Een korte historiek van de Cahiers du Grif / Vanessa D

Transcription

Een korte historiek van de Cahiers du Grif / Vanessa D
Transmission(s) féministe(s)
Feministische overleveringen
n°1
Penser/agir la différence des sexes
Avec et autour de 'SBOÀPJTF$PMMJO
Seksegelijkheid, een denken/handelen
Met en over 'SBOÀPJTF$PMMJO
sophia
×
Un historique
des Cahiers
du Grif
×
Vanessa D’Hooghe
×
Een
korte historiek
van de
Cahiers du Grif
×
[FR]
Le premier numéro des $BIJFST EV (SJG,
Groupe de Recherche et d’Information
Féministes, paraît en octobre 1973. Vendu à 1500 exemplaires le 11 novembre de
la même année, date de la deuxième journée des femmes à Bruxelles, il est épuisé le
soir même1. Ce cahier interroge le jeune
mouvement féministe en posant la question « Le féminisme, pour quoi faire ? ».
Ce faisant, il marque une étape dans
l’histoire du néoféminisme belge, fait
d’actions et de manifestations, en abordant un tournant réflexif. La spécificité du
Grif est d’initier cette réflexion en se gardant bien de produire une pensée unique
ou encore de procéder à une théorisation
du féminisme. Ancrée dans le mouvement, il s’agit d’une réflexion «théoricopratique» qui se construit dans l’action
et la déconstruction2. Cette démarche est
lisible tant dans la genèse du Groupe de
Recherche et d’Information Féministes
que dans son fonctionnement.
Si cette introduction historique
propose de relater les étapes de la création
et le fonctionnement des $BIJFSTEV(SJG, le
souhait est également de se pencher sur
les rapports entre le mouvement féministe et cette expérience. L’éclosion d’un
mouvement féministe spontané et multiple en Belgique est en effet sensible dans
la manière dont les liens se créent entre
les différentes protagonistes des $BIJFST,
dont Françoise Collin est l’initiatrice. Les
questions posées par ceux-ci restent d’une
grande pertinence. Définis à l’époque intuitivement3, les termes dans lesquels sont
abordées les thématiques des Cahiers ont
posé les bases des recherches futures en
études de genre. Comment se positionnent les $BIJFST EV (SJG à l’intérieur de la
nouvelle vague du féminisme, belge et international ainsi que vis-à-vis des institutions, universitaires ou autres ? En 1978,
[NL]
Het eerste nummer van de $BIJFST EV
(SJG ((SJG staat voor (SPVQF EF 3FDIFSDIF FU
En*OGPSNBUJPO 'ÂNJOJTUFT
verscheen in oktober 1973, net op tijd voor de tweede editie
van de Vrouwendag, die op 11 november
plaatsvond in Brussel. De 1500 exemplaren waren diezelfde dag nog uitverkocht in
Brussel en in de Parijse boekhandel .BT
QFSP1. Onder de titel “-FGÂNJOJTNFQPVSRVPJ
GBJSF” [Het feminisme, om wat te doen?]
bevroeg het nummer de prille feministische beweging. Het introduceerde op die
manier een element van reflectie in het
Belgische feminisme van de Tweede Golf,
dat tot dan vooral uit acties en manifestaties bestond. Wat de $BIJFST zo bijzonder
maakt, is dat het tijdschrift erin slaagde
reflectie te stimuleren zonder te vervallen
in eenheidsdenken en zonder het feminisme louter theoretisch te benaderen.
De (SJG was verankerd in de beweging en
bouwde feministische kennis op doorheen een proces van actie en deconstructie2. Deze theoretisch-praktische benadering kenmerkte de (SJG doorheen haar
volledige bestaan.
Deze historische introductie beoogt niet alleen de etappes in de oprichting en de werking van de $BIJFSTEV(SJG te
reconstrueren, maar wil ook kijken naar
hoe de (SJGzich verhield tot de brede feministische beweging. De spontaneïteit
en de gevarieerdheid van de toentertijd
ontluikende vrouwenbeweging is ook
kenmerkend voor de manier waarop de
protagonisten van de $BIJFST, op initiatief
van Françoise Collin, een groep gingen
vormen. De vragen die ze opwierpen, zijn
nog steeds zeer relevant. De terminologie
die ze intuïtief hanteerden bij het uitspitten van thema’s in de $BIJFST, vormde de
basis voor later onderzoek in genderstudies3. Deze tekst vertrekt vanuit de vraag
welke plaats de $BIJFSTEV(SJGinnamen in
× 23
24 ×
lorsque l’aventure des $BIJFST se termine,
comment survivent-ils et de quelle façon
se rappellent-ils à nous aujourd’hui ?
Avant les $BIJFST EV (SJG, Françoise
Collin est assistante aux Facultés Universitaires Saint-Louis. Son parcours universitaire l’a convaincue qu’elle n’aurait
aucune chance de pouvoir enseigner4.
Elle a par ailleurs trouvé sa voie éditoriale
en publiant ses premiers romans au début des années 1960. Elle écrit également
dans -B3FMÁWF et -B3FWVF/PVWFMMF qui laissent
s’exprimer quelques femmes au sujet de la
« condition féminine » au sens large. En
effet, la « question de la femme » devient
un débat de société, suite aux remous
provoqués par un tout jeune mouvement
féministe fait d’actions d’éclat, de spontanéité et souvent d’humour mais aussi
de manifestations et de revendications
qui se multiplient partout en Europe. En
Belgique, il s’agit des femmes des « Dolle
Mina », des « Marie Mineur » ou encore du Front de Libération des Femmes,
femmes transgressives en ce qu’elles
portent sur la place publique le privé
et l’intime (« le privé est politique »).
Françoise Collin dit avoir été peu impliquée dans le mouvement de mai 68, plus
interpellée par contre par les revendications féministes. Elle trouvait néanmoins
que ce jeune mouvement s’enlisait en
cherchant à démêler les liens entre marxisme et féminisme. « Une action est une
action »5, conclut-elle en revenant d’un
voyage aux Etats-Unis où elle a observé
un féminisme pragmatique et créatif qui
s’exprime et crée des magazines, des galeries d’art, des librairies6. Sensibilisée
par son expérience américaine, Françoise
Collin met alors en place le « Groupe
des femmes du 11 novembre » lors de
l’organisation de la première journée des
femmes en 1972, groupe qu’elle situe à
l’origine des $BIJFSTEV(SJG.
Il semble en effet que la première
journée des femmes ait été le moteur de
de Tweede Feministische Golf in België
en internationaal, en hoe de groep zich
verhield tot universitaire en andere instellingen. Er wordt nagegaan hoe het
ideeëngoed voortleefde toen de $BIJFST
EV (SJG gedurende enkele jaren stopten
met verschijnen – en wat het nu voor ons
betekent.
Vooraleer met de $BIJFSTEV(SJG van
start te gaan, was Françoise Collin als assistente verbonden aan de 'BDVMUÂT6OJWFSTJ
UBJSFT4BJOU-PVJT in Brussel, maar ze werd
door de rector als ‘ideologisch niet-conform’ aan de deur gezet4. Haar doctoraat
in de filosofie, uitgegeven bij het Parijse
(BMMJNBSE, bleek onvoldoende tegengewicht
voor de toenmalige ingesteldheid aan de
universiteit, die vrouwen uitsloot van een
academische carrière. Françoise Collin
vond evenwel haar weg als auteur begin
jaren 1960 met de uitgave van haar eerste
romans. Daarnaast schreef ze voor -BSFMÁWF
en -BSFWVFOPVWFMMF, tijdschriften die enkele
vrouwen de mogelijkheid gaven om hun
zeg te doen over de ‘positie van de vrouw’.
Dat ‘vrouwenvraagstuk’ werd maatschappelijk relevant door de ophef die de prille
nieuw-feministische beweging in die jaren overal in Europa genereerde met haar
grandioze, spontane, vaak humoristische
acties, betogingen en eisen. In België waren er Dolle Mina en .BSJF.JOFVS of nog
het 'SPOU EF -JCÂSBUJPO EFT 'FNNFT, organisaties van vrouwen die subversief waren in
de manier waarop ze de privé-sfeer en
het intieme in het publieke domein binnen brachten (‘het persoonlijke is politiek’). Françoise Collin zegt dat ze weinig
betrokken was bij mei ‘68, maar zich wel
aangesproken voelde door de verzuchtingen van het feminisme. Het leek haar
evenwel dat de jonge beweging dreigde
vast te lopen in haar voortdurende pogingen om de banden tussen feminisme en
marxisme te ontwarren. ‘Een actie is een
actie’, besloot ze na een reis naar de Verenigde Staten waar ze een pragmatisch en
l’entreprise. Cette journée est un succès. Ce sont 10 à 12 000 femmes qui s’y
rencontrent dans une atmosphère à la
fois festive et contestataire. Tous les mouvements y sont présents, le Grif y compris : « Un grand registre est ouvert sur
un pupitre : il récolte des centaines de
signatures. Un autre cahier recueille les
réactions des femmes : on y lit la colère, la
révolte, la tristesse, la joie »8. Les $BIJFST
EV(SJG sont en gestation, tant il est vrai que
presque toutes les protagonistes des premières publications sont impliquées ou
simplement présentes lors de cette journée. Cependant, elles n’ont pas toutes le
même souvenir précis du début de cette
expérience, ce qui reflète l’effervescence
de cette nouvelle vague du féminisme
naissant. Lorsque sont relatés les débuts
des Cahiers, les récits prennent la forme
d’une succession de rencontres plus que
celle d’un acte de naissance9. Toutes ne se
sont pas rencontrées au même moment,
au même endroit. Certaines se connaissaient au préalable, d’autres pas. Marie
Denis, Jeanne Vercheval et Suzanne Van
Rockeghem (repérée par Marie Denis
pour ses articles au 4PJS) avaient réalisé
ensemble le 1FUJUMJWSFSPVHFEFTGFNNFT, véritable manifeste du féminisme belge qui se
vend le premier 11 novembre à des milliers
d’exemplaires. Marie Denis et Françoise
Collin ont toutes deux participé à la chronique « Femmes » de l’hebdomadaire -B
3FMÁWF, et ont par ailleurs contribué comme Eliane Boucquey à -B 3FWVF /PVWFMMF.
Hedwige Peemans-Poullet participait déjà
à des groupes de prise de conscience et
entre en contact avec Françoise Collin à la
première journée des femmes. Françoise
Collin rencontre Jacqueline Aubenas,
qui marque son intérêt pour le projet des
$BIJFST, juste après le 11 novembre 1972.
Toutes, et bien d’autres, accompagneront
Françoise Collin dans l’idée qu’il est
nécessaire de continuer la réflexion sur
l’ensemble des questions abordées durant
creatief feminisme bezig had gezien5. Een
expressief feminisme dat tijdschriften,
kunstgalerijen en boekenwinkels in het
leven riep6. Geïnspireerd door deze ervaring, richtte Françoise Collin in 1972,
tijdens de voorbereidingen voor de eerste Vrouwendag, de (SPVQFEFT'FNNFTEV
/PWFNCSF op. En hier situeert ze ook het
ontstaan van de $BIJFSTEV(SJG7.
Het lijkt er inderdaad op dat die
eerste Vrouwendag in Brussel het initiatief op gang trok. De dag zelf was een
groot succes. Zo’n 10.000 vrouwen ontmoetten elkaar in een feestelijke en strijdbare sfeer. Zowat alle organisaties waren
er aanwezig: “Er ligt een groot gastenboek
op een lezenaar: er komen honderden
handtekeningen in. In een ander schrift
pennen vrouwen hun reacties neer: we lezen er hun woede, opstandigheid, verdriet
en geluk”8. Dat hier het begin ligt van de
$BIJFSTEV(SJG blijkt uit het feit dat zowat al
wie bij de eerste nummers betrokken was,
ook meewerkte aan of minstens aanwezig
was op deze Vrouwendag. Desondanks
herinneren ze zich die beginfase niet allemaal op dezelfde manier en dat zegt iets
over de koortsige sfeer waarin die Tweede
Feministische Golf vorm kreeg. In de verhalen over het begin van de $BIJFST staat
niet een officieel startmoment centraal,
maar een reeks opeenvolgende ontmoetingen9. Niet alle protagonisten leerden
elkaar op hetzelfde moment op dezelfde
plaats kennen. Sommigen kenden elkaar
reeds van vroeger, anderen niet. Marie
Denis, Jeanne Vercheval en Suzanne Van
Rockeghem (aangesproken door Marie
Denis o.w.v. haar artikels in het dagblad
-F4PJS) hadden meegewerkt aan het “3PEF
CPFLKF WBO EF WSPVXFO
”. Van dit manifest
van het Belgische feminisme waren op de
eerste Vrouwendag van 11 november 1972
duizenden exemplaren verkocht. Marie
Denis en Françoise Collin schreven allebei artikels voor de ‘vrouwenrubriek’ van
het tijdschrift -BSFMÁWF, en werkten – net
× 25
26 ×
le 11 novembre 1972.
Les $BIJFST EV (SJG voient le jour
en réponse au besoin d’expression et
d’approfondissement de la réflexion
féministe. Pratiquement, l’expérience
commence dans la cave de la maison de
Françoise. Le premier numéro des $BIJFST
est édité sur fonds propres. Plusieurs participantes ont déjà pu prendre la mesure
de la domination masculine dans leurs
parcours professionnels ou en dehors.
C’est pourquoi l’initiative du Grif se
veut en marge des institutions. Les $B
IJFST procèdent de la volonté de « construire quelque chose ensemble hors du
circuit des hommes, sans attendre qu’ils
nous autorisent à publier dans leurs
journaux... »10. Les initiatrices veulent
réfléchir entre femmes, partager l’écriture
avec des femmes, qu’elles aient ou non
« autorité » à prendre la plume et sur des
sujets qui n’ont pas encore de légitimité
éditoriale : les femmes, le corps, le privé, le domestique (mais pas seulement).
Françoise Collin l’exprime en ces termes :
« C’était un espace où tout à coup on se
sentaient autorisées, sans que ce soit une
parole féminine comme un blabla mais
identifiée comme un discours. »11.
Autour de Françoise Collin se retrouvent Marie Denis, Hedwige PeemansPoullet, Jacqueline Aubenas, Suzanne
Van Rockeghem, Jeanne Vercheval, Eliane
Boucquey, Marthe Van de Meulebroecke, Geneviève Simon et Marie-Thérèse
Cuvelliez12. Il s’agit du noyau dur, s’il faut
en établir un, d’un groupe à géométrie
variable. Les $BIJFSTEV(SJG sont le produit
de la réflexion et du travail d’une vingtaine de collaboratrices régulières auxquelles s’ajoutent de nombreuses collaboratrices belges ou étrangères invitées le
temps d’un cahier, il est donc difficile de
les citer toutes.
Le groupe est non-mixte et se veut
pluraliste. Il est composé de féministes de
l’ancienne et de la nouvelle vague. Il com-
als Eliane Boucquey – mee aan -B SFWVF
OPVWFMMF. Hedwige Peemans-Poullet leerde
Françoise Collin kennen via haar broer
die voor -B SFMÁWF werkte. Net als dat van
Collin, lag ook haar academische parcours bezaaid met valkuilen. Vlak na die
eerste Vrouwendag ontmoette Françoise
Collin Jacqueline Aubenas, die zich meteen geïnteresseerd toonde in het project
van de $BIJFST. Al deze vrouwen, en anderen met hen, deelden Collins overtuiging
dat het noodzakelijk was om verder na te
denken over de kwesties die op 11 november 1972 waren opgeworpen.
De publicatie van de $BIJFST EV (SJG
kwam tegemoet aan de behoefte om het
feministische denken naar buiten te
brengen en te verdiepen. De kelder van
Françoises huis diende daarbij als uitvalsbasis en het eerste nummer werd met
eigen middelen gedrukt. Meerdere medewerksters hadden in hun professionele
parcours of daarbuiten kennisgemaakt
met mannelijke dominantie. Vandaar
dat de (SJG zich wenste te ontwikkelen in
de marge van de gevestigde instellingen.
De $BIJFST vertrokken van de wil “om samen iets op te bouwen buiten het mannencircuit om, zonder te wachten tot ze
ons toestemming geven om in hun tijdschriften te publiceren…”10. De initiatiefneemsters wilden nadenken onder
vrouwen, het schrijven delen met andere
vrouwen – of die nu wel of niet het ‘gezag’
hadden om de pen ter hand te nemen. Ze
wilden het hebben over thema’s die de gevestigde tijdschriften nog niet als legitiem
beschouwden: vrouwen, het lichaam, het
persoonlijke, het huiselijke (maar niet
alleen dat). In de woorden van Françoise
Collin: “Het was een ruimte waar we plots
ons recht van spreken vonden, en waar dat
vrouwelijke spreken geen blabla was maar
de waarde had van een discours”11.
Naast Françoise Collin waren Marie
Denis, Hedwige Peemans-Poullet, Jacqueline Aubenas, Suzanne Van Rockeg-
prend essentiellement des intellectuelles
qui tentent de se départir de leur savoir
institué avant d’entrer dans l’échange,
mais aussi de travailleuses (de l’ouvrière à
l’avocate), de femmes immigrées ou encore de femmes au foyer qui acquièrent,
non sans appréhension, une confiance
dans leur parole et dans leur écriture13.
Bruxelloises pour la plupart, elles ont des
engagements philosophiques et politiques
divers : catholiques ou libres-penseuses,
féministes radicales ou modérées, femmes
engagées politiquement ou non se rencontrent lors réunions préparatoires. Les
$BIJFST, œuvre collective, sont un support
à l’action militante. Même les participantes les plus régulières ne se réunissent
que le temps d’une publication. Leur action dépasse les $BIJFSTEV(SJG. Provenant
d’horizons divers, leurs engagements individuels sont autant d’inscriptions différentes dans le féminisme au sens large.
Cette diversité est présente jusque
dans la composition et le mode de rédaction des $BIJFST. Les thèmes naissent
des préoccupations des membres et le
contenu de la publication est le résultat
d’une discussion qui veut, dans la droite
ligne des groupes de prises de conscience,
décomplexer la parole (et l’écriture) des
femmes. Chaque participante est invitée à
s’exprimer au départ de sa sensibilité et de
son expérience, peu importe son savoir
ou ses compétences en la matière. Outre
cette volonté de libération de la parole,
les $BIJFSTEV(SJG poursuivent une tâche qui
dépasse le simple partage des subjectivités14. La démarche est également intellectuelle. Chaque thématique proposée par
les participantes est un champ à explorer
au service du féminisme, au sein duquel
récit et théorie sont mêlés. Ce travail
aboutit à des articles où plusieurs voix,
parfois discordantes, se mêlent. En dehors de l’éditorial, chaque article est signé
par son ou ses auteure(s), contrairement
à ce qui se faisait alors au sein du M.L.F
hem, Jeanne Vercheval, Eliane Boucquey,
Marthe Van de Meulebroecke, Geneviève
Simon en Marie-Thérèse Cuvelliez nauw
bij het initiatief betrokken12. Als er een
harde kern moet worden gevonden in
de variabele groep, dan vormden zij die.
De $BIJFST EV (SJG waren evenwel het resultaat van het denk- en doewerk van wel
twintig vrouwen die op regelmatige basis
meewerkten, met daarnaast nog tal van
vrouwen uit binnen- en buitenland die
een specifiek nummer hielpen uitwerken.
Het is dus moeilijk om iedereen te vermelden.
De groep bestond uitsluitend uit
vrouwen en zag zichzelf als pluralistisch.
Zowel feministes uit oudere organisaties
als uit de Tweede Golf sloten aan. De
meesten waren intellectuelen die ernaar
streefden om bij de discussies los te komen van hun ‘gevestigde’ kennis. Er waren evenwel ook werkende vrouwen (van
arbeidster tot advocate), allochtone vrouwen en huisvrouwen die, vaak pas na het
overwinnen van een initiële schrik, binnen de groep zelfzekerheid verwierven in
hun denken en schrijven13. De Brusselaars
waren in de meerderheid, maar de ideologische en politieke opvattingen binnen
de (SJG waren zeer verscheiden: er waren
katholieke vrouwen en vrijdenksters, radicale en gematigde feministes, politiek
geëngageerde vrouwen of net niet. De
$BIJFSTEV(SJG waren het werk van een collectief en ondersteunde de feministische
actie. Zelfs de meest regelmatige medewerksters kwamen niet enkel samen om
nummers te maken. Ze hadden naast de
$BIJFST EV (SJG ook nog andere gemeenschappelijke engagementen. Vanuit hun
verschillende achtergronden schreven ze
zich elk op hun eigen wijze in de brede
feministische beweging in.
Die diversiteit sprak ook uit de manier waarop de $BIJFST werden uitgewerkt
en geschreven. De thema’s werden gekozen op basis van de belangstelling van
× 27
28 ×
en France. Pour les premiers numéros, le
texte rend compte des interactions et est
annoté par différentes lectrices dans la
marge, qui occupe presque la moitié de
la page. Les réunions préparatoires sont
enregistrées et décryptées ensuite par un
comité de rédaction. L’expérience mise
en récit sert soit de matériau brut à la publication, soit est une étape à la conceptualisation15. Tel que l’observe Jacqueline
Brau, il n’y a pas de progression linéaire
de la pensée des femmes du Grif, chaque
dossier se présente comme un nouveau
chantier à explorer, où se mêlent créativité, réflexion et militance16. Les $BIJFST
sont à l’intersection de l’assise théorique
et de l’action féministe, fournissant également des informations d’actualité ou
encore des bibliographies sélectives sur
les sujets abordés.
Les $BIJFSTEV(SJG sont donc novateurs
tant par les sujets abordés que par leur démarche. L’audience de cette revue unique
en son genre dépassera vite les milieux féministes et les frontières belges. En effet,
ils sont la première publication de ce type
dans le monde francophone et rencontrent les attentes de lectrices et de lecteurs
en France, en Suisse et au Québec17. Le
succès rencontré par le premier numéro
permettra à l’aventure de continuer. La
publication reste néanmoins le produit
d’une mise en commun d’énergies bénévoles qui investissent pendant un temps
encore la maison de Françoise Collin,
faute de local.
Ces
publications
prennent
par ailleurs place dans un ensemble
d’initiatives qui semblent témoigner du
souhait et du besoin du féminisme belge
d’outiller et de relayer sa réflexion. Des
« Maisons des femmes » ouvrent dans plusieurs villes belges: en 1974, Rue du Méridien à Bruxelles (elle abritera un temps
les $BIJFSTEV(SJG), en 1976 à La Louvière,
Arlon, Gand et Liège. A l’initiative du
Front de Libération des Femmes (FLF),
de leden en inhoudelijk was elk nummer
het resultaat van een discussie. In lijn met
wat in feministische bewustwordingsgroepen gebeurde, hadden deze discussies tot
doel uit de complexen te breken waarin
het spreken (en schrijven) van vrouwen
gevangen zat. Elke medewerkster werd
uitgenodigd om vanuit haar gevoel en ervaringen over een thema te spreken; kennis of competenties waren veel minder
belangrijk. De $BIJFST streefden zo naar
een bevrijd spreken, maar wilden daarbij
wel degelijk meer bereiken dan subjectieve ervaringen delen14. De aanpak was
ook intellectueel. Elk van de aangebrachte
thema’s werd gezien als een terrein dat ten
dienste van het feminisme moest worden
verkend, via een combinatie van verhalen
en theorie. Dat leidde tot artikels waarin
zich meerdere, soms tegenstrijdige stemmen mengden. Op het editoriaal na, werd
elk artikel gesigneerd door de auteurs, wat
ongebruikelijk was bij de .PVWFNFOUEFMJCÂ
SBUJPOEFTGFNNFT.-'
in Frankrijk. In de
eerste nummers was die interactie zichtbaar gemaakt in de gepubliceerde artikels:
de marge, die bijna de helft van de pagina
besloeg, bevatte de bemerkingen van verschillende ‘lezers’. De gesprekken tijdens
de voorbereidende vergaderingen werden
opgenomen en daarna door het redactiecomité ontcijferd. De vertelde ervaringen
boden zo ofwel ruw materiaal voor de artikels, of waren een eerste stap in de conceptualisering van een thema15. Jacqueline
Brau merkt terecht op dat er geen lineaire vooruitgang zit in het denken van de
(SJG-leden. Elk thema werd voorgesteld als
onontgonnen gebied, dat verkend moest
worden met een mix van creativiteit, reflectie en activisme16. De $BIJFST bevonden
zich op het kruispunt van theorie en feministische actie. Ze bevatten daarnaast
ook informatie over de actualiteit of beknopte bibliografieën bij de behandelde
onderwerpen.
De $BIJFST EV (SJG waren dus zowel
une librairie féministe voit le jour en
1976: « La Rabouilleuse »18. En se
constituant, le Grif participe à la définition du féminisme comme mouvement
identifiable, lui qui jusque là vivait sa
préhistoire19. Parallèlement à la parution
des $BIJFSTEV(SJG, c’est tout le mouvement
féministe belge qui se précise: des groupes d’actions se structurent autour des sujets tels que le viol, les femmes battues ou
encore l’avortement.
Entre 1973 et 1978, dix-neuf $BIJFST
(24 numéros) voient le jour, explorant
les différents champs de la « condition
féminine » et faisant écho aux préoccupations et revendications des « féministes de terrain ». Politique, travail, intimité, violence, langage sont autant de
sujets abordés comme en témoignent ces
quelques titres : « Faire le ménage, c’est
travailler », « Ceci (n’) est (pas) mon
corps », « Les femmes et la politique »,
« Parlez-vous française? », « Violence »,
« Mères/Femmes », ... L’existence des
$BIJFST EV (SJG vient combler un manque:
l’absence de construction d’un savoir et
d’une théorie féministe dans les universités20. La place étant vacante, la réflexion
empirique menée au sein des $BIJFST va
dessiner avec clairvoyance le cadre et les
outils de la recherche universitaire. Dès
le premier numéro, les $BIJFST interrogent: « le sexe est-il biologique ? ». Il
pose dès lors la question du genre en investiguant la construction culturelle et sociale des rôles féminins et masculins. Le
mélange des disciplines dans l’abord des
thématiques (sociologie, psychanalyse ou
encore linguistique) préfigure l’approche
transdisciplinaire qui caractérise les études de genre actuellement. La distinction
opérée entre sphères privée et publique et
l’observation de leur interdépendance ;
l’implication du politique dans le privé et
l’intime ; les liens entre production et reproduction et l’analyse du langage et de la
création féminine sont autant d’avancées
inhoudelijk als qua aanpak vernieuwend.
Al snel bereikte dit unieke tijdschrift ook
lezers buiten het feministische milieu en
buiten de landsgrenzen. Het was het eerste tijdschrift in zijn soort in de Franstalige wereld en bekoorde lezeressen en lezers
uit Frankrijk, Zwitserland en Quebec17.
Het succes van het eerste nummer maakte
een vervolg mogelijk, maar het tijdschrift
bleef bovenal het resultaat van een heleboel vrijwilligers die de krachten bundelden. Bij gebrek aan een lokaal, gebeurde
dat nog een tijdlang vanuit het huis van
Françoise Collin.
Het tijdschrift dient gesitueerd te
worden binnen een geheel van initiatieven waaruit de wens en de behoefte
spreekt van het Belgische feminisme om
haar denken te concretiseren en door te
geven. In verschillende Belgische steden
openden vrouwenhuizen: in 1974 in de
Middaglijnstraat in Brussel (waar ook $B
IJFSTEV(SJG even onderdak vond), in 1976
in La Louvière, Aarlen, Gent en Luik.
Op initiatief van het 'SPOU EF -JCÂSBUJPO EFT
'FNNFT '-'
opende in datzelfde jaar
een heuse feministische boekenwinkel,
-B3BCPVJMMFVTF18. De oprichting van de (SJG
droeg bij tot de vorming van een feministische beweging in België, een beweging
die als dusdanig herkenbaar was, die zelf
geschiedenis schreef en zo ontsnapte aan
haar ‘prehistorie’19. In de periode waarin de $BIJFSTverschenen, definieerde het
Belgische feminisme ook zijn actieterrein
verder, met groepen die zich organiseerden rond specifieke thema’s als verkrachting, geweld of abortus.
Tussen 1973 en 1978 verschenen er
19 $BIJFST (24 nummers). Ze verkenden
de ‘positie van de vrouw’ in haar verschillende facetten en ventileerden de eisen en
verzuchtingen van feministes op het terrein. Politiek, arbeid, intimiteit, geweld
en taal zijn maar enkele van de vele thema’s die werden aangekaart. Enkele titels
ter illustratie: “'BJSFMFNÂOBHFDnFTUUSBWBJMMFS”,
× 29
30 ×
épistémologiques et de pistes de recherche encore exploitées aujourd’hui.
En 1978, la parution des $BIJFST EV
(SJG s’arrête, malgré une audience grandissante : « La raison principale de cet arrêt était d’une part la fatigue du groupe et
d’autre part l’évolution du féminisme »21.
Cette dernière est abordée dans le dernier
cahier dont le titre « Où en sont les féministes ? » fait écho au premier numéro
de la série. Les envies différentes d’une
partie des membres régulières aboutissent
d’une part à la création du magazine 7PZFMMFT, développé notamment par
Jacqueline Aubenas, Jeanne Vercheval et
Marie Denis22 et d’autre part au « GRIFUniversité des Femmes », nouveau projet
porté entre autres par Françoise Collin et
Hedwige Peemans Poullet. Ces dernières
souhaitent poursuivre l’activité du Grif
dans le sens de l’approfondissement de la
réflexion. Cette volonté est présente dans
l’organisation d’un colloque international en 1979 : « Enfant de l’homme ou
enfants des femmes ? » qui vient approfondir les questions abordées dans d’anciens $BIJFSTEV(SJG23.
Si la publication du magazine 7PZFMMFT
s’arrête en 1982, l’esprit des $BIJFST EV
(SJG continue de vivre au travers d’une
double continuité. Au début des années
1980, le groupe « GRIF-Université des
Femmes » est scindé. En 1982, les statuts
de l’Université des Femmes sont déposés
au Moniteur belge. Celle-ci continue
l’analyse féministe et scientifique et la diffusion des connaissances avec un ancrage
plus national, sur le modèle de l’ …0QFO
6OJWFSTJUZ” et en réponse à un monde universitaire belge encore sourd aux …8PNFOnT
4UVEJFT” qui commencent pourtant à trouver leur place dans le monde universitaire anglo-saxon24. De plus, l’Université
des Femmes entame la publication de
sa propre revue : $ISPOJRVF GÂNJOJTUe25. La
même année, Françoise Collin, qui réside
désormais à Paris, reprend la publication
“$FDJ On
FTU QBT
NPO DPSQT”, “-FT GFNNFT FU MB
QPMJUJRVF”, “1BSMF[WPVT ķBOÀBJTF ”, “7JPMFODFp
o.ÁSFT'FNNFT”. Aangezien er aan de universiteiten geen feministische kennisproductie was, vulden de $BIJFST EV (SJG ook
op dit vlak een leemte20. Er was niets, en
de praktijkgerichte reflecties van de (SJG
zouden het wetenschappelijke kader en
de methodes van het latere academische
onderzoek beïnvloeden. Al in het eerste
nummer stond de vraag “-FTFYFFTUJMCJPMP
HJRVF ”. Het tijdschrift verdiepte zich van
meet af aan in gender, door de sociaalculturele constructie van mannelijkheid
en vrouwelijkheid te onderzoeken. In de
wijze waarop het thema’s vanuit verschillende disciplines benaderde (sociologie,
psychoanalyse, linguïstiek...), liep het
voorop op de interdisciplinaire aanpak
die de huidige genderstudies kenmerken. De $BIJFST brachten epistemologische
vooruitgang en verkenden nieuwe onderzoeksthema’s die vandaag nog steeds aan
de orde zijn: het onderscheid tussen een
private en een publieke sfeer en hun onderlinge afhankelijkheid, de wijze waarop
de politiek betrekking heeft op de privé-sfeer en de intimiteit, de verbanden
tussen productie en reproductie, analyses van taalgebruik en van vrouwelijke
creativiteit.
Ondanks een groeiend lezerspubliek, hield $BIJFSTEV(SJGer in 1978 mee
op: “De voornaamste reden voor de stopzetting is enerzijds vermoeidheid in de
groep en anderzijds de evolutie van het
feminisme zelf”21. Die evolutie kwam aan
bod in het laatste nummer, dat met de titel “0ÒFOTPOUMFTGÂNJOJTUFT ” teruggreep naar
het eerste van de reeks. Bij de vaste kern
redactrices leefden verschillende ideeën
voor een vervolg. Jacqueline Aubenas,
Jeanne Vercheval en Marie Denis zetten
het tijdschrif 7PZFMMFT op poten22. Françoise
Collin en Hedwige Peemans Poullet richtten van hun kant samen (3*'6OJWFSTJUÂEFT
'FNNFT op. Ze wensten met dat nieuwe
des $BIJFSTEV(SJG, bénéficiant bientôt d’une
infrastructure et de l’appui des éditions
Tierce. Les $BIJFST s’y élaborent dans une
perspective plus intellectuelle et internationale, au travers de participations « des
penseuses ou écrivains alors toutes jeunes
comme Rosi Braidotti, Nancy Huston,
ou encore Françoise Duroux et Marcelle
Marini »26. Enfin, en 1989, les $BIJFSTEV
(SJG organiseront à Bruxelles le premier
colloque européen sur la recherche féministe, intitulé « Concept et réalité des
études féministes ». Il est l’occasion pour
Véronique Degraef, collaboratrice du
Grif, de réunir un groupe de chercheuses
et de militantes qui s’investiront dans la
création de Sophia, réseau belge de coordination des études féministes27.
Ce bref historique laisse entrevoir
l’héritage multiple des $BIJFSTEV(3*': ils
ont marqué une étape de l’histoire du
néoféminisme belge comme ils ont laissé
des traces dans une multitude de parcours personnels, dont celui d’une grande philosophe comme Françoise Collin
qui s’étonne encore de voir que tant de
femmes connaissent les $BIJFSTEV(SJG28. Ils
ont également apporté leur pierre à des
structures encore actives aujourd’hui,
l’Université des Femmes et Sophia, et ont
plus largement constitué un jalon réflexif
et théorique dans l’abord des « rapports
sociaux de sexes », bien avant que ceux-ci
n’aient droit de cité dans les universités.
-FT BSDIJWFT EFT Cahiers du Grif TFSPOU QSP
DIBJOFNFOUBDDFTTJCMFTFOMJHOFTVSMFTJUFEFPersée
XXXQFSTFFķ
NOTES
1.
Marie DENIS et Suzanne VAN ROKEGHEM,
-F GÂNJOJTNF FTU EBOT MB SVF #FMHJRVF #SVYFMMFT, De Boeck éditions, 1992, p. 133.
2. Terme employé par Françoise Collin et rapporté par Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNF FU QP
MJUJRVF FO #FMHJRVF ķBODPQIPOF -nIJTUPJSF EV (3*' MF
(SPVQF EF 3FDIFSDIF FU En*OGPSNBUJPO 'ÂNJOJTUFT , mémoire non publié présenté en vue de
project de werking van de (SJG voort te zetten in de richting van meer theoretische
verdieping. Daarvan getuigde de organisatie van het internationaal colloquium in
1979 “&OGBOUEFMnIPNNFPVFOGBOUTEFTGFNNFT ”,
dat dieper inging op vragen uit nummers
van de $BIJFSTEV(SJG23. Vanaf 1980 werd
in dat kader ook het tijdschrift #VMMFUJOEV
(3*'6OJWFSTJUÂEFTGFNNFT uitgegeven.
In 1982 werd het magazine 7PZFM
MFT stopgezet, maar de geest van $BIJFSTEV
(SJGleefde via twee kanalen verder. Begin
jaren 1980 splitste immers de groep (3*'
6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT. In 1982 verschenen de
statuten van 6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT in het Belgisch Staatsblad: de organisatie richtte zich
verder op wetenschappelijke en feministische analyse en de verspreiding daarvan
op een eerder nationaal niveau, naar het
model van de 0QFO6OJWFSTJUZ. De Belgische
universiteiten boden immmers nog steeds
geen plaats aan XPNFOnTTUVEJFT, terwijl die in
de Angelsaksische academische wereld, en
vanaf begin jaren 1980 ook in Frankrijk,
wel opgang maakten24. 6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT
had verder een eigen tijdschrift, $ISPOJ
RVF 'ÂNJOJTUF, dat nog steeds verschijnt25.
In datzelfde jaar 1982 hernam Françoise
Collin, die inmiddels in Parijs woonde,
met de steun van uitgeverij 5JFSDF de publicatie van de $BIJFSTEV(SJG. Dat gebeurde
vanuit een meer intellectueel en internationaal perspectief, met bijdragen van
jong aanstormend talent als Rosi Braidotti, Nancy Huston, Françoise Duroux
en Marcelle Marini.26 Dank zij een groep
Belgische medewerksters, onder leiding
van Véronique Degraef, hielden de $BIJFST
EV(SJG voet aan de grond in Brussel. Er
werden verschillende conferenties opgezet in België: “-BNJTF¹OV”, met bijhorend $BIJFSin 1983, en “-n"ķJDBJOFTFYFTFU
TJHOFT” in de winter van 1984, naar aanleiding van twee ontmoetingen in het $FOUSF
En"OUISPQPMPHJF$VMUVSFMMFEFMn*OTUJUVUEF4PDJPMPHJF
van de ULB in 1983 en 1984. In 1989
organiseerde $BIJFST EV (SJG in Brussel de
× 31
32 ×
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
l’obtention du diplôme interuniversitaire égalité des chances entre les femmes et les hommes
(Université Sorbonne Nouvelle et Université
Pierre et Marie Curie), sous la direction de la
Pr. Suzy HALIMI, 2004-2005, p. 25. Voir
également : Jacqueline BRAU, « Au cœur du
féminisme des années 1970. Le Groupe de recherche et d’information féministes (GRIF)
1972-1978 » in 4FYUBOU 3FWVF EV (SPVQF JOUFSEJT
DJQMJOBJSF En&UVEFT TVS MFT 'FNNFT, n°23-24, 2007,
pp. 227-252.
Florence ROCHEFORT et Danielle HAASEDUBOSC, « Entretien avec Françoise Collin.
Philosophe et intellectuelle féministe », $MJP,
n°13-2001: Intellectuelles, [En ligne. URL :
http://clio.revues.org/index1545.html. Mis
en ligne le 19 juin 2006. Consulté le 16 juin
2011].
Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF
ķBODPQIPOFPQDJUp.31.
Extrait de l’interview de Françoise Collin réalisée par Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVF
FO #FMHJRVF ķBODPQIPOF PQ DJU Volume II : Annexes,p.32.
Voir à ce sujet l’article de Françoise Collin dans
lequel elle relate son voyage aux Etats-Unis :
Françoise Collin, « New York des femmes »
in -B3FWVF/PVWFMMF, 29° année, t. LVII, n°2 février 1973, pp. 156-169.
Florence ROCHEFORT et Danielle HAASEDUBOSC, « Entretien avec Françoise Collin.
Philosophe et intellectuelle féministe », PQDJU
Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF
ķBODPQIPOFPQDJUp.29.
Extrait des interviews réalisées par Jacqueline
BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVFķBODPQIPOFd
PQDJUVolume II : Annexes.
Françoise Collin citée dans : Marie DENIS et
Suzanne VAN ROKEGHEM, -FGÂNJOJTNFFTUEBOT
MBSVFPQDJU, p. 135.
Françoise Collin citée dans : Jacqueline
BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVFķBODPQIPOF
PQDJUp.24.
Sur base de la liste des « principales protagonistes » établie par Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNF
FUQPMJUJRVFFO#FMHJRVFķBODPQIPOFPQDJUp. 30.
Voir témoignage dans : Marie DENIS et Suzanne VAN ROKEGHEM, -FGÂNJOJTNFFTUEBOTMB
SVFPQDJU, p.133.
Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF
ķBODPQIPOFPQDJU p. 27.
Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF
ķBODPQIPOFPQDJUp.39.
*EFN, p. 47.
*EFN p.6.
Marie DENIS et Suzanne VAN ROKEGHEM,
-FGÂNJOJTNFFTUEBOTMBSVFPQDJUpp. 66 à 70 et
135.
eerste Europese conferentie over feministisch onderzoek, onder de titel “$PODFQU
FUSÂBMJUÂEFTÂUVEFTGÂNJOJTUFT”. Véronique Degraef maakte van de gelegenheid gebruik
om een groepje academicae en activistes
samen te brengen die vervolgens Sophia
oprichtten, het Belgisch coördinatiewerk
voor vrouwenstudies27. In diezelfde periode werd ook de eerste databank over
vrouwenstudies opgesteld en – internet
staat in de kinderschoenen – verspreid in
een papieren versie.
Uit deze korte historiek blijkt de
meervoudige erfenis van de $BIJFSTEV(SJG.
Het tijdschrift speelde een rol in de ontwikkeling van het Belgische feminisme van
de Tweede Golf, maar beïnvloedde ook tal
van individuele parcours. Dat van Françoise Collin onder meer, een gerenommeerd filosofe die nog steeds verbaasd
staat dat zovele vrouwen de $BIJFSTEV(SJG
kennen28. Het tijdschrift maakte ook de
oprichting mogelijk van andere structuren, die nog steeds bestaan: 6OJWFSTJUÂ EFT
'FNNFT en Sophia. En het zette de bakens
uit voor een reflectieve, theoretische benadering van de sociale verhoudingen
tussen de seksen, lang voor dit een erkend
onderzoeksterrein werd aan de universiteiten.
&S [JKO QMBOOFO PN EF BSDIJFWFO WBO EF $BIJFST EV
(SJGCJOOFOLPSUUPFHBOLFMJKLUFNBLFOWJBXXXQFS
TFFķ
NOTEN
1.
Marie Denis en Suzanne Van Rokeghem, -FGÂ
NJOJTNFFTUEBOTMBSVF#FMHJRVF#SVYFMMFT,
De Boeck éditions, 1992, p. 133.
2. Een term gebruikt door Françoise Collin en
aangehaald door Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNF FU
QPMJUJRVF FO #FMHJRVF ķBODPQIPOF -nIJTUPJSF EV (3*' MF
(SPVQF EF 3FDIFSDIF FU En*OGPSNBUJPO 'ÂNJOJTUFT , onuitgegeven masterproef met het oog
op het behalen van het diploma “Egalité des
chances entre les femmes et les hommes”
(Université Sorbonne Nouvelle en Université
Pierre et Marie Curie), onder het promotorschap van Dr. Suzy Halimi, 2004-2005, p.
19. Interview écrite de Françoise Collin par
l’auteure, mars 2011.
20. Sophie STOFFEL, « Sophia, un enjeu à la
croisée des militantes et des institutions » in
#VMMFUJO EF 4PQIJB, 40-2004, pp. 9. [En ligne.
URL : http://www.sophia.be/index.php/fr/pages/view/1154. Consulté le 16 juin 2011].
21. Texte de la conférence de presse à l’occasion de
l’ouverture de l’Université des Femmes, 14 octobre 1982 : AVG-CARHIF, Archives Hedwige
Peemans-Poullet, HPP6.
22. A ce sujet, voir : Suzanne VAN ROKEGHEM,
« Voyelles. Née de père inconnu et de mères
multiples » in 'FNNFT EFT BOOÂFT 6O TJÁDMF EF
DPOEJUJPO GÂNJOJOF FO #FMHJRVF , Académia, Louvain-La-Neuve, pp. 214-219.
23. -FT$BIJFSTEV(SJG n° 9-10 : « Les femmes et les
enfants d’abord » (décembre 1975) et n°1718: « Mère/Femmes » (septembre 1977).
Voir : « Pour que le GRIF ne meure pas »,
s.d. : AVG-CARHIF, Archives Hedwige Peemans-Poullet, HPP2.
24. Dépliant de présentation de l’Université
des Femmes, s.d. : AVG-CARHIF, Archives
Hedwige Peemans-Poullet, HPP6.
25. A l’occasion du n°100 de $ISPOJRVF GÂNJOJTUF,
Hedwige Peemans-Poullet revient plus en détail sur la genèse de l’Université des Femmes et
ses liens avec les $BIJFSTEV(SJG. Voir : Hedwige
Peemans-Poullet, « Cent fois Chronique Féministe ! » in $ISPOJRVF 'ÂNJOJTUF n°100, janvier-juin 2008, pp. 7-12.
26. Interview écrite de Françoise Collin par
l’auteure, mars 2011.
27. Sophie STOFFEL, « Sophia, un enjeu à la
croisée des militantes et des institutions », PQ
DJU, p. 9.
28. Interview écrite de Françoise Collin par
l’auteure, mars 2011.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
25 - Zie eveneens: Jacqueline Brau, “Au cœur
du féminisme des années 1970. Le Groupe de
recherche et d’information féministes (GRIF)
1972-1978” in 4FYUBOU3FWVFEV(SPVQFJOUFSEJTDJQMJ
OBJSFEn&UVEFTTVSMFT'FNNFT, n°23-24, 2007, pp.
227-252.
Florence Rochefort en Danielle Haase-Dubosc, “Entretien avec Françoise Collin. Philosophe et intellectuelle féministe”, $MJP, n°132001: Intellectuelles, [on-line. URL : http://
clio.revues.org/index1545.html. gepubliceerd
19 juni 2006. Laatst geraadpleegd op 16 juni
2011].
Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNF FU QPMJUJRVF FO #FMHJRVF
ķBODPQIPOFPQDJUp.31.
Fragment van het interview met Françoise Collin door Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO
#FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJU Volume II: Bijlagen,
p.32.
Voor meer informatie over de ervaringen
van Françoise Collin in de Verenigde Staten:
Françoise Collin, “New York des femmes” in
-B3FWVF/PVWFMMF, 29° jaargang, t. LVII, n°2 - februari 1973, pp. 156-169.
Florence Rochefort en Danielle Haase-Dubosc, “Entretien avec Françoise Collin. Philosophe et intellectuelle féministe”, PQDJU
Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF
ķBODPQIPOFPQDJUp.29.
Fragment van het interview met Françoise Collin door Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO
#FMHJRVFķBODPQIPOFPQDJUVolume II: Bijlagen.
Françoise Collin geciteerd in: Marie Denis en
Suzanne Van Rokeghem, -F GÂNJOJTNF FTU EBOT MB
SVFPQDJU, p. 135.
Françoise Collin geciteerd in: Jacqueline
Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVFķBODPQIPOF
PQDJUp.24.
Op basis van de lijst met ‘voornaamste protagonisten’ opgesteld door Jacqueline Brau,
'ÂNJOJTNF FU QPMJUJRVF FO #FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJU
p. 30.
Zie de getuigenis in: Marie Denis en Suzanne
Van Rokeghem, -FGÂNJOJTNFFTUEBOTMBSVFPQDJU,
p.133.
Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF
ķBODPQIPOFPQDJU p. 27.
Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF
ķBODPQIPOFPQDJUp.39.
Idem, p. 47.
Idem, p.6.
Marie Denis en Suzanne Van Rokeghem, -FGÂ
NJOJTNFFTUEBOTMBSVFPQDJUpp. 66 - 70 en 135.
Uitgeschreven interview met Françoise Collin,
maart 2011.
Sophie Stoffel, “Sophia, un enjeu à la croisée
des militantes et des institutions” in #VMMFUJOEF
4PQIJB, 40-2004, pp. 9. [on-line. URL: http://
www.sophia.be/index.php/fr/pages/view/1154.
× 33
34 ×
Laatst geraadpleegd op 16 juni 2011].
21. Tekst van de persconferentie n.a.v. de oprichting van 6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT, 14 oktober 1982:
AVG-CARHIF, Archives Hedwige PeemansPoullet, HPP6.
22. Zie voor dit onderwerp: Suzanne Van Rokeghem, “Voyelles. Née de père inconnu et de
mères multiples” in 'FNNFTEFTBOOÂFT6OTJÁDMF
EFDPOEJUJPOGÂNJOJOFFO#FMHJRVF
, Académia, Louvain-La-Neuve, pp. 214-219.
23. Les $BIJFSTEV(SJG n° 9-10: “Les femmes et les
enfants d’abord” (december 1975) en n°1718: “Mère/ Femmes” (september 1977). Zie:
“Pour que le GRIF ne meure pas”, s.d.: AVGCARHIF, Archives Hedwige Peemans-Poullet,
HPP2.
24. Voorstellingsfolder van 6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT, z.d.:
AVG-CARHIF, Archives Hedwige PeemansPoullet, HPP6.
25. N.a.v. van het 100ste nummer van Chronique
féministe, verduidelijkt Hedwige PeemansPoullet het ontstaan van Université des
Femmes en de banden met les $BIJFST EV (SJG.
Zie: Hedwige Peemans-Poullet, “Cent fois
Chronique Féministe!” in $ISPOJRVF 'ÂNJOJTUF
n°100, januari-juni 2008, pp. 7-12.
26. Uitgeschreven interview met Françoise Collin,
maart 2011.
27. Sophie Stoffel, “Sophia, un enjeu à la croisée
des militantes et des institutions”, PQDJU, p.9.
28. Uitgeschreven interview met Françoise Collin,
maart 2011.v

Documents pareils