Le pénitent de Canossa Le jour où un pape humilia un empereur

Transcription

Le pénitent de Canossa Le jour où un pape humilia un empereur
!
'
'(
*%%
&
&
$%
#
)
'
%
'
+
%
"
'(
%%
%
%
!
%
'
*
,
&
%
,
'
%%
*%%
(%
%
%
" "
'%
%
$
'
%
'
%
-
"
"
%
'
% '
(
$
1
0 $
.
"
/
%
"
"
%
%
%
%
2 ,"
$
%
/
%
"
3
"
)"
&
'
%
.
$
"
%
"
"
,"
%
%
%
%
)
!
%
"
%
-
'
%
'
"
0
&
4
%
% 5
+
"
%
%
$
'
.
%
678
%
)
1
2
Ce récit reprend, sous une forme abrégée, des passages de notre livre publié en 2010 aux éditions Racine à
Bruxelles: Jacques van Wijnendaele, Le pape de la Haine. Grégoire VII, Canossa et le conflit des Investitures.
1073-1122, Racine, Bruxelles, 2010. Nous remercions l’éditeur d’avoir édité ce livre et de nous avoir autorisé à
en réutiliser des parties pour cette publication sur Internet. Le livre, beaucoup plus étoffé, plus complet et mieux
documenté, est toujours disponible chez l’éditeur: www.racine.be.
Ces textes ont été publiés au XIXème siècle sous le titre Libelli de Lite dans les MGH, une collection allemande
de textes anciens, et dans les Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters.
! "
#
678
$
'
9
"
%
)
,"
'%
%
:
%
$
"
%
;
$
( %
%%
%
'%
'% *
% $
%
'%
% '(
&, % &,
< ' % "
* ,' ,
'
= %
> 0
"
%
% 5
"
'
'
%
%
%
%
%
% ' %
%
%
0
@
$
9
9
'
"
"%
'
%
"
"%
%
!
"
"%
+ ,
&
0
%
,
,
%
?%
+
+
'
"
'(
'
%
'
<
'
$
'
% '(
%
+
2
%
'(
'
,
%
-
-
2 %
%
)
,(
%
= $
&
%%
%
'
*%%
-
%
%
%
%
%
%
"
B %
;
'
3
"
-%
"
"
"
"
%
C83
*%%
' ?
"
'
*
%
%
'%
%
)
'
'
"
%
&
'
'
,
%
"
'
%
%
%
= %
$
A66
" -
%
0
'
;
)
'
,
Voir entre autres J. van WIJNENDAELE, "Silences et mensonges autour d’un concile. Le concile de Sutri
(1046) en son temps", Revue belge de Philologie et d’Histoire, 83, 2005, p. 315-353 et Ph. LEVILLAIN (dir.),
Dictionnaire historique de la Papauté, Paris, 1994.
2
'
. %
/ # .
= %
9
"
%
D!
"
%
@ &
%
"
'
$
)
%%
"%
"
'
0
"
,
%
%%
=
E
"
"
'
2
%
%
%
9
/
%
%
<
%
;
'
'
(
%
'(
&
'
%
%
@ .
%
%
@ 2
% '(
'
;
'
%
%
"
"
%
'
.
;'
(
%
%
%%
%
;
%
+
%
;
1
%
"
%
*
1
9
'
-
"
%
%
F
,
%
/ # &
'
%
"
"
'
'
"
%
%
<
%
'
"%
%%
&
2
-
'
'
'
%
'
%
H
)
/
/
.
%
'%
'
B
J
%
'
'
%
H
D
$
'
%
'
"
1
/
.
'
=
?
'
I
(
"%
% 0
&
"
%
'
'
? (
%
"
%
'
%%
%
"
/
' %
/
%
'
%
)
D<
;
B %%
)
$
%
%
%
/
%
;
/
'%
G
'
$ <
%% $
'(
)
/ #
?,
"%
9
"
'
9
%
;'
% %
;
'(
%
%
%
"
;'
+
"
& 0
%
'
/
'
3
%
'
%
"
%
.
?
678
$
-
%
6KK@
&
678
(
= %
'
;
"
+
9
'
"%
"
%
,
$
+
+
%
9
(
"
$
%
&
$
"
%
'
+
'
%
'
2
9
%
0
+
$
&
(
&
9
"
0
'
'
"
0
%
0
'
%
%
%
%
= %
=
%
#'
&
%
%1
0
+
6L7
%
%
&
%
"
!
0 $
%%
%
%
"
%
"
' '
'%
M
; ' ' 9
%
"
"
%%
'
$ " +
'%
= %
"
9
"
"
'
,
+ ?
$
9
%
" +
' ?
%
%
%
"
&
"
"$
"
+
"
"
'
%
%
-
%
)
(
"
;
'
'%
<,
%
,
,
%
%
%
0
&
!
&
#
'(
%
'
-
'%
(
%
)
-
0
'
%%
%
1
$
"
"
%
%
'%
'
"
%
%%
%
&
? (
/
"
'
'
%
1
%
'
%
)
0
%
%%
'
=
%
)
%
'
E '
'
"%
4
%
"%
&
%
#
!%
'
'
-
I
+
,
)
%
%
%
-
%
%
%
%
% '
"
%
+
%
'(
'%
%
'
0
;
&
%
,
%
*
?;
%
%
0
"%
'%
6L7
%
'
"
/
"
%
%
%
&
?;$
%
>
'
''
-
'
% '
'
%
+ ,
'
E%
%
%
;
(
%
"
'
%
&
5
"N
7
%
$
%
%
'
%
)
)
,
$%
%
?%
% '
2'
%
0
%
'(
'
"
"% %
%
% '
'
#"
'%
(
"%
%
%
%
"
%
(
%
%
%
" ?%
'
%
"
(
%
"
0
%
%%
%
%
%
%$
-
5
'
,
0
%
'
(
9
"
'
'
6L8
"
'%
8
!
-% ,
%
$
0
% 5
%
'
%
(
' &
(
%
"
%
L
0
%
"
"
'
5
"
"
"
0
'
4
'
%
6L8
%
=
>
)
"
B &
&
%
&
9
%
'
Un livre intéressant: W. ULLMANN, The Growth of papal Government in the Middle Ages. A study of the
ideological Relation of Clerical to Lay Power, 1970.
Ecclésiaste, 10:16.
5
%
@ .
'
"
'
%
%
$
=
2
%
$
%
'
"
%
,
)
6KK 2
0
$
%
$
$
%
;
'
"
%
'
(
%
"
"
2
$
%
%
%
%
-
'
%
%
%
"
"
'% %
5%
"
9
9
%
5%
&
= %
"
&
"
'
688 '
!
5
%
%
"
0
)
'
%
;
?;$
P
%
, 0
%
%
0
9
M
'
%
"
;
$
$ %
'
'
+
"$
%
"
"
%
"
%
?&
P
N
"
&$
',
"
!
?
&
"
?&
"
'%
%
-
$
%
%
9
(
;
"
"
'
?"
0
%
"
%
"
%
0
6
% 0
'
%
'
&
"
(
"
"
%
% 5
68C <
%
(
%
% '(
'(
"%
20
+
'(
%%
%
9
;
"
#
%%
'
"$ @ +
#
$
9
9
O '
< , ?9
O 9
""
'
9
%
"
?
'
-
0
%
%
'
%
&
%
"
'
'
'
%
= %
2 %
&
&
M
+ ,
'
%
"
"$
'%
'
,
"%
0
%
= %
"
'
"
&
%$
%
"
& %
)
'
"
/
'
'
%
" '
'
'
$
*
,
'
%
'
"
(
'(
%
'%
'(
'
"'
'
)
0
'
%
%
<
"
(
' ? ?
(
%
?(
0%
%
%
%%
%
$
' '
'
%
"
'
'
'
%
(
'
'
"
''
%
%
0
"
'
0
%
0
%
%
'
%
"N
$
"
'
%
%
Q
"$
'(%
+
)
%
(
'(%
"
+
'(%
%
'
%
%%
%
%
=
%
2
'
', +
'
,
&
%
9 %
= ('
%
" %
$
-
%
I
%
'(
"N
%
, ;
,
%%
&
,
R
%
%
0
"
%
'
%
5
" %
%
& "
%%
$
%%
%
'
-
$
$
& %%
"
"
'
%
'
"%
S
'
"N
"
"
-
0
'
%
%
%
%%
"
%
2
%
%
'
'
7
"
"
'% ;
"%
*
+
+
<
,
'
'
%
,
'(
'
%
%
%
"
<
'(
'
" %
%
, '
&
"
''
"
"
%
%
%
"
'
%
%%
*
;
%
4'
'
%
"
,
%
'%
)'
'% &
#
%
"
%
"
%
%
-
"%
%
%
%
%
%
%
'
%
('
%
%
'
%
%
('
%
"
'
* ,
0
/
"
+
!
"#
'
" %
0
6
?%
'
"
%
$" #
"%
%
?
"&
%
%
%
+
8
%
'
(
''
!
"
',
% $
!
!
%
"#
, *
(
'
%
"
"
'
% I
$
('
!
<
%
%
'
'
"
%
;
"
'
%
%
0
(
%
"%
0
*
'
%
('
%
%
%
'
!
")
-.
=
,
I
"
>
&
"
'
%
?%
'
%
'
$
8
%
)
%
Reg. Grégoire VII, 55a, p. 202.
" '(
*
5%
"
"%
(
>
0
'
)
%
%
"
% ,
%
$
" %
%
2
%
%
(
!
%
%
$
;
1
%
(
2
'
%
,
'
$ '
"N
/ '
'
%
%
??
'
"
K
%
'
(
%
'
?<
?
1
+
%
I +
"
'
?% I =
5 %
%
%
'
'
"
A
%
%
%%
'
'
(
%
'
$
%
'
%
%
%
'
'
%
%
'
0
"
;
%
- .
;
/
%
'
%
%
'(
*
"
'
%
' ?"
*
% "
'
%
"
%
%
%
'(
%
% 5
,
, '
$
9
%
' '
? $
+
%
J
=
$
9
$
'
, '
= %
, '
=
% 5
"
0
"
%
"
*
(
"
#$
"
%
$%
%
%
%
"%
%%
I
*
8
%
,
"
"%
'
%
,
!
$*
7
"
'
"
*
*
.
Lettres du cardinal Bénon, 1, p. 373.
Lettres du cardinal Bénon, p. 380.
9
*
*
"
%
%
%
$
C
.
'
%%
*
-
%
"
(
'
"
,
"
"
%
0
"
+ ,
I
%
%
$
%
(
"
%
*
"
%
'
%
%
(
%
%
"
(
$'
'
%
%
<
%
(
"
"
J
%
%
,
%
'
%
%
%
' ?
(
%
%
$
% '@
$
$
%
%
%%
'
%
% E
%
%
$
%
? (
%
%
"
%
'
%
"
%
,
%
%
(
'
%
%
%
%
"
"
-%
%
%
%
%
%
%
%
%
;
2
%
% %
(
'
'
'
(
,
%
(
%
(
.
6
%
"
' %
%
'
"
%
2
'% " %
%
'
"
"%
$
(
"
"
"
4
'
%
S
%
(
$
%
%
% , %
%,%
%
'
2 '
'
,
%
'
%
%
%
"%
"
,
'
0
.
>
"
"
%
??
H
+
+
"
%
E +
% $
( @ '% %
%
?
%
%
9
%
@
?%
,
Reg. Gregoire VII, IV, 11, p. 310. Voir au sujet du célibat des prêtres notre livre: Jacques van Wijnendaele,
Prêtres et sexe. Origines et histoire d’un célibat, éd. Avant-Propos, Waterloo, 2011.
10
Vie de Norbert de Magdebourg, R. WILMANS (éd.), MGH SS 12, Hanovre, 1856, p. 672; Vie d’Altmann de
Passau, W.WATTENBACH (éd.), MGH SS 12, Hanovre, 1856, p. 231.
10
%
%
4 $
"
(
'%
,
%% %
4 "
%
%
%
%
"
(
0
%
%
%
%
<
$
%
'
'% %
('
%
%
+
%
"
"
<
"
(
% "
@
?
%
$'
%
%
(
2
,
&
0
$
'
+ ,
"
"
% '
%
%
%
D&
%
<$
,
(
'
"
"
%
%
'
' %
"
; %
'
5
<
$
+
*
%
@ &
$
%
0
%
- ?%
??
$
$
%
'
'
$%
%
"
"
0
"
11
%
0 '%
%
(
'
= %
"
% E
''
%
"
,%
*
"&
%
$
% '
/
'
%
%
,
"
"
%
0
%
I&
$
9
<
$ %
'
"
??
%
"
(
"
"
"
" %
0
1
%
'
;
$
; "
%
%
" %
0
%
"
"
%
%
," &
,
,
"&
,
, /
0
2'
"
$ % $ "
<
'
"
'
"
"
"
(
%
5
%
,
$
%
' '
+
"
'
%
Reg. Grégoire VII I, 2, p. 35; I, 20, p. 34; I, 26, p. 43 et ailleurs.
11
?%
'
,
'
% %
% 0
5
'
-
+
' ?
% "
"
%"
'
'
.
'
% "
%
0
"
;
@
%
@
0
;
" %
$
0
%
% %
"
$
%
'(
%
%
"
3
''
%
%
*
%
" %
'
%
$
%
'(
0
"
%
'
"
'
<
%
/
$
'
'
%
,
%
%
,
'
0
? (
& "
0
0
;
%
%
'
"
>
%
)
$ "
B
"
&
"
"
"
'%
"
%%
'
%%
,
%
'
%
"%
1
&
%
&
I
'
"%
%
%
%
"'
%
%
,
0
0
%
'
%
%
(
"
'%
$
'
.
I#
*
!
% %
%
% *
!
(
"
%
"
%
2
%$
%
%
'
0
" %
%
%
'
%
%
'
%
(
12
'
''
%
"
Sur Henri IV on peut lire : I.S. ROBINSON, Henri IV of Germany 1056-1106, Cambridge, 1999. I.S. Sur les
relations entre le pape et les évêques, du même auteur: "Periculosus Homo: Pope Gregory VII and Episcopal
Authority", Viator, 9, 1978, p. 103-131.
12
=
%
"
%
%
%
%
'
&
%
'
%
'%
"
$
%
'
$'
'
%
%
%
%
%
%
'
%
%
%
%
'
"
%
%
&
$
%
&
%
%
%
%
%
"
%
-
"
%
%
J
"
?
%
%
'
%
'(
&
%
"
"
;
%
%
$
"
I
0
.
'(
%
%
,
%
%
$
&
'(
N '
'
%
'
$
'
,
"
(
%
,
%
*
%%
0
(
%
'
%
%%
%
&
"
%
!
%
$
''
%
'
"
'
%
+
%
%
$ I
)
'
'
%
%
%
%
% '
%
%
I
'
%
'
%
;
'
'
%
678
%
?<
.
'
J
% %
'
,
'
$ I '
'
(
'
(
'
%
$
%
%
%
%
%
0
%
%%
"
<
0
'
%
'
%
<
%
%
'
%
'
%
0
;
13
"
0
%%
%
%
'
'
$'
0
%
'
<
'(
%
$
'
%
;
%(
%
%
%
%
1
;
)
%
%
%
'
(
%
'
%
;
?
9(
$
"
?
%
$%
'
%
"
%
%
'(
%
S
S
&
%%
"
'(
&
%%
'
(
'
'
%
S
"
%
"
'
'(
%
%
0
%
"
%
2
%
%
%
%
"%
%
'
%
+
'
'(
%
M
%
%
6K8
%
$
'
'
'
'(
Q
%
%
%
%
%
'(
"
%
%
?%
'
%
( ?
%
%
%
"
)
" %
1
%
%
%
%
"
"
%
%
%
%
"%
'(
4
,
%
%
%
*
%
%
-
%
%
0
-
%
'(
"
%
$
"
"
$
?
%
"N
J
%
%
&
%
J
%
'%
"
%
%
4
)
%
*
'
%
%
'
%
$
'
14
"
'
%
%
"
% 5
+
&
1
"
%
Q
;
% $
'
$
'
'%
%
'
%
"
)
)
%
.
'
$
-B?
%
"
"
@
"
'
%
%
%
%
(
$
% %
'(
,
'
)
'%
%
, '
(
0
%
%
%
%
?
'
"
"
('
'
' 0
9 ,
(
%
1
'
%
- %
"
%
%
"
%
%
,
%
'
" %
'
"
"
%
'
%
-%
%
'
'
(
%
%
%
%
%
%
,
%
&
%
%
&
'
%
%
'%
'
%
"%
"%
%
%
%
'
"%
'
$
'
&
'
?
%
"
%
%
0
%
%
'
%
N
0
<
$
%
%
4
%
'
'
?
4
%
(
%
%
"%
'
%
'
%
'
N
'
'
'
4
%
0
"
'
%
(
?
'
"
4
%
',
%
6KK
%
'
%
"
0
;
2
-
"
%
2 %
'
'
%
"N
%
%
(
%%
, 0
%
'
'%
'%
"% &
%
"
'
@
%
'(
@.
@
"
$
%
'
'
J
%
%
"$
15
%%
% %
?"% .
&
$
'(
$
$
&
<
%
'
%
"
'
/
"
'
'
%
%
%
'
'
"
" "%
$
)
=
%
%
%
'
'
%
%
,
%
% $
=
'
,
%
"
'
0
%
%
%
'
%
$
" %
6KK
'
%
%
-
'
0
,
$
&
, '
6KK
%
%
"
" %
',
%
%
9
%
%
'(
;
'
%(
'
& ' %
;
%
'
%
1
;
%
%(
'
"
"
'
"
>
"
%
'
'
%
?%
N
%
'
%
,
%
%
'5
%
'
-
"
%
>
%
'
'
%
%
%
= '
%%$
9 '$
+ ?
' %
"
%
,
%
=
%
'
"
%
"
9
%
%
M
%
?
9
N
+
-
16
;
%
%%
,
;
'
%
" N
!
2
#
3 4
5
*
0
'
%
#
+
%
%
(
!
'
H
%
$
%
$%
',
'
'
)
%
%
%
%
%
'
',
/
"
',
%
'
"
"
2
"
*
%
'
'
%
%
%
?
,
%
%
"
"
',
%
% ,
%
'
@
"
',
;
"
'
D+
%
0
'
0
"
'
%
'
'
4
"
"
'
0
?
%
%
&
'
I '
"
'
%
%%
"%
%
%
(
+
%
'
"
,
B
%
%
%
%
'
%
%
"
%
"
",
"
%
"
& '
?
'
;
% $
%
'%
$
%
',
%
'
"
0
"
2
=
"
"
"
"
"
%
%
',
0
%
0
;
'
' %1 ,
'
$
%
0
'
%%
'
'
'
%
'
%
'
(
4
"
'
%
'(
&
0
0
<
%
%
A66 T
%
%E
%
"
"
$
'
)
%
0
0
+
&
+
% )"
%
%
%
%
!
"
N
'%
%
%
"
9
,
"
%
"
9
%
,
'
'
%
'
,
%
17
'
%
%
'
? (
$
%
;
%
(
B
%
'
0
'
B
%
%
%
,
%
'
,
;
'
'
/
0
$'
%
"
(
'
%
,
,
<
,
"
"
%
'
(
"$
"%
%
,
%
'
'
'
%
0
"%
0 '
'
"
-
6KK
% 5
7
$ %
,
%
',
%
'
&
:
5
',
'
%
&
% %
0
'
"
>
*4
+
%
=
'
%
"
',
'
%
-
(
% 5
% %
'
'
$
%
(
" (
%
%
(
'
%
'
(
%
%
'
'
& % 5
'
13
'
;
'
6
%
%
'
- %
'
?
%
'
%
'
%
'
,
%
'
0
'
%
%
*
/
%
%
'
'
(
%
"
%
'
%
!
%
4+
* , '
0
5
4
%
'B
Les sources de l’entrevue de Canossa sont surtout Chronique de Lampert de Hersfeld (Lamperti monachi
Hersfeldensis opera, O. HOLDER-EGGER (éd.), Hanovre-Leipzig, 1894 ( MGH SS Rer. Germ.); Registre des
lettres de Grégoire VII (Gregorii VII Registrum, E. CASPAR (éd.), MGH Epistolae Selectae 2, Berlin, 1920, IV,
12 et 12a, vol. 1, p. 311-315); la chronique de Berthold von Reichenau ( I. S. ROBINSON (éd.), Die Chroniken
Bertholds von Reichenau und Bernolds von Konstanz, MGH Script Rer. German. Nova Series, 14, Hanovre,
2003). De nombreuses études y ont été consacrées. Une exposition a été récemment consacrée à l’événement
à Paderborn. Le catalogue en est intéressant: Canossa 1077-Erschütterung der Welt, Ch. STIEGEMANN et M.
WEMHOFF (éd.), Munich, 2006.
18
%
%
%
%
%
%
&
%
%
%
'(
'$
$
"
%
%
%
%
0
%
%
&
%
%
*
%
" (
%
& % 5
"
'
%
0
2
'
'
+
%
%
6KK
+
0
"
%
$
0
( ? (
%
"
%
'
0
%
'
'
(
"
%
(
" ' '
= %
, %
+
?
>
?
/
'
:
/
"
,
1
% 5
%
%
%
@
5
%
% "
2
H
?
% 5
"
<
%
%
0
%
%
0
+
%
? (
%
%
(
% 5
%
%
B
%
$ 0
"%
%
<
%
%
" 1
"
4
%
"
%%
"
-
0
"
-
%
/
%
%
'
%
%
%
%
"
"
%
0
,
%
%
%
%
0
'(
"
2
%
'
'
2
2
'
%
'(
'
%
%
%
+
$
"%
SS
'
%
B
'
19
%
<
= %
'
%
%%
%
%
'
?
% %
% '
+
%
% 5
0
%
"
%
%
% 5
'
"$
H"
U
"
'
/
"
'
'
%
"
%
'
"
= %
%
%
%
S
%
-
+
??
'
@?
"
%
%
%
0
(
% 5
+
'
"%
9
'
*%%
N
'
"
'(
'
%
%
%
'
H
0
%
%
%
$
"
(
'
%%
'
*%%
0
%%
%
'
0
%
<
%1
'
'
H
'
/
%
'
(
/
N
/
%
%
(
%
%
'
0
'
%
2
>
'
% 5
%
'
%
% 5
%
%
%
(
'
7
,
%
%
&
"
,
0
%
+
%
%
%
"
"N
%
@ <
@?
%
%%
?
"
%
'
?
'
%
%
'
(
?
%
'
@ =
@ %
?
0
%
'
%
"N
@
%
?
%
@!
%
@ &
%
0
?
%
Reg. Gregoire VII, IV, 12, vol. 1, p. 311-315.
20
%
'
'
% 5
14
%%
2
?
?
'
@ ; '
%
%
!
!
%%
%%
'
'
'
%
&
$ 0
< ' ? "
'
%
$
"
%
(
4
%
0
"
%
0
%
&
$
%
'
0
"
%
"
%
,
%
%
'%
(
"
$
% %
>
$
%
+
%
'
%
'
"
% $
%
,
%
"
%
%%
%
'
$
/
%
"
%
'
+
%
0
%
,
'(
' ?
%
@"
!
"'
N
"
1
%
"
%%
'
/
' ?
%
%
%
%
'
%%$
%
%
"
'
'
"
%
%
'
0
$
'
2 %
"
"
"
? (
?
'
%
"
%
/
;
'(
$
?
;
'
%
%
I
?
%
%
" %
,
,
J
%
'
%
'
"
?
0
%
/
'
%
"
"%
,
-
'
"
"
' ?
$
% "@
'
'
&
L
% @
<
,
0
<'
%
,
%
'
%
'
%
%
%
'
'(
"
"%
M
,
%
&
+
"N
'
'
"%
%
%
'
;
'
%
'
%
('
%
%
%
"
'
1
'%
'
%
%
%
,
'
!
"
%
"
%
%
15
"
Vie Henri IV, p. 16, l. 36.
21
%
%
%
,"
@
&
'%
'
%
'
"N
%
0
'
%
&
'
%
%
%%
% 5
'
"
'(
+
%
$
'
+
'
$
%
'
%
'
%
%
+
%
)
%
$ ;
DD
;
"
2
)
"
%
"%
;
+
E '
%
1
"
%
%
/
.
)'
"
Q
)
$
"
%
"
'
%
%
%
"
0
9
1 %
?% '
(
'S%
'
8
?
%
'
%
%
"%
)
'
%
%
" %
%
"
M
% 9
"
%
"
%
%
6A
"
'
,
'
)
& '
'
"
%
,
%
%
"
)
=
%
N
6A7
%
"
I
%
*
$
%
%
'
%
16
0
%
<
2
%
' S"
' %
'
<
%
.
'
'
%
%
$
%
"
'
,
S?'
1
%
%
%
I
0
'%
"
"
%
%
0
%
%
0
Vie d’Henri IV, p. 19; Chronique de Frutolf, F.J. SCHMALE et I. SCHMALE-OTT (éd.), Ausg. Quellen, p. 94.
22
%
%
% %
'
%
'(
,
(
9
%
;
%
?+
%
(
)'
%
Q
- 6A7
% "
'
%
'
;
?
4
% $
,
%
%
&
)
" * ?
%
9
%
'
?(
?<
2
'
;
%
'(
'
,
%
+
'
/
"
)
I* D
;
'
I
J
%
)
"%
%
'
;
2'
%
'%
%
'
'
$
K
"
"
"
%
,
%
,
'
%
% 5
6A7 Q
V
"
)
?
"
9 S
%T 9
%
% %
6A6
'(
%
)
%
'
$
%
'
N ?
& 37
'
%
*
"
'
%
"$
,
@ = 0
N
'
%
* , '
%
"
%
V
V
H
'
'
& '
T
'
%
)
"
J
'
%
;
%
4
"
"
H
Q
0
0
%
%
J
%
6AL
$
%
0
%
%
%
%
0
%
'
A
%
"
'
% "
'
? '
17
18
%
',
%
%
%
<
'
'
!
' '
2
'
%
%?
%
? (
' %
0
$
% "
Benzo, p. 574; notre traduction dans Propagande et Politique au Moyen Age, p. 58-61.
J. VOGEL, "Gregors VII. Abzug aus Rom und sein letztes Pontifikatsjahr in Salerno", dans N. KAMP et J.
WOLLASCH (éd.), Tradition als Historische Kraft, Berlin-New York, 1982, p. 341-349.
23
- "
,
'
'(
% "
'
% 5
4
'
'
@ )'?
+
@ )'?
%
0
0
'
%
%
678
6AL
%
"
"%
0
$
'
;
;
'
%
%%
"
>
%
)
)
"
%
C
'
*
%
%
%
%
"
$
9
$ '
< $
"
/
"
"
0
'
$
;
%
%
%
"
%
%
%
@
)'? %
%
'
'?
@ )'?
' @ )'?
% $ "
%
'
'
%
'
%
; %
+
0
"
'
"$
$ '
"
%
%
"
%
" "
%
!
9
>
6L
%
)
'
+
'
5
9
'
'(
)
"
"%
I
+
''
%
!
%
"
"%
%
%
"
'% %
%
%
%
'%
"
.
$ @&
< %
'(
$
19
.
)'
''
%
Q
%
%
"%
"
,
"
'
%%
2
"
%
'(
H
%
'
%
"
%
1 0
%
'
%
" %
>
"
%
0
? (
'
?
'
"
'
%
%%
%
@ ;
'
0
Sur Henri V, voir G. ALTHOFF, "Heinrich V", dans SCHNEIDMUELLER Deutschen Herrscher, p. 181-200; C.
SERVATIUS, "Heinrich V", dans BEUMANN, Kaisergestalten, p. 135-154; S. WEINFURTER, "Reformidee und
Königtum im spätsalischen Reich. Ueberlegungen zu einer Neubewertung Kaiser Heinrichs V", dans S.
WEINFURTER (éd.), Reformidee und Refompolitik im Spätsalisch- Frühstaufischen Reich, Mayence, 1992 , p.
1-46. Sur la révolte d’Henri V contre son père, voir les Annales d’Hildesheim et les lettres d’Henri IV au roi de
France et à Hugues de Cluny: Die Briefe Heinrichs IV, C. ERDMANN (éd.), MGH Deutsches Mittelalter
Kritische Studientexte, 2, Leipzig, 1937. Nous avons traduit et commenté les principaux textes dans
Propagande et Polémique au Moyen Age, p. 61-74.
24
"
0
$'
"
"%
I.
$
"
"
'
0
%
%
;
$
%
'
%
%
$
%
'
0
I
'
? (
'
=
&$
$
'
" @
'
"N
"
"
%
%
%
'
$
?%
%
%
%
0
$
'
"
?%
'
%
'
*
'
'
%
%
'
0
'
%
%
$
%%
"
%
/
%
'
"
"
'
"
%
%
"
"
=
"
,
%
%
"
$
$
%
$
%E
$
%
!
%
*
9
'
?"
'
" %
'
%
% '
, %
%
2
%
%
"
"
J
%
=
%
%
"
%%
%
"
%
"
%
' %
"
>
J
%
$
%
$
%
(
, %
%
$
'
%
%
'
"
"
%
%
$
%
$
%
"
'
'%
%
'
;
%
'
'
$
'
;
?;$
"
'
"
, % S
%
%
%
< ?"
< $
"
%
I
%
20
36
'
%
"
%
%
"%
?%
%
"
'
? (
'
"
%
%
*
$
'
%
%
%
',
%
"N
,
%
2
"
%
(
(
%
%
"
Annales d’Hildesheim, p. 52, 55.
25
'
? $
%
"
)
(
/
'
0
%
'
'
%
%
"
"
?
%
& "
"
%
%
"
67
%
M S
"
%
$
L8
'
0
%
%
.
;
9 '$
+
@
,
"
4
"
$ "
!
'
,
+ , %
%
%
%
%
=
'(
= ('
$
%
*
%
N
'
'
,
$
"%
'%
%
$
%
"
"
%
%
%
%
%
'
(
5
0
,
'
%
% % "
"
$
%
3
"
'
%
$
'
'
0
'
+
"
$
%
% "
'
2
%
'
%
'
%
%
$
%
-"
$
%
"
%
'
%%
$
%
'
'
%
'
%
%
%
" %
'
*
'
'
"
"
% %
"
-
'
'
/
"%
'
'(
+ , %
%
"
$
'
%
%
'(
%
'
%
"
*
%
%
"
21
+ , %
"
-
"
'
%
'
"
$ %
'
%
"
"
*
"
"
'%
/
(
'%
?%
%
-
9W%T
%
;
%
% 5
%
%
,
%
'
'
'(
'%
$
%
0
-
"
"
'
+ , %
%
%
Annales d’Hildesheim, p. 54. Sur l’humiliation rituelles utilisée comme procédé dans la négociation, voir: G.
ALTHOFF, Die Macht der Rituale. Symbolik und Herrschaft im Mittelalter, Darmstadt, 2003.
26
$
"
%
'
%
"
% %
"
0
'%
%
0
0
"
%
"
'
'
%
'
%
'
%
%
9
$
'
%
,
'
%
'
&$
-%
%
%1
4
% '
%
"
$
% '
"
33
,
$' %
S (
'
'
&
"
%
& '
"
"%
)
" " "
M %
%
?%
9
%
2
2'
"
$
%
N
%
'
-
+
'(
'%
)
"
%
'
'% %
%
%
%
"
B
2'
?
" '
%
'
%
'%
'
9
%
'
!
'
%
$
%
'
$
'
%
"
&$
' %%
(
&
%
'
!
$
+
'
,
'
+
%
?
%
'
'(%
'
&$
%
0
%
"
"%
%
(
?
2
'
%
$
'
'
0
"
9
+
N
?
$
%
"
%
%
%
; %
"%
"
"
;
'
$
%
'
)
'
%
?
'
%
%
%
@
"
0
?
+
%
%
/
N
?
%
"
0
@
"
"
"
'
22
%
%
%
"$
'
$
%
? ?
%
"
0
)
0
'%
%
Lettre d’Henri IV, 39, p. 53.
27
%
"
'
"
%
0
668
%
&$
"$ %
'
%
%
=
*
?
"
',
-%
"
;
%%
&$
@ &
%
%
%
%
4
% "
0
.
%
@
??
$
"
'
@
2
"N
,
'
0
,
'
+
<
- %
%
%%
@ ;
@ * ;
$
"
'
%
%
$
5
(
<
%
%
'
1
'
,
'
% %
(
5
%
'
%
2
$
$
%
* ,
'
%
%
%
68
%
%
%
4
$
'
&%
*
'
"
''
3:
Q
I
'
"
0
"
'%
;
%
*
"
"
&$
"
"
%
%
'
0
%
"
;
?&
'
%
'E
%
;
%
;
%
'
$
%
'
%%$
@
?%
"
0
%
'
%
)
'
+
%
%
%
? (
%
<
%
1
'
"'
'
'
%
'(
'
%
J
"
0
<
(
'(
%
2
"
'
%
%
&$
%
%
'
0%
'
"
%
0
+
/
'
%
%
* ,% %
$
%
%
,%
$
%
%
%
23
'
'
"
B
H
0
Vie Henri IV, p. 11.
28
%
'
'% " $
% %
&$
'
&/
4
%
'
$
,
&$
"
*
%
"
%
'
'
$
%
;
'
'
?2
-
'
%
%
%
%
'
5
%
''
0
%
/
-
0
+
%
'
$
,
%
%
%
%
'
%
%
1
)
$
;
%
%
'
%
"
)
%
"%
N
%
" $
%
%
'
'
% E
;
$
%
"
'
"
"%
%
,
' 0
;
%
'
'
%
'
%
"
"
N
"
?
"
%
&
-"
%
%
%
%
/
'(
%
%
%
'
;
%
'
'
%
%
29
%
%
%
'%
%%
"
"
"
%
;
'
&
%
0
% ,
%
'
'
%
%
%
*
"
%
+
,%
%
%
%
$
%
%
? (
<
%
=
% ,
%
'
"%
%
$
,
%%
%%
-%
"
"
'
'
%
'
%
%
;
&$
'%
%%
%
4
"
? (
0
(
%
89
4" 89:
;< &
= <9"> <98""<:=?<4@84 !+
A4 B
+
%
)
Q
' %
'(
% ,
'
%
$ %
'%
.
(
%
-"
"
%
"
%
"$
%
%
37
Q
'
%
,
%
Q
+
Q
&
/
'
" '
%
??
,
33
,
%
%
"
'
'
'%
@<
3:
.
'
"%
"
%
@ .
'( @
?
%
%
,
&
@
%
'(
%
.
'
%
%
'
%
$
0
/
.
'
<
%
%
'% '
'
"
'%
J
%
,
%
%
& .
/
'
'
$
%
'
+
'(
$
"
.
'
*%%
%
'
.
0
%
'
'
%
%
%%
% %
%
"
"
+ ,
%
%
"
0
2
%
%
M
2
"
%
% 9
%
/
%
"
%
<
? $%
'%
;
;
B
(
24
$
$%
%%
0
'
%
%
+(
%
%
;
'
?-
'
'
'%
%%
%
%
%
'
%%
"%
%
(
,
" N
"
-"
Les textes de l’accord se trouvent dans: Pax Wormatiensis cum Calixto II (1122, sept. 23), privilegium
imperatoris, privilegium pontificis, L. WEILAND, MGH Const. I, Hanovre, 1893, p.159-161; notre traduction de
ces textes dans Propagande et Polémique au Moyen Age, p. 241-243. Voir P. CLASSEN, "Das Wormser
Konkordat in der deutschen Verfassungsgeschichte", dans J. FLECKENSTEIN (éd.), Investiturstreit und
Reichsverfassung, Sigmaringen, 1973 (Vorträge und Forschungen, 17), p. 411.
30
%
%
%
"
"
%
%
.
%
%
%'
-
%
%
'
&
%
%
%
"
%
%
'
%
"
%
"
2
%'
'
*
"
"
%%
'
%
%
%%
%
%
2
%
" %
%
"
"
%
+
%
%
"
" "
%
%
%
%
%
R
%
;
%
0
%
%
%
%%$
-
,
=
"
%
)
&$
"
'
%
,%
"
'%
'
'
"
%
V&
%
'
%
%
'%
%
'
&
'%
,
%
%
'
+
'%
!
'
2
'
'
(
'
%
%
.
'
(
$
?#
$%
)"
#
2 ,"
8A
'
%
'
%
%
%
"N
H ?H %
)
'
.
+ ,
2
9
,
I
%
%
%
%
%
'
"
"
.
"
'
I
%
%
.
%
'
*%%
%
'
'
"
"
%
(
%
'
'
%
*%%
%
%
,
%
"
'
%
'
%
'
,'
%
0
%
%
%
(
'%
"
"%
%
%
%
<
'
;
(
'
" 0
%
(
%
%
31
'
%
"N
0
;
'%
%
(
%
%
"N
%
'
% X S
%
"
%
,
(
'
<
?(
'
%%
"
%
"
0
,
%
0
??
1
2 %
0
1
(
"
'
?(
?
'
%
"N
%
2
?
'%
%
%
"
%
%
"
%
%
1
%
4
%
"
$%
%
0
%
"
?
"
%
-
'
,
%
%
$
1
%
%
$
+
%
% % "
0
"
%
/
" "%
'
'%
?
0
"
"
%
%
"
0
%
<
'
"%
"%
' "
? (
'
'
"
% 5
%
%
%
"
%
%
Y? Y
32
''
(