Mémoire présenté au Ministère de l`emploi et de la solidarité sociale

Transcription

Mémoire présenté au Ministère de l`emploi et de la solidarité sociale
Mémoireconcernant
letroisièmepland’action
visantlaluttecontrelapauvretéetl’exclusionsociale
présentéauMinistèredel’emploietdelasolidaritésociale
parquelquescitoyennesetcitoyens
[email protected]
29janvier2016
Rédaction:YvBonnierViger(4189556600)
Signataires
AlainFréchette,Montréal,[email protected]
AlainRochon,Sherbrooke,[email protected]
AndréLebel,Québec,[email protected]
AndréTourigny,Québec,[email protected]
Anne-MarieSt-Cerny,Montréal,[email protected]
BenoîtGingras,Saint-Michel-de-Bellechasse,[email protected]
CarolineDiorio,Québec,[email protected]
CatherineLefrançois,Québec,[email protected]
ChantalRichard,Sherbrooke,[email protected]
ChristianFortin,Lévis,[email protected]
Claire-AndréeManuel,Lévis,[email protected]
ClémentBeaucage,Québec,[email protected]
DanielGagné,Vald’Or,[email protected]
DanielleLaurin,Lévis,[email protected]
GillesViger,Longueuil,[email protected]
JacquesGirard,Québec,[email protected]
JéréonClaudeNTIBABAZANIGENE,Québec,[email protected]
JoëlMacoire,Québec,[email protected]
JosephGiguère,Montréal,[email protected]
LadyRojasBenavente,Laval,[email protected]
LorraineChartier,Lévis,[email protected]
LouisHorvath,Prévost,[email protected]
LucieMayer,Prévost,[email protected]
Marie-ClaireNadeau,Montréal,[email protected]
Marie-JoséeLongtin,Lévis,[email protected]
MichelAlary,Québec,[email protected]
MichelVézina,Frelighsburg,[email protected]
NicolasQuédiniac,Lévis,[email protected]
NicoleBinet,Vald’Or,[email protected]
NicoleDesgagnes,Rouyn-Noranda,[email protected]
PatriciaDumasBonnier,Montréal,[email protected]
PaulCharron,Lévis,[email protected]
PierreViens,Neuville,[email protected]
SlimHaddad,Québec,[email protected]
SophieGarant,Lévis,[email protected]
StéfanieLantagneLopez,Québec,[email protected]
ValérieGuillotteau,Lévis,[email protected]
YvBonnierViger,LévisetBeauceville,[email protected]
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
2
Tabledesmatières
Résumé...............................................................................................................................4
L’évolutiondelapauvretéauQuébecdepuisledébutdusiècle.......................................5
Commentaborderlesinégalitésderevenus?Lerevenudecitoyenneté.........................7
Conclusion........................................................................................................................15
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
3
Résumé
DepuislapromulgationdelaLoisurlaluttecontrelapauvretéetl’exclusionsociale,la
stratégiemiseenplaceetlesdeuxpremiersplansd’actionquinquennaux,lasituation
delapauvretén’apasvraimentchangé.C’estcequerévèlentlesindicateurschoisispar
leCentred’étudesurlapauvretéetl’exclusion.
Sionveutprogresser,letroisièmepland’actiondoits’appuyersurdenouvellesbases.
Nousproposonsdoncderéglerdéfinitivementledéterminantmajeurdelapauvretéet
del’exclusionsociale:l’insuffisancederevenus.Nousproposonsd’adopterunemesure
structurellecommel’allocationuniversellequenousappelleronsicirevenude
citoyenneté.Cemémoireinviteàréfléchirsurquelquespistespourmettreenœuvre
cettetransformationdenotreéconomie.Cedevraitêtrel’orientationprincipaledu
troisièmepland’action.Inscritesdanscenouveauparadigme,lesautresmesures
pourrontdoncseconcentrersurlesautresdéterminantsdelapauvretéetdel’exclusion
sansêtrecontinuellementfreinéesparl’insuffisancederessourcesmatérielles.
Cemémoireseveutdonccomplémentaireàtouslesautresquisontdéposés.Ilse
concentresurlechangementdeparadigmequ’apporteralerevenudecitoyenneté.
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
4
L’évolutiondelapauvretéauQuébecdepuisledébutdusiècle
Laloi7visantàluttercontrelapauvretéetl'exclusionsociale,promulguéeen2002,
définitlapauvretécomme«laconditiondanslaquellesetrouveunêtrehumainquiest
privédesressources,desmoyens,deschoixetdupouvoirnécessairespouracquériret
maintenirsonautonomieéconomiqueoupourfavorisersonintégrationetsa
participationàlasociété.»1
Ilestclairementdémontréquecetteprivationadesimpactsnégatifsconsidérablessur
lasantéetlebien-être,nonseulementdespersonnesensituationsdepauvretémais
aussidescollectivitésquiabritentcespersonnes.2Laloielle-mêmeenfaitétatdansson
préambule:«…leseffetsdelapauvretéetdel'exclusionsocialefreinentle
développementéconomiqueetsocialdelasociétéquébécoisedanssonensembleet
menacentsacohésionetsonéquilibre»3.
«DanslaLoivisantàluttercontrelapauvretéetl’exclusionsociale,cinqbutsavaient
étédéterminés:
• promouvoirlerespectetlaprotectiondeladignitédespersonnesensituation
depauvretéetluttercontrelespréjugésàleurégard;
• améliorerlasituationéconomiqueetsocialedespersonnesetdesfamillesqui
viventdanslapauvretéetquisontexcluessocialement;
• réduirelesinégalitésquipeuventnuireàlacohésionsociale;
• favoriserlaparticipationdespersonnesetdesfamillesensituationdepauvreté
àlaviecollectiveetaudéveloppementdelasociété;
• développeretrenforcerlesentimentdesolidaritédansl'ensembledelasociété
québécoiseafindeluttercollectivementcontrelapauvretéetl'exclusion
sociale.»4
En2014,leMinistèredel’emploietdelasolidaritésocialeaproduitunrapportintitulé
«Résultatsdesactionsmenéesdanslecadredelastratégienationaledeluttecontrela
pauvretéetl’exclusionsociale-2002-2013»5.Cerapport,construitautourdescinqbuts
1
Loivisantàluttercontrelapauvretéetl'exclusionsociale,
http://www2.publicationsduquebec.gouv.qc.ca/dynamicSearch/telecharge.php?type=2&file=/L_7/L7.html,consulté
le23/12/2015.
2
Comblerlefosséenunegénérationhttp://www.who.int/social_determinants/thecommission/finalreport/fr/,
consultéle22/12/2015
3
Loi…ibidem,Préambule
4
Résultatsdesactionsmenéesdanslecadredelastratégienationaledeluttecontrelapauvretéetl’exclusionsociale
-2002-2013,Rapportduministredel’emploietdelasolidaritésocialeenvertudel’article58delaLoivisantàlutter
contrelapauvretéetl’exclusionsociale,GouvernementduQuébec,Ministèredel’EmploietdelaSolidaritésociale,
ISBN(pdf)978-2-550-71787-4,novembre2014,
http://www.mess.gouv.qc.ca/publications/pdf/ADMIN_lutte_pauvrete_R58_rapport_ministre2014.pdf,consultéle
22/12/2015
5
Résultatsdesactionsmenéesdanslecadredelastratégienationaledeluttecontrelapauvretéetl’exclusionsociale
-2002-2013,Rapportduministredel’emploietdelasolidaritésocialeenvertudel’article58delaLoivisantàlutter
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
5
delaloietduplanstratégiquedécoulantdelaloi,démontre,enrésumé,quemalgré
touteslesactionsmisesenœuvre,lapauvretéetl’exclusionsocialen’ontpasreculéau
Québecdurantcettepériode.
Lerapportduministèrenousénumèrebeaucoupdeprogrammesquiontétémisen
œuvrepouratteindrecesbuts.Parexemple:
LeSoutienauxenfants
L’indexationdesprestationsd’assistancesociale
Aidesociale
Solidaritésociale
Programmealternativejeunesse
Lecréditd’impôtpourlasolidarité
Larévisionannuelledusalaireminimum
LesprimesautravailetlePactepourl’emploi
LastratégieTouspourl’emploi
LePactepourl’emploiPlus
Unservicepublicd’emploiefficace
Lalutteàl’insécuritéalimentaire
Lapromotiondessaineshabitudesdevie
Lelogementsocialetabordable
Laluttecontrel’itinérance
Letransportcollectif
LaStratégieénergétiqueduQuébec
Ledéveloppementdurable
Etc.
Maislesrésultatsdetouscesprogrammessontdécevants.«De2003à2011,letauxde
faiblerevenudel’ensembledespersonnesselonlaMPCvariepeu,passantde10,2%en
2003à10,7%en2011,cequireprésenteunehaussede0,5pointdepourcentage.»6
Toutescesmesuresinscritesdanslesdeuxpremiersplansd’actionontcoûtéaumoins
11,6milliardsdedollars.7Devons-nouspoursuivredanslamêmeveine?
Pourchangerleparadigmeetaborderdefrontceproblème,nousproposonsde
remplacertouteslesaideséconomiquesparunseulprogrammederevenude
citoyennetébasésurlaMesuredupanierdeconsommationetunemodificationdela
fiscalité.
contrelapauvretéetl’exclusionsociale,GouvernementduQuébec,Ministèredel’EmploietdelaSolidaritésociale,
ISBN(pdf)978-2-550-71787-4,novembre2014,
http://www.mess.gouv.qc.ca/publications/pdf/ADMIN_lutte_pauvrete_R58_rapport_ministre2014.pdf,consultéle
22/12/2015
6
Rapport…ibidem,p.31
7
Rapport…ibidem,p.58
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
6
Commentaborderlesinégalitésderevenus?Lerevenude
citoyenneté
Laloidéfinitlapauvretécommeuneconditionquirésulted’uneprivation.Surleplan
matériel,ilseraitassezfaciled’aménagerlesrèglesdenotresystèmeéconomiquepour
quepersonnenesoitprivéaprioridesesbesoinsdebase.Nouspourrionsconvenirque
chaquepersonnequihabiteleQuébecreçoiveautomatiquement,sansaucune
condition,unrevenudebase8.Cerevenuseraitd’unmontantéquivalentàlaMesuredu
panierdeconsommation(MPC)9,quechaquepersonnerecevraitsurunebaserégulière,
depuissanaissancejusqu’àsamort.Cetteallocationdebaseviendraitremplacertoutes
lesmesuresetprogrammesquivisentàsoutenirlerevenudansnotresociété.
«LesseuilsdelaMPCsontbaséssurlecoûtd’unpanierdebiensetdeservices
correspondantàunniveaudeviedebasepourdifférentesvillesettailles
d’agglomération.Ilscomprennentlanourriture,l’habillement,lelogementavecles
coûtsd’électricité,dechauffage,d’eauetdesélectroménagers,lesfraisdetransports
encommunetautresbiensetservicesdebase.Ensomme,letauxdefaiblerevenu,
seloncettemesure,décritlecoûtminimumdesbiensetdesservicesdebaseque
chaquepersonneabesoinpourvivre.Ilestl’indicateurdefaiblerevenurecommandé
parleCentred'étudesurlapauvretéetl'exclusion(CEPE)10.»11
Surleplanéconomique,cettepropositionestréalisableauQuébec.Eneffet,«Le
produitintérieurbrut(PIB)duQuébecestd’environ363milliardsdedollarscanadiens.
QuantàsonPIBparhabitant,ilestde44499$.»12Uneallocationuniversellebaséesur
leMPC,iraitchercherenvironletiersdecettesomme13.
Enprincipe,silarichessecollectiveétaitdistribuéeéquitablement,iln’yauraitpasde
pauvretématérielleauQuébec.MaislacomparaisonentrelaprogressionduPIBpar
habitantetlerevenumédianprouvebienquecetteéquitén’existepas.14
8
FrançoisBlais,Unrevenugarantipourtous,Boréai,2001,p.23
InstitutdelastatistiqueduQuébecetMinistèredel’emploietdelasolidaritésociale.Inventairedesindicateursde
pauvretéetd’exclusionsociale,GouvernementduQuébec,2005
10
http://www.mess.gouv.qc.ca/cepe/,consultéle22/12/2015
11
Shelley-RoseHyppolite,Prochainpland’actiongouvernementalpourlasolidaritéetl’inclusionsociale,Mémoire
desmembresduDépartementdemédecinesocialeetpréventivedelaFacultédemédecinedel’UniversitéLaval,
janvier2016
12
PortailQuébec,Économie,http://www.gouv.qc.ca/fr/LeQuebec/Pages/Économie.aspx,consultéle15/12/21.
13
Labrie,Vivian,LaMesuredupanierdeconsommationetlesseuilsdefaiblerevenu,CollectifpourunQuébecsans
pauvreté–Versiondu30octobre2014
14
L’étatduQuébec2015,INM/DelBusso2015,p.265
9
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
7
Tousn’ontpasaccèségalementàcetterichessecommelemontreaussiletableau
suivant.
Revenudisponiblemoyenparquintile,personnesde16ansetplus,Québec,201115
Quintile
Quintile
Deuxième Troisième Quatrième
inférieur
supérieur
quintile($) quintile($) quintile($)
($)
($)
Femmes
4206
13929
21413
32276
55529
Hommes
6124
18856
29421
41410
75785
Moinsde25
ans
25à44ans
45à64ans
65ansetplus
465
4595
9779
15553
28675
9266
5263
9957
23106
18414
16308
32338
29897
19833
42328
42165
27265
67018
77262
53477
12509
19259
27896
48955
19980
29440
38939
63664
Secondaireou
3262
moins
Collégial
8011
15
Leportaild'informationsurl'économieduQuébecd'aujourd'hui,
http://qe.cirano.qc.ca/tab/theme/revenus_et_inegalites/repartition_du_revenu/revenu_disponible_moyen_par_qui
ntile_personnes,consultéle15/12/21
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
8
Universitaire
Employésdu
secteurpublic
Employésdu
secteurprivé
8112
27323
40892
53131
97080
17248
33645
43420
52926
74269
8578
20173
29232
39366
68724
Ensembledes
5037
15895
25182
36897
66274
personnes
Misàjourle1ermai2014
Lorsquel’ontientcomptedesactifslesinégalitéssontencoreplusimpressionnantes.
https://www.youtube.com/watch?v=pSSV7b4HOhg&feature=youtu.be16
AuCanada,«Lavaleurnettemédianedes10%lesplusrichesétaitde2103200$en
2012.Cechiffreaaugmentéde620600$(41,9%)depuis2005.Parcomparaison,la
valeurnettemédianedes10%lespluspauvresétaitde-5100$17en2012,une
diminutiondeplusde150%parrapportàunevaleurde-2000$en2005.»18
Actuellement,unepersonnequitravailleàtempspleinausalaireminimum(10,55$
depuismai2015)gagneenviron22000$parannée.SelonleMPC(base2011),en2013
ilfallaitenviron17000$poursurvivreauQuébec.Lesalaireminimumcouvredoncce
16
consultéle15/12/21
(plusdedettesqued’actif)
18
LESNANTISETLESDÉMUNIS,L’inégalitéprofondeetobstinéeauCanada,InstitutBroadbent,Septembre2014,
https://d3n8a8pro7vhmx.cloudfront.net/broadbent/pages/616/attachments/original/1431365978/Les_Nantis_et_les
_démunis.pdf?1431365978,consultéle15/12/21
17
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
9
besoin.Maisilnesuffitpasàunménagededeuxpersonnes(24500$)etencoremoinsà
unménagede4personnes(34700$).
«De2003à2011,letauxdefaiblerevenudel’ensembledespersonnesselonlaMPC
variepeu,passantde10,2%en2003à10,7%en2011.»19
«Dansl’ensembleduQuébec,letauxdefaiblerevenuchezlespersonnesseulesest
passéde22,8%à27,1%entre2003et2011.Ilaaugmentédanstouteslescatégories
d’âgeetpourlesdeuxsexes.Sil’ensembledeshommesseulsde18ansetplus(24,3%)
avaientuntauxdefaiblerevenusupérieuràceluidesfemmesseules(21,4%)en2003,
lesdeuxgroupesaffichaientlemêmetauxdefaiblerevenuen2011,soitenviron27%.
De2003à2011,selonlaMPC,lapartoccupéeparlegroupedespersonnesseulesà
faiblerevenudansl’ensembledesunitésfamilialesàfaiblerevenuestpasséede36,9%
à43%.»20
19
ConsultationpubliqueSolidaritéetInclusionsociale,
http://www.mess.gouv.qc.ca/publications/pdf/GD_Cahier_consultation_publique_General.pdf,consultéle15/12/22
20
Consultation,ibidem
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
10
Enrésumé,letauxdefaiblerevenudespersonnesdansdesunitésfamilialesbasésurla
mesuredupanierdeconsommationaconnuuneaméliorationen2007mais,engros,il
estrestéaumêmeniveaudepuis2002.Donc,lesmesuresmisesenplacedepuisla
promulgationdelaloin’ontpasdonnélesrésultatsescomptés.Ilfautenvisagerune
autreavenue.
«Revenuminimumgaranti,revenudecitoyenneté,allocationuniverselle,revenu
d’existence…L’idéed’assurerunrevenuinconditionneldebaseàl’ensembledela
populationporteplusieursnoms.»21Cetteidéen’estpasnouvelle.DèsleXVIesiècle,
«danssonUtopie,ThomasMoresuggèrequ’aulieudependrelesvoleurspouressayer
deréduireleslarcins,ilseraitplusefficacederéglerleproblèmeàsasource,soit
d’éliminerlebesoindevolerpoursenourrirendonnantlesmoyensdesubsistanceà
tousettoutes»22.Parlasuite,ThomasPaine,LordBeveridge,MiltonFriedman,et,plus
prèsdenous,Marie-PierreBoucher,PhilippeVanParijsetFrançoisBlais,entreautres,
ontapprofondilaquestion.23,24
Typiquement,unrevenudebaseprésentecertainescaractéristiques25:
Admissibilité
«Lesprogrammesderevenuminimumgarantis’inscriventtousdansune
logiqueoùl’ensembledelapopulationestadmissible…Danslaforme
optimaleduprogramme,ilsuffitd’habiterleterritoirepouravoir
automatiquementdroitauxprestations.»
Unitédebase
Lesprestationspourraientêtreverséesàtouteslespersonnes,aux
famillesouauxadultesenâgedetravailler.Cependant,«…plus
généralement,chaqueindividuadroitaumêmemontant,peuimporte
sonâgeousesbesoins.»
Examenpréalable
«Pourplusieursprogrammesd’assistancededernierrecours,les
personnesquisouhaitentrecevoiruneaidefinancièredoiventd’abord
passerun«test»économiquepourvérifierleuradmissibilitéau
programme.…Danslecasdesdifférentesincarnationsdurevenu
minimumgaranti,aucunexamenpréalablen’esthabituellement
demandésurlesavoirs.…Parcontre,danscertainsprogrammes,la
prestationsupplémentaireestverséeenfonctiondel’argentgagné
pendantlapériodederéférence,afindecompléterlesrevenusdefaçonà
atteindreunseuilminimumdéterminé.»
21
Eve-LyneCouturier,Revenuminimumgaranti:troisétudesdecas,Institutderechercheetd’informationssocioéconomiques,avril2013,http://iris-recherche.s3.amazonaws.com/uploads/publication/file/IRIS-brochure-RevenuMinimum_WEB.pdf,consultéle15/1/5,p.1
22
Eve-Lyne…ibidem,p.3
23
Eve-Lyne…ibidem,p.3,5et9
24
Historyofbasicincome,BIEN,www.basicincome.org/basic-income/history/,consultéle15/1/14
25
Eve-Lyne…ibidem,p.6
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
11
Prestation
«Danslesprogrammesderevenuminimumgaranti,lesprestationssont
toujoursverséessousformemonétaire.…Aveclamiseenplaced’un
revenudebase,lesservicespublicssontgénéralementmaintenusau
mêmeniveauouaméliorés.…Lesmontantssontgénéralement
uniformesetsontverséschaqueannée,chaquemoisouplus
fréquemment.Unménage,mêmeconstituéd’uneseulepersonne,
devraitidéalementdisposerdemoyensdesubsistanceàl’aidedecette
prestation.»
Financement
«Pourplusieurs,lefinancementd’unrevenuminimumgarantidevraitse
faireparl’impôt.Lesprestationsseraientalorsimposablesetlafiscalité
s’exerceraitdemanièreprogressiveselonlesrevenus,incluantlerevenu
debase.Dansd’autrescas,c’estparl’exploitationderessources
communesquel’onarriveàaccumulerl’argentàredistribuer,oualorsen
créantdenouvellestaxes.Certainssoulignentquel’abolitiondeplusieurs
programmessociauxpermettradedégagerassezd’argentsansfairede
modificationsimportanteausystème,ouencorequeleprogramme
auraitdeseffetsbénéfiquessurd’autrescoûtssociauxetpermettrait
ainsideséconomiessupplémentaires.»
Leconceptestpeut-êtrecontre-intuitifdansnossociétés.Cequiexpliqueraitqu’iln’ait
jamaisétéimplantéàlargeéchellemalgrélesbénéficesthéoriquesqu’onluiprête.En
effet,lerevenuaunechargeémotiveidentitaireextrêmementfortepourlespersonnes
dansnossociétéscapitalistes.Ons’imaginequelesgensquiontlesressources
suffisantespoursenourrir,sevêtir,seloger,setransporteretcommuniqueravecles
autres,perdentainsitoutemotivationautravail.Cettepenséeeststrictementlinéaire
etassumequelamotivationpourletravailvientessentiellementdurevenuqu’onen
tire.Ordetrèsnombreuxcontre-exemplesinvalidentcetteidée.Onaqu’àpenserà
l’ardeurqu’unefouledebénévolesmettentdansleursactivitéspours’enconvaincre.
Parailleurs,onadetropnombreuxexemplesdefraudes,decorruptionetlaisser-aller
parmicellesetceuxquiontpourtantdesrevenusfaramineux.C’estprobablementque
quelaparticipationaumarchédutravailestensoiunesourcedevalorisationetun
espacedesocialisation.
Ons’imagineaussiqued’assurerlesbesoinsdebaseàtouslescitoyensetcitoyennes
peutappauvrirl’économie.Orl’économieestfondéed’abordsurlasatisfactiondes
besoinsincompressiblesquesontsenourrir,sevêtir,seloger,setransporteret
communiqueraveclesautres.Enréalité,unesociétéquiassurelesbesoinsdebasede
sesmembresinvestitplutôtmassivementdanssonéconomiedomestique.Enréalité,on
pourraitmontrerqu’unesociétéquiinvestitdansuneallocationuniversellequigarantit
lesbesoinsdebasedesescitoyensseprémunitcontreleseffetsdescycles
économiquesquiinduisentrégulièrementdescrises.Eneffet,enconsacrantunepart
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
12
importanteduPIBàlaproductiondesbiensetservicesdebase,oninduitunestabilité
danslacroissanceliéeàlacroissancedémographique.
Troppeud’expériencesd’applicationdurevenuminimalgarantionteucours.Maisles
quelquesexpériencesquel’onpeutrecenser(OtjiveroetOmitara,Namibie,2008–2009,
AlaskaPermanentFundetleMincome,Manitoba,Canada,1974–1978,parexemple),
malgrédesapprochestrèsdifférentesetdescontextesdisparates,donnentdes
résultatsétonnammentsemblables.
OtjiveroetOmitaraestunebrèveexpérienced’allocationuniversellemodesteaux
personnesdemoinsde60ans,volontairespourparticiperauprojet.AlaskaPermanent
Fundestunerentepétrolièrevariabledistribuéeàtousleshabitantsdel’Alaskadepuis
environ30ans.LeMincomes’adresseàdesvolontairesdelavilledeDauphinqui
bénéficientd’unimpôtnégatifpendantquelquesannées.
Lesleçonstiréesdecestroisexpériencessontque,pourlesgensquireçoiventune
allocation,onnoteune:
Augmentationdel’incitationautravail,
Incitationàpoursuivredesétudes,
Diminutiondestauxd’hospitalisation,d’accidents,desantémentaleetde
maladiesinfantiles,
Diminutiondelamalnutrition
Diminutiondestauxdecriminalité
Rétentionetattractiondepopulations
Augmentationdelaconsommation
Augmentationdelacohésionsociale
Plusieurspaysontsongéàunmomentoul’autreàmettreenplaceuneforme
d’allocationuniverselle.SousNixon,en1970,leCongrèsavaitadoptéunelégislationen
cesens,bloquéeensuiteparleSénat(FamilyAssistancePlan)26.LaFinlandes’engage
aujourd’huisurcettevoie27,28,29.Aumomentd’écrireceslignes,leprojetdeloi
Finlandaisn’apasencoreétédéposé.Maisoncroitsavoirqu’ilcommenceraparune
phasepilotedansunterritoiredonné.
26
History…ibidem,p.25
Basicincome:howFinlandplanstoimplementthefirstnation-wideprojectintheEU,FinlandPolitics,
file:///private/var/folders/91/09fqp5d96yd82klbzfvlfflr0000gp/T/c…ide%20project%20in%20the%20EU%20%C2%AD
%20Finland%20Politics.html,consultéle15/1/15
28
EnFinlande,travaillerpourraitdevenirunchoix,LeFigaro.fr,
http://www.lefigaro.fr/conjoncture/2015/07/25/20002-20150725ARTFIG00001-en-finlande-travailler-pourraitdevenir-un-choix.php,consultéle15/12/22
29
DAVIDJ.CORD,IsFinlandreadyforabasicincome?,HELSINKITIMEShttp://www.helsinkitimes.fi/business/11243is-finland-ready-for-a-basic-income-2.html?tmpl=component&print=1&layout=default&page=,consultéle15/12/22
27
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
13
L’allocationuniverselledebaseengendreaussiunchangementculturelmajeur.Elle
incarnedanslaréalitélesprincipesdesdiverseschartesdesdroitsdel’homme30,31,32.
Elles’inscritdansunevisiondel’humanitéoùchaquepersonneparticipeaubonheur
desautres.33Ellerespectetouslescheminementsparticuliers.Elles’opposeaumodèle
quiveutquelesgensaientbesoindesouffrirdelafaimpourêtremotivéàtravailleretà
contribueràlaviedelasociété.L’allocationdebasevalorisetouteslesautresformesdu
travailnonrémunéréquioccupelagrandemajoritédelapopulation(bénévolat,soins
desenfants,despersonnesnonautonomesouenperted’autonomie,lesarts,les
activitésspirituelles,lesétudes,etc.)Cechangementculturelestenphaseavecle
changementdesmodesdeproductionquenousconnaissonsdésormais.
Danslessociétésindustrialisées,environ40%delapopulationtiresonrevenudutravail
rémunéré;20%sontdesenfants,30%viventderentes,pensionsetautresallocations
oufontdubénévolatauprèsdesenfants,depersonnesenperted’autonomie,etc.;
enfin10%viventdel’aidesocialeoud’autresallocationsdedernierrecours.Bienque
noustouchionstousunrevenu,environ10%d’entrenousseretrouvent,bonanmalan
avecunrevenuinsuffisantpoursenourrir,seloger,sevêtir,setransporteret
communiquer.Notresystèmederedistributiondelarichesseestinéquitable,compliqué
etfavoriselaségrégationetl’exclusion.Ils’ensuitdesmaladiesetdesproblèmes
sociauxquinouscoûtentfinalementtrèscher.
Àl’aubed’unequatrièmerévolutionindustrielle,alorsquel’insertiondunumérique
danslemondedutravailpermetuneplusgrandecontributiondesmachines,lechamp
dutravailrémunéréserétrécit34.Orlesmachinesquicréentlarichessen’ontpasde
revenusquel’onpeutimposer.Toutcommel’allocationuniverselledebasepermettrait
desedébarrasserdetousleseffortsconsidérablesetimproductifsquerequièrenttous
lescontrôlesdesprogrammesquenousmettonsenplaceactuellementpoursoutenirle
revenu,lafiscalitéàdévelopperdanscecontextepourraitêtresimplifiée.Ilestnotoire
quel’impositiondurevenufavoriseletravailaunoiretquelespersonnesquiontles
plushautsrevenusontlesmoyens(souventdéductiblesd’impôt)demettreenœuvre
tousleséchappatoirespossibles.Dansuncontexteoùtoutlemonderecevraitun
revenudecitoyenneté,onpeutmontrerquelataxeàlaconsommationperdson
caractèrerégressif.Uneavenueseraitdoncderecentrerlafiscalitéautourdel’impôt
surlaconsommationplutôtquel’impôtsurlerevenu35.Cen’estpasl’objetd’un
30
OrganisationdesNationsunies,Déclarationdesdroitsdel’homme,1948,http://www.un.org/fr/documents/udhr/,
consultéle16/1/23
31
Chartecanadiennedesdroitsetlibertés,http://laws-lois.justice.gc.ca/fra/const/page-15.html,consultéle16/1/23
32
AssembléenationaleduQuébec,Chartedesdroitsetdeslibertés,1975,
http://www2.publicationsduquebec.gouv.qc.ca/dynamicSearch/telecharge.php?type=2&file=/C_12/C12.HTM,
consultéle16/1/23
33
Légendesoufie,https://www.youtube.com/watch?v=aAzTbaLLvt0
34
WorldEconomicForum,TheFutureofJobs,Employment,SkillsandWorkforceStrategyfortheFourthIndustrial
Revolution,2016,http://www3.weforum.org/docs/WEF_Future_of_Jobs.pdf,consultéle16/1/24
35
Revenudebase,versionfrançaise,https://www.youtube.com/watch?v=-cwdVDcm-Z0,consultéle16/1/18
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
14
mémoirecommecelui-ciquedeledémontrer.Ilsuffitdesavoirquedesmodèles,pour
repenserlafiscalitébaséesurlaconsommationplutôtquesurlerevenu,existent36.
NousproposonsquelesétudesnécessairespourfairecettetransitionauQuébecfasse
l’objetduchantierprincipaldutroisièmepland’actionvisantlaluttecontrelapauvreté
etl’exclusionssociale.Ainsi,personneneseraprivédesressourcesnécessairespour
garantirsonautonomieéconomiqueetsaparticipationàlasociété.
Conclusion
Lemessageprincipaldecemémoireestque,étantdonnéquelesindicateursde
pauvretéetd’exclusionn’ontpasbougéaucoursdesdeuxderniersplansd’action,le
troisièmeplandoits’inscriredansunparadigmedifférent.Nousproposonsquelepivot
decenouveauparadigmesoitlerevenudecitoyenneté.Cerevenuassureraitles
besoinséconomiquesdebasedescitoyennesetcitoyensduQuébec.
Inscritdanscenouveauparadigme,lescinqorientationsdutroisièmepland’action
prendrontunecouleurdifférente.L’accentpourraêtremissurlesoutienauxpersonnes
handicapées,lerenforcementdescompétencesdespersonnes,desfamillesetdes
communautés,surlesenvironnementsfavorablesetuneréformedelafiscalité
cohérente.
Depuislapromulgationdelaloivisantàluttercontrelapauvretéetl'exclusionsociale,il
yaunanimitéauQuébecsurl’importancedecettelutte.Jusqu’icionamisenplaceune
multitudedemoyenstraditionnelsquin’ontriendonné.Ilesttempsmaintenantd’agir
autrement.
36
OCDE,PrincipesdirecteursinternationauxpourlaTVA/TPS,2015,
http://www.oecd.org/fr/fiscalite/consommation/principes-directeurs-internationaux-tva-tps.pdf,consultéle16/1/24
Mémoireproposépardescitoyennesetdescitoyens
Rédaction:YvBonnierViger,le26janvier2016
15