1 INYÙU TÀDA WƐ̀M HENRI MARCEL BOT BA NJOCK
Transcription
1 INYÙU TÀDA WƐ̀M HENRI MARCEL BOT BA NJOCK
1 INYÙU TÀDA WƐ̀M HENRI MARCEL BOT BA NJOCK Mǎn Ndò g-Ngǒnd ɓàɓimbi à lɔ̀ɔ lɛlaa ndi à yilā man Ŋ̀ kùmkaàt lɛ Henri Marcel BOT BA NJOCK ? Ŋ̀ aŋ u ń là âp , ndi u ye ǹsɛŋ. Mɛ̀ osèbla l ɛ Bicaā bi Kodi᷇ Ìnyàŋgà Nduŋ Bìkidi ̂k bi Hitò t hi Ɓeēga Ŋgǒ nd Bìtenga bi Manà ŋ ma M ɔdɛ̀ Sɔ̌p Ɓàdà k , Ǹtoo man Ndò g -Ŋgǒ nd, ɓàgwègwêt nì ɓàkàt mìŋk ɔ̀ŋ, i mbāy Ɓahaŋgā i ŋ̀ k ɔ̀ŋ Ɓabimbi, i ènèl i Ìkɔ̀ŋ i Yâp nì i Ŋgɔmîn Màsok Sɔ̀ŋ- Ǹlòlò. IƁALƐ HÀ JÒ M ƁÉ, KI ŊGÒ S Ì TEHEL HƐƐ LƆ̂ M ? Ki à yìi mà ŋgɛ wānda, Tâ Paul KODY à ɓa ǹ tibi ̂l màp ɔɔ i ŋwìi 1949 i dɔ̂ktà li Lôk Saŋgo li Liɓamba i kēndi i Makà k ma Njô k Ɓayemi ̂, i si ̄ bìtedel bi Dɔ̂ktà Sam Bapɛ̌s. Hâ hilɔ hî nyɛn Tâ à yil lìhàà li Simun NJOCK BOT i mbay Kaya Makak , mɛ̀ tɔ̀ ɓɛ̀bɛ̀l yaga ɓe tɔ̀ lɛ mɛ̀ ŋ́gweê. Jòl li lihàà li NJOCK BOT , nì bìyèmbàn gwee bi magwɛ̀lɛ̀k ma mâm, nì ŋgàndàk yi kààt ì ɓɔ̀n ɓee bi biyēglɛ Tâ Paul KODY nì Mama yɛ̂m Pauline Ngo MAKENG i nyɔ̀ kìkìi kèènɛ ŋgên. Mɛ̀ bigwēe i ŋwì i 1959 i Sākbayemi ̂, mɛ̀ kɔp jol li NJOCK BOT i ndāp Tâ k ìkìi ǹyi kààt nì m̀ ɓɔk màm nû ŋk ɛŋi i kède ɓàyi kààt ɓa bisu ɓa Lɔ̂ŋ ɓasàa, ɓa tinâk ɓěs ɓɔ̀n ɓa NJOCK BOT kìkìi ndèmbèl dì ǹ lama noŋò l. Tâ Paul KODY à bitìla mɛ̂ i sǔglù i Sɔ̀ŋmbɛ̀ŋgɛ i ŋwìi 1965; mùt à ɓe hêgdà ɓe lɛ mɛ̀ gakɛ̀na sû glù hàà , mɛ pamna yɔ̀ lisūk, inyùu lɛ mɛ̀ ɓe gwês lɔp ŋgà ndà k ; mɛ̀ tolôk sǔglù ɓɔ̀ ŋgìm soŋ ndigì inyùu l ɔp i Lɔ̌m ŋ̀ kò y ɓaga (Sanaga). Mùt à ɓe ɛmɛ̀l ɓe tɔ̀ lɛ mɛ̀ gayī Ŋ́ kùm-kaàt lɛ Henri Marcel BOT BA NJOCK kɛl yadā. 2 Mɛ̀ biɓòŋol Sûglù ìtitigi i S ɔ̀ŋmbɛ̀ŋgɛ nì i Sak ɓayemî; mɛ̀ kɛ̂ i sǔglù ì ŋ̀ ɛmkède i Ŋgàmbɛ̀ nì i Seègà . Mɛ̀ jôp i Sǔglù ìk ɛŋi ì Ŋgɔ̀à-èkèle i ŋwìi 1980, mɛ̀ nigil hɔp pulàsi nì h ɔp ŋgisì ndugi, mɛ̀ kôs kaàt mbògi ì bìsu ɓa ń sèbel Licence i ŋwìi 1983, ndi mɛ̀ ha ŋ́ ɔ i yìgîl i maòŋg ma mahɔp ma Afrika. Kìi mɛ̀ ǹtîlɓa ni i mbò gi ì ńn ɔ̀ŋ lɛ Maîtrise, ndi mɛ̀ ɓɔma Ŋ́ kùmkaàt lɛ BOT BA NJOCK kìkìi malêt wàda i kède ɓàlêt ɓa be lama niiga mɛ̂ lìkɛŋgɛ li ndɔŋɔ̀l màòŋg ma mah ɔp ma Afrika. Kìi à ǹtɛhɛ jol jɛ̂m, à ɓât mɛ lɛ ɓàa mɛ̀ yè mǎn Dɔktà Paul KODY nû à bisāl i Lìɓamba? Mɛ tîmbhɛ nyɛ lɛ tòs! I ɓòdòl yɔ̀kɛl, à lɛɛgɛ mɛ kìkìi màn weē . À aŋl ɛ mɛ lɛ Nyambɛ̂ à ǹ n ɔk masɔɔhɛ̀ mee, à ǹyonos ki njòmbi yeē ndi à omlɛ nyɛ ŋ̀ udu sǔglù, mǎn ɓàsàa lɛ a uŋgū s ny ɛ munu i lìk ɛŋgɛ li ndɔŋɔ̀l mà òŋg ma mah ɔp ma Afrika. Di tibil nɔk lɛ tɔ̀ i lɛ̌n ìni, ndèk ɓaudu ndigì yɔn i ńt ɛp yigîl i màhɔp ma Africa nì mà h ɔp ma Kamà lûn; jôgà lìk ɛŋi li otɛp minsɔn mi ńti ŋgandàk mɔni jò ya jò yâ. LÌTƆ̀ TÒLÒ ƁÀSÀA NÌ ƁÀNƐ̀N ŊWƐ̌L Kìkìi munu i kè de ŋ̀ k ɔ̀t ǹ toŋ biɓuk u ɓasàa, nyɛmɛ̀dɛ à bilò òha tɔŋɔ̄l maò ŋg ma jol nì mbàeŋ , à ɓodōl lap mɛ inyùu nd ɔ̀ŋɔ̀l màò ŋg ma pahlɛnɛ nì ŋgùmùl biɓuk. Ǹsɔn u bisu à bitī mɛ̂ u ɓê lìtɔ̀ tòlò ɓàsàa nì ɓànɛ̀n ŋwɛ̌l, nì yi h ɛɛ ŋwaa u yenɛ̀ i pō la mana mà hop nì mbàdgà lɛ: ɓàa Ndò k-Ìkum nì Ɓà ɓimbi 3 ɓa m̀ pɔ̄t ɓasàa tɔ̀lɛ ɓànɛ̀n? À biē ga unu ǹ sɔn wɛ̂m lɛtɛ̀ɛ̀ mɛ̀ kôs mbogī ì Maitrise i ŋwìi 1984 nì magɛ̂ mi loō ha yi kaàt lɛ: yàmbmàyɔ̀ɔ̀ (TRES BIEN). Ŋ̀ udu ndāp sǔ glu yɛ̀m nû mpɛ à biɓàmbal osɔn wee ǹ lè lè m k ɛl lɛ PELA NUYIT Fidelis , à kô s himà àgà hi magɛ̂ lɛ ASSEZ BIEN. Wɛ̀ɛ Tâ nì Màlêt w ɛ̀m lɛ BOT BA NJOCK à bitìla mɛ̂ i ŋgò ò ɓà i Doctorat de 3ème Cycle i ŋwìi 1985. Nì w ɔ̀ɔ̀ wee nyɛmɛ̀dɛ à tila munu lipɛ̄p li ŋgɔmîn l ɛ: “Nunu ŋ̀ udu sǔglù à ǹ loōha yi 3 ndɔŋɔ̀l màò ŋg ma mahɔp ma Africa nì ma Kamà lûn , jɔn mɛ oyigyɛ lɛ a tîlɓa i ŋgò òɓà ì Doctorat”. Tâ nì Màlêt wɛ̀m BOT BA NJOCK à biéga ki unu ǹ s ɔn wɛ̂m tɛ̀ɛ̀ mɛ̀ ɓak kôs Doctorat de 3ème Cycle i ŋwìi 1990. ǸSƆN WƐ̂M U BISU I LÒK ŊGƆMÎN Ndi ìlɔ dì ɓe melès unu ǹ s ɔn u liɛ̀ndɛ̀l màòŋg ma pahlɛnɛ i hɔp ɓasàa, Tâ nì Màlêt wɛ̀m Henri Marcel BOT BA NJOCK à kit lɛ à olèbna m ɛ ɓòlo i pāŋ yeē inyùu kònd ɛ̀ niiga mɛ ǹsɔn. Halà nyɛn à biɓàt Tâ Paul KODY l ɛ di kɛna nyɛ bìkààt bi liɓàt ɓòlo i hɔ̀ma à ɓeè Ŋ̀ à nɛ̀ ndap ǹ son l ɛ CREA/ISH (Centre de Recherches et d’Etudes anthropologiques / Institut des Sciences humaines). Mɛ̀ nì Màma yɛ̂m Pauline Ngo MAKENG ɓɔn dì k ɛ̀na nyɛ bini bìkààt . À undā ɓes hɛɛ ɓa ń l ɛ̄ɛgɛnɛ bini bìkààt, ɓa magɛ lɛ ɓa ń l ɛɛgɛ bikààt gwɛ̂m bi mbâdgà ǹsɔn, ɓa ti ki ɓěs ŋgìm nɔ̀mbà yìmbnɛ, dì ti yɔ̂ màlêt BOT BA NJOCK. I mbū s ŋgìm soŋ l ɛ ɓa ḿ mâl lɛɛgɛ bikààt bi ɓaɓàt ɓòlo, Màlêt BOT BA NJOCK à kɔ̂t ɓaɓòŋòl ɓee ɓàkɛŋi ɓɔɓasô inyùu sɛ̀gɛ̀l ɓɔ̀ njɛɛ ɓa ńlama yoŋā i ɓòlo. Kìkìì ɓa ń l ɔna bikààt bi ɓaɓàt ǹsɔn gwɔbisô ɓa umbɛ i têblè , ɓa tɛhɛ lɛ mìŋkò ò mi kɛmbɛɛ̀ ŋwɔ nì ŋwɔ ŋwɔn mi ḿ ɓât ɓolō hâ, bìkààt gwɛ̂m bi ńnyɔ̄y. Wɛ̀ɛ Malêt BOT BA NJOCK à bitēe ɓɔmā, à kâl ɓôt ɓee ɓa ɓolō lɛ tɛ̀ɛ̀ ɓa lebā bikààt bi mbâdgà ǹsɔn bi BITJAA KODY ndi lìk ɔ̀da li gayěn. Halà nyɛn à bitè mb à kɔ̂t ini ɓɔ̀ma i mbū s sɔndɛ iɓâ, ɓa malèba bikààt bi BITJAA KODY . Halà kì nyɛn kìi ̀ ɓa ŋ́wanāk bikààt, ɓa tɛhɛ lɛ màpɛp mɛ̂m ma mbogi ̄ ma ńtī m ɛ kùndɛ̀ yɔ̀sô i yò ŋà i ǹsɔn ìl ɔ̀ɔ̀ ɓana ɓòt ɓàpɛ. Halà ni nyɛn Tâ BOT BA NJOCK à bilèbna mɛ ɓòlo i CREA /ISH i si ̄ bìtedel gwee , i ŋwìi 1985. Mɛ̀ bisāl ni Tâ jògà li ŋwii. Dì pemes kaàt bìɓuk bi sû glù lɛ Lexiques thématiques d’Afrique centrale: ɓàsàa. Kìkìi à ǹtɛlɛp Mbɔ̂mbɔ̀k, màm ma Mb ɔk ɓàsàà mà kahal yɔ̀ŋ ɓes jò gà li ŋgedà ǹ s ɔn. À ti ɓes Lo᷇ŋ Jean YAMB ǹsɔn lɛ di lebā mol ma 4 dilɔ di sɔndɛ̂ nì mòl ma soŋ Ɓàsàà ɓa ɓe gwelè l i Mbɔk kò ba nì kwàŋ. Màpɛp ma ńsɔn ma CREA/ISH ma ḿ ɓàmbal lini jàm. LÌKÀŊ LI LISƐMƐ̂L BÌPAHLƐNƐ Kìi Tâ nì Màlêt w ɛ̀m BOT BA NJOCK à m̀ pamna ŋwii mi liy ɔ̀ŋ nɔ̀y-ɓolō i ŋwìi 1988 ndi mɛ̀ kahal tɛhɛ lɛlaa à ɓeè à gwèe ɓàɔ̀ɔ̀ i kède màndap mee ma ɓolō l ɛ Université de Yaoundé nì CREA/ISH. I Université , Doyen DONGMO Jean -Louis nì ŋ̀ egâ Département de Langues africaines et Linguistique lɛ Emmanuel CHIA NGES ɓa tîlna m ɛ lɛ kìkìi Màlêt w ɛ̀m lɛ BOT BA NJOCK à m̀ mâl y ɔ̂ŋ nɔ̂y-ɓolō, à hè li ha ɓe ega Doctorat yɛ̀m. Wɛ̀ɛ̀ mɛ tɔŋ màlêt nû mp ɛ inyùu mèlès ɓòlo y ɛ̂m. Mɛ̀ bitìmbhɛ ɓɔ lɛ ǹsɔn wɛ̂m u ḿ ɓàt ɓe ŋ́ egâ nû mp ɛ tiga lɛ nunu ǹhu mùt à n ɔk ɓe tɔ̀ yɔ̀m i lìkàŋ jes li lisɛmɛ̂l bìpahlɛnɛ. Halà nyɛn Tâ nì Màlêt wɛ̀m BOT BA NJOCK à biɓā ŋ́ ega Doctorat de 3ème Cycle yɛ̀m ì pam lisū k. Mɛ̀ ɓambāl unu ǹsɔn i ŋwìi 1990, mɛ̀ tiba ki mbò gi ìkɛŋi lɛ: Yàmb-màyɔ̀ɔ̀ nu yi kaàt (Mention TRES BIEN avec Félicitations du jury). Jɔn i kè de mì nsɔn mìŋkɛŋi Tâ nì Màlêt wɛ̀m BOT BA NJOCK à bisāl hana i ŋ̀ k ɔ̀ŋ bitèk, à biyi ̄glɛ Lɔ̂ŋ yes Kamàlûn ɓàlêt ɓàkɛŋi ɓâ ɓa ŋ́ kɛ̀na ńsɔn wee nì bìsu ; mɛ̀ yè ndigi wà da wâ p. Ɓana ɓapɛ ɓa ye ɓɔ̀ Professeur Jean-Marie ESSONO, mǎn ɓàyìmbi; ɓɔ̀ Professeur Karl EBOBISSE, mǎn lìhala; ɓɔ̀ Dr John OGWANA, mǎn Ùgàndà; ɓɔ̀ Dr Clédor NSEME, mǎn lìhala nûmpɛ, nì jògà lipɛ li ɓalêt ɓâ à biù ŋgù s mɛ̀ ŋgì yi nyɛ. Lìkàŋ li ɓakana li ̂ Tâ nì Màlêt wɛ̀m BOT BA NJOCK à biyi ̂k kô bhà m ɛ̀ li ye lìkàŋ li lis ɛmɛ̂l bìpahlɛnɛ; jɔn mɛ̀ makòbha ɓana ɓɔ̀n ɓa ɓasàà lɛ Dr Emmanuel NGUE UM, Dr Joseph Roger NDJONMBOG, ni jògà li ɓɔn ɓa bilɔ̀ŋ bipɛ. Unu ǹ s ɔn u holô s màh ɔp ma Lɔ̂ŋ Kamerû n u gat ɔ̄ɔ i ɓɔ̀ga nì ɓɔ̀ga. 5 NDÙŊA Ì MÀHƆP MA KAMÀLÛN Kìi tik jam ìp ɛ Tâ nì Màlêt wɛ̀m BOT BA NJOCK à biyi ̄gl ɛ mɛ̂, ù héyā likàŋ li lisɛmɛ̂l bìpahlɛnɛ, à bisɛ̀hɛl mɛ ndùŋa ì màhɔp ma Kamàlûn lɛ mawɔ̄k ɓâŋ, nì nìt mɔ lɛ ma niigana i kè de mandap ma bisǔ glù . À ɓeè wàda i kède ɓàlêt ɓàkɛŋi ɓa Lɔ̂ŋ yes ɓâ ɓa bijɔ̀ sâŋ lɛ màhɔp ma Kamàlûn ma niigana i kède mandap ma sûglù inyùu sòŋ mɔ lɛ ma cé ɓâŋ hyɛs. À bitila kaàt i ŋwìi 1966 ì otɔ̀ŋɔl inyù u kii nì lɛlaa mana màhop ma ń lama niigana i kède mandap ma sû glù . Ìni kààt ì bitèèŋga mbuu u ŋgandàk ɓàkɛ̀nà Lɔŋ ɓa hilɔ̄ hî. Ɓa om nyɛ ǹsɔ̀hi lɛ à ń sò mbol lɔnā yubda i kède Université nì i kède Lɔ̀ŋ i ŋgɛ̄ŋ màhɔp ma ɓakana ma ń hola ɓes lɛ di nogla nì yilà ɓòt. Ìni kààt ì bin ɔ̀ŋ nyɛ tɛ̀ɛ̀ ɓa yîs nyɛ i hìsi, ɓa heya nyɛ tɛl i malêt ŋ̀ kɛŋi inyùu ŋgim ŋgèdà , nì ny ɛ nì Thomas MELONE, nì Pierre NGIJOL NGIJOL ɓâ ɓa ɓe kâm lini jàm. Kìi ŋg ɔmîn à ŋ̀ wanàk à t ɛhɛ lɛ mini mìntoo mi ɓɔn ɓa ɓasàà mi ń jò l ndigì inyù u lìŋwelês li L ɔ̂ŋ, ndi ŋgɔmîn à têmb à ti ɓɔ kùndɛ̀ i niigà i Univ ersité i mbū s ŋwìi ̀ maâ l ɛ à biyìs ɓɔ i hìsi. Tɔ̀ halà, ìni ŋgòò inyùu mah ɔp ma Lɔ̂ŋ, Tâ nì Màlêt w ɛ̀m BOT BA NJOCK à ŋ̀ w ɔna yɔ̂ i sɔ̀ŋ. I mbū s mò m mâ ma ŋwìi ny ɛn nyùu ì biy ɛ̄ ŋgɔmîn kìi kɛ̄l ndi à tɛhɛ lɛ tɔy, yɔ̌m Mà lêt BOT BA NJOCK à bitìlà i ŋwìi 1966 i ńy ɔ̂n, màhɔp mes ma ńce , mùt à ḿpodos ha ɓe mɔ ɓɔ̀n ɓes. Ha nyɛ̄n ŋgɔmîn à ǹtîp yɔ̂ŋ makidik ma ŋgû y i ŋwìi 2008 lɛ mana màh ɔp ma ńlama jô p i kède màndap ma sûglù nì lɛ ɓɔn ɓes ɓa ɓodōl nigil pɔt mɔ tiga lɛ ma ce yaga hyɛs. Kìi ŋg ɔmîn à m̀ ɓeèŋgɛ̀gɛ̀, à ɓeèŋgɛ̀gɛ̀ nì t ɔŋ lɛ njɛɛ à gwèe hemlɛ̀ i Mà lêt BOT BA NJOCK ? Njɛɛ màlêt BOT BA NJOCK à bigwèlha hu yee? Ndi ɓa tɛp ŋ́ kàt mìnk ɔ̀ŋ nì ŋ̀ gwègwêt, ù nobɛ nì mǎn ɓɛ̀l nu BOT BA NJOCK lɛ Professeur BITJAA KODY, ndi ŋgɔmîn à ɓeēga mɛ̂ unu ǹ sɔn lɛ mɛ ûŋghak ɓàlêt ɓa ŋgɔmîn inyùu niigà mahɔp ma Lɔ̂ŋ Kamèrûn mɔmasô i Ecole normale Supérieure de Yaoundé. I kɛl unu ŋwìn ǹ lam u 6 bilɔ̀ i sō ŋ 10 i ŋwii 2008, mɛ̀ nì Tâ nì Màlêt wɛ̀m BOT BA NJOCK dì bisāk kìkìi dìpèdà di ɓɔŋgɛ i hɔ̀ma à ɓe yeènɛ̀ i OBOBOGO. Yɔ̀kɛl à nyɔ man Guinness, jàm à bisōga ɓɔ̂ŋ kobā ! Nyɛmɛ̀dɛ à pahal munu i nyɔ̀ wee lɛ njòmbi yeē ì m̀ mâl yɔ̂n! Tɔ̀ halà kìkìi Tâ nì Màlêt w ɛ̀m BOT BA NJOCK à biɓana ha ɓe ŋgû y mìnsòn i lɔ̀ niigà hɔp ɓasàà i Ecole normale Supérieure, à biyēglɛ oti màeba kìkìi lini jàm li olama ɓoŋà ìpam hilɔ̄ hyee hi osōk. Jɔn tɔ̀ Professeur BITJAA KODY à yè kii l ɛ̂n: BOT BA NJOCK. Ŋ̀ kùm Kaàt Sàkiò BITJAA KODY Ŋ̀ kɛ̀nà hìkù ù hi liniiga mahɔp ma Kamàlô n Sǔglù ì ɓàlêt ìkɛŋi ì Nyàò nɛ̀