The Rule of Stability

Transcription

PAULA KOUWENHOVEN
STABILITAS LOCI
Daniëlle H.A.C. LOKIN
Allegro Majestuoso
2013
80 X 60 cm
Oil on canvas
Private collection
© copyright Paula Kouwenhoven
© copyright text Daniëlle Lokin
© copyright translation Raphaël Keyzer
All rights reserved.
No part of this publication may be
reproduced, stored in a retrieval system
or transmitted, in any form or by any
means, electronic, mechanical,
photocopying, recording or otherwise,
without prior written permission of
the copyright owners.
Photography:
Ton van der Burg
Rudy Ephraim
Herman Kempers
Yvonne Muizert
DTP: Yvonne Muizert
Editor: James Sittrop
Translation: Raphaël Keyzer
Isbn: 978-94-90546-15-1
ARTWORK COVER:
MC VI
2010
50 X 50 cm
Mixed media on canvas
Private collection
PAULA KOUWENHOVEN
STABILITAS LOCI
Daniëlle H.A.C. LOKIN
Stabilitas Loci I
2012
80 X 100 cm
Mixed media on canvas
Private collection
CONTENTS SOMMAIRE INHOUD
Forewords Avant-propos Voorwoorden
9
A beautiful place, Francis Duggan
11
Accountabilty Justification Verantwoording
13
The Rule of Stability
The Rule of Saint Benedict of Nursia (480 – 547)
14
Stabilitas Loci
The Rule of Stability: finding a Happy Home
18
1973 - 1983
37
1983 - 1993
59
1993 - 2003
73
2003 - 2013
95
Biography and Bibliography
173
About the author
176
8
Nocturne V
2010
100 X 100 cm
Oil on canvas
Private collection
FOREWORDS AVANT-PROPOS VOORWOORDEN
MUSE WOMAN
PARTNER Great Person
MAECENAS
GO-getter
DIPLOMATE Excellent Cook
THINKER
PLEASURE SEEKER
HEDONIST
PRIDE
COMPAGNE Personne Formidable
organiser
Persévérante MÉCÈNE
FIGHTER
DIPLOMATE Excellente Cuisinière CHAMAILLEUSE
Motive
hard WORKER
Company lover
MUSE FEMME
Chair at my table
PENSEUSE
travailleuse
JOUISSEUSE
FIÈRE
aimant la bonne compagnie Chaise à ma table
Mon élan
safe haven
refuge
Soutien
Mais
quelqu’un
Most of all somebody to love with your whole heart
Mobile
FÊTARDE
wind beneath my wings STEADY as a rock
Always there for others
organisatrice
surtout
HAVRE durant la tempête
VROUW
MUZE
pour
à
les
aimer
PARTNER
de
MECENAS
DIPLOMAAT
Heerlijke
DENKER
PLEZIERDIER
in
veilige haven
Bovenal
iemand
VECHTER
Drijfveer
harde WERKER
Gezelschapsdier
mijn zeilen
cœur
organisator
Kok
LEVENSGENIETER
wind
plein
Geweldig Mens
DOORzetter
TROTS
autres
Stoel aan mijn tafel
ROTS in de branding
Is er altijd voor anderen
om
zielsveel
van
te
houden
Jeroen van Schie
9
10
A beautiful Place II
2013
50 X 50 cm
Oil on canvas
Private collection
A BEAUTIFUL PLACE
THE LORIKEETS CHIRP ON THE FLOWERING GUM TREES IT IS SUCH A BEAUTIFUL DAY
AND THROUGH THE SUNLIT GARDENS THE BUTTERFLIES FLIT TINY DARK SPOTS ON THEIR WINGS OF GRAY
THE PARKLANDS AND GARDENS LOVELY IN THEIR FLOWERS AND ONLY A SLIGHT SUMMER BREEZE
THE TEMPERATURES PERFECT FOR THE TIME OF YEAR A TAD OVER TWENTY DEGREES.
FROM THIS BEAUTIFUL COUNTRY AND BEAUTIFUL PLACE UTOPIA CANNOT BE FAR AWAY
FOR TO VIEW THE BEAUTY AROUND US THAT IS NATURE’S OWN MONEY WE DO NOT HAVE TO PAY
I COULD HAPPILY LIVE HERE TILL THE DAY I DIE SURROUNDED BY BEAUTY SO RARE
NO FACTORY CHIMNEY BILLOWING UP BLACK SMOKE AND CLEAN IS THE WARM SUMMER AIR.
11
A PAINTER COULD SKETCH SUCH A BEAUTIFUL PLACE A POET ABOUT IT COULD WRITE
THE BIRDS CHIRP AND WHISTLE ON BUSHES AND TREES IN THE EARLY AFTERNOON SUNLIGHT
THE VOICES OF THE MYNAS ONE CANNOT MISTAKE DISTINCTIVE EVEN IN THEIR SONG
YOU HEAR THEM ONCE AND YOU WILL KNOW THEM AGAIN THEM YOU NEVER OUGHT TO GET WRONG.
I COULD HAPPILY LIVE HERE TILL THE DAY I DIE THIS IS SUCH A BEAUTIFUL PLACE
WHERE NATURE IS HAPPY AND COLOURFUL AND BRIGHT WITH A WARM SUNNY SMILE ON HER FACE
A BEAUTIFUL DAY IN A BEAUTIFUL CLIME A TAD OVER TWENTY DEGREES
THE LORIKEETS CHIRPING ON THE FLOWERING GUMS THEIR WINGS AS GREEN AS THE LEAVES OF THE TREES.
FRANCIS DUGGAN
12
ACCOUNTABILITY
JUSTIFICATION
VERANTWOORDING
Place of Memory
Lieu de mémoire
Lieu de mémoire
I first visited the beautiful location of World Art
Delft at the Rotterdamseweg 205 in 1999. It’s a
place where borders are crossed. Borders
regarding cultures, art disciplines, age, tendencies
in society, and emotions. It is a place where
one can feel the love for art, culture, nature,
architecture and for the history of mankind.
A place with precious memories situated in the
landscape the open polder of Midden-Delfland
offers.
J’ai visité le terrain magnifique de World Art Delft
au Rotterdamseweg 205 pour la première fois en
1999. Un endroit ou les frontières sont parcourues.
Les frontières sur le terrain de cultures, de disciplines
d’art, d’âges, de tendances sociales et
d’émotions. Un espace dans lequel on ressent
l’amour pour l’art, la nature et l’architecture, et
pour l’homme et son histoire. Un endroit avec
beaucoup de souvenirs chers dans le paysage
de polder et sa vue du Midden-Delfland.
Engine of development in World Art Delft is
inventor, founder and director-curator since the
start Paula Kouwenhoven. Over the last 15 years
she has, together with her husband Jeroen van
Schie, organised over 70 exhibitions, symposiums
and educational projects at World Art Delft.
Painting, sculpting, applied art, literature, poetry
and music, often interdisciplinary with national
and international artists. Many times, Kouwenhoven
is not only the curator of the exhibitions, but she’s
also participating in the symposiums and the
resulting exhibitions as a visual artist.
Nevertheless, her work was never the centre of
attention.
Moteur de World Art Delft est Paula KOUWENHOVEN, inventrice, réalisatrice et directrice-conservatrice dès le début. Les 15 dernières années
elle organisa, avec son mari Jeroen VAN SCHIE,
plus de 70 expositions, symposiums et projets
éducatifs chez World Art Delft. La peinture
artistique, la sculpture, arts appliqués, littérature,
poésie et musique, souvent interdisciplinaire
avec des artistes nationaux et internationaux.
Régulièrement, KOUWENHOVEN n’est pas seulement la commissaire des expositions, mais
participe t’elle aussi au colloques et les expositions
suivantes. Mais son œuvre n’a encore jamais le
thème d’une exposition.
In 1999 bezocht ik voor het eerste de magnifieke
locatie van World Art Delft aan de Rotterdamseweg 205 in Delft. Een plaats waar grenzen
worden overbrugd. Grenzen op het gebied van
culturen, van de disciplines in de kunst, van leeftijden,
van maatschappelijke stromingen en van emoties. Een plaats waar de liefde voor kunst en
cultuur, voor natuur en architectuur en voor de
mens en haar geschiedenis voelbaar is.
Een plaats met dierbare herinneringen gelegen
in het open polderlandschap van Midden
Delfland.
It’s now over forty years ago that Paula
Kouwenhoven decided to fully commit herself to
visual arts. An ample painted and drawn oeuvre
has arisen since. Characteristic for her work is the
central role reality plays. Every time again, reality
forms the point of departure for the artist. The
source of inspiration is almost always related to
the location. The memories of all the places,
visited during the many travels, have systematically
been registered in dozens of sketchbooks, making
them a sort of visual diaries.
Il y a maintenant plus de quarante ans que Paula
KOUWENHOVEN se décida de se vouer totalement aux beaux arts. Son considérable œuvre
dessiné et peint s’est formé depuis. La place
centrale que prend la réalité dans son œuvre
est caractéristique. A chaque fois, la réalité
forme le lieu de départ pour l’artiste. La source
d’inspirations est généralement liée à un endroit
précis. Les souvenirs d’endroits, visités au
long de nombreux voyages, sont systématiquement
enregistrés dans des dizaines de carnets à
dessins, qui ainsi deviennent une sorte de
journaux visuels.
Without realizing it, Paula lives and works in a truly
Benedictine way. With a relaxed dedication, she
takes care of her beloved ones, her friends, her
colleagues in arts and the many guests, always
sharing generously with her hearty hospitability.
She is true to her resolution to flourish where your
seeds have been planted, with good stewardship
of the location. Especially the vow of Stabilitas
is applicable to her. Paula Kouwenhoven masters
the art of staying persistently steady and standing
straight whilst fully being in motion. It is a privilege
to be able to contribute to her Stabilitas Loci.
Sans s’en rendre compte, Paula vie de manière
totalement Bénédictine. Elle s’occupe de ses
proches, ses amis, ses collègues artistes et son
grand nombre de visiteurs avec un dévouement
relax, partageant royalement avec son hospitalité
généreuse. Elle est fidèle à sa résolution de fleurir
où sa grène fut semée, avec une intendance
fructueuse de l’espace. Surtout le vœu Stabilitas
s’applique à elle. Paula KOUWENHOVEN entend
l’art de rester stabile et debout immuablement,
étant complètement en mouvement. C’est un
privilège de pouvoir contribuer à sa Stabilitas
Loci.
Drijvende kracht achter World Art Delft is bedenker, oprichter en directeur-conservator van
het eerste uur Paula Kouwenhoven. Samen met
haar echtgenoot Jeroen van Schie organiseerde
zij de afgelopen 15 jaar meer dan 70 exposities,
symposia en educatieve projecten in World Art
Delft. Schilderkunst, beeldhouwkunst, toegepaste kunst, literatuur, poëzie en muziek, veelal
interdisciplinair met kunstenaars nationaal en
internationaal. Vaak is Kouwenhoven niet alleen
de samensteller van de exposities maar neemt
zij ook als beeldend kunstenaar deel aan de
symposia en de daaruit voortvloeiende groepstentoonstellingen. Nog nooit stond haar werk
echter centraal.
Het is nu meer dan veertig jaar geleden dat
Paula Kouwenhoven besloot zich volledig toe
te leggen op de beeldende kunst. Sindsdien
is een omvangrijk geschilderd en getekend
oeuvre ontstaan. Karakteristiek voor haar werk
is de centrale plaats die de werkelijkheid inneemt. Steeds weer vormt de realiteit het vertrekpunt voor de kunstenaar. De inspiratiebron is
vrijwel altijd plaatsgebonden. De herinneringen
aan de plaatsen, bezocht op de vele reizen,
zijn stelselmatig vastgelegd in tientallen schetsboeken die daardoor het karakter krijgen van
visuele dagboeken.
Paula leeft en werkt zonder het te beseffen door
en door benedictijns. In ontspannen toewijding
zorgt zij voor haar geliefden, haar vrienden, haar
collega-kunstenaars en de vele gasten met een
gulle gastvrijheid altijd royaal delend. Zij is trouw
aan haar voornemen om te bloeien waar je geplant bent, met een goed en vruchtbaar rentmeesterschap voor de locatie. Vooral de gelofte
Stabilitas is op haar van toepassing. Paula
Kouwenhoven verstaat de kunst om volhardend
stabiel en overeind te blijven terwijl zij volop in
beweging is. Het is een voorrecht een bijdrage
te kunnen leveren aan haar Stabilitas Loci.
Daniëlle H.A.C. Lokin, Midwolde, Juli 2013
13
THE RULE OF STABILITY
The Rule of Saint Benedict of Nursia
(480 – 547)
Saint Benedict is generally considered to be
the father of monastic life in the Latin church.
He was born in Nursia, Italy. Aged fourteen
he joined a group of hermits. He later founded
his own community on the Monte Cassino
and wrote a code of conduct regarding the
communal monastic life. The Benedictine
monks have distinguished themselves by not
only preaching Christianity, but by also
cultivating land, draining swamps and building
dykes. Their presence has always been, and
still is, creating, caring and guarding.
14
The Rule of Saint Benedict is renowned for
its balance and its wisdom. According to
the Rule of Saint Benedict, the monastic life
consists of a very balanced rhythm of eight
hours of prayer, eight hours of work and eight
hours of rest. Benedictine monks lead a life of
prayer, physical labour, simplicity, hospitality
and obedience1.
A Benedictine monk takes three vows when
entering a monastery: Obedientia (obedience),
Conversio morum (change of habits) and
Stabilitas (stability). In a metaphoric way,
Stabilitas means resoluteness and enduring
alliance, a persevering attachment, a maintained
and stable commitment, an exploration of stable
values and fundamental principles2.
With his Rule, Saint Benedict emphasises the
importance of the stabilitas loci, the attachment
to a place with the obligation of monks to
leave the monastery grounds as little as possible;
living, working and praying in the same environment. ‘If possible, a monastery must be
constructed in such a way that everything is at
hand: water, mill, garden, bakery. In that case,
the monks don’t have to leave the monastery,
because that would be bad for their soul.’
Therefore, that place is arranged and maintained
with great care, in order to make it possible
for later generations to enjoy the good gifts of
God’s creation.
LA RÈGLE DE STABILITÉ
La règle de Saint Benoît de Nursie
(480 – 547)
Saint Benoît est considéré le père de la vie
monastique dans l’église Latine. Il naquit en
Italie, à Nursie. Dès l’age de quatorze ans il
rejoint un groupe d’ermites. Plus tard, il fonda
une commune sur le Mont-Cassin et écrivit
une règle pour la vie en commune monastique.
Les moines Bénédictins se sont distingués
non seulement en prêchant l’évangile, mais
en défrichant aussi concrètement des terres,
asséchant des marais et construisant des
digues. Leur présence à toujours été, comme
aujourd’hui encore, créatrice, attentive et
protectrice.
La règle de Saint Benoît est célèbre pour son
équilibre et sa sagesse. La vie monastique
propose, selon ce règlement, un rythme
équilibré de huit heures de prières, huit heures
de travail et huit heures de repos par jour. Les
moines Bénédictins mènent une vie de prière,
de travail physique, de simplicité, d’hospitalité
et de discipline1.
Un moine bénédictin prononce trois vœux
lorsqu’il entre au monastère : Obedientia
(obéissance), Conversio morum (changement
d’habitudes) et Stabilitas (stabilité).
De manière transitive Stabilitas veut dire ténacité
et alliance durable, d’engagement persévérant,
de recherche de valeurs stables et d’idées
fondamentales2.
Dans sa règle, Saint Benoît accentue le poids
de stabilitas loci, l’engagement à un endroit
avec l’obligation de ne quitter le terrain du
monastère que le moins possible ; habiter,
travailler et prier au même endroit. « Un
monastère doit, si possible, être construit de
telle manière que tout soit disponible : eau,
moulin, jardin, boulangerie. Ainsi, les moines
n’ont pas besoin de se déplacer en dehors du
terrain du monastère, car ceci n’est pas bon
pour leur âme. »
Cet endroit doit donc être aménagé et entretenu avec soin, pour que les générations
suivantes puissent elles aussi profiter des
bienfaits de la création de Dieu.
15
DE REGEL VAN STABILITEIT
De levensregel van Benedictus van Nursia
(480 – 547)
16
De heilige Benedictus wordt algemeen beschouwd als de vader van het kloosterleven
binnen de Latijnse Kerk. Hij werd geboren in
Nursia in Italië. Al op veertienjarige leeftijd
sloot hij zich aan bij een groep kluizenaars.
Hij stichtte later een eigen gemeenschap op
de Monte Cassino en schreef een regel (reglement) voor het monastieke gemeenschapsleven. De Benedictijnse monniken hebben
zich onderscheiden door niet alleen het
Christelijke geloof te verkondigen, maar ook
door heel concreet land te ontginnen,
moerassen droog te leggen en dijken te
bouwen. Hun aanwezigheid was en is
scheppend, zorgzaam, hoedend.
De leefregel van Benedictus is vermaard om
zijn evenwichtigheid en wijsheid. Het kloosterleven volgens de regel biedt een afgewogen
ritme van acht uur bidden, acht uur werken
en acht uur rusten. Benedictijnse monniken
leiden een leven van gebed, lichamelijk werk,
eenvoud, gastvrijheid en gehoorzaamheid1.
Een Benedictijnse monnik legt drie geloften
af als hij het klooster ingaat: Obedientia
(gehoorzaamheid), Conversio morum (verandering van gewoonten) en Stabilitas (stabiliteit).
Overdrachtelijk staat Stabilitas voor standvastigheid en duurzame verbondenheid, een
volgehouden en bestendig commitment,
een verkennen van stabiele waarden en van
fundamentele uitgangspunten2.
Met de levensregel benadrukt Benedictus het
belang van de stabilitas loci, het gebonden zijn
aan een plaats met de verplichting van monniken
het kloosterterrein zo weinig mogelijk te
verlaten; wonen, werken en bidden op één
plek. ‘Een klooster moet, indien mogelijk, zo
aangelegd worden dat alles voorhanden is:
water, molen, tuin, bakkerij. Dan hoeven de
monniken niet van het terrein af, want dat is
niet goed voor hun ziel.’
Die plek dient dan ook met grote zorgvuldigheid
ingericht en verzorgd te worden, zodat
ook latere generaties kunnen genieten van
de goede gaven van Gods schepping.
17
18
STABILITAS LOCI
THE RULE OF STABILITY: Finding a Happy Home
LIFE
VIE
LEVEN
Delft, place of birth
October 19th, 1953, Paula Kouwenhoven
was born in Delft, daughter of Piet Kouwenhoven
and Paula Kouwenhoven-Petersen. She was
the youngest of five children.
Steady in her own place in the playpen, from
a young age on Paula junior creates her own
universe. Her mother remembers her with a
piece of paper and some pencils, contently
colouring and drawing. As a toddler she kept
her space in an orderly fashion, and was
very happy when her mother systematically
cleared her toys and things.
This actually hasn’t really changed. Even today,
Paula senior weekly clears the living room,
the bedroom and the studio. Thus, giving
Kouwenhoven the room to focus heart and
soul on her work.
Drawing and painting is, as it has always
been, the first thing she does. Doing this, she
can retreat and reclose from the rowdy outer
world. From young age on, little Paula shows
to be not only an artist, but an entrepreneur
as well. In primary school she imagines plays,
organises picnics in the polder or builds a circus
in the shed, sticks posters of her own design
on trees to announce the show and asks an
entrance fee. And she regularly discloses her
teaching talents. At a very young age, friends
get lessons in drawing, art and culture. The
home is most hospitable. Everyone is always
invited and even staying over for dinner without
a notice is never a problem. Being the apple
of the eye of father Piet, Paula profits from her
status as the youngest of the family.
Delft, lieu de naisssance
Paula KOUWENHOVEN est née le 19 Octobre
1953 à Delft. Elle est la petite dernière de cinq
enfants, fille de Piet KOUWENHOVEN et Paula
KOUWENHOVEN-PETERSEN.
Stable dans un petit coin de son parc, Paula junior
crée dès son enfance son propre univers. Sa
mère se souvient d’elle, très contente avec une
feuille de papier et quelques crayons, dessinant
et coloriant. Encore petite, elle a déjà besoin
d’ordre et d’espace autour d’elle et elle est ravie
que sa mère range systématiquement ses jouets
et ses affaires.
Au fond, c’est toujours la même chose. Jusqu’au
jour d’aujourd’hui, Paula Senior met de l’ordre,
une fois par semaine, dans le salon, la chambre
et l’atelier, permettant ainsi à Paula junior d’avoir
de l’espace dans la tête et dans le cœur pour
pouvoir fixer toute son attention sur son travail.
Delft, geboorteplaats
Op 19 oktober 1953 werd Paula Kouwenhoven
in Delft geboren, dochter van Piet Kouwenhoven
en Paula Kouwenhoven-Petersen.
Zij is de jongste van vijf kinderen.
Stabiel op haar eigen plekje in de box creëert
Paula junior van jongs af aan haar eigen wereld.
Haar moeder herinnert zich dat zij met een blaadje
papier en wat kleurpotloden heel tevreden
zit te kleuren en tekenen. Zij heeft als peuter al
behoefte aan ordening van de ruimte om haar
heen en is volkomen gelukkig wanneer moeder
stelselmatig de spulletjes en speeltjes opruimt.
Dat is eigenlijk nog steeds zo. Tot op de dag
van vandaag ordent Paula senior wekelijks
woonkamer, slaapkamer en atelier; zodanig dat
Kouwenhoven ruimte heeft in hoofd en hart om
zich volledig te richten op haar werk.
Tekenen en schilderen was en is het eerste wat
zij doet. Daarmee kan zij zich terugtrekken en
afsluiten voor de rumoerige buitenwereld.Al
vroeg blijkt kleine Paula niet alleen een kunstenaar
maar in haar schuilt ook een ondernemer. Zij
verzint op de lagere school al toneelstukken,
organiseert picknicks in de polder of bouwt een
circus in de schuur, plakt door haarzelf ontworpen
posters op bomen om de voorstelling aan te
kondigen en heft vervolgens entree. En op
gezette tijden ontpopt zij zich als een geboren
onderwijzeres. Vriendinnetjes krijgen al vroeg
onderricht in tekenen, kunst en cultuur.
Thuis is gastvrijheid zonder beperkingen. Iedereen
is altijd welkom; mee blijven eten zonder
vooraankondiging is nooit een probleem. Als
oogappel van vader Piet profiteert Paula van
haar benjaminstatus in het gezin.
Royal Academy of Art, the Hague
In the build-up to the education at the academy
at which Paula is accepted at the age of 24
Académie Royale des Arts Plastiques, La Haye
Avant de faire ses études à l’académie où
Paula est admise à l’âge de 24 ans, elle fait
Dessiner et peindre c’était, et c’est toujours la
première chose qu’elle entreprend. Cela lui permet
de se retirer et de s’isoler du monde extérieur animé.
Plus jeune, la petite Paula se montre déjà nonseulement artiste, mais aussi entrepreneur.
A l’école primaire elle invente des pièces
dethéâtre, elle organise des pique-niques dans
le polder ou encore monte un cirque dans la
grange. Elle colle les affiches dessinées par elle-même
sur les arbres et fait payer une entrée.
A certains moments elle se développe aussi un
trait d’institutrice. Elle donne des cours de dessin,
d’art et de culture à ses amies.
Le foyer KOUWENHOVEN est chaleureux et tout
le monde est le bienvenu. Rester diner ne pose
jamais problèmes, même à l’improviste. Petite
chérie de son père Piet, Paula profite de son rôle
de petite dernière dans la famille.
Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten,
Den Haag
In aanloop naar de opleiding aan de academie
waar Paula op 24 jarige leeftijd wordt toegelaten,
studeert zij aan de Vrije Academie, maar de
19
20
she studies at the Vrije Academie, but it is too
non-committal. In her opinion, technical skills
and truly learning the handicraft don’t get
enough attention. In 1977, a portfolio built up
with care gives Kouwenhoven direct access
to the curriculum of arts at the Royal Academy
of Art in The Hague.
Courses from Rien Bout, Jan van Spronsen,
Kees Schumacher, Auke de Vries, Simon
Koenen, Cees Vlag and Marianne Smit
moulded her. She has precious memories
of the latter. Smit teaches her caring for
her materials and her studio. It’s not that
important how big the studio is, but the more
how it’s arranged and set up: a steady place
for brushes, paint, painter’s easel and stock.
Smit also highlights the importance of presentation of the works. ‘If you don’t respect
your own work, you can’t ask others for respect for it, so you have to start with that.’
The lessons in drawing portraits and models
and lessons in the composition of figures by
Rien Bout (1937-2003) were, and in a
metaphorical way still are, of big importance
to painter Paula Kouwenhoven. He was a
teacher with heart and soul, could explain
how to set up a composition, how your use of
colours is and how to build up tension in your
work very well. He especially mastered the
art of omission as no one else did, in which
he could drive and tempt Paula to the limit.
Pijnacker, the first atelier in a little school
Paula Kouwenhoven is one of the few who
have their own atelier whilst studying at the
academy. It’s located at the Oostlaan, where
her father used to go to school. It’s a precious
place, right next to the cemetery where her
grandmother is buried.
The atelier is perfect in height and light. The
room is four meters high and there are large
windows allowing the light to fill the room.
Kouwenhoven mostly makes paintings of
matters, etches and lithographs. Working with
etching plates and presses is tough
workmanship and polishing the stones
even proves meditating. ‘Make sure you always
go to your studio, even if you don’t have
inspiration. Clean up, tighten canvases,
and polish stones or wax etching plates’
Rien Bout said. ‘If you really do this
eventually inspiration will start to flow.’
des études à la Vrije Academie, où le manque
d’engagement lui est trop grand. A son avis,
les habiletés techniques et la connaissance
profonde du métier n’ont pas assez d’attention.
Son portfolio, établi avec soin, permet à
KOUWENHOVEN d’entrer en 1977 au curriculum
d’artiste à l’Académie Royale des Arts Plastiques
à La Haye.
Les cours de Rien BOUT, Jan VAN SPRONSEN,
Kees SCHUMACHER, Auke DE VRIES, Simon
KOENEN, Cees VLAG et Marianne SMIT la forment.
Chaleureux sont les souvenirs de la dernière
nommée. SMIT lui apprend les soins pour ses
matériaux et pour son atelier. La taille de son
endroit de travail n’est pas tellement importante,
c’est surtout son aménagement qui compte:
des endroit fixes pour les pinceaux, la peinture,
le chevalet et l’entrepôt. SMIT accentue aussi
l’importance de la présentation du travail,
avec attention et soin. « Si tu n’as pas d’estime
pour ton propre travail, tu ne peux en attendre
d’autrui. Commence donc par cela. »
Les cours de composition de portrait et de
personnage et les cours de dessin de modèles
par Rien BOUT (1937-2003) étaient, et sont toujours
d’importance symbolique pour la peintre
Kouwenhoven. Elle entend encore de temps en
temps ses conseils et ses commentaires quand
elle travaille. C’était un professeur dans le
cœur et dans l’âme. Il savait très bien transmettre
la façon de monter une composition, quel
était l’emploi des couleurs et comment mettre
une tension dans l’œuvre. Il maîtrisait l’art de
l’omission comme personne d’autre et savait en
picoter et provoquer Paula à l’extrême.
Pijnacker, le premier atelier dans une petite
école
Paula KOUWENHOVEN est une des seules à
déjà avoir son propre atelier alors qu’elle étudie
encore à l’académie. Son atelier est situé
dans une école maternelle à l’Oostlaan, où
son père a encore été élève. Il s’agit d’un
endroit émotionnel, car sa grand-mère est
enterrée au cimetière à côté de l’école.
L’atelier est parfait pour ce qui concerne la
hauteur et la lumière. La salle a une hauteur de
quatre mètres et il y a des fenêtres immenses qui
permettent à la lumière de rentrer à flots.
KOUWENHOVEN y produit surtout des peintures
de matières, des gravures et des lithographies.
De l’artisanat de force : tailler les pierres a
quelque chose de méditatif.
« Arrange-toi pour toujours aller à ton atelier,
même si tu n’as pas d’inspiration. Dans ce cas
vrijblijvendheid is daar groot. Technische vaardigheden en het echt leren beheersen van het
ambacht krijgen naar haar mening onvoldoende
aandacht. Een zorgvuldig opgebouwde portfolio
geeft Kouwenhoven in 1977 direct toegang tot
het curriculum beeldend kunstenaar aan de
Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in
Den Haag.
Lessen van Rien Bout, Jan van Spronsen, Kees
Schumacher, Auke de Vries, Simon Koenen,
Cees Vlag en Marianne Smit vormen haar.
Dierbaar zijn de herinneringen aan laatstgenoemde. Van Smit leert zij de zorg voor haar
materiaal en atelier. Het is niet zo belangrijk hoe
groot de werkruimte is, maar des te meer hoe
deze is geordend en ingericht: vaste plaats voor
kwasten, verf, ezel, opslag. Ook benadrukt Smit
het belang van de presentatie met zorg en aandacht van het werk. ‘Als jij geen eerbied hebt
voor je eigen werk dan kan je het ook niet van
een ander verwachten, daar moet je dus direct
zelf mee beginnen.’
De lessen portret-, modeltekenen en figuurcompositie van Rien Bout (1937-2003) waren en zijn
in overdrachtelijke zin van grote betekenis voor
de schilder Paula Kouwenhoven. Bij het werken
hoort zij nog af en toe zijn adviezen en commentaar.
Hij was een leraar met hart en ziel, hij kon het
heel goed overdragen hoe je een compositie
op moet bouwen, hoe je kleurgebruik is, hoe je
spanning op moet bouwen in een werk. Vooral
de kunst van het weglaten beheerste hij als geen
ander, waarbij hij Paula tot het uiterste kon prikkelen en uitdagen.
Pijnacker, het eerste atelier in een schooltje
Paula Kouwenhoven is een van de weinigen die
al een eigen atelier heeft tijdens de academietijd.
Het is gevestigd in het kleuterschooltje aan de
Oostlaan waar haar vader nog naar school ging.
Het betreft een dierbare plek want op de naastgelegen begraafplaats ligt het graf van oma.
Het atelier is ideaal qua hoogte en qua licht.
Het lokaal heeft een hoogte van vier meter en
er zijn enorme grote ramen waardoor het licht
uitbundig binnenstroomt. Kouwenhoven maakt
daar vooral materieschilderijen, etsen en litho’s.
Het werken met etsplaten en drukpers is stoer
ambachtelijk; het slijpen van de stenen heeft iets
zelfs iets meditatiefs
‘Zorg dat je altijd naar je atelier gaat, ook al heb
je geen inspiratie. Dan ga je opruimen of doeken
spannen of stenen slijpen of etsplaten in de was
zetten’ stelde Rien Bout; met als resultaat dat als
je dat ook daadwerkelijk in de praktijk brengt de
‘inspiratie’ vanzelf op gang komt.
Delft, Oude Langendijk
Kouwenhoven is a successful independent
artist. Her professional practice flourishes, she
has exhibitions early on, regularly sells works
and gives some courses. The BKR (Beeldende
Kunst Regeling, arts regulation from the former
ministry of Culture, Recreation and Welfare)
is not an option to her. Her parents say: ‘If
you can’t make a living from your paintings
you’d better do something else; you are
not going to beg for money at a welfare
institution or an organization like the BKR.’
Of course, her father does support her
by buying works from her and naturally
her mother is part of her life as an artist.
After her final exams she competes for an
assignment from the Peugeot car company.
It concerns a reproducible work of art that
will be given as a gift when a Peugeot 205
is bought. Paula sends in three monotypes3
and wins the competition. 400 to 500 pieces of
art have to be produced and, hence, the etching
technique is chosen. At first, the etching
plates prove unable to produce such an
amount of etches; the metal is too soft. By
adding steel to the plates the problem is
solved. Producing such a huge amount of
prints requires an enormous amount of work,
so Paula Kouwenhoven senior helps out.
Together, mother and daughter print everything.
It seems to be ideal to have a single location
on which living and working can be combined.
The acquisition of a house at the Oude
Langendijk in Delft offers a shopspace with
display-window and studio. On the first
floor there’s a home with a large kitchen.
To Kouwenhoven, drawing is ‘the best thing
in the World, but as much as good cooking. If
an artist can’t cook, there’s something missing
in his talent.’ Cooking for large groups becomes
her second passion. On one of her diary
sketches for a model study of a woman a
shopping list is written.
Initially, the atelier in the school in Pijnacker
remains available, giving Paula the luxury of
having two workplaces: a graphic atelier and
a painting atelier. However, after a while,
this gives a torn feeling. Making it necessary
to concentrate the working as an artist to a
single place. She chooses to use only the atelier
at the Oude Langendijk in Delft. She loves
tu ranges, tu serres des toiles, tu tailles des pierres
ou tu cires des plaques de gravures » comme le
disait Rien BOUT, avec comme résultat qu’en le
faisant ainsi l’inspiration vient couler de soi.
KOUWENHOVEN est une artiste à succès. Son
entreprise professionnelle tourne bien, elle a des
expositions dès le départ, vend régulièrement
ses œuvres et donne quelques cours. Le BKR
(Beeldende Kunst Regeling, une mesure pour
l’art du ministère de la Culture, la Récréation et
de l’Assistance Sociale de l’époque) n’est pas
une option pour elle. Ses parents sont d’avis que
« si tu ne peux pas gagner ta vie comme peintre,
tu dois faire autre chose ; tu ne vas pas quémander
une allocation de l’état, ou de la BKR. » Bien sur
son père la soutient en achetant ses œuvres et
sa mère fait tout naturellement partie de sa vie
d’artiste.
Après ses examens de fin d’études elle participe à
un concours de l’entreprise automobile Peugeot.
Il s’agit d’une œuvre d’art reproductible offerte
en cadeau à l’achat d’une Peugeot 205. Paula
envoie trois monotypes3 et gagne le concours.
Comme il faut imprimer 400 à 500 exemplaires
elle choisit de faire des gravures. Aux premiers
essais les plaques d’impression se montrent trop
faibles pour le nombre demandée. Métalliser les
plaques fait l’affaire. La production d’un tel nombre
de tableaux est un travail monstre, donc Paula
KOUWENHOVEN Senior donne un coup de main.
Ensemble, mère et fille impriment tout.
Cela semble idéal d’avoir un endroit où le travail
et la résidence peuvent être combinés. Une
maison sur la Oude Langendijk à Delft est donc
achetée. Au rez de chaussée il y a un espace
commercial avec vitrine et un espace de travail.
A l’étage se trouve le logement avec une
grande cuisine. Pour KOUWENHOVEN, « dessiner
c’est ce qu’il y a de mieux dans la vie, mais cette
première place est partagée avec la bonne
cuisine. Si un artiste ne sait pas bien cuisiner il lui
manque un talent. » La cuisine pour les grands
groupes devient sa seconde passion. Sur une
des pages de son journal d’esquisses on voit une
étude d’un modèle féminin avec à côté une liste
de courses.
Au début, l’atelier de l’école à Pijnacker reste disponible et Paula a donc le luxe d’avoir deux lieux
de travail : un atelier d’art graphique et un atelier
de peinture. Après quelque temps cela provoque
un sentiment de déchirure et il s’avère nécessaire
que l’artiste concentre le travail à un seul
Kouwenhoven is succesvol als zelfstandig
kunstenaar. Zij heeft een goedlopende
beroepspraktijk, heeft direct exposities, verkoopt
regelmatig en geeft een aantal uren les. De BKR
(Beeldende Kunst Regeling van het toenmalige
ministerie van CRM) is voor haar geen optie.
Haar ouders vinden: ‘ als je niet met schilderen
je brood kunt verdienen, kun je beter wat anders
gaan doen; je gaat niet je hand ophouden bij
een uitkeringsinstantie of regeling als de BKR’.
Natuurlijk steunt haar vader wel door haar werk
aan te kopen en moeder maakt als vanzelfsprekend onderdeel uit van het kunstenaarsleven.
Na het eindexamen dingt Kouwenhoven mee
naar een opdracht van de autofabriek Peugeot.
Het betreft een reproduceerbaar kunstwerk dat
als cadeau bij de aankoop van een Peugeot
205 gegeven zal worden. Paula stuurt drie
monotypes3 in en wint de wedstrijd. Er moeten
400 tot 500 kunstwerken gedrukt worden en
daarom valt de keuze op de etstechniek. In
aanvang blijken de drukplaten niet geschikt
voor zo’n grote oplage; het metaal is te
zacht. Door de platen te verstalen is dit
probleem afdoende opgelost. Het vervaardigen van zoveel prenten is een enorme
hoeveelheid werk dus springt Paula Kouwenhoven
senior bij. Samen drukken moeder en dochter
alles af.
Het lijkt ideaal om een plek te hebben waar
wonen en werken gecombineerd kunnen
worden. Met de verwerving van een huis aan de
Oude Langendijk in Delft is er op de begane grond
een winkelruimte met etalage en werkruimte
beschikbaar. Boven is de woning gesitueerd
met een flinke keuken.
Voor Kouwenhoven is tekenen ‘het leukste dat er
bestaat maar dan wel samen met lekker koken!
Als een kunstenaar niet lekker kan koken dan
mankeert er wat aan zijn talent.’ Het koken voor
grote gezelschappen wordt haar tweede passie.
Op een van haar dagboekschetsen met een
modelstudie van een vrouw staat een boodschappenlijstje genoteerd.
Aanvankelijk blijft het schooltje in Pijnacker ook
beschikbaar en heeft Paula de luxe van twee
werkplekken: een grafisch atelier en een schilder
atelier. Dat zorgt na een tijdje voor een verscheurd
gevoel. Daarom is het nodig om het werken
als beeldend kunstenaar weer op een plek te
concentreren. Zij kiest ervoor uitsluitend nog
gebruik te maken van het atelier op de Oude
Langendijk in Delft. Heerlijk is het contact met de
buitenwereld, maar het licht in de studio is slecht.
21
the contact with the world around her, but
the illumination in the studio is very poor. It’s
nice to work close to home, but it demands a
stronger discipline to stay at work. So, end of
the eighties, Kouwenhoven starts looking for
an atelier away from home again.
22
The Hague, Surinamestraat
An atelier in a house located on the Suriname
straat in The Hague is chosen. It’s a beautiful
room with a high ceiling, high windows
and many lovely authentic architectural
details. The Surinamestraat is considered the
most beautiful street in The Hague. It contains
many municipal monuments, jointly forming a
very well preserved architectonic ensemble,
which is characteristic for the second half of
the 19th century4.
Kouwenhoven enjoys the architectural
surroundings. Soon, she gets in touch with
the local residents such as art-dealer John
Hoogsteder, art historian Marieke Tiethoff,
collector Casper Kouw, Johannes Keyzer and
former officer Max van der Hoog. Inspiring
friendships result.
Oude Langendijk remains her residence and
the atelier becomes a gallery, especially for
starting artists, in order to give them a boost.
This characterizes the artist. In the studio,
she reads Charley Toorop’s biography, which
inspires her to work together instead of everyone
for himself and completely individually.
Hence, the wish to gather a selection of artists
around her to power on is born. But eventually,
isolation is needed to work and perform.
Only then work that can resist self-criticism
can originate.
The Hague and Ottawa
The city of The Hague is twinned with
Canadian city Ottawa. In 1992, Kouwenhoven,
considered an artist from The Hague because
of her studio in that city, gets the opportunity
to participate in an exchange program.
She exchanges ateliers with a Canadian artist
during six weeks.
The encounter with the Works of the ‘Group of
Seven’5 is impressive. The city itself however
is hardly inspiring. On the other hand the
contacts with colleagues are. Their way of
work regarding public relations and marketing
is very good for Paula’s entrepreneurship. Her
endroit. Elle finit par n’utiliser plus que l’atelier de
l’Oude Langendijk à Delft comme lieu de travail.
Le contact avec la vie extérieure y est très agréable,
mais la lumière dans le studio est très mauvaise. Il
est confortable de vivre près de son travail, mais
cela demande une discipline beaucoup plus
grande pour rester travailler… Et à la fin des années
80 KOUWENHOVEN repart donc à larecherche
d’un nouvel atelier,
indépendant de sa
résidence.
La Haye, Surinamestraat
Elle choisit un lieu de travail dans une maison
dans la Surinamestraat à La Haye. Une pièce
magnifique avec un plafond en hauteur, des
fenêtres très hautes et un grand nombre de très
beaux détails d’architecture. La Surinamestraat
est renommée comme étant la plus belle rue de
La Haye et la rue compte un grand nombre de
monuments municipaux qui forment un ensemble
d’urbanisme bien conservé, exemplaire pour la
deuxième moitié du 19ième siècle.4
KOUWENHOVEN
savoure
son
entourage
architectonique. Très vite, elle fait connaissance
avec les habitants du quartier, comme le
négociant d’objets d’art John HOOGSTEDER,
l’historienne
d’art
Marieke
TIETHOFF,
le
collectionneur
Casper
KOUW,
Johannes
KEYZER et l’officier vétéran Max VAN DER
HOOG. Ainsi naissent des amitiés inspirantes.
Le Oude Langendijk reste sa résidence et l’atelier
devient une galerie pour donner de l’élan à de
jeunes artistes, trait typique pour cette artiste.
Dans son atelier elle lit la biographie de Charle
TOOROP, qui l’inspire au travail commun au
lieu de faire tout chacun pour soi, de manière
complètement individualiste. Ainsi se forme le
désir de rassembler autour d’elle une commune
d’artistes pour s’inspirer. Mais à la fin, l’isolement
est nécessaire pour travailler et réaliser.
C’est comme cela que se forme le travail qui
peut endurer l’autocritique.
La Haye et Ottawa
La ville de La Haye est jumelée avec la ville
Canadienne Ottawa. KOUWENHOVEN, considérée
artiste de la ville parce que elle a son atelier
dans la Surinamestraat, est offerte la possibilité
de participer à un programme d’échange. En
1992 elle fait pendant six semaines un échange
d’atelier avec une artiste Canadienne.
La découverte du travail du ‘Group of Seven’5
a fait effet, mais la ville elle-même est peu
inspirante. Les contacts avec les collègues, eux,
le sont. Leur approche des relations publiques
et du marketing sont très importants pour le
Het is prettig om vlakbij het werk te wonen, maar
het vereist een veel grotere discipline om aan
het werk te blijven. Dus gaat Kouwenhoven eind
jaren tachtig opnieuw op zoek naar een atelier
buitenshuis.
Den Haag, Surinamestraat
De keuze valt op een werkplek in een huis gelegen
aan de Surinamestraat in Den Haag. Het is een
prachtige ruimte met een hoog plafond, hoge
ramen en veel fraaie authentieke bouwkundige
details. De Surinamestraat geldt als de mooiste
straat van Den Haag. Het telt een groot aantal
gemeentelijke monumenten die samen een
gaaf bewaard gebleven stedenbouwkundig
ensemble vormen dat karakteristiek is voor de
tweede helft van 19de eeuw.4
Kouwenhoven geniet van de architecturale
omgeving. Zij maakt al snel contact met
buurtbewoners
als
de
kunsthandelaar
John Hoogsteder, de kunsthistorica Marieke
Tiethoff, verzamelaar Casper Kouw, Johannes
Keyzer en oud-officier Max van der Hoog. Daaruit
komen inspirerende vriendschappen voort.
De Oude Langendijk blijft haar woonhuis en de
atelierruimte wordt dan een galerie, met name
voor startende kunstenaars om hen een springplank te bieden.
Dit is typerend voor de kunstenares.
Op het atelier leest zij de biografie van Charley
Toorop, die haar inspireert tot gezamenlijk doen in
plaats van ieder voor zich en volstrekt individualistisch. Zo ontstaat de wens een gemeenschap
van kunstenaars om zich heen te verzamelen
om zich aan te voeden. Maar uiteindelijk is de
afzondering nodig om te kunnen werken en
presteren. Dan ontstaat het werk dat de toets
van de zelfkritiek kan doorstaan.
Den Haag en Ottawa
De stad Den Haag heeft een jumelage met de
Canadese stad Ottawa. Kouwenhoven, die met
het atelier in de Surinamestraat als een Haagse
kunstenares wordt gezien, krijgt in 1992 de
gelegenheid deel te nemen aan een uitwisselingsprogramma.
Met
een
Canadese
kunstenares ruilt zij zes weken van atelier.
De kennismaking met het werk van de landschapschilders van de ‘Group of Seven.5 maakt
indruk. Maar de stad zelf is weinig inspirerend.
De contacten met de collegae zijn dat wel. Hun
werkwijzen op het gebied van public relations en
marketing zijn goed voor Paula’s ondernemerschap. Haar werk wordt gepresenteerd bij de
Ward Art Gallery in Ottawa.
In 1992 heeft Kouwenhoven eveneens een
work is presented in the Ward Art Gallery in
Ottawa.
In 1992, Kouwenhoven also has an important
solo-exhibition in Huis de Voorst in Eefde.
The official inauguration is done by Royal
Commissioner of Gelderland Jan Terlouw. To
make it complete, the opening event is followed
by a grand party in black tie with lots of delicious
dishes. Almost all the works in the exhibition
are sold, but the rent for the atelier in the
Surinamestraat is so high the artist needs to give
courses in order to get some extra revenues.
(Re-)searching countries and places
One or more study trips per year have been
on the Kouwenhoven’s schedule for the last
twenty years. She has a special interest in
landscapes, buildings, portraits, archaeological
findings and sculpture.
A visit to an archaeological museum or an
archaeological site is always part of the trip. In
such visits, Paula especially looks for ‘statues
of woman fertility, a primal form that was the
same everywhere.6’ Sketches of these statues
form the basis of a series of painting between
1993 and 2003.
développement de l’entrepreneur en Paula. Son
travail est présenté dans la Ward Art Gallery à
Ottawa.
Dans la même année 1992, KOUWENHOVEN a
une grande exposition solo dans Huis de Voorst
à Eefde. Jan TERLOUW, commissaire de la Reine
de la province de Gelderland, fait l’inauguration.
Après l’inauguration officielle suit une grande
fête en tenue de soirée avec beaucoup de plats
exquis. Presque tous les tableaux de l’exposition
sont vendus, mais le loyer pour l’atelier dans la
Surinamestraat est tellement élevé que l’artiste
doit donner des cours pour augmenter ses
revenus.
A la recherche de pays et endroits
Pendant les vingt dernières années un ou plusieurs
voyages par an font partie du programme de
KOUWENHOVEN. Les paysages, les bâtiments,
les portraits et les découvertes archéologiques
et la sculpture l’intéressent beaucoup. La
visite d’un musée archéologique ou d’un lieu
archéologique fait toujours partie de son voyage.
Paula recherche surtout « les statuettes de fertilité
féminine, un archétype pareil dans le monde
entier.6 »
Les esquisses de ces statuettes forment la base
d’une série de tableaux peints entre 1993 et
2003.
Mexico, going around
Summer of 1993, together with her husband
Jeroen van Schie, Kouwenhoven makes her
first trip to Mexico, stimulated by her teacher
Rien Bout who had worked there in the 80s.
She is impressed by the buildings of leading
Mexican architect Luis Ramiro Barragán Morfín
(1902 - 1988)7. Barragán’s architectural style
can be described as modern and minimalistic,
with influences of Mexican villages, for example
regarding high, coloured walls. Landscape
and the use of natural materials have a central
role. To Barragán, who tends to call himself
an ‘architect of landscape’, nature and water
must be integrated in the environment and
in the residence. Many years later, Paula will
include these elements in the requirements
for the ultimate atelier she will get designed.
Le Mexique, de ville en ville
Été 1993, KOUWENHOVEN entreprend avec
Jeroen VAN SCHIE son premier voyage au Mexique,
encouragée par Rien BOUT qui y travailla dans
les années 80. Elle est impressionnée par le travail
de l’architecte Mexicain renommé Luis Ramiro
Barragán Morfín (1902 - 1988)7.
Le style architectural de Barragán est moderne est
minimaliste, influencé par les villages Mexicains
là où il s’agit par exemple de hauts murs coloriés.
Le paysage et l’usage de produits naturels ont
une place centrale. Selon Barragán, qui se
considère comme ‘architecte paysagiste’, la
nature et l’eau doivent être intégrés dans le
cadre de vie et les espaces d’habitation. Des
années plus tard, ces éléments feront partie des
exigences de Paula pour l’ultime atelier qu’elle
fera dessiner.
Delft, Rotterdamseweg, destination found
With the acquisition of Rotterdamseweg 205
the artist’s dream comes true. Jeroen told
Paula’s niece, because she was looking for a
house, there’s a farm for sale in the polder,
asking her: ‘doesn’t that suit you?’ Immediate
Delft, Rotterdamseweg, destination trouvée
Avec l’acquisition de la Rotterdamseweg 205 le
rêve de l’artiste est réalisé. Jeroen informait une
nièce qui cherchait une maison qu’il y avait une
ferme à vendre dans le polder. KOUWENHOVEN
se réalise qu’il faut agir vite et lui pose la question « ne serait-ce pas quelque-chose pour nous
grote solo-expositie in Huis de Voorst in Eefde.
De opening wordt verzorgd door Jan Terlouw als
commissaris van de Koningin in Gelderland.
Geheel in stijl is er na de officiële opening een
groot feest in black tie met heel veel lekkere
gerechten.
Bijna alle schilderijen van de tentoonstelling zijn
verkocht maar de huur van het atelier aan de
Surinamestraat is zo hoog dat de kunstenares
extra inkomsten moet genereren met lesgeven.
Op (be-)zoek naar landen en plaatsen
De afgelopen twintig jaar staan er jaarlijks een
of meer studiereizen op het programma van
Kouwenhoven. Landschappen, gebouwen,
portretten, archeologische vondsten en sculptuur
hebben haar bijzondere interesse. Altijd maakt
een bezoek aan een archeologisch museum
of aan een archeologische vindplaats deel uit
van de reis. Paula is dan vooral op zoek naar
‘vruchtbaarheidsbeeldjes van de vrouw, een
oervorm die overal hetzelfde was.6’ De schetsjes
van deze beeldjes liggen aan de basis van een
reeks schilderijen tussen 1993 en 2003.
Mexico, van plaats naar plaats
In de zomer van 1993 maakt Kouwenhoven
samen met Jeroen van Schie haar eerste reis
naar Mexico, daartoe gestimuleerd door haar
docent Rien Bout die daar in de jaren 80 werkte. Zij is onder de indruk van het werk van de
vooraanstaande Mexicaanse architect Luis
Ramiro Barragán Morfín (1902 - 1988)7.
Barragán’s architecturale stijl kan omschreven
worden als modern en minimalistisch met
invloeden van de Mexicaanse dorpjes als het
bijvoorbeeld gaat om hoge, gekleurde muren.
Het landschap en het gebruik van natuurlijke
materialen nemen een centrale plaats in.
Voor Barragán die zichzelf wel een ‘landschapsarchitect’ noemt, moeten natuur en water
geïntegreerd worden in de leefomgeving en de
woning.
Vele jaren later zal Paula deze elementen op
nemen in het programma van eisen voor het
ultieme ateliergebouw dat zij zal laten ontwerpen.
Delft, Rotterdamseweg, bestemming gevonden
Met het verwerven van Rotterdamseweg 205
wordt de droom van de kunstenares werkelijkheid.
Jeroen vertelt aan een nichtje van Paula omdat
zij een huis zoekt, dat er een boerderij in de polder
te koop staat, met de vraag: ‘is dat niets voor
jou?’ Direct ingrijpen is dan noodzakelijk, zo stelt
Kouwenhoven met de wedervraag: ‘is dat niets
voor ons?’ Waarop haar echtgenoot antwoordt:
23
action is essential, as Kouwenhoven counters
the question: ‘Wouldn’t it suit us?’ Her husband
replies: ‘If you want to, I can go and ask.’
It turns out that a proposition has to be
made to the seller, Recreatieschap MiddenDelfland, with a hint of what they’d want to
develop on the exact location. At first, this
proposition is limited to three pages. Over
180 applicants respond. Ten of them get an
invitation to make a deployed proposition.
The plan of Paula and Jeroen is chosen and
they are granted the acquisition of the farm.
The realization of the plan still is the classical
example of speed of execution to MiddenDelfland. Not only the construction is very
quick, but the goals of the ‘recreatieschap’
are immediately overachieved. The cooperation of Paula Kouwenhoven and
Jeroen van Schie is very fruitful. The builder
can realize what the artist invents. A unique
place for the presentation of international art
with room for educational projects arises. Art,
nature and hospitability meet in World Art
Delft and the established in 2012 Land Art
Delft.
24
World Art Delft
World Art Delft (WAD) is an art centre, offering
a stage to contemporary art in all its forms.
The gallery as well as the sculpture garden
are very accessible to visitors of all ages and
for home-based as well as foreign artists.
For this purpose, different exhibition are
offered, from individual artists as well as from
groups of artists. Sometimes, an exhibition is
the result of a symposium. WAD organises
such a symposium, or working lab, in its own
location, or sometimes abroad, as previously
in Indonesia and Japan. On these occasions a
group of invited artists from the Netherlands
as well as from abroad works together on a
theme, getting inspiration from the theme
and from one another’s culture. WAD also
offers music and poetry. Once a year a
poetry-event in which renowned as well as less
famous poets give a presentation or perform
a show. Over the last couple of years, nature
plays a more prominent role in the policy of
World Art Delft. Art as a magnifying glass of
nature is the motto. Sustainability, respect for
the landscape and the development of Land
art, art in nature, are the main ingredients for a
? ». Son mari lui répond qu’il veut bien aller voir si
cela l’intéresse.
Il s’avère qu’il faut une proposition au vendeur,
le Recreatieschap Midden-Delfland, (Syndicat
de Récréation Midden-Delfand) de ce qu’ils
souhaiteraient développer à cet endroit
spécifique. La première proposition est limitée à
trois pages et en tout il y a 180 personnes intéressées.
Dix personnes sont invitées à approfondir leur
proposition. Et finalement, celle de Paula et Jeroen
est retenue et la possibilité d’acheter le terrain
leur est attribuée. La réalisation de leur projet
compte toujours comme le meilleur exemple
dans la zone récréative du Midden-Delfland
pour ce qui concerne la rapidité de la réalisation. En outre, les objectifs de Midden-Delfland
pour la zone sont largement surpassés.
La coopération entre Paula KOUWENHOVEN
et Jeroen VAN SCHIE est très fructueuse. Ce
qu’imagine l’artiste est réalisé par le constructeur.
Ainsi se développe un lieu unique pour présenter
l’art international avec une place pour des projets
éducatifs. Art, nature et hospitalité se rencontrent
dans World Art Delft et Land Art Delft qui est crée
en 2012.
World Art Delft
World Art Delft / WAD est un centre artistique qui
propose une plateforme à l’art contemporain
en toutes ses formes. La galerie et le jardin de
sculptures sont très accessibles pour visiteurs
de tout âge et pour les artistes nationaux et
internationaux.
A cette fin, différentes expositions sont proposées,
par groupes d’artistes ou par des artistes individuels.
Parfois, une exposition est le résultat d’un
symposium d’art. Ce type de symposiums, ou
bien working lab, est organisé par WAD sur son
propre terrain ou bien à l’étranger, comme
précédemment en Indonésie et au Japon.
Durant ces symposiums, un groupe d’artistes
invités travaille sur le même thème et se laisse
inspirer par le thème ainsi que par la culture de
chacun. WAD propose aussi de la musique et
de la poésie. Ses locaux transparents ont une
formidable acoustique pour des concerts en
galerie, des récitals de piano et des groupes de
danse salsa. Un événement poésie a lieu une
fois par an, offrant une plate-forme à des poètes
renommés ainsi qu’à des poètes moins connus.
Ces dernières années, la nature a un rôle encore
plus éminent dans la stratégie de World Art Delft.
‘La nature sous la loupe’ est la devise. La durabilité,
le respect pour le paysage et le développement
de land art sont les ingrédients principaux de la
mission verte du 21ième siècle.
‘als je dat wil, kan ik wel informeren.’
Dan blijkt dat er een voorstel gedaan moet
worden aan de verkoper, het recreatieschap
Midden-Delfland, met een indicatie van wat zij
willen ontwikkelen op die specifieke locatie. De
propositie mag in eerste instantie niet langer zijn
dan drie pagina’s. Er zijn meer dan 180 gegadigden. Daar blijven tien kandidaten van over die
een uitnodiging ontvangen om een verdieping
te geven aan het voorstel. De keuze valt op het
plan van Paula en Jeroen, de aankoop van de
boerderij wordt aan hen gegund. De realisatie
van het plan geldt nog steeds als een schoolvoorbeeld voor Midden-Delfland als het gaat om
de snelheid van uitvoering. Niet alleen gaat de
bouw heel snel, maar ook de doelstellingen die
het recreatieschap heeft met het gebied worden
direct boven verwachting ingevuld. De samenwerking tussen Paula Kouwenhoven
en Jeroen van Schie is geweldig productief.
Wat de kunstenaar bedenkt, kan de bouwer
verwezenlijken. Er ontstaat een unieke plek
voor het presenteren van internationale kunst
met ruimte voor educatieve projecten. Kunst,
natuur en gastvrijheid gaan daarbij hand in
hand in World Art Delft en het in 2012 opgerichte
Land Art Delft.
World Art Delft
World Art Delft (WAD) is een kunstcentrum
dat een podium biedt aan hedendaagse
internationale kunst in al haar vormen.
De toegang tot de galerie en de beeldentuin is
zeer laagdrempelig en staat open voor een jong
en ouder publiek èn voor beeldend kunstenaars
uit binnenen buitenland.
Hiertoe worden wisselende tentoonstellingen
gepresenteerd,
zowel
van
een
groep
kunstenaars als een solotentoonstelling.
Soms is een tentoonstelling het resultaat van
een kunstsymposium. Een dergelijk symposium
oftewel een working lab organiseert WAD op
haar eigen locatie en soms in het buitenland,
zoals eerder in Indonesië en Japan. Hierbij werkt
een groep uitgenodigde kunstenaars uit binnenen buitenland gezamenlijk aan één thema en
laat zich inspireren door dat thema en door
elkaars cultuur. WAD geeft ook ruimte aan
muziek en poëzie. Eén keer per jaar vindt een
poëzie-evenement plaats waarbij dichters met
een grote en kleinere naam een voordracht
of performance geven. De laatste jaren speelt
de natuur een meer prominente rol binnen het
beleid van World Art Delft. Kunst als vergrootglas
van de natuur is hierbij het motto.
Duurzaamheid, respect voor het landschap
green mission in the 21st century. Regularly, an
educational project is linked to an exhibition.
Youngsters in primary, secondary or advanced
education, as well as students form universities
(such as Delft University of Technology
and Leibniz Universität Hannover) have the
possibility to participate in these projects.
Such a project has to be cognitive, receptive,
and active.8
Treading waters
The phase of construction on the
Rotterdamseweg is very complicated for artist
Kouwenhoven. She assumes she can do the
artistry on the side, but finds out organizing
World Art Delft and running the business
takes a lot of energy. During the period 19982008 her own work is on hold. About this,
she now says: ‘I thought I’d do that on the
side, but I’ve learnt my lesson.’ To be able to
properly work she needs her own space.
Order, calmness and focussed attention in
a place that offers certainty and stability are
necessary and can only be guaranteed by
having an atelier at a certain distance from the
domicile, the gallery and the several workingand conference rooms. In November 2009,
Jacob Fokkema inaugurated “het Atelier”,
built by Jeroen van Schie and designed by architect Teske van Royen. Besides rooms for
seminars and conferences, the building now
houses a beautiful atelier with windows faced
north and continued in the flat roof, making
the light entering the room from the side and
from above.
Here, Kouwenhoven finds the moderate
disposition of life at the service of art. She
recognises the importance of the stabilitas loci in Saint Benedicts rule of life: living,
working and creating in a single location.
Régulièrement un projet éducatif est lié à
une exposition. Des élèves d’écoles primaires,
secondaires ou de hautes écoles et d’universités
(comme l’université technique TU Delft et la Leibniz
Universität de Hanovre) ont la possibilité d’y participer. Un tel projet consiste toujours du trio :
cognitif, réceptif, actif.8
Faire du sur-place
La période de travaux et de construction sur
la Rotterdamseweg est difficile pour l’artiste
KOUWENHOVEN. Elle part du principe qu’elle
peut encore être artiste aussi, mais constate que
l’organisation de World Art Delft et la gérance
d’une entreprise lui prend beaucoup d’énergie.
Durant la période 1998-2008 son propre travail est
‘en pause’. Elle en dit maintenant : « Je pensais
que je pouvait combiner l’art à et le travail. J’en
ai tiré mes leçons. » Pour bien pouvoir travailler,
elle a besoin d’un espace personnel.
Elle a besoin de tranquillité, de discipline et de
concentration dans un endroit qui donne stabilité
et certitude et ceux-ci ne peuvent être trouvés
que dans un atelier séparé de son domicile, de
la galerie et de son lieu de travail et des salles
de réunion. En Novembre 2009 Jacob FOKKEMA
inaugure “het Atelier”, construit par Jeroen VAN
SCHIE d’après les plans de l’architecte Teske
VAN ROYEN. En plus des salles de congrès et
des salles de réunion il y a un atelier magnifique,
avec des grandes fenêtres prolongées dans le
toit plat, donnant sur le Nord, permettant à la
lumière du Nord d’illuminer la salle d’atelier de
côté et de haut.
Ici, KOUWENHOVEN retrouve l’ordre modéré de
la vie au service de l’art. Elle reconnait l’intérêt
de la stabilitas loci, des règles de Saint Benoît :
Vivre, travailler et créer au même endroit.
en de ontwikkeling van Land art, kunst in de
natuur, zijn de voornaamste ingrediënten voor
een groene missie in de 21e eeuw. Regelmatig
is aan een tentoonstelling een educatieproject
gekoppeld. Jongeren van basis-, voortgezet
en universitair onderwijs (zoals de Technische
Universiteit Delft en Leibniz Universität Hannover)
en van hogescholen hebben de mogelijkheid
hieraan deel te nemen. Een dergelijk project
moet cognitief, receptief en actief zijn.8
Een pas op de plaats
Voor de kunstenaar Kouwenhoven is de periode
van opbouwen aan de Rotterdamseweg
ingewikkeld. Zij gaat er vanuit dat zij het
kunstenaarschap er nog wel bij kan doen maar
moet constateren dat het organiseren van
World Art Delft en het runnen van het bedrijf
heel veel energie vragen. In de periode 19982008 staat haar eigen werk ‘on hold.’ Zij zegt
daar nu over: ‘ik dacht dat doe ik er nog wel bij,
daar heb ik wel veel van geleerd.’ Om goed te
kunnen werken heeft zij een eigen plek nodig.
Rust, regelmaat en gerichte aandacht op een
plaats die vastigheid en stabiliteit biedt, zijn
nodig en kunnen alleen gewaarborgd worden
met een atelier op enige afstand van de
woning, de galerie, de diverse werken
vergaderruimtes. In november 2009 opent Jacob
Fokkema “het Atelier”, gebouwd door Jeroen
van Schie naar een ontwerp van de architect
Teske van Royen. Naast congres- en vergaderruimtes heeft het gebouw nu een prachtige
atelier met ramen die doorlopen in het platte
dak op het noorden waardoor het licht van opzij
en van boven de hoge werkruimte binnenvalt.
Kouwenhoven hervindt hier de gematigde
ordening van het leven in dienst van de kunst.
Zij onderkent het belang van de stabilitas
loci uit de levensregel van Benedictus:
wonen, werken en scheppen op één plek.
25
26
WORKS
ŒUVRES
WERKEN
1973-1983
Realism, naturalism and intimacy
Initially, Paula Kouwenhoven chose still lives
and figure studies as subjects for her painting.
As such, the beautiful litho Zonder Titel (No
Title) comes about (image p. 40). The convincing display of texture, of the hand on the
thigh and the light falling on the knuckles are
striking. Meticulously and very patiently the
artist brought the expression on the surface
of the hand to life in the etching.
Kouwenhoven analyses the exact value of
the light, the highlights and reflections, the
shades and cast shadows on the gouache on
paper Zonder Titel (No Title) with sparkling
light on a hanger, a cast of a foot and a ginger
jar (image p. 39). The still life with jug, mug,
bread rolls and eggs, called Zonder Titel (No
Title image. p. 38) as well, is a first exploration
with oil pastel on paper of how a composition
can be determined by the placement of
objects. The elements aren’t placed in the
middle,
but
slightly
eccentrically;
striking ratios are not seldom close to the
golden rule.
A bust on a base is the point of focus in a
series of pen-and-ink drawings. By subtly
placing the planes, a suggestion of space is
created. Kouwenhoven develops a personal
technique; her sensitivity to colour brings her
to blur black lines and planes. By diluting, ink
tones of grey are created, on which hatching
is added with a finer pen on top later. The
results have a richness of nuances of clarity as
well as tones.
1973-1983
Réalisme, naturalisme et intimité
Initialement, Paula KOUWENHOVEN choisit les
natures mortes et les études de figures comme
sujets pour ses tableaux et dessins. Ainsi elle réalise
en 1979 le beau litho Zonder Titel (Sans Titre, image page 40). La représentation convaincante
de la texture de la main sur la hanche et de la
lumière sur les jointures est frappante. Avec une
patience illimitée l’artiste vivifie minutieusement
l’expression de la surface de la peau dans
cette litho. KOUWENHOVEN analyse les nuances
exactes de la lumière, les ombres et les ombres
portées dans le gouache sur papier Zonder Titel
(Sans Titre) avec un éclaircissement étincelant
sur un porte-manteaux, un pied en plâtre et
un pot de gingembre (image p. 39). La nature
morte avec une petite carafe, un gobelet, des
petits pains et des œufs, également nommée
Zonder titel (Sans Titre, image p. 38) est une
première exploration en huile pastel sur papier
pourdéterminer la composition par le placement
des objets. Les objets ne sont pas placées au
centre, mais légèrement excentrés ; les rapports
se trouvent souvent près du nombre d’or.
Le buste sur un socle est l’objet central dans
une série de dessins à la plume d’encre. Avec
un positionnement subtil des plans la suggestion
de l’effet d’espace est donnée. KOUWENHOVEN
atteint une technique personnelle, sa sensibilité
aux couleurs lui mène à l’atténuement des lignes
et des plans noirs. En diluant l’encre se forment
des tons de gris différents qui sont suivis par un
hachurage par-dessus avec une plume plus fine.
Les résultats montrent une richesse de nuances
en clarté ainsi qu’en tons.
1973-1983
Realisme, naturalisme en intimiteit
Als onderwerpen voor de schilderijen en
tekeningen
kiest
Paula
Kouwenhoven
aanvankelijk voor stillevens en figuurstudies. Zo
komt in 1979 de fraaie litho Zonder titel tot stand
(afb. p. 40) Opvallend is de overtuigende weergave van de textuur van de hand op de dij en het
licht dat op de knokkels valt. Minutieus en met een
eindeloos geduld heeft de kunstenares de
uitdrukking van het oppervlak van de huid tot
leven gebracht in de ets. Kouwenhoven
analyseert de juiste waarde van het licht,
de glimlichten en reflecties, de schaduwen
en slagschaduwen in de gouache op papier
Zonder titel met hoog-lichten op een kleerhanger,
een afgietsel
van een voet en een
gemberpotje (afb. p. 39).
Het stilleven met kannetje, beker, broodjes
en eieren, eveneens Zonder titel (afb. p. 38)
is een eerste verkenning van oliepastel op
papier hoe door de plaatsing van de objecten de
compositie kan worden bepaald. De elementen
zijn niet in het midden maar wat excentrisch
geplaatst; opvallende verhoudingen liggen niet
zelden in de buurt van de gulden snede.
In een reeks pentekeningen staat een torso
op sokkel centraal. Met een subtiele plaatsing
van vlakken is de suggestie van ruimtewerking
gegeven. Kouwenhoven komt tot een
persoonlijke techniek, haar kleurgevoeligheid
brengt haar ertoe de zwarte lijnen en vlakken af te vloeien. Door verdunning van de inkt
ontstaan kleurtonen in verschillende grijzen waar
daarna een arcering overheen gezet is met een
fijnere pen.
De resultaten geven een rijkdom aan nuances
zowel in helderheid als in tonen.
On the way to abstraction
At the Royal Academy of Art her traditional,
realistic compositions give way to a more
deduced representation of reality.
Reality is the source of inspiration and the
starting point over and over again, but the
experimenting with partitioning of planes
and the effects of working with light-dark
elements are more contrasting than the
figuration. In the series Solitude I, II, III
and IV an unmistakable tendency towards
abstraction is visible (images p. 48 to 51).
Here, Kouwenhoven chooses to work with
acrylic on paper.
Direction abstraction
À l’Académie Royale des Arts Plastiques sa
composition traditionnelle, réaliste, fait place à
une représentation de la réalité plus abstraite.
Chaque fois la réalité revient comme source
d’inspiration et comme point de départ, mais
l’expérimentation avec la répartition des plans et
l’effet des contrastes clair-sombres sont plus marquants que le figuratif. Dans la série Solitude I, II,
III et IV la tendance vers l’abstrait est clairement
visible (images p. 48 à 51). Ici, KOUWENHOVEN
choisit de travailler avec de l’acrylique sur papier.
Sur un fond monotone de gris-bleu, de rouge
cadmium ou de bleu royal sont placés des plans
en noir qui prennent une profondeur optique et
semblent gagner en volume à cause de la forme
solitaire placée au centre de la composition.
Op weg naar abstractie
Op de Koninklijke Academie van Beeldende
Kunsten maken haar traditionele, realistische
composities plaats voor een geabstraheerde weergave van de werkelijkheid.
Steeds weer vormt de realiteit de inspiratiebron
en het vertrekpunt maar het experimenteren
met de vlakverdeling en de werking met lichtdonker contrasten meer beeldbepalend dan de
figuratie.
In de reeks Solitude I, II, III en IV is een onmiskenbare
tendens naar abstractie zichtbaar (afb. p. 48
tot en met 51). Kouwenhoven kiest hier voor het
werken met acryl op papier.
Op een monotone ondergrond van loodgrijs,
Black planes are placed on a monotonous
background of lead grey, cadmium red or
royal blue, getting an effect of space due
to the solitary figure located centrally in
the composition. At this moment, only the
structure and the set-up of the composition
remain important; the model, the partitioning
of light and shade and the effects of depth
play a minor part in this. The artist tries to
represent the essence of a structure in a
limited amount of image elements and
especially seems to look for a sort of scheme.
What captivates her is the rhythm of the
structures in a composition. Only the most
essential and typical planes are shown in an
intense analysis of motives of images.
Producing in numbers
Kouwenhoven is fascinated by the possibilities
offered by graphical techniques during her
education. She experiments with these
techniques and manages to come to strong,
layered images. The, usually, limited-editions
are widely distributed, showing the recognition
her works gets. Without a doubt, the keen
way she uses the classical techniques in
order to get the required contemporary result
helps. Kouwenhoven looks for possibilities to
make images that show the same analytical
explorations of image structures using
the monotype3 and the classic graphical
techniques such as the etching and lithography.
Doing this, she’s especially interested in the
rhythm of sequential, identical motives of
images and the contrast between light and
shade. The compositions are set up with
powerful lines. By subtle variation of colours,
the partitioning of planes not only seem to
increase density and separate, but it also
creates a stratification that gives a sense of
depth to the composition. She always prints
the images in multiples as well as the monotypes herself, the help of Paula Kouwenhoven
being indispensable to do this.
At the beginning of the eighties, Kouwenhoven
more and more prefers a square image carrier.
The square isn’t restrictive to her, but forms
the grammar for an almost endless language of
shapes with continuously changing techniques
and hence various appearances.
Seulement la structure et le montage de la
composition sont encore importants; le modelé, la
répartition de lumière et d’ombre et la profondeur
jouent un rôle plus restreint. L’artiste essaie de
représenter l’essence d’une structure dans un
nombre d’éléments limité et semble surtout
chercher une sorte d’ordre dans cela. Ce qui
la passionne est le rythme des structures dans
une composition. Seulement les plans les plus
essentiels et caractéristiques sont représentés
dans une analyse intense de motifs imaginaires.
Production en tirage
Pendant ses études, KOUWENHOVEN est fascinée
par les possibilités des techniques graphiques. En
expérimentant avec ces techniques elle réussi a
faire des fortes œuvres en couches. Malgré leur
tirage, habituellement à nombre très réduit, les
œuvres sont largement distribués, démontrant
la reconnaissance de la qualité de son travail.
Son usage inventif des vieilles techniques pour
atteindre le résultat contemporain souhaité
y joue sans doute un rôle. KOUWENHOVEN
recherche les possibilités de faire des images
qui représentent les mêmes explorations
analytiques des structures d’images avec
le monotype3 et les anciennes techniques
graphiques comme la gravure a l’eau-forte et
la lithographie. Dans cela, surtout le rythme du
motif de l’image identique et répété et le
contraste entre clartés et ombres l’intéressent.
Les compositions sont montées avec des traits
forts. En variant les couleurs de manière subtile,
la répartition des plans semble non seulement se
resserrer et se répandre, mais aussi se forme-t-il
une stratification qui donne une sensation de profondeur à la composition. Elle imprime toujours
les images en tirage et les monotypes ellemême, auquel l’aide de Paula KOUWENHOVEN
senior est indispensable.
Au début de années 1980, KOUWENHOVEN a
de plus en plus une préférence pour les supports
d’images carrés. Pour elle, le carré n’est pas
limitatif, mais forme la grammaire pour un
langage de formes presque illimité avec
des techniques constamment changeantes
résultant en apparitions différentes.
1983-1993
(Dé)placement
Le renouvellement et l’exploration d’autres
possibilités
caractérisent
le
travail
de
KOUWENHOVEN durant cette époque. Elle
cherche toujours de nouvelles voies et expérimente
avec des techniques et des matériaux différents.
Ce sont des séries de compositions totalement
cadmiumrood of koningsblauw zijn vlakken
geplaatst in zwart die optisch een ruimtelijke
werking krijgen en volume aan lijken te nemen
door de solitaire figuur die centraal in de
compositie geplaatst is. Uitsluitend de structuur
en opbouw van de compositie zijn nu nog van
belang; het modelé, de verdeling van licht en
schaduw en de dieptewerking spelen hierbij
een kleinere rol. De kunstenares probeert de
essentie van een structuur in een beperkt aantal
beeld-elementen weer te geven en lijkt vooral
op zoek naar een vorm van ordening hierin. Wat
haar boeit is het ritme van de structuren in een
compositie. Slechts de meest essentiële en
karakteristieke vlakken zijn weergegeven in een
intensieve analyse van de beeldmotieven.
Produceren in oplage
In haar opleidingstijd raakt Kouwenhoven
gefascineerd door de mogelijkheden van de
grafische technieken.
Hiermee experimenteert zij en weet daarin tot
sterke, gelaagde beelden te komen. De meestal
kleine oplagen krijgen een brede verspreiding,
waarmee de kwaliteit van haar werk wordt
erkend. Tot dit succes draagt haar inventief gebruik van de oude technieken ter wille van een
gewenst, eigentijds resultaat ongetwijfeld bij.
Kouwenhoven zoekt naar mogelijkheden om
met monotype3 en de klassieke grafische technieken als ets en lithografie, afbeeldingen te
maken die dezelfde analytische verkenningen
van de beeldstructuren laten zien. Zij is hierbij
vooral geïnteresseerd in het ritme van opeenvolgende, identieke beeldmotieven en in het
contrast tussen donker en licht. De composities
worden opgebouwd met krachtige lijnen. Door
subtiel te variëren met de kleuren lijkt de vlakverdeling zich niet alleen te verdichten en weer uit
te waaieren, maar ontstaat er een gelaagdheid
die een gevoel van diepte geeft aan de compositie. De prenten in oplage en ook de monotypes drukt zij altijd zelf af, daarbij is de assistentie
van Paula Kouwenhoven senior onontbeerlijk.
Kouwenhoven heeft begin jaren tachtig meer
en meer een voorkeur voor een vierkante beelddrager. Het vierkant is voor haar niet beperkend,
maar een grammatica voor een welhaast
onuitputtelijke
vormentaal
met
steeds
andere technieken en daardoor uiteenlopende
verschijningsvormen.
1983-1993
(Ver-)plaatsing
Vernieuwing en verkenning van andere
mogelijkheden karakteriseren het werk van
27
28
1983-1993
(De-)placement
During this period, innovation and exploration
of different possibilities are characteristic for
the work of Kouwenhoven. She keeps looking
for new paths and experiments with
techniques and materials. They are series of
purely abstract compositions, with the image
set up from a monochrome clear background
(images p. 58 to 67). Partly covering shapes
of dark, warm colours marked out by strong,
dynamic lines are placed. The works are set up
atmospherically, showing the effect of depth
only by small gradations of tone, partition
and colour. Kouwenhoven expresses mood
and feelings using layering of colours.
The same language of shapes can be
recognized in everything the artist makes.
These are paintings,drawings, etchings,
linocuts and lithographic prints. This diversity
shows a great interest in the technical
aspects of art. She works on big as
well as on small formats, with acrylic or
oil paint. About this, Kouwenhoven says:
‘I like to work with acrylic on a paper or linen
image carrier. Due to its shorter drying
time, acrylic allows a more spontaneous and
direct way of working. Oil paint is intense
regarding colour, one can attain special
effects by working wet-in-wet and it has a
deeply absorbing colour you can’t create
using acrylic; diffuse black. Using oil paint
you always have to wait for the paint to dry,
this distance also gives the result of layering /
layered effect. This way, the work is growing
more organically than it is quickly set up. I
don’t have a preference for acrylic or oil paint.’
Each work by Paula Kouwenhoven is the
report of a separate experiment, a discovery
journey through the area in which twodimensional and three-dimensional shapes
come together. Every canvas, every etching
has its own rhythmic and calls for different
associations. Fairy-like elements form
recognizable,
realistic
representation,
showing a new reality, set up from the
opposites in colour and shape. Also, black is
rediscovered as a colour (image p. 70).
1993-2003
Convertible places
The sketches of situations, landscapes and
abstraites dans laquelle l’image est construite sur
un fond clair et monotone (images p. 58 à 67).
Sur ce fond sont placées des formes de couleurs
en tons sombres et chaleureux qui se recouvrent
partiellement, marquées par des traits forts et
dynamiques. Les tableaux sont composés de
manière atmosphérique et la profondeur est
exprimée par de minimes différences de tons, de
couleurs et d’ombres. KOUWENHOVEN exprime
la disposition mentale et le sentiment à travers la
stratification des couleurs.
Dans tout ce que produit l’artiste, on retrouve
le même langage de formes. Que ce soient
tableaux, dessins, gravures a l’eau-forte,
gravures sur linoleum ou lithographies.
Cette diversité montre le grand intérêt de l’artiste
aux aspects techniques de l’art. Elle travaille sur
grand et petit format, avec de l’acrylique ou
de la peinture à l’huile. KOUWENHOVEN en dit
: « J’aime peindre avec de l’acrylique sur un
support en papier ou en lin. A cause du temps de
séchage plus bref, la peinture acrylique permet une
méthode de travail plus directe, plus spontanée
que la peinture à base d’huile. La peinture
à base d’huile est très intense en couleurs,
permettant des effets très spéciaux en travaillant
mouillé-en-mouillé et elle a une couleur
profondément absorbante que l’on ne peut pas
atteindre avec de la peinture acrylique : noir diffus.
Quand on utilise de la peinture à base d’huile
il faut attendre chaque fois que la peinture
soit sèche, cet éloignement résulte aussi en la
stratification. Ainsi, l’œuvre se développe de
manière plus organique qu’avec une peinture
qui permet une mise à l’œuvre rapide. Je n’ai
pas de préférence pour la peinture acrylique ou
la peinture a base d’huile. »
L’œuvre de Paula KOUWENHOVEN est le
compte-rendu d’un expérience indépendante,
un voyage de découverte dans un domaine
où les formes à deux dimensions et les formes
tridimensionnelles
se
rejoignent.
Chaque
tableau, chaque gravure à l’eau-forte a sa
propre rythmique et évoque d’autres associations.
Les éléments féeriques forment – représentés de
manière reconnaissable, réaliste – une nouvelle
réalité, conçus en opposés de couleur et de
forme. Le noir aussi est redécouvert comme
couleur (image p. 70).
1993-2003
Places réductibles
Les esquisses de situations, de paysages et les
portraits dessinés dans ses carnets durant
ses voyages d’études sont traduites en
formes
organiques
dans
ses
estampes
Kouwenhoven in deze periode. Zij blijft zoeken
naar nieuwe wegen en experimenteert met
technieken en materialen. Het zijn reeksen van
zuiver abstracte composities waarbij het beeld
is opgebouwd uit een monochrome heldere
achtergrond (afb. p. 58 tot en met 67). Daarop
zijn in donkere, warme tonen elkaar deels overlappende kleurvormen neergezet die begrensd
zijn door krachtige, dynamische lijnen. De werken zijn atmosferisch opgebouwd, waarbij slechts
kleine gradaties in toon, kleur en schaduwverdeling de dieptewerking geven. Kouwenhoven
geeft uitdrukking aan stemming en gevoel door
middel van een gelaagdheid in kleuren.
In alles wat de kunstenares maakt is dezelfde
vormentaal te herkennen. Het zijn schilderijen,
tekeningen, etsen, linosneden en steendrukken.
Uit deze verscheidenheid komt een grote
belangstelling voor de technische aspecten
van het kunstenaarschap naar voren. Zij werkt
op grote en kleine formaten, met acryl- of met
olieverf. Kouwenhoven merkt daarover op: ‘Ik
schilder graag met acryl op een beelddrager van papier of linnen. Acrylverf laat door de
korte droogtijd een directere en meer spontane
werkwijze toe dan olieverf. Olieverf is intens van
kleur, je kunt bijzondere effecten bereiken door
nat-in-nat te werken en het heeft een diepinzuigende kleur die je met acryl niet kunt bereiken:
diffuus zwart. Bij het gebruik van olieverf moet je
iedere keer wachten tot het droog is, die distantie
levert ook het resultaat van gelaagdheid op.
Dan gaat het organisch groeien dan dat je het
er snel op kan zetten. Ik heb geen voorkeur voor
acryl- of olieverf.’
Elk werk van Paula Kouwenhoven is het verslag
van een afzonderlijk experiment, een ontdekkingstocht door het gebied waar twee- en driedimensionale vormen in elkaar overgaan. Elk
doek, elke ets heeft zijn eigen ritmiek en roept
steeds weer andere associaties op.
Droomachtige elementen vormen herkenbaar,
realistisch weergegeven een nieuwe werkelijkheid, opgebouwd uit tegenstellingen in
kleur en vorm. Ook het zwart wordt als
kleur opnieuw ontdekt (afb. p. 70).
1993-2003
Herleidbare plaatsen
De schetsen van situaties, landschappen en
portretten opgetekend in haar notitieboeken
tijdens de studiereizen krijgen een vertaling in
organische vormen in grafiek en schilderijen.
De figuratie keert terug in haar werk maar
ondanks de vele herkenbare elementen ademen
veel doeken een hoge graad van abstractie. De
portraits noted down in her sketchbooks on
her study trips find a conversion in organic
shapes in graphics and paintings. Figure
comes back in her work, but despite the many
discernible elements, many canvases have
a high level of abstraction. The objects are
painted concretely, realistically; the human
element -ruling or in the background- is almost
always present. The principle is always that
Kouwenhoven needs to have a story, a feeling,
something that concerns her, but that isn’t at
the detriment of the shape. She tries to create
an illusion on a flat surface. For every canvas
she sets herself a problem -related to paintingand tries to find an imaginary solution. To
make her story an interesting one she uses
shape, colour and composition. In the end, it’s
mostly about the shape by eliminating more
and more elements and reaching the essence.
Kouwenhoven’s paintings have a lot to do with
mystics; they are about what’s underneath
the everyday truth. That sounds rather religious,
but religious values can’t be found in her work.
However, she is well aware of the added
value the things in life have. That there is a
‘direction’ in the way of life that can not be
described. She realises there’s so much more
than everyday reality, but that one can’t get a
real grip on it, unless you submit to dreams.
Kouwenhoven takes accountability of the
content of her work, but this actually shows
to be so abstract, the spectator can only
reach the heart of it by a lot of observing
and sensing. Just to find out the artist likes
to lead him astray. The road to the essence
of things is actually what she paints to evoke
things and create concrete images of things
that can’t really be seen. Often, classic shapes
can be seen on her paintings, isolated on a
monochrome background and purposefully
placed in a different context, leading them to
lead their own life. A column, a façade, a vase
or a statue of fertility, all presumably independent elements placed in the area, evoke
a new, mystical-magical reality. The logical
order is lost and the perspective constantly
changes.
Paula feels a close bond with the work of painter
Mark Rothko (1903-1970), renowned for
his ‘color-field-paintings’. Rothko’s paintings
comprise of big planes with varieties of colour,
set up in different layers, parallel with other
et ses tableaux. Le figuratif revient dans
son œuvre, mais malgré le grand nombre
d’éléments reconnaissables, ses tableaux
gardent un grand degré de l’abstrait. Les
objets sont peints de manière concrète, réaliste ;
l’élément humain est presque toujours – de
manière dominante ou à l’arrière plan – présent.
À chaque fois l’idée fondamentale est que
KOUWENHOVEN doit avoir une histoire, un
sentiment, quelque-chose qui la touche, mais
qui ne sacrifie pas à la forme. Sur une surface
plate elle cherche à créer une illusion. Chaque
nouvelle toile lui pose un problème de technique
de la peinture artistique et ensuite elle cherche
la solution imaginaire. Pour rendre son histoire
plus intéressante elle se sert de la forme, des
couleurs et de la composition. En éliminant de
plus en plus d’éléments de l’histoire pour parvenir
à l’essence, il s’agit finalement surtout de la
forme.
Les tableaux de KOUWENHOVEN ont beaucoup
à voir avec le mystique, il parlent de ce qu’il se
joue à l’arrière-plan de la réalité quotidienne.
Cela paraît religieux, mais dans son œuvre on
ne trouve pas de principes religieux. Néanmoins,
elle se rend compte de la valeur ajouté qu’ont
les choses dans la vie. Qu’il y a une sorte de
gérance indescriptible derrière le cours de la
vie. Elle se réalise qu’il y a beaucoup plus que la
réalité quotidienne, mais qu’on ne peut pas
vraiment l’influencer, sauf en se rendant à ses
rêves.
KOUWENHOVEN justifie le sens de son travail, mais
cette justification est tellement abstraite que le
spectateur ne peut en saisir l’essence qu’après
beaucoup de recherche et d’exploration. Pour
alors s’en rendre compte que l’artiste cherche
à le tromper. Au fond, ce qu’elle peint est le
chemin vers l’essence des choses, pour évoquer
des choses et pour créer des images concrètes
de choses qui ne sont pas concrètement visibles.
Ses tableaux représentent souvent des formes
classiques qui, isolées sur un fond monochrome,
sont intentionnellement placées dans un contexte
différent, leur faisant mener leur propre vie. Une
colonne, une façade, un vase ou une statuette
de fertilité, ce sont tous des éléments qui paraissent
indépendants et qui, placés dans l’espace,
évoquent
une nouvelle réalité mystiquemagique. L’ordre naturel est troublé, le perspectif
change sans arrêt.
Paula a beaucoup d’affinité avec l’œuvre
de Mark Rothko (1903-1970), connu pour ses
‘color-field-paintings’. Les tableaux de Rothko
représentent de grands espaces avec des
variétés de couleurs, en plusieurs couches
voorwerpen zijn concreet, realistisch geschilderd;
het menselijke element -overheersend of op de
achtergrond- is vrijwel altijd aanwezig.
Uitgangspunt
is
steeds
opnieuw
dat
Kouwenhoven een verhaal moet hebben, een
sentiment, iets dat haar aangaat, maar dat niet
ten koste zal gaan van de vorm. Op een plat
vlak probeert zij een illusie op te wekken. Bij elk
nieuw doek stelt zij zich een -schilderkunstigprobleem en probeert daar een denkbeeldige
oplossing voor te vinden. Om haar verhaal
interessant te maken gebruikt zij de vorm, de
kleur en de compositie. Uiteindelijk gaat het dan
vooral om de vorm door steeds meer elementen
van het verhaal te elimineren om door te dringen
tot de essentie.
Kouwenhovens schilderijen hebben veel met
mystiek te maken, ze gaan over datgene wat
achter de alledaagse waarheid staat. Dat klinkt
religieus, maar geloofswaarden zijn haar werk
vreemd. Wel is zij zich bewust van de meerwaarde die de dingen in het leven hebben. Dat
er een niet te omschrijven ‘besturing’ achter de
loop van het leven zit. Zij realiseert zich dat er
zoveel meer is dan de alledaagse werkelijkheid,
maar dat je er geen werkelijke greep op kunt
krijgen, tenzij je je overgeeft aan dromen.
Over de inhoud van haar werk legt Kouwenhoven
verantwoording af, maar die blijkt in feite zo
abstract te zijn dat de beschouwer alleen door
veel zoeken en tasten tot de kern kan doordringen.
Om er dan achter te komen dat de kunstenares
hem of haar graag op een dwaalspoor wil zetten.
De weg naar de essentie van de dingen is in feite
wat zij schildert om er dingen mee op te roepen
en concrete beelden mee te scheppen van iets
dat niet tastbaar zichtbaar is. In haar doeken zijn
vaak klassieke vormen te zien die, geïsoleerd op
een monochrome ondergrond bewust in een
andere context zijn geplaatst, waardoor zij een
eigen leven gaan leiden. Een zuil, een façade,
een vaas of een vruchtbaarheidsbeeldje,
allemaal schijnbaar losse elementen die, in de
ruimte geplaatst, een nieuwe, mystiek-magische
werkelijkheid oproepen. De logische volgorde is
doorbroken, het perspectief wisselt voortdurend.
Veel affiniteit heeft Paula met het werk van de
schilder Mark Rothko (1903-1970), bekend van
zijn ‘color-field-paintings’. Rothkos schilderijen
omvatten grote oppervlakten met variëteiten in
kleur opgebouwd uit verschillende lagen, parallel
met andere kleuren. De randen van de vlakken
zijn licht oneven wat hen een wazige kwaliteit
geeft, alsof ze lijken te drijven of zweven op het
canvas. Voor Rothko gaat het niet uitsluitend
om de vorm maar om de inhoud.
29
30
colours. The edges of the planes are slightly
odd, giving them a foggy quality, as if they are
floating or hovering on the canvas. To Rothko
it’s not just about the shape, but about the
content. About this he says: ‘In my work it’s
not about the interaction of colours or shapes
or whichever relationship. To me, it’s about
expressing the most fundamental emotions:
the tragic, the ecstatic, or human destiny.’
superposées à d’autres couleurs. Les bords des
espaces sont légèrement inégaux, leur donnant
une qualité floue, comme s‘ils flottent ou planent
sur la toile. Pour ROTHKO, il s’agit non seulement
de la forme, mais aussi du contenu. Il en dit : «
Dans mon travail, il ne s’agit pas de l’interaction
entre les couleurs et les formes, ou peu importe
quel interaction. Pour moi, il s’agit d’exprimer les
émotions les plus fondamentales : la tragédie,
l’extase, ou la fatalité humaine. »
2003-2013
During this period of time, Kouwenhoven
mostly makes a lot of square works of
structures, of which the origin can
be found in observations in the landscape.
They’re often paintings with a subtle game
of light with ochre, greys and whites that
frequently form a pattern that, at first site,
looks like a relief. Observation and illusion are
interwoven by merging different materials.
But just as much by manipulating less perceptible things, such as the effects of light
and shade. She is always working from a
conceptual plan, but never meekly obedient
to it. In the dissection and simplification of
image motives, this leads to the most essential
and typical lines and planes in the composition.
Interested mostly in the rhythm and the
structure of the image, the artist is searching
for a subtle balance between order and
disorder, between colour and colourless. Even
though many paintings seem to be purely
abstract at first sight, reality is always at its
origin.
2003-2013
Durant cette période, KOUWENHOVEN produit
surtout de grandes œuvres de structures carrés,
dont la source se trouve dans les perceptions du
paysage. Ce sont des tableaux avec un jeu subtil
de lumières d’ocres, de gris et de blancs, dont à
première vue le motif forme un relief.
Perception et illusion sont entremêlés en
fusionnant des matériaux différents, mais aussi
bien en manipulant des choses moins concrètes,
comme les effets de lumière et d’ombre. Toujours
partant d’un concept, sans jamais y
obéissant servilement. Dans l’analyse et la
simplification des motifs d’images, ceci mène
aux lignes et aux plans les plus essentiels et les plus
caractéristiques de la composition.
Surtout intéressée par le rythme et la structure
de l’image, l’artiste recherche un équilibre subtil
entre l’ordre et le désordre, entre la couleur et
l’incolore. Bien que beaucoup de tableaux
semblent être des compositions purement
abstraites, la réalité est toujours à leur origine.
Focus and concentration
Meeting Katsutomi Horiki, painter of Japanese
origin who lives and works in Italy affects her.
Kouwenhoven is not just impressed by his
work, but especially by his working method.
Regarding this, she says: ’The First time
I met Horiki was in 2007. It was in Italy, in
the springtime. We worked in an atelier
we shared during the symposium Siviera
(Verbania) at the Lake Maggiore. I had never
seen Horiki’s Works before, so my first
encounter was at its origination, its creation.
In hindsight, this makes me feel very
privileged!
I remember well, this sunny studio, the silent
man, the smell of turpentine, the rhythm of his
strokes on the canvas. Horiki works quietly,
Centre de l’attention et concentration
La rencontre avec le peintre d’origine Japonaise
Katsutomi HORIKI, qui vit et travaille en Italie a
beaucoup d’influence. KOUWENHOVEN est nonseulement impressionnée par son travail, mais
surtout aussi par son approche. Elle en dit : « La
première fois que j’ai rencontré HORIKI fut en 2007.
C’était au printemps en Italie. Nous travaillions
dans un atelier que nous partagions pendant
le colloque Siviera (Verbania) au bord du Lac
Majeur. Je n’avais jamais vu les œuvres de HORIKI
auparavant, donc ma première rencontre fut à
la naissance, la création. Rétrospectivement, je
me sens privilégiée !
Je me souviens bien, le studio ensoleillé, l’homme
silencieux, l’odeur de l’essence de térébenthine,
et le rythme de ses coups de pinceau sur la toile.
HORIKI travaille calmement, mais constamment.
Ensuite, il regarde le résultat, boit un espresso
dans un petit gobelet en plastique, une cigarette
à la main, emmène son travail à l’extérieur et le
pose parterre au soleil et l’étudie longuement.
Hij zegt daarover: ‘Het gaat in mijn werk niet om
de wisselwerking tussen kleuren of vormen of om
welke relatie dan ook. Het gaat mij erom
uitdrukking te geven aan de meest fundamentele
emoties: het tragische, de extase of het
menselijk noodlot.’
2003-2013
Kouwenhoven maakt in deze periode veelal
grote vierkante werken van structuren, waarvan
de bron te vinden is in waarnemingen van het
landschap. Het zijn schilderijen van een subtiel
spel met het licht van okers, grijzen en witten,
die vaak een patroon vormen, dat op het eerste
gezicht als een reliëf werkt. Waarneming en
illusie worden met elkaar verweven door samenvoeging van verschillende materialen. Maar
evenzeer door het manipuleren van minder
tastbare zaken, zoals de werking van licht
en schaduw. Daarbij altijd uitgaande van
een concept, maar er nooit slaafs aan
gehoorzamend. Dit leidt in de ontleding
en vereenvoudiging van beeldmotieven tot
de meest essentiële en karakteristieke lijnen en
vlakken in een compositie.
Vooral geïnteresseerd in het ritme en de structuur
van het beeld is de kunstenares zoekend naar
een subtiel evenwicht tussen ordening en het
ordeloze, tussen kleur en het kleurloze. Hoewel
veel schilderijen op het eerste gezicht zuiver
abstracte composities lijken, staat de werkelijkheid altijd aan de oorsprong hiervan.
Focus en concentratie
Van invloed is de ontmoeting met de van origine
Japanse schilder Katsutomi Horiki, die woont en
werkt in Italië. Kouwenhoven is niet alleen onder
de indruk van zijn werk maar vooral ook van zijn
werkwijze. Zij zegt daarover: ’In 2007 was het de
eerste keer dat ik Horiki ontmoette. Het was in
de lente in Italië. Wij werkten in een atelier dat
wij samen deelden tijdens het symposium Siviera
(Verbania) aan het Lago Maggiore. Nog niet
eerder had ik werken van Horiki gezien dus mijn
eerste kennismaking was tijdens het ontstaan,
het creëren. Achteraf voel ik mij hierdoor zeer
bevoorrecht!
Ik herinner mij nog goed, de zonnige studio, de
stille man, de geur van terpentijnolie, het ritme
van zijn streken op het doek. Horiki werkt rustig
maar wel constant. Dan bekijkt hij het resultaat,
drinkt een Italiaanse espresso in een klein plastic
bekertje met een sigaret in zijn hand, neemt het
werk mee naar buiten, zet het in de zon op de
vloer en bestudeert het lange tijd, pas wanneer
hij besloten heeft wat het doek nodig heeft
but constantly. Then he looks at the result,
drinks an Italian espresso from a small plastic
cup, a cigarette in his hand, takes his work
outside, places it on the floor in the sun and
studies it for a long time, and when he’s
decided what the work needs, he goes back
inside and continues to work.
A year later I meet Horiki again, in Holland
this time, where he is one of the participating
international artists at the symposium Recycle
Art at World Art Delft. Later that summer I
visit Horiki in his atelier; driving through fields
of walnut trees and kiwi trees I arrive at his
house, a lovely old farm with an atelier like
Horiki himself. The place where he lives and
works is orderly and quiet in an almost serene
atmosphere. This is where I saw the complete
collection of his works. Once again, I was
impressed. There, on that sunny afternoon, I
asked Horiki if it would be possible to organise
a solo exhibition in Holland at World Art Delft
for him and he said yes!’9
The ultimate atelier, destination
Under the influence of the workplace in the
new atelier, the compositions are more static,
while at the same time the use of colours gets
more reserved. About this, Kouwenhoven
says: ‘Because of the light in this atelier, my
palette has become much lighter and more
monochrome, I use a lot of white now.’ The
possibility to retire in quiet attention for
her work leads to a tremendous increase in
production.
With the shape on her mind she works
accurately and patiently, layer by layer, until
the painting is finished. In this manufacturing
process a unity of concept and workmanship
is formed. Only structure and the set up of the
composition seem to be of importance. While
motives of images are deduced to a concise
indication of the shapes, an abstract pattern
of horizontal and vertical lines, touches and
planes. However, Kouwenhoven gradually
introduces odd, mysterious objects such as a
feather; airy and feather light in the experience,
positioned steadily and densely on the plane.
The paintings are more and more on the same
pattern. This is the square or, incidentally, the
combination of two squares, thus forming a
rectangle.
In this pattern, the language of planes is
Quand il a décidé ce dont l’œuvre a besoin, il
rentre et se remet au travail.
J’ai revu HORIKI un an plus tard, aux Pays-Bas
cette fois ci, quand il est un des artistes internationaux participant au colloque Recycle Art chez
World Art Delft. Le même été je lui rends visite
dans son atelier ; passant sur une route bordée
de noyers et d’arbres de kiwi j’arrive chez lui, une
belle vieille ferme avec un atelier comme HORIKI
lui-même. Ordonné et calme dans une atmosphère sereine. L’endroit où il vit et travaille. Là,
j’ai vu la collection complète de son œuvre. De
nouveau j’étais impressionnée. Cet à cet endroit
cet après-midi ensoleillé même, que j’ai demandé
à HORIKI s’il était possible d’organiser une
exposition personnelle pour lui en Hollande, à la
fondation WAD, et il a accepté ! » 9
gaan de meester en het werk naar binnen en
gaat hij verder.
Een jaar later ontmoet ik Horiki opnieuw, dit keer
in Holland waar hij één van de participerende
internationale kunstenaars was op het symposium
Recycle Art in World Art Delft. Later die zomer
bezoek ik Horiki in zijn atelier; rijdend door velden
met walnoot- en kiwibomen arriveer ik bij zijn
huis, een mooie oude boerderij met een atelier
als Horiki zelf. Ordelijk en stil in een bijna serene
atmosfeer. De plaats waar hij werkt en leeft. Hier
zag ik de volledige verzameling van zijn werken.
Ik was opnieuw geïmponeerd. Daar op die
zonnige middag vroeg ik Horiki of het mogelijk
was om voor hem een solo tentoonstelling in
Holland bij de stichting WAD te organiseren hij zei
ja!’9
L’atelier ultime, destination
Influencés par le lieu de travail dans son nouvel
atelier, les compositions sont plus statiques, et
en même temps son usage de couleurs devient
réservé. KOUWENHOVEN : « Ma palette est
devenue beaucoup plus claire et monochrome
à cause de la lumière dans cet atelier, j’utilise
beaucoup de blanc maintenant. » La possibilité
de se retirer dans une attention apaisée pour
son travail mène a une forte augmentation de
production.
Elle travaille minutieusement et patiemment
couche par couche, en gardant la forme en
tête, jusqu’à ce que le tableau soit terminé.
Dans ce processus de production le projet et la
réalisation artisanale sont soudés en unité. Juste
la structure et le déroulement de la composition
semblent encore être importants. Pendant que
les motifs d’images sont réduits à une indication
minimale de formes, à un motif abstrait de
lignes horizontales et verticales, des touches et
des plans. Peu à peu, KOUWENHOVEN introduit
des objets étranges, mystérieux, comme une
plume ; svelte et légère comme une plume
dans l’expérience, positionnée amplement et
massivement sur le plan. Les tableaux sont plus
ou moins confectionnés sur la même trame.
C’est le carré ou, occasionnellement, la composition de deux carrés, formant ainsi un rectangle.
Le
langage
des
formes
est
toujours
déterminé de manière organique sur cette trame.
Elle sait figer un éventail d’émotions dans les
tableaux. Dans ces tableaux les sentiments
comme drame, tension et plaisir sont présents.
Dans chaque œuvre a lieu une symbiose cachée
de matière et d’illusion. La stratification qui colore
les plans accentue parfois l’indépendance de
certaines formes dans un tableau ou démontre
Het ultieme atelier, op de plaats van bestemming
Onder invloed van de werkplek in het nieuwe
atelier zijn de composities meer statisch, terwijl
gelijktijdig het kleurgebruik terughoudender
wordt. Kouwenhoven zegt hierover: ‘door het
licht in dit atelier is mijn palet veel lichter en
meer monochroom geworden, ik gebruik nu
heel veel wit.’ De mogelijkheid zich terug te kunnen
trekken in verstilde aandacht voor het werk leidt
tot een forse toename van haar productie.
Met de vorm in haar hoofd werkt zij precies
en geduldig laag op laag tot het schilderij
gereed is. In dit maakproces worden concept
en ambachtelijke realisatie tot eenheid samengebracht. Uitsluitend structuur en opbouw van
de compositie lijken nog van belang te zijn.
Terwijl beeldmotieven geabstraheerd worden
tot een summiere aanduiding van de vormen,
tot een abstract patroon van horizontale en
verticale lijnen, toetsen en vlakken. Gaandeweg
introduceert Kouwenhoven echter vreemde,
geheimzinnige objecten als een veer; ijl en
vederlicht in de beleving, vast en massief in
het beeldvlak gepositioneerd. De schilderijen
worden meer en meer op een zelfde stramien
zijn vervaardigd. Dat is het vierkant of incidenteel
een samenvoeging van twee vierkanten tot een
rechthoek.
Op dit stramien is de vormentaal altijd
organisch bepaald. In de schilderijen weet zij een
scala aan emoties te laten stollen. Daarin komen
begrippen als drama, spanning en plezier aan
de orde. In elk werk heeft een stille symbiose van
materie en illusie plaats. De illusie is aanwezig
door de gelaagdheid die de vormen kleurt en
soms de zelfstandigheid van bepaalde vormen
in een schilderij benadrukt of de contrasten tussen vormen opvoert. Samen met de bedrieg-
31
always defined organically. In the paintings,
she manages to solidify a range of emotions.
Emotions such as drama, tension and pleasure
are shown. In every work, a symbiosis of
matter and illusion takes place. Illusion is
present in the layering that colours the planes
and that sometimes emphasises the
independence of certain planes on a painting
or highlights the contrasts between the planes.
Along with the misleading impression of
weight
versus
the
actual
lightness
of the planes we are faced with an
ambiguity that has an important impact
on the experience when watching these
works. They’re bright and light of colour,
but with a very dark shade at the heart. This
makes them firmly present in the space,
but at the same time they are part of an
illusory universe. They also show how sensitive a workmanship’s process can be, and
made visible and perceivable. By giving titles
to her works afterwards, she indicates the
atmosphere in which the artist wants them
seen.
32
Stabilitas loci, determination of place
When we have an overview of the paintings
and drawings of Paula Kouwenhoven, the first
thing we notice is the continual, consequent
development. Change and innovation never
stop in her work; over and over again the artist looks for new ways to express herself, new
materials and different techniques. The periods of style don’t follow each other arbitrarily;
they can’t be considered in isolation, but are
connected to an integral unity through a couple of themes. These themes give the work its
identity and its value.
Every time, the artist searches with
perseverance (stabilitas) for a balance between
motion and settling down, between colour and
colourless, form and amorphous it gives the
work a coherence. The painted compositions
get a sense of depth without a third dimension
being suggested.
With hardly any exception nature is the
starting point and the source of inspiration.
The accurate way of working, the complex
problems and the questions the artist sets
for herself on her visual exploratory journey
compel admiration. It’s this ongoing dialogue
the artist has with her work that gives Paula
les contrastes entre les formes et crée l’illusion. De
pair avec l’impression trompeuse de pesanteur
opposée a la légèreté réelle des plans, il s’agit
ici d’une ambiguïté qui a un impact important
quand on regarde ces œuvres. Ils sont très clairs
et de couleurs claires, mais de teint très sombre
au cœur. Ainsi, ils sont très présents dans
l’espace, mais font en même temps partie d’un
monde illusoire. Ils démontrent aussi comment un
processus artisanal peut être visualisé et rendu
perceptible de manière sensitive. L’artiste
indique l’ambiance dans laquelle elle veut que
ses œuvres soient considérées en leur donnant
leur titres seulement après les avoirs réalisés.
Stabilitas loci, détermination de place
C’est surtout le développement conséquent
et constant que nous remarquons en voyant
les tableaux et les dessins de Paula
KOUWENHOVEN.
Le changement et lerenouvellement dans
son œuvre sont incessants et conséquents ;
l’artiste cherche toujours de nouveaux moyens d’expression, de nouveaux matériaux et
d’autres techniques. Les périodes styliques ne se
suivent pas par hasard ; on ne peut pas les voir
séparément, elles sont reliés par des fils conducteurs pour former une unité intégrale. Ce sont ces
liaisons qui donnent de l’identité et de la valeur
à son œuvre.
C’est avec persévérance (stabilitas) que l’artiste
recherche chaque fois à nouveau l’équilibre entre
le mouvement et le calme, entre la couleur
et le neutre, entre la forme et l’amorphe qui
forment la cohérence dans son œuvre. Sans
qu’une troisième dimension soit suggérée
elle donne une profondeur aux compositions
peintes.
Presque sans exception, c’est la nature qui
est à l’origine de l’idée fondamentale et
de l’inspiration. Le soin dans son travail, les
problèmes complexes et les questions que
l’artiste se pose dans son exploration visuelle
forcent à l’admiration. C’est ce dialogue
continue entre l’artiste et son travail
qui donne une propre identité forte à
l’œuvre de Paula KOUWENHOVEN.
Cet œuvre conçue au long de quarante ans
porte les traits caractéristiques de grande
expertise
et
d’engagement
social
au
processus de la création. La tension entre la
nature comme donnée et son interprétation en
dessin, en scène, en tableau et occasionnellement
en objet est mise en question au long des années
et est portée à l’expression perçue. Il faut dire
lijkheid van de indruk van zwaarte versus de
werkelijke lichtheid van de vlakken is hier sprake
van een dubbelzinnigheid die een belangrijke
impact heeft in de ervaring bij het zien van deze
werken. Ze zijn helder en licht van kleur, maar
wel heel donker getint in de kern. Daardoor zijn
ze stevig aanwezig in de ruimte en tegelijkertijd
zijn ze deel van een illusoire wereld. Ook laten
ze zien, hoe gevoelvol een ambachtelijk proces
kan zijn en zichtbaar en navoelbaar kan worden
gemaakt. Door haar werken achteraf van
namen te voorzien, geeft zij de sfeer aan waarin
de kunstenares ze beschouwd wil hebben.
Stabilitas loci, plaatsbepaling
Wanneer wij de schilderijen en tekeningen van
Paula Kouwenhoven overzien dan is het in de
eerste plaats de voortdurende en consequente
ontwikkelingsgang die opvalt. Nooit staat de
verandering en vernieuwing in haar werk stil; altijd
weer zoekt de kunstenares naar nieuwe uitdrukkingsmiddelen, nieuwe materialen en andere
technieken. De stijlperioden volgen elkaar
niet willekeurig op; zij zijn niet los van elkaar te
zien, maar zijn door een aantal rode draden
tot een integraal geheel samengebonden. Die
verbindingslijnen geven het werk zijn identiteit en
waarde.
Met vasthoudendheid (stabilitas) zoekt de
kunstenares in haar werk steeds opnieuw naar
een balans tussen beweging en verstilling,
tussen kleur en kleurloos, tussen vorm en vormloos
die het werk een samenhang geven. De
geschilderde
composities
krijgen
een
dieptewerking zonder dat daarbij een derde
dimensie wordt gesuggereerd.
De natuur vormt daarbij vrijwel zonder
uitzondering het uitgangspunt en de inspiratiebron. De problemen en de vragen die de
kunstenares zichzelf bij haar visuele verkenningstocht stelt, dwingen bewondering af. Het is deze
voortdurende dialoog van de kunstenaar met
haar werk die het oeuvre van Paula Kouwenhoven
een krachtige geheel eigen identiteit geeft.
Dit in de loop van veertig jaren opgebouwde
oeuvre draagt het kenmerk van groot vakmanschap en emotionele betrokkenheid bij
het ontstaansproces. Het spanningsveld tussen
de natuur als gegeven en de interpretatie tot
tekening, prent, schilderij en incidenteel een
object wordt door de jaren heen steeds weer
getest en tot doorvoelde expressie gebracht. Bij
het begrip natuur moet worden aangetekend,
dat het bij haar gaat om de gecultiveerde natuur,
waarin veelal sprake is van menselijke ingrepen.
Kouwenhoven’s oeuvre a powerful personal
identity.
This oeuvre she has established over forty
years shows the features of great workmanship
and emotional involvement in the process
of development. The field of tension between
nature as a given and its interpretation
in a drawing, a picture, a painting and
occasionally a statue is tested again and again
over the years and expressed in sensible way.
Considering the term nature it needs to be said
that to her, it’s about cultivated nature, in which
human intervention has often taken place.
It’s typical for her work that she always
keeps the relation between observation and
imagination and expresses it in the different
techniques. Intuitive abstraction as a goal
has never seized her. The square has been a
reliable form throughout the years. She can
develop images based on this. If in some
works the square isn’t discernible, that follows
from the process of origination in which the
organic has covered up the square, but it’s
always latently present.
With this vision of reality around her, and
its translation to images in her works,
Kouwenhoven leaves us a personal and
sensitive track in the autonomous art of our
era.
que pour elle, quand on parle nature, il s’agit de
la nature cultivée, où l’intervention humaine est
souvent visible.
C’est typique pour son œuvre qu’elle maintient
toujours la relation entre la perception et
l’imagination, et qu’elle le montre dans les
différentes techniques. L’abstraction intuitive
comme but ne l’a jamais saisi. Au long des
années le carré est une figure fiable. En partant de là, elle peut développer ses images.
Et si dans quelques œuvres le carré n’est pas
reconnaissable, ceci suit du processus de
création de l’œuvre, dans laquelle l’organique
a en sorte recouvert le carré, qui néanmoins est
toujours présent de manière latente.
Avec sa vue sur la réalité autour d’elle et sa
traduction en images dans son œuvre, Paula
KOUWENHOVEN laisse une trace personnelle et
sensible dans l’art autonome de nos jours.
Karakteristiek voor haar werk is, dat zij het verband
tussen waarneming en verbeelding altijd
vasthoudt en in de verschillende technieken tot
uitdrukking brengt. Intuïtieve abstractie als doel
is haar vreemd gebleven. Het vierkant is door
de jaren heen een betrouwbare maat. Op basis
daarvan kan zij haar beelden ontwikkelen.
Wanneer dat vierkant in bepaalde werken niet
meer herkenbaar is, dan is dat verklaarbaar uit
het ontstaansproces, waarin het organische het
vierkant als het ware heeft opgegeten, maar
daarom niet minder aanwezig is.
Met deze zienswijze op de werkelijkheid om haar
heen en de vertaalslag naar beelden in haar
werk, laat Paula Kouwenhoven een persoonlijk
en gevoelig spoor na in de autonome kunst van
onze tijd.
33
REFERENCES
RÉFÉRENCES
REFERENTIES
1. Saint Benedict, De regel van Sint-Benedictus,
translation by Vincent Hunink, Amsterdam 2003: De Arbeiderspers
1. Saint Benoît, De regel van Sint-Benedictus,
traduit par Vincent HUNINK, Amsterdam
2003: De Arbeiderspers
1. Sint-Benedictus, De regel van Sint-Benedictus,
vertaald door Vincent Hunink (2003),
Amsterdam: De Arbeiderspers
2. Y. Nieuwenhuijs, Benedictijns leiderschap,
Utrecht 2012: Ten Have
2. Y. NIEUWENHUIJS, Benedictijns leiderschap,
Utrecht 2012: Ten Have
2. Nieuwenhuijs, Y. (2012), Benedictijns leiderschap, Utrecht: Ten
Have
3. Monotype (a single print of an image) is a
method, a way of working that can lead to
beautiful images of high quality as well. The
inconvenience is that you can never make
more than one print each time. Hence,
it actually isn’t a graphical technique.
These techniques are invented to make
3. Monotype (seulement une empreinte
d’une image) est une méthode de travail
qui peut, elle aussi, mener à de magnifiques images d’excellente qualité.
L’inconvénient étant qu’on ne peut jamais faire plus de une empreinte par fois. Ainsi,
ce n’est pas vraiment une technique
3. Monotype (één afdruk van een prent) is
een methode, een manier van werken,
die eveneens tot prachtige en kwalitatief
hoogwaardige prenten kan leiden.
Nadeel ervan is dat je nooit meer dan één
afdruk per keer kunt maken. Daarmee is
it possible to print several identical images.
In an artistic way, and considering
that a press is used, this method is
considered a graphical technique.
Working with a zinc, aluminium,
wooden, perspex, cardboard or whatever
type of pressure plate, you can arrange
surprising compositions using inks
and/or by laying down leafs, strings, etc.
that can be printed once.
34
4. Surinamestraat 42 in The Hague was
designed as a domicile in 18801883
by
government
architect
C.H. Peters. He intended to live
there himself. Above the front door a commemorative
stone showing architectural attributes
symbolizing the work of architects can
be seen. It’s sometimes falsely said this is
a symbol of freemasonry. In the interior,
a few parts from a demolished building
elsewhere are used. From hearsay, these
parts come from the former house of
Huygens at the Plein. That building stood
at the place where Peters designed the
(now former) ministry of Justice. After his
wife’s death, Peters lived in the domicile
at the Surinamestraat for a while, before
moving to the Nassauplein.
5. The ‘Group of Seven’ was a group of artists, formed in Canada in the beginning
of the twentieth century that existed until
1933. The landscape paintings produced
by this group are part of Canada’s most
important cultural heritage.
6. In archaeological sites, the presence of
many little female figures with the clearly shown shapes of female fecundity is
striking. These are more than likely to be
symbols of fertility. Originally, they were
polychrome with red ochre. These are
small statues of ivory, stone or clay of approximately 8-11 cm, exceptionally up
to 50 cm. They are found in many places
graphique. Ces techniques sont inventés
pour pouvoir imprimer un tirage d’images
identiques. Artistiquement parlant, et à
cause de l’utilisation d’une presse, cette
méthode fait néanmoins partie des techniques graphiques.
En travaillant avec une plaque en zingue,
en aluminium, en bois, en plexiglas, en
carton ou en quoi que ce soit, on peut
établir des compositions surprenantes avec de l’encre et/ou en posant
des feuilles, des fils, etc. qu’on peut
imprimer une seule fois.
4. Surinamestraat 42 à La Haye fut conçu
comme domicile par architecte des bâtiments de l’Etat C.H. PETERS en 18801883, pour y habiter lui-même. Au-dessus
de la porte d’entrée se trouve une pierre
de façade, représentant des attributs
architectoniques, symbolisant le travail d’architectes. Souvent, on entend
dire que c’est un symbole de francmaçonnerie, mais ceci est faux.
À l’intérieur, quelques éléments d’un
bâtiment démoli ailleurs sont utilisés. Il
paraît que ces pièces viennent de la vieille
maison de HUYGENS sur le Plein. Cette
maison de HUYGENS fut a l’endroit ou
PETERS conçu le (maintenant ancien)
Ministère de Justice. Après la mort de sa
femme, Peters demeura encore quelques
années dans la Surinamestraat, avant
de déménager pour aller habiter au
Nassauplein.
5. Le Group of Seven fut un groupe d’artistes
formé au début du 20ième siècle au
Canada et qui a duré jusqu’en 1933.
Les tableaux de paysages peints par les
membres de ce groupe font partie du plus
important patrimoine culturel du Canada.
6. La présence de grands nombres de petites
figures féminines avec les symboles de la
fécondité féminine dans de nombreux
het eigenlijk geen grafische techniek. Deze technieken zijn bedacht om oplagen van identieke prenten te kunnen
druken. Artistiek gezien en door het feit
dat je een drukpers gebruikt, hoort deze
methode toch tot de grafische techniek.
Uitgaande van een drukplaat van zink, aluminium, hout, plexiglas, karton of wat ook,
kun je met inkten en/of het neerleggen
van blaadjes, touwtjes etc. verrassende
composities samenstellen die je eenmalig
kunt afdrukken.
4. Surinamestraat 42 in Den Haag werd als
woonhuis door Rijksbouwmeester C.H.
Peters ontworpen in 1880-1883. Het was
bestemd om er zelf in te gaan wonen.
Boven de voordeur zit een gevelsteen met
daarin bouwkundige attributen die symbool staan voor het werk van architecten
afgebeeld. Ten onrechte wordt wel eens
gezegd dat het een symbool van de
Vrijmetselarij betreft. Binnen zijn nog
enkele oude delen gebruikt uit een elders
gesloopt pand. Naar horen zeggen zijn
deze delen afkomstig uit het oude huis
van Huygens aan het Plein. Dat pand van
Huygens stond op de plaats waar Peters
het (thans voormalige) ministerie van
Justitie ontwierp. Na de dood van zijn
vrouw heeft Peters nog een tijdje in het
pand aan de Surinamestraat gewoond,
later is hij naar het Nassauplein verhuisd.
5. De Group of Seven was een kunstenaars
groep die aan het begin van de twintigste
eeuw in Canada ontstond en tot en met
1933 bleef voortbestaan. De landschapschilderkunst die deze groep heeft
voortgebracht, behoort tot Canada’s
belangrijkste culturele erfgoed.
6. Opvallend in archeologische sites is
de aanwezigheid van talloze kleine
vrouwen figuurtjes met de symbolen van
de vrouwelijke vruchtbaarheid prominent
aanwezig. Ze zijn dan ook meer dan
around the world. Beneath foundations of
temples they are usually found as votive
offerings. The eldest statue found is made
of terracotta, baked at 800 °C and is
dated
approx.
16.000
BC.
Mother Earth is a motive that returns
in many mythologies, often also called
Mother Nature. In this case, it is the goddess of fertility par excellence, incarnating de fertile earth or the character of fertility. As such, she’s always the mother
of the other gods and is also often considered patron of motherhood. This original
notion is due to the finding that earthen
nature carries all life in its womb, feeds
and supports life, and takes it back after
perishing. In particular visions, she even
carries the sky
7. Barragán designed and planned the
Pedregal de San Ángel in 1945 and
ten years later he rebuilt the historical
convent Convento de las Capuchinas
Sacramentarias in Tlalpan. In 1957 he
designed the Satellite Towers in Naucalpan.
His home as well as his studio he got built
in 1948 in Mexico City, are on the World
Heritage list.
8. Annual report of World Art Delft, 2009
9. From the catalogue, Horiki Solo Exhibition,
World Art Delft 2009
sites archéologiques est frappante. Il est
très probable que ce sont des symboles
de fertilité. D’origine, elles étaient polychromées avec de l’ocre rouge. Ce sont
des petites statuettes qui mesurent plus
ou moins 8-11 centimètres, mais des
statuettes jusqu’à 50cm ont été trouvées.
Ces petites statuettes sont en ivoire,
pierre ou en claie, et sont trouvées dans
le monde entier. Sous les fondations de
temples on les trouve souvent comme objet
de sacrifice religieux. La statue découverte
la plus ancienne est en terre cuite, cuite à
800 °C qui daterait de 16.000 ans av J.C.
Dame Nature est un motif présent dans
beaucoup de mythologies. Il s’agit de
la déesse de la fertilité par excellence,
souvent nommée Mère Nature, qui
incarne la terre féconde, ou la fécondité
de la nature. Ainsi, elle est toujours la
mère des autres dieux et elle est aussi
considéré la patronne de la maternité.
Cette idée suit du constat que la nature
porte en elle toute la vie, la supporte et
la nourrie, et la renferme quand elle périt.
Dans quelques représentations elle porte
même le ciel.
7. Barragán conçut et planifia le Pedregal
de San Ángel en 1945 et dix ans après
il rebâtit le couvent historique Convento de las Capuchinas Sacramentarias à
Tlalpan. En 1957 il conçut les tours satellites à Naucalpan. Sa maison et son studio,
qu’il fit construire en 1948 dans la ville de
Mexico font partie du patrimoine mondial.
8. Rapport annuel de World Art Delft 2009
9. Extrait du catalogue, Horiki Solo Exhibition,
vermoedelijk vruchtbaarheidssymbolen.
Oorspronkelijk waren ze gepolychromeerd met rode oker. Het zijn alle kleine
beeldjes van ongeveer 8-11 cm groot,
uitzonderlijk tot 50 cm, uit ivoor, steen of
klei. Men treft ze op meerdere plaatsen in
de wereld aan. Onder tempelfundamenten
vindt men ze vaak als votief-offers. Het
oudste gevonden beeldje is gemaakt van
terracotta, gebakken op 800 °C en zou
dateren uit 16.000 v.Chr. Moeder Aarde
is een motief dat in veel mythologieën
terugkeert, vaak ook Moeder Natuur genoemd. Het gaat dan om de vruchtbaarheidsgodin bij uitstek, die de vruchtbare
aarde of de aard van de vruchtbaarheid,
de natuur, zelf incarneert. Ze is dan ook
altijd de moeder van de andere goden,
en wordt als zodanig ook aangezien als
de patrones van het moederschap. Deze
originele visie stamt uit de vaststelling
dat de aardse natuur al het leven in haar
schoot draagt, voedt en ondersteunt, en
weer opbergt als het vergaat. Zij draagt
in een bepaalde visie zelfs de hemel.
7. Barragán ontwikkelde en plande in
1945 het Pedregal de San Ángel en tien
jaar later herbouwde hij het historische
convent Convento de las Capuchinas
Sacramentarias in Tlalpan. In 1957 ontwierp
hij de Satelliettorens in Naucalpan. Zijn
huis en studio, die hij in 1948 in MexicoStad had laten bouwen, staan op de lijst
van Werelderfgoed.
8. Uit het jaarverslag World Art Delft 2009
9. Uit de catalogus, Horiki Solo Exhibition,
35

The Rule of Stability

Transcription

Documents pareils

16 Sezen Aksu

SpécialiSte ce - camping LE CALA GOGO

Tandem - 4-u2

Douche - Dupont Sanitair

DE LEEFWERELD VAN VINCENT VAN GOGH IN FRANKRIJK.

Système CLV

V700-Korfu - SWconstruct

ZAT/SAM 10.10 - Pianofabriek

7 Médias.cdr

L`été à l`Hôtel Eden au Lac

Let`s do it - Musikverlag Frank