SMP 12 S- 37 Jeu hai tractau a fin la davosa gada in pèr tips d
Transcription
SMP 12 S- 37 Jeu hai tractau a fin la davosa gada in pèr tips d
SMP 12 S-37 Jeu hai tractau a fin la davosa gada in pèr tips d'influenzas dil tudestg sil romontsch ch'ins anfla schon en texts dil 16avel e 17avel tschentaner, denton en frequenza differenta els differents texts. L'idea era quella, che quellas influenzas savessien eventualmein reflectar las differenzas denter las regiuns ch'ein stadas pli suttapostas all'influenza tudestga per motivs historics da quellas ch'ein stadas perservadas meglier da quellas influenzas. Sin basa da l'historia dallas differentas regiuns romontschas ston ins quintar cun ina gronda influenza dil tudestg en Sur- e Sutselva, cun ina fetg pintga ell'Engiadina, cunzun ell'Engiadin'aulta, perquei che leu funcziuna l'administraziun aunc praticamein tut per latin tochen alla fin dil 16avel tschentaner, ed ella va lu era dil latin vi sil romontsch, buc sil tudestg. Empau surstar han fatg ils resultats da Chiampell e dalla Bibla da Scuol, ch'ein claramein influenzai in pulit tec pli fetg dil tudestg che Bifrun e che Travers dil reminent era, schegie per dabia buc ton sco il sursilvan ed il sutsilvan. Tier quels resultats sun jeu vegnius sin basa da supposiziuns, tgei che savess eventualmein esser ina influenza dil tudestg ch'ei succedida cuort avon ils emprems texts, pia sil pli tard el 15. tschentaner, e quei cun exempels dil lexicon, dalla morfologia e dalla sintaxa. Sin basa da quei han ins silmeins in'emprema survesta, tgei ch'ins anfla tut sin quei sectur. Igl ideal fuss denton da prender in text sut la marella e controllar frasa per frasa l'influenza dil tudestg. Quei mass secapescha il meglier cun texts translatai dil tudestg, e da lezs dat ei lu pli e pli biars el decuors dil temps. Tier ils texts biblics ha il latin, e per part era il grec e talian, segir era giugau ina rolla e perquei forsa saviu evitar il pir. Mo schon ils catechissems ein per gronda part translatai dil tudestg, segir quel da Bifrun, Chiampell e Bonifaci. Quel da Calevenzano da 1611 e 1615 ei probablamein translataus dil talian, e quel da Gabriel savess esser in'atgna creaziun. Mo texts religius dat ei lu el 18avel tschentaner ina massa, ed ils biars ein buc gest models da romontsch. Damai ch'il tema da quei semester ei l'influenza dil tudestg sil romontsch, stos jeu prender in text sursilvan, in ladin va buc. Vus vegnis lu aunc a veser proximamein pertgei. In schliet exempel ei il cudisch 'Sagira via tier il parvis enten stand de sanadat, de malsognia e de malmort'; 'malmort' ei per tud. ca. "Sterbestunde", pia cu ch'igl ei evident,ch'ei va alla fin. 'Per Niz, è Trost dad in, è Scadin, Spezialmeing Einfelti, è Bandonau Fideivel', cumparius 1751, in tipic tetel baroc. Il cudisch hai jeu pudiu tier inaga enzanua, mo el ei en miserabel stan, aschia che jeu hai buc priu el cun mei. El vala sco ovra digl avat Adalbert III de Funs, p.ex. ellas Funtaunas II,47 da Gion Deplazes. Mo gliez creig jeu buc. Primo ei il cudisch cumparius pér 35 onns suenter sia mort, e secundo sai jeu buc s'imaginar ch'in native speaker sappi scriver in aschi miserabel romontsch. Ina pagina dubla da quei cudisch hai jeu aunc dau a vus la davosa gada per lectura. Legi inaga igl emprem alinea da p.56. 'Ils Parens' ein cheu 'ils geniturs', sco per frz. era aunc oz. Il tierm 'geniturs' ei uss per midar giu inaga in italianissem, e vegn el romontsch per all'entschatta dil 19avel tschentaner. Quel dat ei pia aunc buc 1751. Mo quei emprest ha giu, sco bein enqual auter, in success cumplein. Plaids tudestgs dat ei dabiars: 'felers', secapescha 'aber', 'cun in Zug' "immediat". 'Zug' deva ei pia el sursilvan gia avon che la viafier ei vegnida inventada, 'zvar, schvach, sonder'. Mo ils plaids SMP 12 S-38 tudestgs fussen aunc ina. Igl object direct ei bunamein adina el falliu liug: 'stauschen aber quels bucca cun in Zug ord casa' enstagl 'stauschan aber buca quels', 'tegnen aber quels puspei char' enstagl 'tegnen aber puspei char quels', 'tegnen els quel schi ditg char' enstagl 'tegnen els schi ditg char quel', eav. Ella davosa lingia digl alinea precedent ha ei schizun num 'ch'el hagi tei bucca schau curdar' enstagl 'hagi bucca schau curdar tei'. Quei ei dil tuttafatg stil actual, tip 'quei ei mei wurst'. Ils adjectivs ein adina davon e cun quei il bia el falliu liug en quei text: 'filiala carezia' enstagl 'carezia filiala', ed all'entschatta dil proxim alinea schizun 'il Zelestial Bab', quei ch'ei uss veramein mai stau correct per romontsch. Lu gest aunc 'ils quotidians felers' enstagl silmeins 'felers quotidians'. Ella tiarzdavosa lingia vein nus puspei in verb sin –egiar: 'stroffegia', ozildi 'strufegiar', aunc current, da tud.sv. 'strofe(n)'. Jeu mon buc en pli bia detagls; ina fetg interessanta lectura ei quei buc. Mo vus veis gie il text e saveis aunc studegiar el sez empau, sche vus leis. Lu era mo aunc cuort tier enzatgei che s'auda era buc tiel tema: las interferenzas dil romontsch sil tudestg da quei temps, pia il cass cuntrari. Cun gliez eis ei segir era da quintar, sch'ins s'imaginescha ch'ina massa presidents ed actuars dils vitgs romontschs han stuiu scriver ils contracts ed ils protocols en in lungatg, ch'ei duvravan praticamein mo per scriver e per nuot auter. Igl ei clar, che quellas interferenzas ein intercuridas aunc bia meins che las interferenzas tudestgas sil romontsch, tut semplamein perquei che quellas ein buc vegnidas da penetrar el tudestg, ein pia buc daventadas part dil lungatg. Ils Romontschs han anzi aunc fatg sezs tut il pusseivel da scriver tudestg aschia, ch'ins sappi buc eruir vi dil text, ch'in Romontsch hagi scret el. Igl ei per in Romontsch bia pli lev da scriver in text tudestg aschia ch'ins remarca buc ch'el vegn d'in Romontsch che da tschintschar tudestg aschia ch'ins remarca buc quei. In dils texts tudestgs digl archiv da Trun ei vegniu publicaus inaga da Pieder Antoni Vincenz egl Ischi 2, cumparius 1898, p.103s. Ei va cheu per prender a tscheins l'Alp Punteglias, nua ch'ei vegneva explotau minieras da fier da quei temps. In signur Steiner vuleva era far quei. Empruei inaga las empremas treis frasas; la tiarza va aunc sur la mesadad dalla pagina or. Igl ei clar, ch'ins sa buc giudicar il tudestg da quei text sin basa dil tudestg actual, ed entuorn 1700, cu ch'il text ei screts, era è il tudestg aunc per dabia buc aschi normaus sco ozildi, malgrad Luther. La normaziun definitiva dil tudestg ei vegnida fatga da Konrad Duden, in scolast gimnasial, ed ei vegnida introducida denter 1880 e 1910. Mo 'die Puncta' cun <c> astgass schon esser in sursilvanissem, e 'Kürchörung' astgass esser "pleiv" ni "pervenda", mo il plaid tudestg hai jeu buc anflau. 'wegen die Alp' ei adina stau falliu per tudestg, ton sco jeu hai viu, ed 'einfassen' para era buc propi dad esser il verb che s'udess en quei connex. El 'Schweizerisches Idiotikon' hai jeu anflau neginas significaziuns semegliontas per 'infassen; probablamein stuess ei esser 'verfassen'. Lu ei 'weder möge noch solle' en in liug, nua ch'il verb stat schiglioc per romontsch, ferton ch'el stess pli tard ella ella frasa tudestga: 'dass der Herr Steiner diese obgenannte Alp (…) weder verkhaufen (…) noch erben lassen möge noch solle'. In tec plinegiu vegn lu: 'und wehre Niemandt in der Kürchörung, dass wollte die Alp ihme Herr Steiner abkaufen'. 'wehre' stat per 'wäre'; 'dass' stuess esser 'der', mo surs. 'che' sa esser ton 'der' relativ ni 'dass' conjucziun; 'ihme SMP 12 S-39 Herr Steiner' ei 'al signur Steiner', 'al' 'interpretau sco 'ad el' enstagl 'ad il', che fuss 'deme'. 'Declariert' astgass era esser pli romontsch che tudestg. Mo enzatgei dil lungatg da canzlia tudestg saveva el schon era. Per 'ermelt' en 'ermelter Herr Steiner' indichescha il Schweizerisches Wörterbuch: im Sinne von "erwähnen", XVIXVIII Jh., Kanzleisprache. Jeu vi era buc ir en pli bia detagls tier quei text, mo far attent ch'ins savess era anflar influenzas dil romontsch sil tudestg da quei temps, silmeins sil tudestg dils Romontschs. Avon ch'ir vinavon cun ina cuorta survesta dil svilup tochen tier il temps dil purissem less jeu aunc far attent sil cudisch che vus duesses lu ver legiu, cu che nus vegnin lu tier il lungatg actual, numnadamein il cudisch da Claudia Maria Riehl, Sprachkontaktforschung, Eine Einführung, 2.ed. 2009. Ei dat aunc ina pli veglia da 2004, che va era per la lectura, mo citar ston ins lu quella da 2009. Il cudisch ei indicaus en gestens ella part bibliografica, mo damai ch'ei dat proximamein in'jamna peda, hai jeu liu renviar ad uras sin quella lectura. Buc tut ei tuttina impurtont da ver legiu. Per entscheiver tonscha capetel 1 e 2, e lu surtut il capetel 6. Pli tard stuessen lu il capetel 3, 10 ed 11 vegni vitier. Il rest ei lu meins impurtont. Mirei pia da vegnir tier quei cudisch cun caschun e leger ils capetels indicai. In'introducziun ella tematica dun jeu lu aunc l'autra gada. El 16avel tschentaner entscheiva lu ina perioda, duront la quala ei vegn adina scret romontsch, e quei en tuttas regiuns, schegie buc en tuttas tuttina baul e tuttina bia. En principi savess ins pia perscrutar pass per pass il svilup dil romontsch naven da lu tochen sil di dad oz. Gliez fagein nus secapescha buc cheu. Jeu indicheschel mo las grondas lingias. 1517 entscheiva la reformaziun che penetrescha fetg spert el Grischun, a Cuera praticamein schon 1620/21. Da leu sederasa ella lu era spert vinavon. Ella pertucca igl emprem il territori dalla Lia da la Chadè cun Cuera, Tumleaschga, e l'Engiadina, denton senza Surmeir, malgrad che quella regiun s'udeva era tier la Lia da la Chadè. Igl ei pia il territori che s'udeva agl uestg ch'ei ius vi igl emprem tier la reformaziun. Ch'ins ha entschiet a scriver romontsch ei claramein il meret dalla reformaziun. Buc mo romontsch ei vegniu scret per l'emprema gada en connex culla reformaziun, era aunc silmeins 10 auters lungatgs europès, sco entgins da vus han giau udiu en connex cun la lecziun dil semester vargau. Ils biars da quels han denton giu bia dapli success pli tard ch'il romontsch, perquei che els ein lu vegni da crear in unic lungatg da scartira el decuors dil temps, schegie era pér alla fin dil 19avel l'entschatta dil 20avel tschentaner, mo aunc baul avunda per saver introducir el en scola. Pil romontsch ei la reformaziun denton tuttina probablamein stada da pli bia donn che da gudogn, perquei ch'il territori romontsch ei sedividius en duas parts confessiunalas ch'han evitau aschi bein sco pusseivel tuts contacts. Tuppamein ein las differentas regiuns confessiunalas aunc gnanc stai colligiadas ina cun l'autra. Denter la Surselva ed il Surmeir catolic ein ils Sutsilvans reformai, e denter ils Sutsilvans ed ils Ladins reformai ein ils Surmirans catolics. Quei ha aunc engrevegiau dapli ils contacts denter las regiuns romontschas. L'intelligenza ha enschiet a tgirar contacts sur las confessiuns ora naven da 1886, cun la fundaziun dalla 'Societad retorumantscha', mo tiel pievel ei quei iu tochen suenter la secunda uiara SMP 12 S-40 mundiala, tochen ch'igl ei stau aschi lunsch. Ils emprems contacts pli generals cun auters dialects ein sedai entras il radio romontsch. Avon vevan mo paucs Sursilvans contacts cun Ladins, numnadamein ils Sursilvans che luvravan en Engiadina, seigi sco fumegls ni fumitgasas el 19avel tschentaner ni lu els hotels el 20avel. Bia ha quei buc gidau; ins tschintschava aschia ni aschia tudestg in cun l'auter. Naven da quella separaziun sesviluppeschan las regiuns cumpletamein different ina da l'autra. La confessiun ha marcau fetg la veta da mintgadi tochen viaden el 20avel tschentaner, e las tradiziuns reformadas ein tut autras che las catolicas. La liturgia ei differenta, e la liturgia catolica ei latina tochen 1962. Las canzuns da baselgia ein differentas, e cun quei lu era las profanas, che drovan savens melodias da baselgia. Las fiastas ein autras, e quellas pèr ch'ein communablas vegnan festivadas auter. La famiglia ei influenzada dalla religiun ed ei autra. Ils reformai han pli paucs affons e vegnan perquei da scolar els meglier, e tier la partiziun dalla rauba resta a mintgin ina part duvrabla. Ils catolics han grondas famiglias, ils affons ston ir aschi spert sco pusseivel a luvrar per gidar a trer vi la famiglia, e vegnan perquei buc d'emprender enzatgei. Cu ch'igl ei d'artar, resta per mintgin mo ina scrotta prau, memia pauc per vegnir tier enzatgei. Perquei resta la Surselva tierz mund tochen tier la secunda uiara mundiala, d'in temps nua che l'Engiadina ei en pleina flur. Il turissem ha liug igl emprem mo en loghens reformai, pia ell'Engiadina, ad Andeer ed a Flem, tut il rest, cun excepziun dil Disentiser Hof a Mustér ed il Bündner Rigi sil Péz Mundaun, vegn praticamein pér suenter la secunda uiara mundiala. La Baselgia catolica impedescha all'entschatta praticamein igl entir turissem per tema, che la morala da lur fideivels vegni lavagada, e ch'ei piardien cun la controlla sur dallas cunscienzias era lur pussonza. Quei mo in pèr cavazzins per far attent sin in pèr differenzas fundamentalas sco consequenza dalla differenza confessiunala da quellas differentas regiuns. Quellas differenzas entscheivan pér a svanir suenter 1960, pia dapi ca. 50 onns, mo cu ch'ei va per fusiunar Vuorz e Breil gioga ei tuttina ina rolla, schebein ins ha Nossadunna el uoppen, sco Breil, ni S.Gieri, sco Vuorz. Dasperas vessen ils reformai da Vuorz era buc da ver sogns en lur uoppen; quels ein en sesez dismess dalla reformaziun. Ei tunschess gie cul casti, era sche quel ha lu puspei num per romontsch 'Casti dil munt s.Gieri'. Mo per tudestg eis ei mo 'Jürgenberg'; gliez mass lu puspei. Quei mo in pèr cavazzins per mussar, ch'igl ei sedau entras las differentas confessiuns in funs cultural fetg different ellas regiuns romontschas catolicas ed ellas reformadas. Igl ei pia buc mo il lungatg che differenziescha l'Engiadina e la Surselva, mobein era fetg bia auter, era sche las novaziuns naven da ca. 1950 pertuccan lu tuttas regiuns tuttina. Mo aunc quellas vegnan sin in auter funs ell'Engiadina ch'en Surselva. Per daventar Top of the World vess ins stuiu entscheiver pli baul; cheu gida gnanc Sawiris ad Andermatt enzatgei. Mo igl ei clar, che quella resumaziun sebasa mo sin experientschas praticas, buc sin perscrutaziuns precisas dalla caussa. Mo forsa fan ins meglier da buc gest perscrutar tut, e gidar gida ei aschia ni aschia buc la massa. 'aschia ni aschia' ei dil reminent in'influenza da tudestg 'so oder so', che para relativamein nova. Il vocabulari tudestg-sursilvan indichescha aunc 'd'ina maniera ni l'autra'. Il NVS ha lu era 'aschia ni aschia', mo lez accepta ualti tut quei ch'ei dat. Sche jeu hai viu endretg, din mo ils Sursilvans 'aschia ni aschia', aschia ch'ils germanissems sedistinguan aunc adina enteifer las regiuns, schizun germanissems pli novs. SMP 12 S-41 Lu puspei anavos tiel lungatg. La reformaziun procura pia per ils emprems cudischs stampai romontschs, da vart reformada en emprema lingia ils texts biblics. Il Niev Testament da Bifrun ei cumparius 1560 en emprema, 1606 en secunda ediziun. Ina nova translaziun putera dat ei 1640, e la Bibla da Scuol cul Vegl e Niev Testament cumpara lu 1679. Era ils reformai catolics van vid la translaziun dils texts biblics - 'ir vid la translaziun' puspei in'influenza dil tudestg, che fuss probablamein gnanc sancziunada dallas grammaticas buc. Il Niev Testament cumpara 1648, e la Bibla da Cuera cul Vegl ed il Niev Testament lu 1717/1718. Da vart catolica dat ei neginas ediziuns dils texts biblics da quei temps. L'emprema translaziun dil Niev Testament en sursilvan catolic cumpara 1949, e quella lu aunc senza las brevs da s.Paul e senza l'apocalipsa. Ils catolics levan buc dar ils texts biblics als cartents per ch'ei entscheivien buc ad interpretar sez quels texts, forsa lu aunc en autra moda e maniera che quei che la hierachia vuleva. Mo tocs dallas brevs da S.Paul e dil Vegl Testament vegnevan legi avon sco epistla; grec 'epistolé' significhescha "brev". Tocs ord in Niev Testament vegnevan legi avon sco evangeli. Quei veva igl avantatg ch'ins saveva tscherner ils texts che duevan vegnir ad ureglia als cristifideivels, ed el mender cass savev'ins lu aunc declarar els correctamein duront priedi. Ils texts necessaris per quei intent ein lu era vegni mess a disposiziun relativamein baul per sursilvan, numnadamein 1674 entras las 'Epistolas ed Evangelis' da Balzer Alig. Mo en pli bia detagls vi jeu buc ir; Annetta vegn ad udir quei forsa per la tiarza gada, e la historia dil romontsch ei era buc il tema da quei seminari, mo il funs sil qual las interferenzas dil tudestg ein da veser. Il romontsch vegn screts naven dall'entschatta en pliras variantas, sco praticamein tut ils lungatgs all'entschatta da lur tradiziun. L'unificaziun dallas differentas variantas regiunalas ad in sulet lungatg da scartira ei adina in process ualti liung. El ei colligiaus il bia cun ils basegns da saver administrar in territori che tschontscha ina varianta da quei lungatg, in basegns ch'il romontsch ha aunc buc giu e vegn era strusch a survegnir pli, aschia ch'igl ei aunc pli difficultus en in tal territori che schiglioc. El 16avel tschentaner ein ils lungatgs regionals schon claramein distincts in da l'auter, e quei vegn era tematisau. Chiampell declara ch'el hagi scret sia versiun, "perquei che biars d'Engiadina Sut plonschien fetg, perquei ch'ei lessen ch'ei fuss ni vegness era stampau enzatgei el plaid da Sut Punt Auta, ch'ei hagien pli bugen e che seigi pli tgunsch e lev d'emprender e da leger". Ei vegn pia resentiu ina differenza aschi gronda denter il puter e vallader, ch'ins less era enzatgei per vallader. Bien, in ton da quei po esser ideologic per declarar la schelta d'inautra varianta che Bifrun, mo ins sa tuttina duvrar quei sco argument. Era il cunfin che vegn indicaus ei gia il cunfin actual, numandamein 'Punt Ota', enzanua denter Zuoz e Zernez, mo ins sto saver nua, schiglioc anfl'ins buc la 'punt ota'. Era Stefan Gabriel, che vegn da Ftan, scriva in auter lungatg che siu lungatg oriund, ed era el argumentescha quei: "par quei (…) cha denter quest lunguaigk, a quel d'Ingiadinna, mia chara patria, ei gronda differentia." Las differenzas ideomaticas ein pia da schon da quei temps aschi grondas, ch'ins remarca quei. Ei dat pia schon era differenzas internas enteifer las differentas regiuns, buc mo quei che pertucca l'influenza dil tudestg. Las differenzas denter ils differents regiolects vegnan tochen viaden el 20avel tschentaner anzi pli grondas che pli pintgas. Cunzun il vallader ed il sursilvan sesviluppeschan era internamein aunc relativamein fetg vinavon, ferton ch'il puter stat, silmeins quei che SMP 12 S-42 pertucca svilups interns, relativamein stabils. Mo quei ei era buc il tema da quei semester. Mo sin ina caussa che pertucca mo indirectamein il tema 'L'influenza dil tudestg sil romontsch' stos jeu tuttina aunc entrar, numnadamein sill'influenza dil talian sil ladin. Quella entscheiva 1650 cun il Capuciner da Joan Pitschen Saluz, in cudisch encunter ils caputschins che veva empruau da recatolisar l'Engiadina bassa per camond digl imperatur austriac, Ferdindand II. 1648 era denton la pussonza digl Imperatur dada ensemen, aschia ch'ils caputschins vevan stuiu bandunar l'Engiadiana. Il cudisch da Saluz numna tut las schliatas qualitads ed ovras dils Caputschins denter 1621 e 1648 duront lur survetsch en Engiadina. Ins anfla leu fuormas sco 'gubernator' (2r), 'affectionads' (2v), receven (Pream Mol.1), cun scripziun da [tš] cun <ce>, sco nus vein era viu tscheu e leu el text dalla Consolaziun, 'sanctitad' (l.c.), zeli "fleissig" ed in ni lauter da quei gener. Quei ei denton meins sistem tier Salutz, mobein plitost necessitad per vegnir a frida cun ina tematica ch'era aunc mai vegnida tractada tochen uss per romontsch. Da dir ei era, ch'il davos cudisch vallader avon il 'Capuciner' era cumparius 1613, e naven da 1618 ei l'Engiadina bassa stada occupada adina puspei da truppa austriaca tochen 1648, pia duront tut il temps dalla uiara da 30 onns ni dils scumbegls Grischuns. Cun quei ha ei buc saviu dar leu ina cuntinaziun el diever dil lungatg da scartira, sco quei ch'ei veva dau el puter, cul punct culminont dalla nova translaziun dil Niev Testament da Gritti en in puter fetg elaborau, aunc senza influenzas talianas. Pauc pli tard daventa l'italianisaziun dil ladin lu program. Quei ves'ins igl emprem ella introducziun all'ediziun d'Ils Psalms da David' en puter, procurada da Lurainz Wietzel, cumparida 1661. Ella introducziun a quels vegn indicau – jeu citeschel: "Ils plæds chi per polir l'ortographia, sun scrits suainter 'l Italiaun, u latin sco sun facia, braccia, cêl, cert, cerchær, castiær cantær, leggia u oters simils, paun taunt à taunt, da chi voul, gnir lêts suainter la pronuncia ordianaria da noß linguaig, sco chia füss fatscha, bratscha, tschêl, tscherchær, chiantær, ledscha, etc." Ei vegn pia decidiu da scriver plaids da quei gener tenor il talian, malgrad ch'ei dat gie schon scripziuns per quels plaids e che Wieztel enconuscha era quellas; el indichescha gie sez las scripziuns usualas. Tier 'cantær' silmeins va quei sur ina pura midada ortografica or; enzatgei che vegn scret cun <c> vegn ins gie buc a pronunziar [ċ] mo gest aschia. Quei vegn pia fatg "per polir l'ortografia", pia cun igl italianissem 'pulire' per "nettegiar, purificar" lezza. Ei vegn bein aunc concediu, che quels plaids sappien vegni legi da tgi che vul suenter la pronunzia ordinaria da nies lungatg, mo gest recumandau vegn quei lu era buc cun ina tala formulaziun. Quella tendenza italianisonta ei ei lu vegnida sancziunada tras la renumada translaziun da tut ils texts biblics, la 'Bibla da Scuol', cumparida 1679. Lezza repren quei program en sia introducziun, che jeu hai quella ga dalla Crestomazia (VI,635,20); igl original ei mo da survegnir per prezis fetg aults tscheu e leu. Lezza di ella introducziun: "La scarsdà da nossa Lingua ais restaurada cun pleds Italians, (...), e quatras ais nossa Lingua bain polida & adampchiada, è sarà bun intlêr". Culs plaids talians vegn "nossa Lingua" pia "bein nettegiada ed amplificada e vegn ad esser buna da capir". La Bibla da Scuol drova lu era adina igl italianissem 'lingua' ferton che Wietzel veva aunc 'linguaig'. Il tetel dalla Bibla ei lu era: 'La sacra Bibla, quai ais tuot la sancta scrittüra'; igl emprem in italianissem, il secund in latinissem. Tier Bifrun veva ei aunc giu SMP 12 S-43 num 'L'g nuof Sainc Testamaint', cul plaid indigen che corrispunda a sursilv.'sogn'. Quei che pertucca l'ideologia ed il diever da plaids talians va la 'Bibla da Scuol' anzi aunc pli lunsch che Wietzel. Persuenter para ella buc da ver surpriu tontas scripziuns talianas sco Wietzel. El text ch'ei publicaus ella Crestomazia vegn bein scret 'cerchiar' (VI,638,19), denton tschel (VI,638,20), ed en scadin cass scriva ella adina Ledscha, buc 'leggia', sco quei che Wietzel postulescha en sia introducziun. Ella Bibla da Scuol eis ei pia plitost in'influenza sil lexicon che sill'ortografia, era sch'ins anfla in cert diember da plaids screts tenor l'ortografia taliana. Quella tendenza italianisonta ton dil puter sco dil vallader ha segiramein era contribuiu ad avischinar quels dus idioms. Aunc el 16avel tschentaner ha il puter fetg biaras communabladads cul surmiran, e quels dus idioms han aunc ozildi tratgs communabels, ch'ein denton zuppai ozilid empau tras l'ortografia differenta dils dus idioms. Effectivamein s'auda il puter oriundamein tier ils dialects dil Grischun central che cumpeglia il territori puter, surmiran, sutsilvan e la Val Renana da Cuera engiu. Surmeir ei vegnius regius tochen 1440 da Zuoz ano, ed el ha fatg part dalla Lia da la Chadè, buc dalla Ligia grischa. Mo cun la reformaziun ein ils contacts denter l'Engiadin'aulta e Surmeir lu vegni interruts, ed il puter ed il vallader entscheivan a s'avischinar. El 16avel tschentaner eran quels dus idioms aunc pli differents in da l'auter che quei ch'els ein ozildi. Il ligiom exteriur communabel denter quels dus idioms, la confessiun reformada, entscheiva gie pér a sesviluppar da quei temps, ed ei drova secapescha in'uriala, tochen che tals ligioms extralinguistics influenzeschan lu era il lungatg. Cun la tendenza italianisonta en domisdus idioms entscheivan els a ver adina dapli caussas communablas, che distinguan el medem mument els dils auters idioms. Ina rolla centrala per l'avischinaziun dils dus idioms ladins ha segir la 'Bibla da Scuol' giugau, era sch'ella ei "tradütta in lingua rumantscha d'Engiadina Bassa". Ella sebasa sil medem principi da lungatg che vegn era exprimius ella translaziun dils Psalms da Lurainz Wietzel da 1661 pil puter. Quei meina lu era ad autras adattaziuns denter ils dus idioms. Ella Bibla da Scuol anfl'ins p.ex. trasatras la scripziun <a> en quels cass, nua ch'il vallader pronunzia [o], il puter denton [a], sco tier grand, fam per vall. 'grond' e 'fom'. Chiampell duvrava per quei sun in <ạ> cun in punct sutvi, ferton ch'igl <a> normal veva negin punct, pia grạnd, fạm. Salutz drova el 'Capuciner' adina <o>, pia grond, fom. Sin basa dalla Bibla da Scuol paress ei buc dad esser in grond pass pli da vegnir tier in lungatg da scartira communabel per domisduas regiuns, cunzun che la Bibla da Scuol vegneva era duvrada ell'Engiadin'aulta. Il Vegl Testament ei mai vegnius translataus per puter, ed il Niev Testament suenter la translaziun da Gritti da 1640 era pér 1861 puspei, pia suenter 220 onns. Ei ha dau discussiuns en connex cun l'ortografia da Zaccaria Pallioppi, ch'ei fuss stau pli prudent da far in'ortografia per igl entir intschess ladin, mo quella discussiun ei vegnida pér suenter che l'Ortografia et ortoëpia del idiom romauntsch d'Engiadin'ota' ei stada cumparida, pia memia tard. Igl ei buc exclaus, che Pallioppi quintava, che quella vegni lu era duvrada el vallader, ch'il vallader s'adatteschi pia al puter. Effectivamein ha ei era dau els cudischs da scola ed auters texts valladers ina tala avischinaziun, mo fetg lunsch eis ella buc vegnida. Il purissem antitalian ha lu interrut definitivamein quella tendenza d'adattar il vallader al puter, schegie ch'igl ei lu tuttina aunc restau ina caussa ni l'autra. SMP 12 S-44 Cun quella tendenza italianisonta ei il ladin denton sediffereziaus pli e pli fetg dils auters idioms, ch'han mai giu ina tala tendenza, mobein ch'ein restai sut l'influenza dil tudestg, en emprema lingia secapescha il sursilvan e sutsilvan. Per mussar la differenza hai jeu priu dus tochets d'ina ediziun dil Niev Testament vallader e sursilvan, cumparida ualti il medem temps ed en medema moda e maniera, la valladra 1867, la sursilvana 1869. Perquei ch'ils texts ein scret fetg pign en quellas duas ediziuns, hai jeu copiau la versiun dalla Bibla cumpleta, ch'ha il medem text dil Niev Testament sco l'ediziun mo da lez. Las biblas cumpletas ein cumparidas in tec pli tard, persuenter domisduas il medem onn, 1870. Era lezzas ein finanziadas dalla 'Societad biblica Britannica ed externa'. La Bibla sursilvana ei la reformada; ils Sursilvans catolics vevan da quei temps aunc negina translaziun dil Niev Testament, e dil Vegl Testament han ei aunc adina negina. Nus mirein en emprema lingia sil text vallader, ch'ei effectivamein fetg differents dils texts valladers da tochen da cheu. Lezs van denton era tuts anavos sil text dalla Bibla da Scuol, ed igl ei schizun quel dall'emprema ediziun da 1679 ch'ei vegnius restampaus 1812 e 1836 aunc inaga cun pintgas midadas. Legia inaga l'introducziun ed ils emprems dus vers da capetel XII, il text dalla vart dertga. Tgei croda en egl visavi ozildi, quei che pertucca la schelta da plaids e da fuormas? – Schon igl emprem plaid, Cristo, ha ina fuorma taliana sin -o. Ella Bibla da Scuol ha el aunc la fuorma latina, Christus, scret cun <Ch>, sco ella Bibla sursilvana da l'autra vart. 'onschü' cun <o> all'entschatta ei in talianissem indirect; il vocal velar nunaccentuau vegn screts il bia cun <o> tenor il model talian. Ver 40 onns pli tard sescognan ils Ladins lu, schebein ei seigi da scriver comün ni cumün. L'ortgorafia italianisonta scriveva 'comün', ed il novaturs levan ch'ei vegni scret 'cumün'. Effectivamein ha la Bibla da Scuol 'unschü'. Co fuss la fuorma correcta per 'intra'? – aintra, quei che la Bibla da Scuol ha lu era. 'Gerusalem' stat era sut influenza taliana; la Bibla da Scuol ha 'Jerusalem' cun <J>, sco la Bibla sursilvana. Tier 'conturblâ' ei igl <o> buc dispet in italianissem; tier quei plaid varieschan 'con-' e 'cun-' schon tier Bifrun.