Erfgoedbibliotheek Georges Eekhoud (1854

Erfgoedbibliotheek
Georges Eekhoud
(1854-1927)
Literatuur
& engagement
Littérature
et engagement
Literature
1
and commitment
De tentoonstelling ‘Georges Eekhoud (1854-1927) - Literatuur &
engagement’ is een organisatie van Fonds Suzan Daniel vzw, Letterenhuis
& Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ter gelegenheid van de World
Outgames Antwerpen 2013.
Met medewerking van en dank aan Mirande Lucien, Wannes Dupont, Régis Schlagdenhauffen, John
Waumans, Patrick Cardon, Ralf Dose, Manfred Herzer, de bruikleengevers, de vertalers en alle medewerkers
van Fonds Suzan Daniel en van Letterenhuis, Erfgoedbibliotheek en hun overkoepelende diensten.
Concept
Fonds Suzan Daniel vzw
Globaal
Communicatieverantwoordelijke: Freya van Wijnsberghe
Persverantwoordelijke: Miranda de Boel
Vormgeving tentoonstellingen: Hendrik de Leeuw
Bruikleentransport: transportteam Musea en Erfgoed Antwerpen
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience
Verzamelen materiaal: Dirk Van Duyse & Steven Van Impe
Bruiklenen: Dorrit Van Camp
Beeldbehandeling: Peter Baetes en Steven Stausens
Administratie: Leni Albertyn
Behoud en beheer: Dorrit Van Camp
Belichting: Koen Peeters & Steven Stausens
Zaalinrichting: Dorrit Van Camp, Chantal De Roovere, Inga Malatsidze & Baruch Englander
Coördinatie: Dirk Van Duyse
Eindverantwoordelijke: An Renard
Bruikleengevers
Letterenhuis, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Archives et Musée de la Littérature, Koninklijke
Bibliotheek, Algemeen Rijksarchief, Valérie Doumenc, Mirande Lucien, Zentralbibliothek Solothurn,
Universitätsbibliothek der Humboldt-Universität zu Berlin, Scheppersinstituut Mechelen.
Omslagillustratie: Henri Houben en Georges Eekhoud. (Foto J. Dupont. Collectie AML).
Uitgave: Fonds Suzan Daniel vzw, p/a H. Frère-Orbanlaan 510, 9000 Gent, 09-223.58.79
www.fondssuzandaniel.be
Tekst: Bart Hellinck
Vertalingen: Marc Van Overmeiren, Yvo Peeters, Bruno Thybaut, Gilbert Van Vlaenderen en Mon Philips.
Wettelijk Depot: D/2013/8298/1
2
literatuur & engagement
littérature et engagement
literature and commitment
04
10
15
3
A - “De zanger der verschopten en onterfden.”
(Opdracht van Jan Eelen aan Georges Eekhoud.)
Na enkele obligate, en door grootmoeder gefinancierde, dichtbundels
publiceert Eekhoud in 1881 zijn debuutroman ‘Kees Doorik’, de meest
naturalistische van zijn boeken. Datzelfde jaar hoort hij bij de eerste
medewerkers van het belangwekkende tijdschrift ‘La Jeune Belgique’, waarvan
hij later zelfs mede-eigenaar wordt. Het decennium daarop is hij dan weer
medeoprichter van ‘Le Coq rouge’ en schrijft hij onder meer voor ‘La société
nouvelle’ en – gedurende een 20-tal jaar – ‘Le Mercure de France’.
Behorend tot de generatie van Emile Verhaeren, Georges Rodenbach en
Maurice Maeterlinck, ziet Eekhoud zijn status als groot nationaal schrijver
erkend in 1893, met de toekenning van de vijfjaarlijkse literatuurprijs voor ‘La
Nouvelle Carthage’, dat zich in Antwerpen afspeelt. Andere werken hebben
het arme Kempische platteland of de Marollen, een Brusselse volksbuurt, als
decor. Met veel sympathie en mededogen voert hij er arbeiders, armen en
paria’s op als personages. Die setting, die protagonisten en de behandelde
themata (bvb. incest, mishandeling, zelfmoord en zelfs een harttransplantatie
in het jaar 2250) zijn onvermijdelijk minder in staat om het lezerspubliek te
behagen. Toch zijn werken van deze meest Vlaamse van de Fransschrijvende
Vlamingen vertaald naar het Engels, Duits, Tsjechisch, Roemeens, Esperanto…
Eekhoud, ook wel de Belgische Gorki genoemd, is daarnaast nog nadrukkelijk
actief als leraar literatuur, kroniekschrijver en recensent. Als essayist, over
onder meer de kunst van het schermen, en het leven en werk van Hendrik
Conscience en componist Peter Benoit, die allebei tot zijn kennissenkring
behoren, net zoals trouwens James Ensor. Als vertaler – met een eigen
persoonlijke toets – van het werk van zijn vriend Stijn Streuvels en van
toneelstukken van tijdgenoten van Shakespeare (Webster, Beaumont en
Fletcher…). En als schrijver van een dagboek, een bijzondere getuigenis over
onder andere Brussel tijdens de Duitse bezetting.
B - “De door Eekhoud met een rood of blauw potlood
aangestreepte passages tonen de dialoog van een enigszins
eenzaam man met zijn boeken.”
(Mirande Lucien in de biografie ‘Eekhoud le rauque’.)
Op basis van wat bewaard is gebleven van Eekhouds omvangrijke collectie
boeken en tijdschriften, moet zijn bibliotheek uit drie delen hebben bestaan.
4
Nederlands
Vooreerst de klassieke werken. Dan de literaire productie, vaak met
opdrachten, van zijn tijdgenoten: zowel de gevestigde namen als heel wat
zeldzame eerstelingen en eendagsvliegen. En tot slot een reeks seksuologische
boeken en doorgaans begripvolle werken over homoseksualiteit.
De ontwikkeling van de medische stand leidt tot een groeiende belangstelling
voor seksueel gedrag dat niet voldoet aan de ‘regels van de natuur, de rede of
het algemeen nut’. Het ziektedenken vervangt zo het vroegere zondedenken.
Werd in de vroegmoderne tijd enkel de term ‘sodomie’ gebruikt om alle
vormen te beschrijven van niet op voortplanting gericht seksueel gedrag,
waartoe in principe iedereen in staat werd geacht, dan verschuift nu de
aandacht naar een bepaald type persoon. Gelijkgeslachtelijke seksuele
handelingen worden een exclusief, pathologisch kenmerk van een specifiek
soort mensen.
Deze (natuur)wetenschappelijke evolutie stimuleert echter eveneens de
ontwikkeling van een emancipatiebeweging. Tijdens de jaren 1860 bedenkt
Carl Heinrich Ulrichs al een wetenschappelijk verklaarbare oorzaak: de theorie
van het derde geslacht. Daarbij introduceert hij de termen ‘urning’ (of
‘uranist’) en zijn tegenpool ‘dioning’. Kort daarop komt Károly Mária Kertbeny
met andere woorden op de proppen: homoseksualiteit en heteroseksualiteit.
Eekhoud moet een aantal van die werken beslist met tevredenheid hebben
gelezen. Met een rood of blauw potlood duidt hij de interessante passages
aan. Af en toe ook een woord, zoals de beoordeling ‘subliem’ bij een fragment
van een artikel in het ‘Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen’ over de grootsheid
van de ziel van de vrouw die met een biseksueel trouwt.
C - “Aan de Goddeloze Martelaar en Dichter, gepijnigd namens
de Protestantse Gerechtigheid en Deugdzaamheid.”
(Opdracht van Georges Eekhoud aan Oscar Wilde.)
In 1861 wordt in Engeland de strafmaat voor sodomie verlicht: voortaan
mogen veroordeelden een gevangenistermijn van 10 jaar tot levenslang
verwachten in plaats van de doodstraf. In de praktijk blijkt anale seks echter
moeilijk te bewijzen zodat het zelden tot een veroordeling komt. Daarom
volgt in 1885 een nieuwe aanpassing van het strafwetboek via het Labouchère
Amendment, zodat gelijk welke seksuele handelingen tussen mannen kan
resulteren in tot twee jaar dwangarbeid.
De veroordeling, in 1895, van Oscar Wilde tot de maximumstraf grijpt ook
Eekhoud zwaar aan. In de Franse heruitgave van ‘Le Cycle patibulaire’, een
5
jaar later, neemt hij een novelle op die wordt opgedragen aan zijn collega,
“gepijnigd namens de protestantse gerechtigheid en deugdzaamheid”. Via
André Gide belandt het werk bij Oscar Wilde zelf, die er zich lovend over
uitspreekt – tot grote vreugde van Eekhoud – en een gededicaceerd exemplaar
van de ‘Ballade de la Geôle de Reading’ naar Brussel stuurt.
Briefwisseling is er wel met Edward Carpenter, de invloedrijke Engelse
socialistische schrijver, filosoof en activist. Hij ziet de onderdrukking van
homoseksualiteit – hijzelf noemt het ‘homogenische liefde’ – niet als een
geïsoleerd probleem, maar verbindt het met de bevrijding van seksualiteit
in het algemeen. Zijn visie schrijft hij neer in diverse pamfletten, waaronder
‘Homogenic love, and its place in a free society’. Dat boekje is niet te koop,
maar wordt op relatief ruime schaal verstuurd aan diegenen waarvan hij denkt
dat ze in het onderwerp geïnteresseerd zouden kunnen zijn. Waaronder dus
ook Eekhoud.
D - “Ik vergeet niet die paar echte vrienden in Berlijn (…), met
name al diegenen die deze moedige en zelfs gewaagde strijd
ten voordele van de amoureuze misdeelden hebben gevoerd.”
(Dagboek Georges Eekhoud, 22 maart 1915.)
Door de veroordeling van Oscar Wilde wordt Magnus Hirschfeld zich bewust
van de politieke en sociale dimensies van de homo-onderdrukking. Op basis
van paragraaf 175 van het Duitse strafwetboek zijn seksuele handelingen tussen
twee mannen immers ook daar strafbaar. Net zoals Ulrichs ziet de arts Hirschfeld
homoseksualiteit als een puur biologische en dus aangeboren variant, als een
speling van de natuur. Met zijn theorie van de ‘sexuelle Zwischenstufen’, waarbij
hij tussen de uitersten ‘volledig man’ en ‘volledig vrouw’ een continuüm van
vermengingen met kenmerken van het andere geslacht ziet, vat hij alle nietheteroseksuele vormen van geslachtsleven in één begrip. Overtuigd dat de
situatie voor homo’s en lesbiennes automatisch zou verbeteren wanneer deze
wetenschappelijke inzichten zouden zijn doorgedrongen, ligt Hirschfeld in 1897
aan de basis van het ‘Wissenschaftlich-humanitäres Komitee’, de eerste homoemancipatiegroep ter wereld.
Niet alle homomannen kunnen zich echter in die theorie vinden: bvb. voor de
groep rond het blad ‘Der Eigene’, met hun ideaal van de ware mannelijkheid
onder mannen die de gelijkgeslachtelijke liefde zijn toegedaan, is de idee dat
die liefde zou voortkomen uit een vrouwelijke eigenschap, vanzelfsprekend een
gruwel.
6
Nederlands
Voor de eeuwwisseling staat Eekhoud reeds in contact met Hirschfeld. In 1904
en 1912 komt de Duitse pionier van de seksuologie hem zelfs bezoeken in
Brussel. Ze gaan er naar een aantal feesten in de Marollen, waar ze blijkbaar
zelfs enkele Berlijnse prostitués tegenkomen.
Een sterke band is er ook met Eugène Wilhelm, zoals blijkt uit zijn pas enkele
jaren geleden ontdekte en heel volumineuze dagboek. Deze jurist uit Straatsburg
is, onder het pseudoniem Numa Praetorius, de meest productieve medewerker
van Hirschfeld en vormt voor de prille emancipatiebeweging de verbinding
tussen de Frans- en Duitstalige wereld.
Opmerkelijk in het archief van Eekhoud zijn ook de knipsels over de
ophefmakende Eulenberg-processen, een gevolg van de beschuldiging van
homoseksualiteit van prominente leden van het kabinet en de entourage van de
Duitse keizer.
E - “Ik zou in Parijs een tijdschrift over kunst, filosofie en
literatuur willen opstarten, waarin geleidelijk aan – om niet bij
voorbaat een schandaal te veroorzaken – de andere Liefde in
eer wordt hersteld.”
(Brief van Jacques d’Adelswärd-Fersen aan Georges Eekhoud,
8 december 1907.)
Omstreeks de eeuwwisseling wordt Europa opgeschrikt door verschillende
schandalen, met aansluitend processen, in verband met homoseksualiteit. In
1903 komt zo ook Jacques d’Adelswärd-Fersen in het oog van de storm terecht.
Enkele jaren later vat die jonge Franse baron, die via Eekhoud in contact komt
met Hirschfeld, het plan op om door middel van een tijdschrift langzaam aan
‘de andere Liefde’ te rehabiliteren. In ‘Akademos’ verschijnen twee teksten
van Eekhoud: een artikel over Sint-Sebastiaan en een bijdrage ‘over de
sensibiliteit in de moderne literatuur’, waarin hij bvb. meermaals verwijst naar
het werk van Walt Whitman. Het maandblad, doordrongen van heimwee naar
een verloren (hellenistisch) paradijs, gaat echter al na één jaar ter ziele.
Fersen noemt Eekhoud één van de “voorvechters van de beweging”. De in
Parijs wonende Amerikaan Vance Thompson omschrijft hem dan weer, ten
tijde van het proces rond ‘Escal-Vigor’, als een “martelaar voor een goede
zaak”. Deze literatuurcriticus brengt heel wat Franstalige auteurs onder de
aandacht van het Amerikaanse publiek, waaronder ook Eekhoud.
De eerste kennismaking met André Gide dateert dan weer van begin 1897.
Hun ontmoeting in Brussel enthousiasmeert Eekhoud: hij meent dat ze zich in
7
elkaar herkend hebben, allebei ‘één van hen’ zijnde. Maar het is snel duidelijk
dat zijn verwachtingen niet zullen worden ingelost, en de latere briefwisseling
neemt een meer conventionele vorm aan.
Met Marc-André Raffalovich, in wiens boek ‘Annales de l’unisexualité’ ook
heel wat aandacht wordt besteed aan het werk van Eekhoud, zal er wel geen
contact zijn geweest: de verschillen in visie zijn immers te groot. De tot het
katholicisme bekeerde bankierszoon ziet homoseksualiteit dan wel als een
natuurlijke geaardheid, maar – zelfbeheersing en kuisheid staan voorop – deze
mag niet of slechts in heel beperkte mate in daden worden omgezet.
F - “Ik ben toch zoo innig blij, dat u mijn vriend bent en dat ik
uw vriend ben. Het is eene van de weinige vreugden die ik heb,
maar die vreugde is dan ook van groote waarde.”
(Brief van Jacob Israël de Haan aan Georges Eekhoud, 25 november 1907.)
Met zijn roman ‘Pijpelijntjes’, over een openlijk beschreven homoseksuele
liefdesrelatie in een Amsterdamse volkswijk, veroorzaakt Jacob Israël de
Haan in 1904 heel wat ophef: niet in het minst omdat het boek is opgedragen
aan Arnold Aletrino en deze arts bovendien in één van de protagonisten
kan worden herkend. Nadat zowat de hele oplage wordt opgekocht en
vernietigd, en de Haan zijn job verliest, komt hij toch nog met een aangepaste
versie van het boek op de proppen. Eekhoud bespreekt die tweede
uitgave in het ‘Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen’, noemt de auteur
“rechtvaardig en moedig”, waarna beide schrijvers met mekaar in contact
komen en vriendschap sluiten. Voor de volgende, decadentistische roman,
‘Pathologieën’, schrijft Eekhoud zelfs een lovend voorwoord, hetgeen in de
literaire wereld weer wat deuren opent voor zijn jonge collega. Mede als
gevolg hiervan besluit de Haan: “Georges Eekhoud heeft bijna zooveel voor mij
gedaan, als ik zelf deed”.
In het eerste exemplaar van dat boek zetten beiden kruiselings hun
handtekening, met daaronder, in Eekhouds handschrift: “Hij, die deze
namen scheiden kan, hij kan ook onze harten scheiden”. Jaren later zal de
Nederlandse dichter trouwens bepaalde passages van een aantal van de
romans van zijn Belgische collega omzetten in lyriek.
Eigenlijk is het dankzij Victor Resseler dat beiden met mekaar in contact zijn
gekomen. Deze Antwerpse vriend van Eekhoud is, onder het pseudoniem
Segher Rabauw, uitgever van onder meer het anarchistische tijdschrift
‘Ontwaking’. In dat blad verschijnen overigens meerdere bijdragen van
8
Nederlands
Eekhoud en de Haan, net zoals besprekingen van het werk van Magnus
Hirschfeld. Bovendien is het Resseler die in 1912, op vraag van Eekhoud, als
gids fungeert voor de Duitse seksuoloog, tijdens diens bezoek aan Antwerpen.
(Ook de latere Antwerpse hoofdbibliothecaris Lode Baekelmans schrijft in dit
blad. Dankzij hem gaat in 1936 de opening van de uitgebreide en verbouwde
bibliotheek gepaard met de inhuldiging van een gloednieuw Eekhoudkabinet,
en met een gelegenheidstentoonstelling).
Ook in 1912 is in Nederland een afdeling van het ‘Wissenschaftlich-humanitäres
Komitee’ opgericht, met Aletrino als een van de initiatiefnemers. Eekhouds
archief bevat alvast één circulaire van dat comité.
(Collectie Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience)
Het ex libris van Georges Eekhoud
(Collectie Erfgoedbibliotheek
Hendrik Conscience)
9
A - “ Le chantre des parias et des déshérités.”
(Dédicace de Jan Eelen à Georges Eekhoud.)
Après quelques recueils de poèmes, financés par sa grand-mère, Eekhoud
publie en 1881 son premier roman, ‘Kees Doorik’, le plus naturaliste de ses
livres. Dans la même année il rejoint le premier groupe de collaborateurs
de la revue importante ‘La Jeune Belgique’, de laquelle il devient même
copropriétaire. Dans le courant de la décennie suivante il devient cofondateur
de la revue ‘Le Coq rouge’ et il écrit entre autres pour ‘La société nouvelle’
ainsi que – pendant quelques vingt années – pour ‘Le Mercure de France’.
Eekhoud, qui est de la même génération que Emile Verhaeren, Georges
Rodenbach et Maurice Maeterlinck, se voit reconnaître son statut de grand
écrivain national en 1893, avec l’octroi du Prix quinquennal de littérature pour
son livre ‘La Nouvelle Carthage’, qui se déroule à Anvers. D’autres livres ont la
pauvre Campine ou le quartier populaire bruxellois des Marolles comme décor.
Avec beaucoup de sympathie et de compassion il brosse des personnages tels
ouvriers, pauvres et parias. Ce cadre, ces protagonistes et les thèmes traités
(par exemple inceste, abus, suicide et même une transplantation cardiaque en
2250) sont moins susceptible de plaire au public. Néanmoins, des œuvres du
plus flamand des écrivains francophones de Flandre sont traduits en anglais,
allemand, tchèque, roumain et espéranto.
Eekhoud, parfois nommé le Gorki belge, est aussi actif comme professeur de
littérature, chroniqueur et recenseur et comme essayiste – entre autres sur
l’art de l’escrime, la vie de Hendrik Conscience et du compositeur Peter Benoit,
tous deux de ses connaissances, tout comme par ailleurs James Ensor. Comme
traducteur – avec une touche personnelle – de l’œuvre de son ami Stijn
Streuvels et de pièces de théâtre de contemporains de Shakespeare (Webster,
Beaumont et Fletcher…). Comme écrivain d’un journal, un témoignage spécial
sur entre autres Bruxelles sous l’occupation allemande.
B - “Les passages cochés, par Eekhoud, au crayon rouge ou bleu
témoignent du dialogue qu’entretient un homme relativement
seul avec ses livres.”
(Mirande Lucien dans la biographie ‘Eekhoud le rauque’.)
Sur la base de ce qui est conservé de la grande collection de livres et de
revues, on peut considérer que la bibliothèque d’Eekhoud se divisait en trois
parties. D’abord les ouvrages classiques. Ensuite la production littéraire,
10
français
souvent avec autographie, de ses contemporains: aussi bien les noms établis,
qu’un nombre de débutants assez rares et des éphémères. Finalement une
collection de livres de sexologie et des ouvrages passablement positifs sur
l’homosexualité.
Le développement de la médecine induit un intérêt croissant pour le
comportement sexuel qui ne se conforme pas aux ‘règles de la nature, de
la raison ou de l’utilité publique’. L’esprit maladif remplace ainsi l’esprit de
péché. Au début de l’âge moderne, seulement le terme ‘sodomie’ était
utilisé pour tout comportement sexuel non orienté vers la procréation, dont
en principe tout un chacun était capable. Plus tard, l’attention se porte
sur un type particulier de personne. Des actes sexuels entre personnes du
même sexe deviennent une caractéristique pathologique exclusive de gens
spécifiques.
Cette évolution scientifique stimule aussi le développement d’un mouvement
d’émancipation. Pendant les années 1860, Carl Heinrich Ulrichs identifie
déjà une cause scientifiquement explicable: la théorie du troisième sexe.
Il introduit les termes ‘urning’ (ou ‘uraniste’) et sa contrepartie ‘dioning’.
Juste après, Károly Mária Kertbeny avance d’autres mots: homosexualité et
hétérosexualité.
On peut imaginer qu’Eekhoud a lu avec satisfaction un nombre de ces
ouvrages où il était enfin question de lui. Il annote même des passages
intéressants au crayon rouge ou bleu. De temps en temps il écrit un mot,
tel “Sublime” à côté d’un fragment d’article dans le ‘Jahrbuch für sexuelle
Zwischenstufen’ sur la grandeur d’âme de la femme qui épouse un bisexuel.
C - “Au Poète et au Martyr Païen, torturé au nom de la Justice et
de la Vertu Protestantes.”
(Dédicace de Georges Eekhoud à Oscar Wilde.)
En Angleterre, les peines pour sodomie sont allégées en 1861: de 10 ans à
perpétuité au lieu de la peine de mort pour les condamnés. En pratiques les
relations anales sont difficiles à prouver et les condamnations sont rares. En
1885 un nouvel amendement au Code Criminel, du nom de Labouchère, est
introduit de telle façon que n’importe quel acte sexuel entre hommes peut
résulter en 2 ans de travaux forcés.
La condamnation en 1895 d’Oscar Wilde à la peine maximale touche très fort
Eekhoud. Dans l’édition française du ‘Le Cycle patibulaire’, un an plus tard,
il inclut une nouvelle dédiée à son collègue, “torturé au nom de la Justice et
11
de la Vertu Protestantes”. Par le biais d’André Gide l’ouvrage arrive dans les
mains de Wilde, qui en fait l’éloge – à la grande joie d’Eekhoud – et envoie un
exemplaire dédicacé de la ‘Ballade de la Geôle de Reading’ à Bruxelles.
Il y a de la correspondance avec Edward Carpenter, l’écrivain anglais,
philosophe et activiste socialiste influent. Il voit la répression de
l’homosexualité – lui-même utilise: ‘amour homogénique’ – pas comme un
problème isolé, mais faisant partie d’une libéralisation de la sexualité en
général. Il élabore sa vision dans plusieurs pamphlets, dont ‘Homogenic love,
and its place in a free society’. Cet opuscule n’est pas à vendre, mais est
envoyé à une échelle passablement grande à ceux dont il estime qu’ils sont
intéressés dans le sujet. Donc aussi à Eekhoud
D - “Je n’oublie pas les quelques vrais amis que je compte à
Berlin (...), notamment tous ceux qui ont mené cette courageuse
et même téméraire campagne en faveur des ‘déshérités de
l’amour’.”
(Georges Eekhoud dans son Journal, 22 mars 1915.)
La condamnation d’Oscar Wilde rend Magnus Hirschfeld conscient des
dimensions politiques et sociales de la répression homosexuelle. Sur la base
du paragraphe 175 du code pénal allemand, des actes sexuels entre deux
hommes y sont également punissables. Tout comme Ulrichs, le docteur
Hirschfeld considère l’homosexualité comme une variante purement
biologique et donc inné, comme un avatar de la nature. Avec sa théorie des
‘sexuelle Zwischenstufen’, qui accommode entre les extrêmes ‘entièrement
homme’ et ‘entièrement femme’ un continuum de mélanges incorporant des
éléments de l’autre sexe, il synthèse toutes les formes non-hétérosexuelles
de la vie érotique en un concept. Il est convaincu que la situation des
homos et lesbiennes s’améliorerait automatiquement quand ces points de
vue scientifiques se divulgueraient. Ainsi, en 1897, Hirschfeld est à la base
du premier mouvement émancipateur homosexuel: le ‘Wissenschaftlichhumanitäres Komitee’.
Pas tous les homos sont d’accord avec ses théories: par exemple le groupe
‘Der Eigene’, qui prône l’idéal de la vrai masculinité entre hommes qui ont un
penchant pour l’amour homosexuel. Pour eux, l’idée que cet amour aurait son
origine dans un élément féminin est évidemment horrible.
Avant le tournant du siècle Eekhoud est déjà en relation avec Hirschfeld. En 1904
et 1912 le pionnier allemand de la sexologie vient même le visiter à Bruxelles.
12
français
Ils se baladent dans les Marolles, où ils rencontrent même quelques prostitués
berlinois.
Il y a aussi un lien très fort avec Eugène Wilhelm, comme le prouvent ses
très volumineuses mémoires, découvertes il y a seulement quelques années.
Ce juriste de Strasbourg est – sous le pseudonyme Numa Praetorius – le
collaborateur le plus productif de Hirschfeld et fait la liaison entre le monde
francophone et germanophone dans le mouvement homosexuel émergent.
Dans les archives d’Eekhoud, on y trouve aussi des coupures de presse sur les
procès Eulenberg qui reçoivent beaucoup d’attention. Il s’agit d’accusations
d’homosexualité de personnalités du cabinet et de l’entourage du ‘Kaiser’.
E - “Je voudrais fonder à Paris une revue d’art, de philosophie,
de littérature, dans laquelle petit à petit pour ne pas faire
d’avance un scandale, on réhabilite l’autre Amour.”
(Lettre de Jacques d’Adelswärd-Fersen à Georges Eekhoud, 8 décembre 1907.)
A la fin du siècle l’Europe est basculée par différents scandales et procès
autour de l’homosexualité. En 1903 Jacques d’Adelswärd-Fersen se trouve au
centre de la tempête. Quelques années plus tard ce jeune baron français, qui
entre en contact avec Hirschfeld par le biais d’Eekhoud, élabore un projet de
périodique en vue de réhabiliter, petit à petit pour ne pas faire d’avance un
scandale, “l’autre Amour”. ‘Akademos’ publie deux articles d’Eekhoud: un sur
Saint Sébastien, et un autre sur “la sensibilité dans la littérature moderne”, qui
fait référence à plusieurs reprises à l’œuvre de Walt Whitman. Le mensuel,
tout entier animé par le mythe du retour au paradis perdu de l’hellénisme,
sombre déjà après une année.
Fersen appelle Eekhoud un des apôtres du ‘mouvement’. L’Américain Vance
Thompson, qui habite à Paris, le décris à l’occasion du procès ‘Escal-Vigor’ tel
un “martyr de la juste cause”. Ce critique littéraire porte de nombreux auteurs
francophones, Eekhoud inclus, à l’attention du public américain.
La première rencontre avec André Gide date du début de 1897, à
Bruxelles. Elle rend Eekhoud enthousiaste: il imagine qu’ils se sont reconnu
mutuellement, tous deux étant de ‘ceux-là’. Mais très vite, il s’avère que ses
attentes ne seront récompensées et la correspondance ultérieure prend une
forme plus conventionnelle.
Avec Marc-André Raffalovich, qui dans son livre ‘Annales de l’unisexualité’
consacre beaucoup d’attention à l’œuvre d’Eekhoud, il n’y a apparemment
pas eu de contact. La différence de vision est évidemment trop grande. Le fils
13
de banquier, converti au catholicisme, voit bien l’homosexualité comme une
condition naturelle, mais – maîtrise de soi et chasteté d’abord – celle-ci ne
peut être mise en pratique, ou du moins très peu.
F - “J’éprouve une telle joie que vous soyez mon ami et que moi,
je sois le vôtre. C’est une de mes rares joies, mais elle m’est
précieuse.”
(Lettre de Jacob Israël de Haan à Georges Eekhoud, 25 novembre 1907.)
Avec son roman ‘Pijpelijntjes’ sur une relation amoureuse homosexuelle dans
un quartier populaire d’Amsterdam, Jacob Israël de Haan crée beaucoup de
tapage en 1904. Ceci particulièrement parce que le livre est dédié au docteur
Arnold Aletrino, qui peut d’ailleurs être identifié avec un des protagonistes.
Après que presque tout le tirage est racheté et détruit, et que de Haan perd
son emploi, il revient à la charge avec une version adaptée du livre. Eekhoud
analyse cette deuxième édition dans le ‘Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen’
et qualifie l’auteur de “juste et courageux”. Ainsi les deux auteurs entrent en
contact et deviennent amis. Eekhoud écrit une préface positive pour le roman
décadentiste suivant, ‘Pathologieën’, ce qui ouvre de nouvelles portes dans le
monde littéraire pour son jeune collègue. En conséquent, de Haan conclut:
“Georges Eekhoud a presque fait autant pour moi, que moi-même”.
Dans le premier exemplaire du livre, en dessous de la signature croisée des
deux hommes, Eekhoud écrit: “Celui qui est capable de couper ces deux noms
peut aussi couper nos cœurs”. Plusieurs années plus tard le jeune poète
transposera certains passages de romans de son collègue belge en vers.
Tout compte fait c’est grâce à Victor Resseler que les deux sont entrés en
contact. Cet ami anversois d’Eekhoud est, sous le pseudonyme Segher
Rabauw, éditeur d’entre autres la revue anarchiste ‘Ontwaking’. Ce magazine
publie plusieurs articles d’Eekhoud et de de Haan, ainsi que des commentaires
sur les travaux de Hirschfeld. Par ailleurs, c’est Resseler qui, en 1912, à la
demande d’Eekhoud, fait le guide pour le sexologue allemand lors de sa visite
à Anvers.
Cette même année s’était formé aux Pays-Bas une section du ‘Wissenschaftlichhumanitäres Komitee’, avec Aletrino comme un des initiateurs. Les archives
d’Eekhoud contiennent un dépliant de ce comité.
14
English
A - “The bard of the outcasts and the poor.”
(Dedication to Georges Eekhoud by Jan Eelen.)
After writing a few minor collections of poetry, funded by the generosity of
his grandmother, Eekhoud published in 1881 his first and most realist novel
‘Kees Doorik’. At the same time he works on the editorial team at ‘La Jeune
Belgique’, a new and innovative magazine of which he would later gain coownership. During the next decade he co-founds ‘Le Coq rouge’ while writing
for e.g. ‘La Société Nouvelle’ and – for 20 odd years – for ‘Le Mercure de
France’.
Eekhoud joined a well-established and famous generation of writers, which
included Emile Verhaeren, Georges Rodenbach and Maurice Maeterlinck.
And soon his own status as important national writer became officially
acknowledged when he was granted a prestigious literary award for his novel
‘La Nouvelle Carthage’. While this book is set in Antwerp, others explore poor
areas such as the rural Kempen or the Marollen neighbourhood in Brussels.
There, among its working classes, its poor folks and pariahs, Eekhoud finds his
characters, with whom he sympathises deeply. Unsurprisingly those locations,
characters and quite a lot of his themes (including incest, violence, suicide and
a heart transplatation in 2250) aren’t exactly easy reading. Even so, works
of ‘the most Flemish of French-writing novelists’ were swiftly translated into
English, German, Czech, Romanian, Esperanto… Eekhoud gains further fame
as ‘the Belgian Gorki’.
Eekhoud was equally active and prolific as teacher of literature, chronicler,
and reviewer. He wrote essays on e.g. the art of fencing, on the life and works
of befriended writer Hendrik Conscience and composer Peter Benoit. He
translated – in his own inimitable style – works by his friend Stijn Streuvels and
plays by contemporaries of Shakespeare (Webster, Beaumont and Fletcher).
And finally he was an avid diary writer and left us a telling testimony of for
instance the German-occupied Brussels.
B - “The passages that Eekhoud marked with a red or blue
pencil attest to the dialogue of a rather lonely man
with his books.”
(Mirande Lucien in the biography ‘Eekhoud le rauque’.)
When we look at what’s left of Eekhoud’s extensive library, his collection of
books and magazines consisted of three parts: classical works, a cross section
15
of contemporary literature, be it by famous or obscure authors (often rare
first prints or dedication copies), and a set of sexological books, often dealing
sympathetically with homosexuality.
Following the rise of the medical profession, a new general interest had
developed in certain sexual deviant behaviour, that didn’t fit in with ‘natural
laws, reason or the common good.’ What once was sinful became sick.
Whereas in early modern times ‘sodomy’ termed all non-procreative sexual
behaviour in general, now the focus befalls on a certain type of person.
Same-sex sexual behaviour becomes an exclusively pathological characteristic
of those singled-out people. At the same time however, this pathological
classification of a whole group of people triggered an acute emancipatory
awareness.
During the 1860 Carl Heinrich Ulrichs puts forward a medical cause and
introduces his theory of the third sex. He coins the terms ‘urning’ (or
‘uranian’) and its opposite ‘dioning’. Next, Károly Mária Kertbeny uses
‘homosexuality’ and ‘heterosexuality’.
Eekhoud surely must have been pleased, reading some of these volumes. Red
and blue pencil marks indicate the sections that interested him. Occasionally
he scribbled a word in the margin, for instance ‘sublime’ next to an article in
the ‘Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen’ on the generosity of the woman,
who’s willing to marry a bisexual man.
C - “To the Pagan Martyr and Poet, tormented on behalf of the
Protestant Justice and Virtue.”
(Dedication to Oscar Wilde by Georges Eekhoud.)
By 1861 the penalty for sodomy in England was reduced. From now on
suspects faced a prison sentence ranging from 10 years to life imprisonment,
rather than the death penalty. However, as anal sex was considered difficult
to factually prove, a conviction was seldom imposed. In 1885 a supplementary
act was passed to amend the penal code and this time the Labouchère
Amendment criminalised all sexual acts between men on penalty of two years
of hard labour.
The 1895 sentencing of Oscar Wilde to this maximum prison time doesn’t
pass unnoticed by Eekhoud. One year later, he dedicates a story in the French
renewed edition of his ‘Le Cycle patibulaire’, to his colleague, ‘tormented in
the name of Protestant justice and morality.’ Thanks to André Gide the book
arrives at Oscar Wilde’s, who sends his praise and a dedication copy of ‘The
16
English
Ballad of Reading Gaol’ to Brussels and a delighted Eekhoud.
Eekhoud also exchanged letters with Edward Carpenter, an English influential
socialistic writer, philosopher and activist. Carpenter sees the suppression of
homosexuality, which he calls ‘homogenic love’, not as an isolated problem,
but as connected to the liberation of sexuality in general. He expands on this
in several pamphlets, e.g. ‘Homogenic love, and its place in a free society’.
Although not for sale, this booklet is sent out to numerous people of whom
Carpenter suspects they might be interested. Amongst them is Eekhoud.
D - “I don’t forget the true friends in Berlin (…), particularly
all those that were involved in the brave and even daring
campaign in favour of love’s underprivileged.”
(Georges Eekhoud’s diary, 22 March 1915.)
As a consequence of the notorious sentencing of Oscar Wilde, Magnus
Hirschfeld too became aware of the political and social effects of the
suppression of homosexuals. In Germany Paragraph 175 of the Criminal Code
criminalised sexual acts between men. Like Ulrichs, Doctor Hirschfeld regarded
homosexuality as a mere biological and therefore innate variation, as a fluke
of nature. He developed a theory called ‘Sexuelle Zwischenstufen’, situating in
between two extremes of ‘totally male/female’ a continuum of ‘intermediate
stages’, thus aiming to envelop all non-heterosexual in a single concept. He was
convinced that the situation of homosexual men and women would improve
automatically once his scientific findings became common knowledge. Hence in
1897 he founded the Wissenschaftlich-humanitäres Komitee, the very first gay
and lesbian emancipatory group worldwide.
Even so, not all homosexual men acknowledged his theory. A group connected
to the magazine ‘Der Eigene’ for instance, in contrast insisted on homosexuality
being totally male and rooted in a true and complete maleness, finding the
suggestion of an inborn femininity evidently horrendous.
Even before the turn of the century, Eekhoud contacts Hirschfeld. In 1904 and
in 1912 the German pioneer in sexology comes to visit him in Brussels. They go
to several parties in the Marollen neighbourhood, where they apparently even
meet some Berlin male prostitutes.
There is another strong bond between Eekhoud and Eugène Wilhelm, as the
latter’s recently discovered voluminous diary shows. Wilhelm was a jurist in
Strasbourg and was, under the nom de plume of Numa Praetorius, one of
Hirschfeld’s most prolific collaborators. He acted as the connector between
17
those early emancipatory groups and individuals who spoke either German or
French.
Another remarkable find in Eekhoud’s archives are the cuttings on the notorious
Eulenburg trials, where accusations of homosexual conduct were made against
some prominent members of the German Emperor’s cabinet and entourage.
E - “In Paris I’d like to start a magazine about art, philosophy
and literature in which the other Love is gradually – to avoid a
scandal from the very start – vindicated.”
(Letter from Jacques d’Adelswärd-Fersen to Georges Eekhoud,
8 December 1907.)
At about the turn of the century Europe saw an increase of scandals and
trials concerning homosexuality. In 1903 for instance Jacques d’AdelswärdFersen got more attention than he bargained for. A few years later however
this young French baron, who got in touch with Hirschfeld through Eekhoud,
hatched a plan to slowly re-establish “that other kind of Love” through a new
magazine. Eekhoud publishes two texts in this ‘Akademos’: one article on
Saint Sebastian and one on “sensibility in modern literature”, in which he for
instance repeatedly refers to Walt Whitman’s work. The monthly periodical
emanated a sense of longing for a lost (Hellenistic) paradise and regrettably
lasted a year. Fersen proclaims Eekhoud as one of the “forerunners of the
movement”.
Then again, at the time of the trial about ‘Escal-Vigor’ the American but Parisbased Vance Thompson labelled Eekhoud as “a martyr of a good cause”. This
literary critic manages to generate an increased public interest in America for
French-writing authors, including Eekhoud.
In 1897 Eekhoud meets André Gide for the first time. Enthused by their
meeting in Brussels, Eekhoud feels they are kindred spirits and senses a
growing attachment, all the more as they are both ‘one of them’. His high
expectations are however not reciprocated and their ensuing correspondence
soon waters down to a more conventional level.
There were probably no letters exchanged between Eekhoud and Marc-André
Raffalovich, even if the latter refered a lot to Eekhoud’s works in his ‘Annales
de l’unisexualité’. Their differences in opinion must have been too deep. As
a converted catholic and banker’s son, Raffalovich regarded homosexuality
as a natural disposition. Yet he advocated restraint and chastity as crucial
elements, and felt homosexuality should be prevented to blossom into actions.
18
English
F - “I’m so profoundly happy that you are my friend and that I
am yours. It’s one of my few delights, but of great value.”
(Letter from Jacob Israël de Haan to Georges Eekhoud, 25 November 1907.)
In 1904 the publication of ‘Pijpelijntjes’, an openly gay love story set in
Amsterdam, by Jacob Israël de Haan causes quite a stir. Moreover, the book is
dedicated to doctor Arnold Aletrino, who features more or less recognizable
as one of the book’s main characters. Upon publication all available copies
were redrawn and destroyed. De Haan loses his job, but publishes an
adapted second edition of his book, which Eekhoud reviews for the ‘Jahrbuch
für sexuelle Zwischenstufen’. He calls the author ‘brave and just’ and a
correspondence and friendship ensue. Eekhoud will write a praising preface
for de Haan’s next decadent novel ‘Pathologieën’, thus opening up new doors
and opportunities for his younger colleague. All of this led de Haan to the
following conclusion: “Eekhoud has done almost as much for me, as I did
myself.”
In the first copy of the novel both writers put down their signatures, crisscross
on top of each other. Below Eekhoud has written: “he, who is able to separate
these names, is able to separate our hearts”. Years later the Dutch poet will
transfer several extracts of Eekhoud’s novels into verse. The two of them met
through a mutual acquaintance Victor Resseler.
Resseler was a friend of Eekhoud from Antwerp, who – under the assumed
name of Segher Rabauw – published an anarchistic periodical called
‘Ontwaking’. In this magazine several articles by Eekhoud and de Haan
were published, as well as reviews of work of Magnus Hirschfeld. Moreover,
it would be Resseler who in 1912, on Eekhoud’s request, would guide the
famous German sexologist Hirschfeld through Antwerp.
That same year Aletrino and others had set up a Dutch branch of the
‘Wissenschaftlich-humanitäres Komitee’. As expected Eekhoud’s fascinating
archives contain a circular of aforementioned committee.
19