ṭṭumubil-nni zdat-i mi yeḥbes di lefraq iberdan, yeẓẓa-d allen-is
deg-i, iwehha-d azabuq n lmiṭrayat ɣur-i,yezlem-iyi-d alammi bɣant
wallen-is a d-ǧellbent s tmuɣli n leḥged d usiged! Ma rewleɣ ad iyiyenɣ, ma uɣaleɣ ɣer deffir ad iyi-yenɣ netta niɣ wiyaḍ, ma yella
udreɣ d aksar winna d adrum irumyen,ulaḥedd din leslak.
Nekk ur rwileɣ ara, muqleɣ ɣur-s s wezmummeg cwiṭ kan,
muqleɣ ɣer leslaḥ d acu yellan ger ifassen-is, u nekk cehhdeɣ deg
wul-iw,la ttraǧuɣ ilizeq n rrṣaṣ mi ara d-yeṭṭerḍeq deg yedmaren-iw,
a ten-yegzem!
La d-leḥḥuɣ ɣur-s, sserseɣ allen-iw ɣer lqaɛa am wakken
ulaḥedd-it zdat-i alammi wwḍeɣ s idis-is, musseɣ tayet-is tayeffust s
tayet-inu tayeffust gezmeɣ abrid,cehhdeɣ deg wul-iw nniɣ tura ad
iyi-yemger s ilizeq n waldun ɣer ger tuyat! Uliɣ s ameṣraf (trottoire)
n webrid dinna llan aṭas irumyen, wa yuder, wa yuli. Ẓriɣ ur iyi-dyekkat ara, sliɣ i lheffa-ines mi d-yebren ɣer deffir-i. Beddeɣ zdat n
lkuca,walaɣ udem-iw di lemri zuni ad seggmeɣ takrabaṭ-inu,
sekkdeɣ tasekdayt(la vitrine) n lkuca, walaɣ winna di lemri yerra-d
azabuq n lmiṭrayat s azagur-iw. Imiren, bab n tḥanut anda tella
tsekdayt yuzzel-d ɣur-i s tmeẓyant iwehha-tt-id s idmaren-iw, daɣen
muqleɣ-t cwiṭ kan, zmummgeɣ-as, kemmleɣ tikli-w deg wezniq
yettawin ɣer Temdint tajdiṭ, anda llan isellaken n tmes (les
pompiers), daɣen zdat-i ufiɣ-d wayeḍ, la yesmimmiḍ tagert (la
culasse) n tmeẓyant, la d-yesseɣlay tirṣaṣin ɣer tegnit, muqleɣ-t
ɛeddaɣ, tirṣaṣin yeɣlin ɣer tegnit si tmeẓyant-is, qerrbeɣ-as-tent s
uḍar-iw ɣer zdat-s, kemmleɣ deg webrid-iw ɛeddaɣ ɣer zdat.
Azniq-agi azgen-ines d ilem, rewlen-d seg-s imezdaɣ irumyen,
tafat dinna texsi, ṣubben d aksar acku tikkwal kkaten-ten-id
- 168 -
Tudert-iw di tegrawla
yenselmen si temraḥt (place Roux) i d-yezgan ger Temdint tajdiṛ
yakk d Plateau, d webrid yettawin ɣer Lḥemri d webrid yettawin ɣer
ssbiṭar, d win yettawin ɣer temṭelt n Wudayen, qbel ad awḍeɣ sanda
yella ṭṭlam, qbel ad awḍeɣ ɣer les pompiers.Yeffeɣ-d yiwen urumi si
tezniqt tamecṭuḥt yegzem-iyi-d abrid s tmeẓyant tamecṭuḥt deg
ufus-is, yerra-d tazabuqt ɣur-i, muqleɣ ɣur-s cmummḥeɣ wwteɣ
ɛeddaɣ.
Akken kecmeɣ di ṭṭlam anda imezdaɣ irumyen ulaḥedd, tafat
texsi, isuɣ urumi-nni yerreɣreɣ la yeqqar: “Tebɛet-t, atan ad yekcem
ɣer Temdint tajdiṭ! ”
Yewwet-iyi-d, iqerreṣ-d fell-i s terṣaṣin, tameẓyant ur
tessegmaḍ ara, yerna di tazzla la ttuqimeɣ izagzagen, ffɣent yakk
terṣaṣin, netta mazal-it yettɛeggiḍ: “Ɣiwlet! Ad yemneɛ ma yekcem
ɣer Temdint tajdiṭ”.
Ɛeddaɣ-d zdat les pompiers, yiwen yebɣa ad iyi-yeṭṭef,
iqusem-iyi-d zdat-i, wwteɣ-t s tbalizt s aqerru yeɣli, kemmleɣ abridiw d tarewla alammi kecmeɣ ɣer temraḥt Roux, berneɣ, ufrareɣ ɣef
rrṣaṣ-nsen, acku aṭas n terṣaṣin i d-ssustin si deffir-iw!
Walaɣ-d lɛeṣker ɣer tewwurt n Temdint tajdiṭ, ugadeɣ ad iyid-walin la ttazzaleɣ ad iyi-d-wwten s ilizeq n waldun. La d-leḥḥuɣ
ɣur-sen s leɛqel d leḥder, wwḍeɣ-d zdat-sen nniɣ-asen s tefransist:
“Mselxir ay imassaten (messieurs)! Nnan-iyi-d: “Mselxir!” Ldin-iyi
tawwurt n ẓẓerb ugeṭṭum isennanen kecmeɣ.
Ur d iyi-d-nnin ansi d-tekkiḍ?! Niɣ sani ara truḥeḍ?! Niɣ awid nnekwa-k! La d-leḥḥuɣ deg wezniq (Boulevard Joseph Andrieu,
tura isem-is“Ccariɛ ccuhada”.
Akken lḥiɣ azal n tlatin lmitrat,ḥewṣen-iyi yenselmen seg
wezniq, sskecmen-iyi ɣer lḥucc-nsen,ssersen-iyi tameẓyant ɣef
yedmaren,ɣilen-iyi d arumi, la d-qqaren: “Neṭṭef arumi, d
aplastikur, neṭṭef arumi win yettuqimen lbumbat n plastik! ”
La d asen-qqareɣ:“Nekk mačči d arumi, d Azzayri, d ineslem!!”
La qqaren gar-asen: “D aṣpenyuli aḥelluf yessen taɛrabt am waman,
am nekkni!” La d asen-qqareɣ: “Nekk mačči d Aṣpenyuli, d Ḥaman
- 169 -
Tudert-iw di tegrawla
Ɛebdella, atta tḥanut-iw dagi kan, deg wuṭṭun 35 dinna kan deg
wezniq-nni”. Nnan-iyi-d : “ Awi-d lekwaɣeḍ-ik, tregleḍ imi-k! ”
- “Nekk ur sɛiɣ ara lekwaɣeḍ, ɣur-i tawerqet i s i yi-d-ḍelqen si
leḥṣin n Birdu”. Tawerqet-agi mazal-itt ɣur-i alamma d ass-a!!
Inselmen, ur uminen ara tiwerqet-nni, la d-qqaren gar-asen:
“Irumyen uqmen-as lekwaɣeḍ d ameḥbus akken ma neṭṭef-it ur tnneqq ara”. Mi d asen-sliɣ nnan-d akka, nniɣ-asen: “Ssneɣ
Bendimrad afarmasyan, ssneɣ Weldsliman Ameẓyan, ssneɣ Ccix
Ɛumar Lbessekri, ssneɣ Weldɛmer Musa”.
Nnan-iyi-d: “Ihi tura a k-d-nawi albeɛḍ i tessneḍ, ldin-d tabalizt-iw,
ufan leḥwayeǧ-inu, d kra n yedlisen i uriɣ di Birdu s teqbaylit s
isekkilen n taɛrabt, ssawlen i yiwen yeɣra taɛrabt, yusa-d la d-yeqqar
ur yefhim ula d awal! Dɣa d winna i d ccek ameqqran, belli nekk d
aplastikur!
Ruḥen ɣer tḥuna n widak i ssneɣ, ssnen-ten ula d nutni, ufanten ulaḥedd-iten, medlen yakk tiḥuna-nsen, Rebbi isellek-iyi ufan
ccix Ɛumar akken i d-yeffeɣ si taẓallit n lmeɣreb, wwin-t-id ɣur-i,
akken i t-walaɣ uzzleɣ ɣur-s a t-ssudneɣ: “Amek i telliḍ a ccix “ i d
as-nniɣ. Nekk beddleɣ fell-as ur d iyi-yeɛqil ara, ssetta iseggasen ur
t-ẓriɣ, lliɣ meẓẓiyeɣ, uɣaleɣ meqqreɣ s tamart d cclaɣem. Yenna-yi-d
s taɛrabt: “Anwa kečč?!”
Yenṭeq-d yiwen ufidayi: “Twalam-t la yeskiddib! Ur t-yessin ara!!”
Nniɣ-as: “A ccix,d nekk i d Ɛebdella Ḥaman, anelmad-inek di
lmadersa n Lfalaḥ”. Dɣa yeɛqel-iyi, yekna-d fell-i yemsalam yid-i,
yesteqsa-yi:“Anida lliɣ” ,nniɣ-as: “Lliɣ nekk d mmi-k Kamal di
lḥebs n Lambis”.
Imiren ifidayen n Wehran ḍelqen-iyi, ruḥeɣ-d ɣer tḥanut n
gma Smaɛil,ufiɣ-tt temdel, ruḥeɣ ɣer tḥanut n Lḥaǧ Mḥend walaɣ-t
yeqqim ɣef ukursi deffir ukuneṭwar, kecmeɣ ɣer daxel mmeslayeɣ
yid-s,nniɣ-as: “ Lɛeslama-k a dda Lḥaǧ”.Yenna-yi-d: “ Anwa
keččini? ” Nniɣ-as: “D Ɛebdella”. Yenna-yi-d: “Anwa Ɛebdella?
Wi k-ilan?!” Nniɣ-as: “D Ɛebdella At Ḥaman”.
Yules yemsalam yid-i i tikkelt-nniḍen, yeɛqel-iyi yenna-yi-d: “Ansi
d-tekkiḍ tura?!” Nniɣ-as: “Kkiɣ-d si lagar”.
- 170 -
Tudert-iw di tegrawla
Tqubel-iyi-d tḥanut n mmi-s n ɛemmti Aɛrab Uciɣa, ata
yelḥeq-d ula d netta, atni la d-ttemlaḥaqen At Ḥaman, yakk d At
Dawed yiwen yiwen, la ttemsalamen yid-i alammi ɛyiɣ, ur zmireɣ
ara a d-neṭqeɣ.
Ruḥeɣ s axxam n gma Ferḥat dinna kan yeqreb, msalameɣ
yid-s, ččiɣ imensi, nsiɣ ɣur-s. Ma yella d gma Smaɛil netta yezdeɣ di
Salaniz, netta yakk d yemma alammi d azekka-nni i slan s lexbar-iw
ffɣeɣ-d si lḥebs.
Mi yuli wass, Smɛil gma yusa-d ɣer tḥanut-is, deg webrid i txebbren belli ffɣeɣ-d si lḥebs. Mi d-ffɣeɣ seg wexxam n gma
Ferḥat, mlaleɣ-d Smaɛil zdat n tewwurt n Ferḥat, yewweḍ-it lexbar
ffɣeɣ-d si lḥebs, yusa-d ɣer din nemsalam, nefreḥ yakk! Yella
Muḥemmed, mmi-s n ɛemmi s ṭṭumubil, dɣa yewwi-yaɣ ɣer Ṣalaniz
anda i tella yemma, Smaɛil yenna-yi-d: “Rǧu ur keccem ara s axxam
alamma zwareɣ nekk ad xebbreɣ yemma belli tusiḍ-d acku ugadeɣ
ad texciwet ma twala-k”.
Yezwar Smaɛil s axxam, nekk qqimeɣ berra, yenna-yas: “Atan
Ɛebdella mmi-m yeffeɣ-d si lḥebs, yuqem-aɣ-d ttilifun si Ttyaret,
gar-aneɣ d kra n tsaɛtin a d-yaweḍ ɣer Wehran, atan deg webrid la
d-ileḥḥu”.
Yemma tefreḥ teslalew, dɣa yeffeɣ-d Smaɛil ɣer Berra, nekcem s
axxam nekk yid-s, twala-yi-d yemma teɛqel-iyi-d mi d as-ssawleɣ:
“A yemma”, tqerreb-d ɣur-i, teɣli ɣer lqaɛa texcawet.
Refdeɣ-tt-id si lqaɛa, tuki-d, ul-is la iḥebbek, ẓemḍeɣ-tt s
idmaren-iw, ḥulfaɣ d wul-is la yesserbak, aserbek-nni la d-yekkat s
idmaren-iw, nettat la d-teqqar: “Ma d targit niɣ d tidet?! ” Nekk la
d as-qqareɣ: “A yemma, ur ttagad,tagi d tidet mačči d targit!”
Qqimeɣ deg wexxam ur d-ffiɣeɣ ara assen,At Ḥaman s
umata mi slan yes-i, bdan la d-ttawḍen ɣur-i, argaz tameṭṭut, tullas
d warrac imeẓyanen ufiɣ-ten-id meqqrit, d ilmeẓyen ɛeqleɣten,wwiɣ arwes ɣer ṣṣifa-nsen, la d asen-qqareɣ“Kečč d leflani,
kemm d leflana yelli-s n flan”.Wehmen deg-i nutni ur d iyi-ssinen
ara, azekka-nni udreɣ-d ɣer Temdint tajdiṭ ɣer tḥanut, la d-ttasen
ɣur-i yeḥbiben i ḥemmleɣ,la d iyi-steqsayen amek i d-selkeɣ si lagar
- 171 -
Tudert-iw di tegrawla
n tmacint, ur d iyi-nɣin ara“OAS?» La d-ttalseɣ tamacahut-inu
alammi nekkini ɛyiɣ, widak la d as-isellen ur ɛyin ara.
Tlata wussan membeɛd, yusa-d weḥbas imenɣi ger FLN d
Fransa,aɣref yefreḥ yiwen lferḥ i d as-yuɣalen amzun d tiselbi, mi
slan s weḥbas imenɣi,lɛeṣker yakk d OAS ur bɣin ara,la ttkemmilen
timenɣiwt n yenselmen, bɣan ad ssxerben aḥbas imenɣi i wakken
ad yexṣer wemsefhem yellan ger Lezzayer d ddula n Fransa.
Tuddsa n « OAS » kemmlen deg umenɣi, rnan la srusuyen
deg yiḍ lbumbat n plastik, la tthuddun ixammen, inselmen llan
widak la yettarran tiyita ɣef yiman-nsen acku mačči deg waṭas yidsen, rebɛa niɣ xemsa ifidayen n Wehran nutni la kkaten « OAS ».
Azekka-nni, ffɣeɣ-d beddeɣ zdat wexxam, nekk la d-ttbaneɣ
deg wudem-iw amzun d Afransawi ! Lɣaci n wedrum-nni ur d iyissinen ara. Ata yusa-d ɣur-i yiwen ufidayi, yesteqsa-yi-d acḥal ssaɛa
s taɛrabt, Rebbi yeṣter-iyi ur d-wuǧbeɣ ara s tefransist, yalfi i d iyid-yewwet s terṣaṣt s idmaren, yuzzel-d ɣur-s gma, netta yessen-it,
yenna-yas : “Wagi d gma”. Yuɣal iruḥ ufidayi-nni yeǧǧa-yi. Ussannni i nɣan yiwen Weqbayli d anemhal n lbanka, ɣilen-t d Afransawi,
nuɣal nettlusu ticucay tizeggaɣin.
Uɣaleɣ la steqsayeɣ ɣef yeḥbiben-iw imezwura yellan yid-i di
Wehran, d Leqbayel i wumi rɣan wulawen-nsen d imezwura i
wakken a d-awin tilelli i uɣref, ufiɣ isalan-nsen, Lewnis d ccahid,
Lmulud At Mɛemmer d ccahid, Ɛemmar At Ciɣa d ccahid, Ḥsen d
Arezqi d ccuhada, Ceɛban At Wesliman d ccahid, Welḥaǧ, Ɛumar,
Maǧid, Sid Ḥmed, Ḥmida Benɛmer, Ḥamidi Ḥmed... wigi yakk d
ccuhada.
Sebɛa wussan membeɛd, bdiɣ lxedma ɣef yiman-iw, uɣaleɣ
ɣer lḥerfa n baba d jeddi!!
Yiwen wass, tewweḍ-iyi-d tebrat si lwilaya n Wehran,
necden-iyi ad ruḥeɣ ɣer lwilaya, di tebrat-nni ufiɣ tura sufella s
ṭṭamba s taɛrabt: “Lǧemhuriyya el Ɛarabiyya el Ǧazayriyya (tigduda
taɛrabt n Lezzayer)” mi ṭṭfeɣ tabrat-nni wehmeɣ, ḥareɣ di rray-iw,
kra xedmeɣ d kra ttumerrteɣ d kra yeḍran yid-i mgal amnakcam
Afransawi, di taggara n kra yeḍran, yezri am izuffan n waḍu!! Ffɣeɣ
- 172 -
Tudert-iw di tegrawla
seg wemnakcam ufiɣ iman-iw wwiɣ-d amnakcam-nniḍen!! D ayen
iɣef d-nniɣ di tazwara n wesnagi n wedlis-agi: “Ffɣent-iyi tirga
mxalfa, tanettit Tamaziɣt ur tt-nufi!!”
Ulsen-iyi-d tabrat tis-snat si lwilaya, ur ruḥeɣ ara acku ḥeqreɣten. Nekk ur ǧuhdeɣ ara ɣef uɛeddis-inu i wakken ad ččeɣ, u ad
rwuɣ. Tagrawla fkiɣ-as idrimen-iw d tudert-iw, nessufeɣ amnakcam
aneggaru, teqqim-d tekti n wemnakcam amezwaru, d win n
Yezzayriyen imseɛraben, wid inekren tajaddit yakk d tnaṣlit, d
tnettit, d nnekwa d umezruy imarawen-nsen..!
- 173 -
ANNEXES
Abdellah Hamane di Lambis 1959
Abdellah Hamane di Lambis 1959
Smaïl Ait Menguellet, di Lambis 1959
Mohamed Ousmer, Lambis 1959
« Dr Slimane » akka i as-sawalen di Lmabis, 1959
Smaïl Ait Menguellet, di Lambis 1959
Lḥebs n Birdu (Burdeau) -Mehdiya 1961
Abdellah Hamane ibedd d amezwaru si tama tayeffust
Allaoua Iheddaden (Yella yid-i di Lambis)
Ali Addaci (yella yid-i di Lmabis), deg Wehran, 2008
Tiẓrigin n Usqamu Unnig n Timmuzɣa
Editions du Haut Commissariat à l'Amazighité
-o-O-oCollection “Idlisen-nneɣ”
01- Khalfa MAMRI, Abane Ramdane, ar taggara d netta i d bab n timmunent , 2003.
(Tasuqelt : Abdenour HADJ-SAID d Youcef MERAHI)
02- Slimane ZAMOUCHE, Uḍan n tegrest, 2003.
03- Omar DAHMOUNE, Bu tqulhatin, 2003.
04- Mohand Akli HADDADOU, Lexique du corps humain, 2003.
05- Hocine ARBAOUI, Idurar ireqmanen (Sophonisbe), 2004.
06- Slimane ZAMOUCHE, Inigan, 2004.
07- S. HACID & K. FERHOUH, Laṣel ittabaɛ laṣel akk d : Tafunast igujilen, 2004.
08- Y. AHMED ZAYED & R. KAHLOUCHE, Lexique des sciences de la terre et
lexique animal, 2004.
09- Lhadi BELLA, Lunǧa, 2004.
10- Antoine de St EXUPERY, Le Petit Prince, 2004.
(Tasuqelt : Habib Allah MANSOURI, Ageldun amecṭuḥ)
11- Djamel HAMRI, Agerruj n teqbaylit, 2004.
12- Ramdane OUSLIMANI, Akli ungif, 2004.
13- Habib Allah MANSOURI, Amawal n tmaziɣt tatrart, édition revue et augmentée,
2004.
14- Ali KHALFA, Angal n webrid, 2004.
15- Halima AIT ALI TOUDERT, Ayen i ɣ-d-nnan gar yetran, 2004.
16- Mouloud FERAOUN, Le fils du pauvre, 2004.
(Tasuqelt : Moussa OULD TALEB, Mmi-s n yigellil,
Tazwart : Youcef MERAHI)
17- Mohand Akli HADDADOU, Recueil des prénoms amazighs, 2004.
18- Nadia BENMOUHOUB, Tamacahut n Basɣar, 2004.
19- Youcef MERAHI, Taqbaylit ass s wass, 2004.
20- Abdelhafidh KERROUCHE, Teɣzi n yiles, 2004.
21- Ahmed HAMADOUCHE, Tiɣri n umsedrar, 2004.
22- Slimane BELHARET, Awal ɣef wawal, 2005.
23- Madjid SI MOHAMEDI, Afus seg-m, 2005.
24- Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij - aḥric I, 2005.
25- Collectif, Tibḥirt n yimedyazen, 2005.
26- Mourad ZIMU, Tikli, tullisin nniḍen, 2005.
27- Tayeb DJELLAL, Si tinfusin n umaḍal, 2005.
28- Yahia AIT YAHIATENE, Faḍma n Summer, 2006.
29- Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij - aḥric II, 2006.
30- Lounes BENREJDAL, Tamacahut n bu yedmim, 2006.
31- Mezyan OU MOH, Tamacahut n umeksa, 2006.
32- Abdellah ARKOUB, Nnig wurfan, 2006.
33- Ali MAKOUR, Ḥmed n ugellid, 2006.
34- Y. BOULMA & S. ABDENBI, Am tmeqqunt n tjeǧǧigin, 2006.
35- Ali EL-HADJEN, Tudert d usirem, 2006.
36- Hadjira OUBACHIR, Uzzu n tayri, 2007.
37- Djamel BENAOUF, Di tmurt uɛekki, 2007.
38- Said IAMRACHE, Timenna n Saɛid Iɛemrac, 2007.
39- Mohamed MEDJDOUB, Baba Carlu, 2007.
40- Nadia BENMOUHOUB, Tafunast igujilen, 2007.
41- Ali MOKRANI, Agama s tugniwin, 2007.
42- Fatma ELKOUCHA, Tamedyazt n Yasmin, 2007.
43- Naima HADJOU, Amennuɣ n tudert-iw, 2007.
44- Hocine LAOUES, Gar umqadmu d umnelti, 2007.
45- Omar KHAYAM, Rubaɛiyyat, 2007 (Tasuqelt : Abdellah HAMANE)
46- Ferdinand DUCHENE, Tamilla, 2007(Tasuqelt : Habib Allah MANSOURI)
47- Slimane ZAMOUCHE, Agellil akk d ineffuten yelhan, 2007.
48- Djamel HAMRI, Anadi di tmedyazt, 2007.
49- Khaled FERHOUH, Ḥku-yaɣ-d tamacahut, 2007.
50- Lhadi BELLA, Awal d usefru, 2007.
51- Omar DAHMOUNE, Agu, 2007.
52- SOPHOCLE, Untigun, 2007 (Tasuqelt : Yahia AIT YAHIATENE)
53- Ahmed HAMADOUCHE, Inzan tiqsiḍin, 2007.
54- Ouiza GRAINE, Isefra n tmaziɣt, 2007.
55- Lounès BENREJDAL, Inzan n teqbaylit, 2007.
56- Akli OUTAMAZIRT, Targit, 2008.
57- Mohamed Salah OUNISSI, Tametna n umenzu, 2008.
58- Ramdane ABDENBI, Anagi, 2008.
59- Ramdane LASHEB, Ccna n tlawin ɣef ṭṭrad 54/62, 2008.
60- Said CHEMAKH, Ger zik d tura, 2008.
61- Tiddukla Yusef U Qasi - Si Muḥend U Mḥend, Tafaska n tmedyazt_1, 2008.
62- Sadi DOURMANE, Abrid n tudert-iw, 2008.
63- Dahbia AMOUR, Tudert s tmedyazt, 2009.
64- TANASLIT, Akli n tayri, 2009.
65- Djaffar CHIBANI, Ddeqs-nneɣ, 2009.
66- Belkacem IHIDJATEN, Iṭij asemmaḍ, 2009.
67- Abdellah HAMANE, Tisri n tayri, 2009.
68- Said ABDELLI, Tidwirin, 2009.
69- Said ZANOUN, Bururu yeḥya-d, 2009.
70- U LAMARA, Tullianum, taggara n Yugurten, 2009.
71- Tiddukla Yusef U Qasi - Si Muḥend U Mḥend, Tafaska n tmedyazt_2, 2009.
72- Chabane OULAMARA, Azamul n tmusni, 2010.
73- Mehenna SEHRANE, Awal ɣef yiɣersiwen, 2010.
74- Mohand Ouali KEZZAR, Tibratin, 2010.
75- R. OULHA, M. BOURIDANE, K. HOCINE, Tamellaḥt n Belɛeggal, 2010.
76- Mohamed Zakaria BENRAMDANE, Iɣsan s teqbaylit, 2010.
77- M. DJEGHALI, S. SELLAH, Amawal n yiɣersiwen n yilel, 2010.
78- Abdellah HAMANE, Tawaɣit n tayri, 2011.
79- Rosa CHELLI, Itran, leḥzen, tirga, asirem, 2011.
80- Collectif, Amezgun s tmaziɣt, 2011.
81- Islam BESSACI, Azal n tayri, 2011.
82- Dahbia AMOUR, Tiɣri n wul, 2011.
83- Said DEBIANE, Ay irfiqen, 2011.
84- Youcef ACHOURI, Aklan n tayri, 2012.
85- Rabah BETTAHAR, Teffeɣ Fransa, 2012.
86- Hamou AMARENE, Ula deg wawal, 2012.
87- Med-Zakaria BENRAMDANE, Amawal n waṭṭanen, 2012.
Actes de colloques
01- Actes des journées d'étude sur La connaissance de l'histoire de l'Algérie, mars
1998.
- Actes des journées d'étude sur L'enseignement de Tamazight, mai 1998.
- Actes des journées d'étude sur Tamazight dans le système de la
communication, juin 1998.
02- Actes des journées d’étude sur La réhabilitation de l’environnement culturel
amazigh et sur tamazight dans l’environnement juridique, 2000.
03- Actes des journées d'étude sur Approche et étude sur l'amazighité, 2000/2001.
04- Actes du colloque sur Le mouvement national et la revendication amazighe,
2002.
05- Actes du colloque international sur Tamazight face aux défis de la modernité,
2002.
06- Actes des séminaires sur la formation des enseignants de Tamazight et
l'enseignement de la langue et de l'histoire amazighe, 2003.
07- Actes du colloque : Identité, langue et Etat, 2003.
- Actes du colloque : La permanence de l'architecture amazighe et l'évolution des
cités en Algérie, 2003.
08- Actes des stages de perfectionnement pour les enseignants de tamazight, mars
2004.
09- Actes du stage de perfectionnement des enseignants de la langue amazighe,
30/31 mars 2004.
10- Actes du Colloque : Le passage à l'écrit des langues et cultures de tradition orale,
le cas de Tamazight, 2004. (Voir Timmuzgha N°13)
11- Actes du Colloque : La littérature amazighe : de l'oralité à l'écrit, 2005
(Voir Timmuzgha N°14)
12- Actes du Colloque : Tamazight dans les médias et à l'école : hypofonctionnalité
et usages du lexique, 2006 (Voir Timmuzgha N°15)
13- Actes du colloque sur Le patrimoine culturel immatériel amazigh, 2006.
14- Actes du colloque sur Le libyco-berbère ou le Tifinagh ; de l'authenticité à
l'usage pratique, 2007.
15- Actes du colloque : L’apport des amazighs à la civilisation universelle, 2009.
16- Actes des Journées d'étude sur l’enseignement de Tamazight, Région Est, 2009.
- Actes de la Genèse de l’enseignement de Tamazight depuis le XIXème
siècle, 2009.
- Actes du Stage de perfectionnement pour les enseignants du primaire,
2009.
17- Actes du colloque sur La standardisation de l’écriture amazighe, 2011.
18- Actes du colloque sur Les Royaumes amazighs de la période musulmane, 2011.
- Actes du colloque sur Le Royaume de Koukou, 2011.
19- Actes du colloque sur Pierre Bourdieu et l’Algérie, 2012.
Revue « Timmuzgha »
Revue d'études amazighes du Haut Commissariat à l'Amazighité :
N° 1, avril 1999, ----- N°22, janvier 2011.
- N°10, octobre 2004, Spécial Mohya, Entretien.
- N°12, décembre 2006, Tajmilt i Si Muḥend U Mḥend.
- N° spécial en Tamazight :
. N°16, janvier 2008.
. N°17, avril 2008.
. N°19, août 2008.
Revue « Tamazight tura »
Revue en Tamazight du Haut Commissariat à l'Amazighité :
N° 1, janvier 2009, ----- N°10, janvier 2012.
Autres publications
01- Chafik MOHAMED, Aperçu sur trente trois siècles de l'histoire des imazighènes,
1997.
02- Annuaire des associations culturelles amazighes, 2000.
03- Idir El-Watani, L'Algérie libre vivra, 2001.
04- Mohand Oulhadj LACEB, La phonologie générative du kabyle : l'emphase et son
harmonie. Tome1, Histoire et fondements d'un débat argumentaire, 2007.
05- Mohand Oulhadj LACEB, La phonologie générative du kabyle : l'emphase et son
harmonie. Tome2, Analyse et représentation phonologique, 2007.
06- Collectif, Mouloud FERAOUN, Evocation, Actes du Colloque, 2008.
07- Catalogue des publications du HCA, 2008.
08- Catalogue des publications du HCA, 2009.
09- Boudjema AZIRI, Néologismes et calques dans les médias amazighs, 2009.
10- Mohand Idir AIT AMRANE, Kker a mmi-s umaziɣ, 2010.
Consultings
01- Kamel BOUAMARA, Nekni d wiyiḍ, 1998.
02- Mouloud FERAOUN, Jours de Kabylie, 1999.
(Tasuqelt : Kamel BOUAMARA, Ussan di tmurt)
03- Nora TIGZIRI - Amar NABTI, Etude sur « L'enseignement de la langue
amazighe : bilan et perspectives », 2004.
04- Mohand Akli HADDADOU, Dictionnaire des racines berbères communes,
2006/2007.
05- Abdellah NOUH, Glossaire du vocabulaire commun au Kabyle et au Mozabite,
2006/2007.
06- Sadaq BENDALI, Awfus amaynut n tutlayt tamaziɣt, 2007.
07- M'hammed DJELLAOUI, Tiwsatin timensayin n tesrit taqbaylit, 2007.
08- Kamel BOUAMARA, Amawal n tunuɣin n tesnukyest, 2007.
09- Moussa IMARAZENE, Manuel de syntaxe berbère, 2007.
10- M'hammed DJELLAOUI, Tiwsatin timensayin n tmedyazt taqbaylit, 2007.
11- Moussa IMARAZENE, Timɛayin n leqbayel, 2007.
12- Nora BELGASMIA, L'expression écrite en tamazight, 2007.
13- Mouloud LOUNAOUCI, Projet de création d’un Centre de terminologie
amazighe, TERAMA, 2007.
14- Zahir MEKSEM, Isuraz n usezdi d tenmeẓla taḍrisant n tmaziɣt : Asnekwu d
tesleḍt, 2008.
15- Mohammed Brahim SALHI, La tariqa Rahmaniya : De l’avènement à
l’insurrection de 1871, 2008.
16- Fakihani TIBERMACINE, Tanast u kajjuf, 2009.
17- Mohand Akli HADDADOU, Introduction à la littérature berbère, 2009.
18- M'hammed DJELLAOUI, ‫تطور الشعر القبائلي و خصائصه‬, Tome1, 2009.
19- M'hammed DJELLAOUI, ‫تطور الشعر القبائلي و خصائصه‬, Tome2, 2010.
20- Zahir MEKSEM, Tisekkiwin n yiḍrisen, tagmert d tesleḍt, 2010.
Coédition
ANEP
01- Iddir AMARA, Les inscriptions alphabétiques amazighes d'Algérie, 2006.
02- Kemal STITI, Fascicule des inscriptions libyques gravées et peintes de la grande
Kabylie, 2006.
03- Mohand Akli SALHI, Amawal n tsekla, 2006.
04- O. KERDJA & A. MEGHNEM, Amawal amecṭuḥ n ugama, 2006.
ENAG
01- Mohand Akli HADDADOU, Glossaire des termes employés dans la toponymie
algérienne, 2011.
02- Mohand Akli HADDADOU, Précis de lexicologie amazighe, 2011.
03- Mohand Akli SALHI, Poésie traditionnelle féminine de Kabylie, 2011.
04- Mohand Akli SALHI, Etudes de littérature Kabyle, 2011.
05- Habib-Allah MANSOURI, La Kabylie dans les écrits français du XIXe
siècle, 2011.
06- Mohand MEHRAZI, Dictionnaire d’électrotechnique Français-Tamazight, 2011.
07- A. NOUH-MEFNOUNE & B. ABDESSALAM, Dictionnaire Mozabite-Français,
2011.
Cet ouvrage est publié dans le cadre de la collection
“Idlisen-nneɣ”
Initiée par la Direction de la promotion culturelle du
Haut Commissariat à l'Amazighité
© Tous droits réservés
Conception et PAO :
Dépôt Légal : 3297-2012
ISBN : 978-9961-789-35-3
Achevé d'imprimer sur les presses de
Imprimerie Brise-marine
Villa N°18, Brise-marine, Bordj El-Bahri,Alger
Tel : 0771-11-10-18
Fax : 021-86-50-05