Mémoire d`un autre temps La Normandie au e siècle
Transcription
Mémoire d`un autre temps La Normandie au e siècle
UNIVERSITÉ INTER-ÂGE > ANTENNE DE FLERS Mémoire d’un autre temps La Normandie au e siècle Presses universitaires de Caen Mémoires d’un autre temps La Normandie au XXe siècle 2007 Université de Caen Basse-Normandie université inter-âges de basse-normandie – Antenne de Flers TABLE DES MATIÈRES Remerciements . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Avant-propos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Préface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Introduction .................................................... 15 Le quotidien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le témoin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La gadoue, la gadoue… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le poisson de la cantine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Photo de classe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les jeux de notre enfance : tête de porcelaine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De bois et de ficelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le cerceau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le yoyo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La cabane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La maison grise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Toilettes début XXe siècle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L’habillement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Médecin de campagne dans les années 1930 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Un marchand de poisson (au début du XXe siècle) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le rémouleur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L’ancienne boulangerie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Petit cordonnier, petit métier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fée électricité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Côté cour et jardin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le « p’tit coin » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les baptêmes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Un repas de noce à la belle époque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les fêtes que nous attendions. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 19 21 24 26 29 30 33 34 35 37 42 44 46 50 53 54 59 61 64 67 69 71 73 La Fête-Dieu – Processions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le premier de l’an . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La fête à cochon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La mi-carême . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le carnaval et les chars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les fêtes d’écoles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les fêtes, les foires et les marchés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La Saint-Denis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les sorties du dimanche ou le cheval de mon oncle . . . . . . . . . . . . . . . . . . Feu le corbillard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le passeur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les larmes d’argent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le feu dans les chaumes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La chaumière . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L’habitat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les pans de bois et de torchis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les maisons de pierre. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les maisons de maîtres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La gare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le théâtre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le nom des rues et des cours . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 78 81 85 85 87 91 93 95 97 107 109 110 113 115 117 119 119 120 121 122 Ils nous parlent… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La vieille armoire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L’armoire de Marie-Ange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L’armoire normande . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La bibliothèque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Horloges et carillons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le poste de tsf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L’escalier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La girouette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L’enclume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le manche après la cognée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les tabatières . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le couteau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La poire et la carafe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La baratte renversée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 124 127 129 131 133 134 138 141 142 144 145 147 149 150 Ma montre… au fond du tiroir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La machine à coudre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les aiguilles se sont arrêtées . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rencontre près de la cheminée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Passe le temps… sonne l’heure… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les deux horloges de la ferme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les petits bonheurs ou la bassinoire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La cuisinière en fonte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Du gris dans la blague à tabac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le pot à lard : de l’ombre à la lumière . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La tripière : confidence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le plumier et ses plumes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le diable est dans la cheminée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le moulin qui ne tourne plus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La soupe d’avant-guerre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La Dame-Jeanne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La cuillère de bois . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le cadre brisé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diseuses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le bouchon de radiateur (1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sur la paille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La ronde des pommiers et des pommes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Minutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le brassage des pommes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La parade des sabots. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le tableau noir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dans la cheminée il y avait un grillon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Feu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les eaux vives . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le vieux moulin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le pont de pierre. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le pont de bois . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les cascades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les chemins du bocage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le puits . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mémoire d’une église et de son clocher. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 155 158 161 162 164 165 169 171 173 175 177 179 181 183 185 187 189 191 193 194 197 199 201 203 204 206 209 211 213 215 215 217 219 221 222 Le sonneur de cloches . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nonno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Le carrosse de Juliette. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Café bouillu… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Une mystérieuse île au trésor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Noëlle et le pot au lait . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dérisoires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L’héritage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aventure de chasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miracle dans le Domfrontais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voisine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sidonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Émilienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Les confidences de Marie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Une guérison inespérée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dans mon jardin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quand les chemins se croisent… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Peuples d’arbres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliographie 224 225 227 230 233 241 245 246 250 253 255 256 257 258 259 260 262 270 ....................................................... 275 Crédits photographiques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 qui réunit récits et témoignages des Normands au XXe siècle, « Mémoire d’un autre temps » a été écrit dans le but de sauvegarder le souvenir de la vie quotidienne ordinaire. Beaucoup de réalisme dans l’évocation d’une époque où les conditions d’existence, les coutumes et les besoins étaient très différents de ceux d’aujourd’hui. Les objets et les choses, conservés comme des reliques, ainsi que les lieux inchangés, ont contribué à réveiller les mémoires chancelantes. R ECUEIL La vieille modiste de Charles Léandre, musée de Flers. ISBN : 978-2-84133-287-8 9 782841 332878 15 €