Een korte historiek van de Cahiers du Grif / Vanessa D
Transcription
Een korte historiek van de Cahiers du Grif / Vanessa D
Transmission(s) féministe(s) Feministische overleveringen n°1 Penser/agir la différence des sexes Avec et autour de 'SBOÀPJTF$PMMJO Seksegelijkheid, een denken/handelen Met en over 'SBOÀPJTF$PMMJO sophia × Un historique des Cahiers du Grif × Vanessa D’Hooghe × Een korte historiek van de Cahiers du Grif × [FR] Le premier numéro des $BIJFST EV (SJG, Groupe de Recherche et d’Information Féministes, paraît en octobre 1973. Vendu à 1500 exemplaires le 11 novembre de la même année, date de la deuxième journée des femmes à Bruxelles, il est épuisé le soir même1. Ce cahier interroge le jeune mouvement féministe en posant la question « Le féminisme, pour quoi faire ? ». Ce faisant, il marque une étape dans l’histoire du néoféminisme belge, fait d’actions et de manifestations, en abordant un tournant réflexif. La spécificité du Grif est d’initier cette réflexion en se gardant bien de produire une pensée unique ou encore de procéder à une théorisation du féminisme. Ancrée dans le mouvement, il s’agit d’une réflexion «théoricopratique» qui se construit dans l’action et la déconstruction2. Cette démarche est lisible tant dans la genèse du Groupe de Recherche et d’Information Féministes que dans son fonctionnement. Si cette introduction historique propose de relater les étapes de la création et le fonctionnement des $BIJFSTEV(SJG, le souhait est également de se pencher sur les rapports entre le mouvement féministe et cette expérience. L’éclosion d’un mouvement féministe spontané et multiple en Belgique est en effet sensible dans la manière dont les liens se créent entre les différentes protagonistes des $BIJFST, dont Françoise Collin est l’initiatrice. Les questions posées par ceux-ci restent d’une grande pertinence. Définis à l’époque intuitivement3, les termes dans lesquels sont abordées les thématiques des Cahiers ont posé les bases des recherches futures en études de genre. Comment se positionnent les $BIJFST EV (SJG à l’intérieur de la nouvelle vague du féminisme, belge et international ainsi que vis-à-vis des institutions, universitaires ou autres ? En 1978, [NL] Het eerste nummer van de $BIJFST EV (SJG ((SJG staat voor (SPVQF EF 3FDIFSDIF FU En*OGPSNBUJPO 'ÂNJOJTUFT verscheen in oktober 1973, net op tijd voor de tweede editie van de Vrouwendag, die op 11 november plaatsvond in Brussel. De 1500 exemplaren waren diezelfde dag nog uitverkocht in Brussel en in de Parijse boekhandel .BT QFSP1. Onder de titel “-FGÂNJOJTNFQPVSRVPJ GBJSF” [Het feminisme, om wat te doen?] bevroeg het nummer de prille feministische beweging. Het introduceerde op die manier een element van reflectie in het Belgische feminisme van de Tweede Golf, dat tot dan vooral uit acties en manifestaties bestond. Wat de $BIJFST zo bijzonder maakt, is dat het tijdschrift erin slaagde reflectie te stimuleren zonder te vervallen in eenheidsdenken en zonder het feminisme louter theoretisch te benaderen. De (SJG was verankerd in de beweging en bouwde feministische kennis op doorheen een proces van actie en deconstructie2. Deze theoretisch-praktische benadering kenmerkte de (SJG doorheen haar volledige bestaan. Deze historische introductie beoogt niet alleen de etappes in de oprichting en de werking van de $BIJFSTEV(SJG te reconstrueren, maar wil ook kijken naar hoe de (SJGzich verhield tot de brede feministische beweging. De spontaneïteit en de gevarieerdheid van de toentertijd ontluikende vrouwenbeweging is ook kenmerkend voor de manier waarop de protagonisten van de $BIJFST, op initiatief van Françoise Collin, een groep gingen vormen. De vragen die ze opwierpen, zijn nog steeds zeer relevant. De terminologie die ze intuïtief hanteerden bij het uitspitten van thema’s in de $BIJFST, vormde de basis voor later onderzoek in genderstudies3. Deze tekst vertrekt vanuit de vraag welke plaats de $BIJFSTEV(SJGinnamen in × 23 24 × lorsque l’aventure des $BIJFST se termine, comment survivent-ils et de quelle façon se rappellent-ils à nous aujourd’hui ? Avant les $BIJFST EV (SJG, Françoise Collin est assistante aux Facultés Universitaires Saint-Louis. Son parcours universitaire l’a convaincue qu’elle n’aurait aucune chance de pouvoir enseigner4. Elle a par ailleurs trouvé sa voie éditoriale en publiant ses premiers romans au début des années 1960. Elle écrit également dans -B3FMÁWF et -B3FWVF/PVWFMMF qui laissent s’exprimer quelques femmes au sujet de la « condition féminine » au sens large. En effet, la « question de la femme » devient un débat de société, suite aux remous provoqués par un tout jeune mouvement féministe fait d’actions d’éclat, de spontanéité et souvent d’humour mais aussi de manifestations et de revendications qui se multiplient partout en Europe. En Belgique, il s’agit des femmes des « Dolle Mina », des « Marie Mineur » ou encore du Front de Libération des Femmes, femmes transgressives en ce qu’elles portent sur la place publique le privé et l’intime (« le privé est politique »). Françoise Collin dit avoir été peu impliquée dans le mouvement de mai 68, plus interpellée par contre par les revendications féministes. Elle trouvait néanmoins que ce jeune mouvement s’enlisait en cherchant à démêler les liens entre marxisme et féminisme. « Une action est une action »5, conclut-elle en revenant d’un voyage aux Etats-Unis où elle a observé un féminisme pragmatique et créatif qui s’exprime et crée des magazines, des galeries d’art, des librairies6. Sensibilisée par son expérience américaine, Françoise Collin met alors en place le « Groupe des femmes du 11 novembre » lors de l’organisation de la première journée des femmes en 1972, groupe qu’elle situe à l’origine des $BIJFSTEV(SJG. Il semble en effet que la première journée des femmes ait été le moteur de de Tweede Feministische Golf in België en internationaal, en hoe de groep zich verhield tot universitaire en andere instellingen. Er wordt nagegaan hoe het ideeëngoed voortleefde toen de $BIJFST EV (SJG gedurende enkele jaren stopten met verschijnen – en wat het nu voor ons betekent. Vooraleer met de $BIJFSTEV(SJG van start te gaan, was Françoise Collin als assistente verbonden aan de 'BDVMUÂT6OJWFSTJ UBJSFT4BJOU-PVJT in Brussel, maar ze werd door de rector als ‘ideologisch niet-conform’ aan de deur gezet4. Haar doctoraat in de filosofie, uitgegeven bij het Parijse (BMMJNBSE, bleek onvoldoende tegengewicht voor de toenmalige ingesteldheid aan de universiteit, die vrouwen uitsloot van een academische carrière. Françoise Collin vond evenwel haar weg als auteur begin jaren 1960 met de uitgave van haar eerste romans. Daarnaast schreef ze voor -BSFMÁWF en -BSFWVFOPVWFMMF, tijdschriften die enkele vrouwen de mogelijkheid gaven om hun zeg te doen over de ‘positie van de vrouw’. Dat ‘vrouwenvraagstuk’ werd maatschappelijk relevant door de ophef die de prille nieuw-feministische beweging in die jaren overal in Europa genereerde met haar grandioze, spontane, vaak humoristische acties, betogingen en eisen. In België waren er Dolle Mina en .BSJF.JOFVS of nog het 'SPOU EF -JCÂSBUJPO EFT 'FNNFT, organisaties van vrouwen die subversief waren in de manier waarop ze de privé-sfeer en het intieme in het publieke domein binnen brachten (‘het persoonlijke is politiek’). Françoise Collin zegt dat ze weinig betrokken was bij mei ‘68, maar zich wel aangesproken voelde door de verzuchtingen van het feminisme. Het leek haar evenwel dat de jonge beweging dreigde vast te lopen in haar voortdurende pogingen om de banden tussen feminisme en marxisme te ontwarren. ‘Een actie is een actie’, besloot ze na een reis naar de Verenigde Staten waar ze een pragmatisch en l’entreprise. Cette journée est un succès. Ce sont 10 à 12 000 femmes qui s’y rencontrent dans une atmosphère à la fois festive et contestataire. Tous les mouvements y sont présents, le Grif y compris : « Un grand registre est ouvert sur un pupitre : il récolte des centaines de signatures. Un autre cahier recueille les réactions des femmes : on y lit la colère, la révolte, la tristesse, la joie »8. Les $BIJFST EV(SJG sont en gestation, tant il est vrai que presque toutes les protagonistes des premières publications sont impliquées ou simplement présentes lors de cette journée. Cependant, elles n’ont pas toutes le même souvenir précis du début de cette expérience, ce qui reflète l’effervescence de cette nouvelle vague du féminisme naissant. Lorsque sont relatés les débuts des Cahiers, les récits prennent la forme d’une succession de rencontres plus que celle d’un acte de naissance9. Toutes ne se sont pas rencontrées au même moment, au même endroit. Certaines se connaissaient au préalable, d’autres pas. Marie Denis, Jeanne Vercheval et Suzanne Van Rockeghem (repérée par Marie Denis pour ses articles au 4PJS) avaient réalisé ensemble le 1FUJUMJWSFSPVHFEFTGFNNFT, véritable manifeste du féminisme belge qui se vend le premier 11 novembre à des milliers d’exemplaires. Marie Denis et Françoise Collin ont toutes deux participé à la chronique « Femmes » de l’hebdomadaire -B 3FMÁWF, et ont par ailleurs contribué comme Eliane Boucquey à -B 3FWVF /PVWFMMF. Hedwige Peemans-Poullet participait déjà à des groupes de prise de conscience et entre en contact avec Françoise Collin à la première journée des femmes. Françoise Collin rencontre Jacqueline Aubenas, qui marque son intérêt pour le projet des $BIJFST, juste après le 11 novembre 1972. Toutes, et bien d’autres, accompagneront Françoise Collin dans l’idée qu’il est nécessaire de continuer la réflexion sur l’ensemble des questions abordées durant creatief feminisme bezig had gezien5. Een expressief feminisme dat tijdschriften, kunstgalerijen en boekenwinkels in het leven riep6. Geïnspireerd door deze ervaring, richtte Françoise Collin in 1972, tijdens de voorbereidingen voor de eerste Vrouwendag, de (SPVQFEFT'FNNFTEV /PWFNCSF op. En hier situeert ze ook het ontstaan van de $BIJFSTEV(SJG7. Het lijkt er inderdaad op dat die eerste Vrouwendag in Brussel het initiatief op gang trok. De dag zelf was een groot succes. Zo’n 10.000 vrouwen ontmoetten elkaar in een feestelijke en strijdbare sfeer. Zowat alle organisaties waren er aanwezig: “Er ligt een groot gastenboek op een lezenaar: er komen honderden handtekeningen in. In een ander schrift pennen vrouwen hun reacties neer: we lezen er hun woede, opstandigheid, verdriet en geluk”8. Dat hier het begin ligt van de $BIJFSTEV(SJG blijkt uit het feit dat zowat al wie bij de eerste nummers betrokken was, ook meewerkte aan of minstens aanwezig was op deze Vrouwendag. Desondanks herinneren ze zich die beginfase niet allemaal op dezelfde manier en dat zegt iets over de koortsige sfeer waarin die Tweede Feministische Golf vorm kreeg. In de verhalen over het begin van de $BIJFST staat niet een officieel startmoment centraal, maar een reeks opeenvolgende ontmoetingen9. Niet alle protagonisten leerden elkaar op hetzelfde moment op dezelfde plaats kennen. Sommigen kenden elkaar reeds van vroeger, anderen niet. Marie Denis, Jeanne Vercheval en Suzanne Van Rockeghem (aangesproken door Marie Denis o.w.v. haar artikels in het dagblad -F4PJS) hadden meegewerkt aan het “3PEF CPFLKF WBO EF WSPVXFO ”. Van dit manifest van het Belgische feminisme waren op de eerste Vrouwendag van 11 november 1972 duizenden exemplaren verkocht. Marie Denis en Françoise Collin schreven allebei artikels voor de ‘vrouwenrubriek’ van het tijdschrift -BSFMÁWF, en werkten – net × 25 26 × le 11 novembre 1972. Les $BIJFST EV (SJG voient le jour en réponse au besoin d’expression et d’approfondissement de la réflexion féministe. Pratiquement, l’expérience commence dans la cave de la maison de Françoise. Le premier numéro des $BIJFST est édité sur fonds propres. Plusieurs participantes ont déjà pu prendre la mesure de la domination masculine dans leurs parcours professionnels ou en dehors. C’est pourquoi l’initiative du Grif se veut en marge des institutions. Les $B IJFST procèdent de la volonté de « construire quelque chose ensemble hors du circuit des hommes, sans attendre qu’ils nous autorisent à publier dans leurs journaux... »10. Les initiatrices veulent réfléchir entre femmes, partager l’écriture avec des femmes, qu’elles aient ou non « autorité » à prendre la plume et sur des sujets qui n’ont pas encore de légitimité éditoriale : les femmes, le corps, le privé, le domestique (mais pas seulement). Françoise Collin l’exprime en ces termes : « C’était un espace où tout à coup on se sentaient autorisées, sans que ce soit une parole féminine comme un blabla mais identifiée comme un discours. »11. Autour de Françoise Collin se retrouvent Marie Denis, Hedwige PeemansPoullet, Jacqueline Aubenas, Suzanne Van Rockeghem, Jeanne Vercheval, Eliane Boucquey, Marthe Van de Meulebroecke, Geneviève Simon et Marie-Thérèse Cuvelliez12. Il s’agit du noyau dur, s’il faut en établir un, d’un groupe à géométrie variable. Les $BIJFSTEV(SJG sont le produit de la réflexion et du travail d’une vingtaine de collaboratrices régulières auxquelles s’ajoutent de nombreuses collaboratrices belges ou étrangères invitées le temps d’un cahier, il est donc difficile de les citer toutes. Le groupe est non-mixte et se veut pluraliste. Il est composé de féministes de l’ancienne et de la nouvelle vague. Il com- als Eliane Boucquey – mee aan -B SFWVF OPVWFMMF. Hedwige Peemans-Poullet leerde Françoise Collin kennen via haar broer die voor -B SFMÁWF werkte. Net als dat van Collin, lag ook haar academische parcours bezaaid met valkuilen. Vlak na die eerste Vrouwendag ontmoette Françoise Collin Jacqueline Aubenas, die zich meteen geïnteresseerd toonde in het project van de $BIJFST. Al deze vrouwen, en anderen met hen, deelden Collins overtuiging dat het noodzakelijk was om verder na te denken over de kwesties die op 11 november 1972 waren opgeworpen. De publicatie van de $BIJFST EV (SJG kwam tegemoet aan de behoefte om het feministische denken naar buiten te brengen en te verdiepen. De kelder van Françoises huis diende daarbij als uitvalsbasis en het eerste nummer werd met eigen middelen gedrukt. Meerdere medewerksters hadden in hun professionele parcours of daarbuiten kennisgemaakt met mannelijke dominantie. Vandaar dat de (SJG zich wenste te ontwikkelen in de marge van de gevestigde instellingen. De $BIJFST vertrokken van de wil “om samen iets op te bouwen buiten het mannencircuit om, zonder te wachten tot ze ons toestemming geven om in hun tijdschriften te publiceren…”10. De initiatiefneemsters wilden nadenken onder vrouwen, het schrijven delen met andere vrouwen – of die nu wel of niet het ‘gezag’ hadden om de pen ter hand te nemen. Ze wilden het hebben over thema’s die de gevestigde tijdschriften nog niet als legitiem beschouwden: vrouwen, het lichaam, het persoonlijke, het huiselijke (maar niet alleen dat). In de woorden van Françoise Collin: “Het was een ruimte waar we plots ons recht van spreken vonden, en waar dat vrouwelijke spreken geen blabla was maar de waarde had van een discours”11. Naast Françoise Collin waren Marie Denis, Hedwige Peemans-Poullet, Jacqueline Aubenas, Suzanne Van Rockeg- prend essentiellement des intellectuelles qui tentent de se départir de leur savoir institué avant d’entrer dans l’échange, mais aussi de travailleuses (de l’ouvrière à l’avocate), de femmes immigrées ou encore de femmes au foyer qui acquièrent, non sans appréhension, une confiance dans leur parole et dans leur écriture13. Bruxelloises pour la plupart, elles ont des engagements philosophiques et politiques divers : catholiques ou libres-penseuses, féministes radicales ou modérées, femmes engagées politiquement ou non se rencontrent lors réunions préparatoires. Les $BIJFST, œuvre collective, sont un support à l’action militante. Même les participantes les plus régulières ne se réunissent que le temps d’une publication. Leur action dépasse les $BIJFSTEV(SJG. Provenant d’horizons divers, leurs engagements individuels sont autant d’inscriptions différentes dans le féminisme au sens large. Cette diversité est présente jusque dans la composition et le mode de rédaction des $BIJFST. Les thèmes naissent des préoccupations des membres et le contenu de la publication est le résultat d’une discussion qui veut, dans la droite ligne des groupes de prises de conscience, décomplexer la parole (et l’écriture) des femmes. Chaque participante est invitée à s’exprimer au départ de sa sensibilité et de son expérience, peu importe son savoir ou ses compétences en la matière. Outre cette volonté de libération de la parole, les $BIJFSTEV(SJG poursuivent une tâche qui dépasse le simple partage des subjectivités14. La démarche est également intellectuelle. Chaque thématique proposée par les participantes est un champ à explorer au service du féminisme, au sein duquel récit et théorie sont mêlés. Ce travail aboutit à des articles où plusieurs voix, parfois discordantes, se mêlent. En dehors de l’éditorial, chaque article est signé par son ou ses auteure(s), contrairement à ce qui se faisait alors au sein du M.L.F hem, Jeanne Vercheval, Eliane Boucquey, Marthe Van de Meulebroecke, Geneviève Simon en Marie-Thérèse Cuvelliez nauw bij het initiatief betrokken12. Als er een harde kern moet worden gevonden in de variabele groep, dan vormden zij die. De $BIJFST EV (SJG waren evenwel het resultaat van het denk- en doewerk van wel twintig vrouwen die op regelmatige basis meewerkten, met daarnaast nog tal van vrouwen uit binnen- en buitenland die een specifiek nummer hielpen uitwerken. Het is dus moeilijk om iedereen te vermelden. De groep bestond uitsluitend uit vrouwen en zag zichzelf als pluralistisch. Zowel feministes uit oudere organisaties als uit de Tweede Golf sloten aan. De meesten waren intellectuelen die ernaar streefden om bij de discussies los te komen van hun ‘gevestigde’ kennis. Er waren evenwel ook werkende vrouwen (van arbeidster tot advocate), allochtone vrouwen en huisvrouwen die, vaak pas na het overwinnen van een initiële schrik, binnen de groep zelfzekerheid verwierven in hun denken en schrijven13. De Brusselaars waren in de meerderheid, maar de ideologische en politieke opvattingen binnen de (SJG waren zeer verscheiden: er waren katholieke vrouwen en vrijdenksters, radicale en gematigde feministes, politiek geëngageerde vrouwen of net niet. De $BIJFSTEV(SJG waren het werk van een collectief en ondersteunde de feministische actie. Zelfs de meest regelmatige medewerksters kwamen niet enkel samen om nummers te maken. Ze hadden naast de $BIJFST EV (SJG ook nog andere gemeenschappelijke engagementen. Vanuit hun verschillende achtergronden schreven ze zich elk op hun eigen wijze in de brede feministische beweging in. Die diversiteit sprak ook uit de manier waarop de $BIJFST werden uitgewerkt en geschreven. De thema’s werden gekozen op basis van de belangstelling van × 27 28 × en France. Pour les premiers numéros, le texte rend compte des interactions et est annoté par différentes lectrices dans la marge, qui occupe presque la moitié de la page. Les réunions préparatoires sont enregistrées et décryptées ensuite par un comité de rédaction. L’expérience mise en récit sert soit de matériau brut à la publication, soit est une étape à la conceptualisation15. Tel que l’observe Jacqueline Brau, il n’y a pas de progression linéaire de la pensée des femmes du Grif, chaque dossier se présente comme un nouveau chantier à explorer, où se mêlent créativité, réflexion et militance16. Les $BIJFST sont à l’intersection de l’assise théorique et de l’action féministe, fournissant également des informations d’actualité ou encore des bibliographies sélectives sur les sujets abordés. Les $BIJFSTEV(SJG sont donc novateurs tant par les sujets abordés que par leur démarche. L’audience de cette revue unique en son genre dépassera vite les milieux féministes et les frontières belges. En effet, ils sont la première publication de ce type dans le monde francophone et rencontrent les attentes de lectrices et de lecteurs en France, en Suisse et au Québec17. Le succès rencontré par le premier numéro permettra à l’aventure de continuer. La publication reste néanmoins le produit d’une mise en commun d’énergies bénévoles qui investissent pendant un temps encore la maison de Françoise Collin, faute de local. Ces publications prennent par ailleurs place dans un ensemble d’initiatives qui semblent témoigner du souhait et du besoin du féminisme belge d’outiller et de relayer sa réflexion. Des « Maisons des femmes » ouvrent dans plusieurs villes belges: en 1974, Rue du Méridien à Bruxelles (elle abritera un temps les $BIJFSTEV(SJG), en 1976 à La Louvière, Arlon, Gand et Liège. A l’initiative du Front de Libération des Femmes (FLF), de leden en inhoudelijk was elk nummer het resultaat van een discussie. In lijn met wat in feministische bewustwordingsgroepen gebeurde, hadden deze discussies tot doel uit de complexen te breken waarin het spreken (en schrijven) van vrouwen gevangen zat. Elke medewerkster werd uitgenodigd om vanuit haar gevoel en ervaringen over een thema te spreken; kennis of competenties waren veel minder belangrijk. De $BIJFST streefden zo naar een bevrijd spreken, maar wilden daarbij wel degelijk meer bereiken dan subjectieve ervaringen delen14. De aanpak was ook intellectueel. Elk van de aangebrachte thema’s werd gezien als een terrein dat ten dienste van het feminisme moest worden verkend, via een combinatie van verhalen en theorie. Dat leidde tot artikels waarin zich meerdere, soms tegenstrijdige stemmen mengden. Op het editoriaal na, werd elk artikel gesigneerd door de auteurs, wat ongebruikelijk was bij de .PVWFNFOUEFMJCÂ SBUJPOEFTGFNNFT.-' in Frankrijk. In de eerste nummers was die interactie zichtbaar gemaakt in de gepubliceerde artikels: de marge, die bijna de helft van de pagina besloeg, bevatte de bemerkingen van verschillende ‘lezers’. De gesprekken tijdens de voorbereidende vergaderingen werden opgenomen en daarna door het redactiecomité ontcijferd. De vertelde ervaringen boden zo ofwel ruw materiaal voor de artikels, of waren een eerste stap in de conceptualisering van een thema15. Jacqueline Brau merkt terecht op dat er geen lineaire vooruitgang zit in het denken van de (SJG-leden. Elk thema werd voorgesteld als onontgonnen gebied, dat verkend moest worden met een mix van creativiteit, reflectie en activisme16. De $BIJFST bevonden zich op het kruispunt van theorie en feministische actie. Ze bevatten daarnaast ook informatie over de actualiteit of beknopte bibliografieën bij de behandelde onderwerpen. De $BIJFST EV (SJG waren dus zowel une librairie féministe voit le jour en 1976: « La Rabouilleuse »18. En se constituant, le Grif participe à la définition du féminisme comme mouvement identifiable, lui qui jusque là vivait sa préhistoire19. Parallèlement à la parution des $BIJFSTEV(SJG, c’est tout le mouvement féministe belge qui se précise: des groupes d’actions se structurent autour des sujets tels que le viol, les femmes battues ou encore l’avortement. Entre 1973 et 1978, dix-neuf $BIJFST (24 numéros) voient le jour, explorant les différents champs de la « condition féminine » et faisant écho aux préoccupations et revendications des « féministes de terrain ». Politique, travail, intimité, violence, langage sont autant de sujets abordés comme en témoignent ces quelques titres : « Faire le ménage, c’est travailler », « Ceci (n’) est (pas) mon corps », « Les femmes et la politique », « Parlez-vous française? », « Violence », « Mères/Femmes », ... L’existence des $BIJFST EV (SJG vient combler un manque: l’absence de construction d’un savoir et d’une théorie féministe dans les universités20. La place étant vacante, la réflexion empirique menée au sein des $BIJFST va dessiner avec clairvoyance le cadre et les outils de la recherche universitaire. Dès le premier numéro, les $BIJFST interrogent: « le sexe est-il biologique ? ». Il pose dès lors la question du genre en investiguant la construction culturelle et sociale des rôles féminins et masculins. Le mélange des disciplines dans l’abord des thématiques (sociologie, psychanalyse ou encore linguistique) préfigure l’approche transdisciplinaire qui caractérise les études de genre actuellement. La distinction opérée entre sphères privée et publique et l’observation de leur interdépendance ; l’implication du politique dans le privé et l’intime ; les liens entre production et reproduction et l’analyse du langage et de la création féminine sont autant d’avancées inhoudelijk als qua aanpak vernieuwend. Al snel bereikte dit unieke tijdschrift ook lezers buiten het feministische milieu en buiten de landsgrenzen. Het was het eerste tijdschrift in zijn soort in de Franstalige wereld en bekoorde lezeressen en lezers uit Frankrijk, Zwitserland en Quebec17. Het succes van het eerste nummer maakte een vervolg mogelijk, maar het tijdschrift bleef bovenal het resultaat van een heleboel vrijwilligers die de krachten bundelden. Bij gebrek aan een lokaal, gebeurde dat nog een tijdlang vanuit het huis van Françoise Collin. Het tijdschrift dient gesitueerd te worden binnen een geheel van initiatieven waaruit de wens en de behoefte spreekt van het Belgische feminisme om haar denken te concretiseren en door te geven. In verschillende Belgische steden openden vrouwenhuizen: in 1974 in de Middaglijnstraat in Brussel (waar ook $B IJFSTEV(SJG even onderdak vond), in 1976 in La Louvière, Aarlen, Gent en Luik. Op initiatief van het 'SPOU EF -JCÂSBUJPO EFT 'FNNFT '-' opende in datzelfde jaar een heuse feministische boekenwinkel, -B3BCPVJMMFVTF18. De oprichting van de (SJG droeg bij tot de vorming van een feministische beweging in België, een beweging die als dusdanig herkenbaar was, die zelf geschiedenis schreef en zo ontsnapte aan haar ‘prehistorie’19. In de periode waarin de $BIJFSTverschenen, definieerde het Belgische feminisme ook zijn actieterrein verder, met groepen die zich organiseerden rond specifieke thema’s als verkrachting, geweld of abortus. Tussen 1973 en 1978 verschenen er 19 $BIJFST (24 nummers). Ze verkenden de ‘positie van de vrouw’ in haar verschillende facetten en ventileerden de eisen en verzuchtingen van feministes op het terrein. Politiek, arbeid, intimiteit, geweld en taal zijn maar enkele van de vele thema’s die werden aangekaart. Enkele titels ter illustratie: “'BJSFMFNÂOBHFDnFTUUSBWBJMMFS”, × 29 30 × épistémologiques et de pistes de recherche encore exploitées aujourd’hui. En 1978, la parution des $BIJFST EV (SJG s’arrête, malgré une audience grandissante : « La raison principale de cet arrêt était d’une part la fatigue du groupe et d’autre part l’évolution du féminisme »21. Cette dernière est abordée dans le dernier cahier dont le titre « Où en sont les féministes ? » fait écho au premier numéro de la série. Les envies différentes d’une partie des membres régulières aboutissent d’une part à la création du magazine 7PZFMMFT, développé notamment par Jacqueline Aubenas, Jeanne Vercheval et Marie Denis22 et d’autre part au « GRIFUniversité des Femmes », nouveau projet porté entre autres par Françoise Collin et Hedwige Peemans Poullet. Ces dernières souhaitent poursuivre l’activité du Grif dans le sens de l’approfondissement de la réflexion. Cette volonté est présente dans l’organisation d’un colloque international en 1979 : « Enfant de l’homme ou enfants des femmes ? » qui vient approfondir les questions abordées dans d’anciens $BIJFSTEV(SJG23. Si la publication du magazine 7PZFMMFT s’arrête en 1982, l’esprit des $BIJFST EV (SJG continue de vivre au travers d’une double continuité. Au début des années 1980, le groupe « GRIF-Université des Femmes » est scindé. En 1982, les statuts de l’Université des Femmes sont déposés au Moniteur belge. Celle-ci continue l’analyse féministe et scientifique et la diffusion des connaissances avec un ancrage plus national, sur le modèle de l’ 0QFO 6OJWFSTJUZ et en réponse à un monde universitaire belge encore sourd aux 8PNFOnT 4UVEJFT qui commencent pourtant à trouver leur place dans le monde universitaire anglo-saxon24. De plus, l’Université des Femmes entame la publication de sa propre revue : $ISPOJRVF GÂNJOJTUe25. La même année, Françoise Collin, qui réside désormais à Paris, reprend la publication “$FDJ On FTU QBT NPO DPSQT”, “-FT GFNNFT FU MB QPMJUJRVF”, “1BSMF[WPVT ķBOÀBJTF ”, “7JPMFODFp o.ÁSFT'FNNFT”. Aangezien er aan de universiteiten geen feministische kennisproductie was, vulden de $BIJFST EV (SJG ook op dit vlak een leemte20. Er was niets, en de praktijkgerichte reflecties van de (SJG zouden het wetenschappelijke kader en de methodes van het latere academische onderzoek beïnvloeden. Al in het eerste nummer stond de vraag “-FTFYFFTUJMCJPMP HJRVF ”. Het tijdschrift verdiepte zich van meet af aan in gender, door de sociaalculturele constructie van mannelijkheid en vrouwelijkheid te onderzoeken. In de wijze waarop het thema’s vanuit verschillende disciplines benaderde (sociologie, psychoanalyse, linguïstiek...), liep het voorop op de interdisciplinaire aanpak die de huidige genderstudies kenmerken. De $BIJFST brachten epistemologische vooruitgang en verkenden nieuwe onderzoeksthema’s die vandaag nog steeds aan de orde zijn: het onderscheid tussen een private en een publieke sfeer en hun onderlinge afhankelijkheid, de wijze waarop de politiek betrekking heeft op de privé-sfeer en de intimiteit, de verbanden tussen productie en reproductie, analyses van taalgebruik en van vrouwelijke creativiteit. Ondanks een groeiend lezerspubliek, hield $BIJFSTEV(SJGer in 1978 mee op: “De voornaamste reden voor de stopzetting is enerzijds vermoeidheid in de groep en anderzijds de evolutie van het feminisme zelf”21. Die evolutie kwam aan bod in het laatste nummer, dat met de titel “0ÒFOTPOUMFTGÂNJOJTUFT ” teruggreep naar het eerste van de reeks. Bij de vaste kern redactrices leefden verschillende ideeën voor een vervolg. Jacqueline Aubenas, Jeanne Vercheval en Marie Denis zetten het tijdschrif 7PZFMMFT op poten22. Françoise Collin en Hedwige Peemans Poullet richtten van hun kant samen (3*'6OJWFSTJUÂEFT 'FNNFT op. Ze wensten met dat nieuwe des $BIJFSTEV(SJG, bénéficiant bientôt d’une infrastructure et de l’appui des éditions Tierce. Les $BIJFST s’y élaborent dans une perspective plus intellectuelle et internationale, au travers de participations « des penseuses ou écrivains alors toutes jeunes comme Rosi Braidotti, Nancy Huston, ou encore Françoise Duroux et Marcelle Marini »26. Enfin, en 1989, les $BIJFSTEV (SJG organiseront à Bruxelles le premier colloque européen sur la recherche féministe, intitulé « Concept et réalité des études féministes ». Il est l’occasion pour Véronique Degraef, collaboratrice du Grif, de réunir un groupe de chercheuses et de militantes qui s’investiront dans la création de Sophia, réseau belge de coordination des études féministes27. Ce bref historique laisse entrevoir l’héritage multiple des $BIJFSTEV(3*': ils ont marqué une étape de l’histoire du néoféminisme belge comme ils ont laissé des traces dans une multitude de parcours personnels, dont celui d’une grande philosophe comme Françoise Collin qui s’étonne encore de voir que tant de femmes connaissent les $BIJFSTEV(SJG28. Ils ont également apporté leur pierre à des structures encore actives aujourd’hui, l’Université des Femmes et Sophia, et ont plus largement constitué un jalon réflexif et théorique dans l’abord des « rapports sociaux de sexes », bien avant que ceux-ci n’aient droit de cité dans les universités. -FT BSDIJWFT EFT Cahiers du Grif TFSPOU QSP DIBJOFNFOUBDDFTTJCMFTFOMJHOFTVSMFTJUFEFPersée XXXQFSTFFķ NOTES 1. Marie DENIS et Suzanne VAN ROKEGHEM, -F GÂNJOJTNF FTU EBOT MB SVF #FMHJRVF #SVYFMMFT, De Boeck éditions, 1992, p. 133. 2. Terme employé par Françoise Collin et rapporté par Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNF FU QP MJUJRVF FO #FMHJRVF ķBODPQIPOF -nIJTUPJSF EV (3*' MF (SPVQF EF 3FDIFSDIF FU En*OGPSNBUJPO 'ÂNJOJTUFT , mémoire non publié présenté en vue de project de werking van de (SJG voort te zetten in de richting van meer theoretische verdieping. Daarvan getuigde de organisatie van het internationaal colloquium in 1979 “&OGBOUEFMnIPNNFPVFOGBOUTEFTGFNNFT ”, dat dieper inging op vragen uit nummers van de $BIJFSTEV(SJG23. Vanaf 1980 werd in dat kader ook het tijdschrift #VMMFUJOEV (3*'6OJWFSTJUÂEFTGFNNFT uitgegeven. In 1982 werd het magazine 7PZFM MFT stopgezet, maar de geest van $BIJFSTEV (SJGleefde via twee kanalen verder. Begin jaren 1980 splitste immers de groep (3*' 6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT. In 1982 verschenen de statuten van 6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT in het Belgisch Staatsblad: de organisatie richtte zich verder op wetenschappelijke en feministische analyse en de verspreiding daarvan op een eerder nationaal niveau, naar het model van de 0QFO6OJWFSTJUZ. De Belgische universiteiten boden immmers nog steeds geen plaats aan XPNFOnTTUVEJFT, terwijl die in de Angelsaksische academische wereld, en vanaf begin jaren 1980 ook in Frankrijk, wel opgang maakten24. 6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT had verder een eigen tijdschrift, $ISPOJ RVF 'ÂNJOJTUF, dat nog steeds verschijnt25. In datzelfde jaar 1982 hernam Françoise Collin, die inmiddels in Parijs woonde, met de steun van uitgeverij 5JFSDF de publicatie van de $BIJFSTEV(SJG. Dat gebeurde vanuit een meer intellectueel en internationaal perspectief, met bijdragen van jong aanstormend talent als Rosi Braidotti, Nancy Huston, Françoise Duroux en Marcelle Marini.26 Dank zij een groep Belgische medewerksters, onder leiding van Véronique Degraef, hielden de $BIJFST EV(SJG voet aan de grond in Brussel. Er werden verschillende conferenties opgezet in België: “-BNJTF¹OV”, met bijhorend $BIJFSin 1983, en “-n"ķJDBJOFTFYFTFU TJHOFT” in de winter van 1984, naar aanleiding van twee ontmoetingen in het $FOUSF En"OUISPQPMPHJF$VMUVSFMMFEFMn*OTUJUVUEF4PDJPMPHJF van de ULB in 1983 en 1984. In 1989 organiseerde $BIJFST EV (SJG in Brussel de × 31 32 × 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. l’obtention du diplôme interuniversitaire égalité des chances entre les femmes et les hommes (Université Sorbonne Nouvelle et Université Pierre et Marie Curie), sous la direction de la Pr. Suzy HALIMI, 2004-2005, p. 25. Voir également : Jacqueline BRAU, « Au cœur du féminisme des années 1970. Le Groupe de recherche et d’information féministes (GRIF) 1972-1978 » in 4FYUBOU 3FWVF EV (SPVQF JOUFSEJT DJQMJOBJSF En&UVEFT TVS MFT 'FNNFT, n°23-24, 2007, pp. 227-252. Florence ROCHEFORT et Danielle HAASEDUBOSC, « Entretien avec Françoise Collin. Philosophe et intellectuelle féministe », $MJP, n°13-2001: Intellectuelles, [En ligne. URL : http://clio.revues.org/index1545.html. Mis en ligne le 19 juin 2006. Consulté le 16 juin 2011]. Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJUp.31. Extrait de l’interview de Françoise Collin réalisée par Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVF FO #FMHJRVF ķBODPQIPOF PQ DJU Volume II : Annexes,p.32. Voir à ce sujet l’article de Françoise Collin dans lequel elle relate son voyage aux Etats-Unis : Françoise Collin, « New York des femmes » in -B3FWVF/PVWFMMF, 29° année, t. LVII, n°2 février 1973, pp. 156-169. Florence ROCHEFORT et Danielle HAASEDUBOSC, « Entretien avec Françoise Collin. Philosophe et intellectuelle féministe », PQDJU Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJUp.29. Extrait des interviews réalisées par Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVFķBODPQIPOFd PQDJUVolume II : Annexes. Françoise Collin citée dans : Marie DENIS et Suzanne VAN ROKEGHEM, -FGÂNJOJTNFFTUEBOT MBSVFPQDJU, p. 135. Françoise Collin citée dans : Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVFķBODPQIPOF PQDJUp.24. Sur base de la liste des « principales protagonistes » établie par Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNF FUQPMJUJRVFFO#FMHJRVFķBODPQIPOFPQDJUp. 30. Voir témoignage dans : Marie DENIS et Suzanne VAN ROKEGHEM, -FGÂNJOJTNFFTUEBOTMB SVFPQDJU, p.133. Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJU p. 27. Jacqueline BRAU, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJUp.39. *EFN, p. 47. *EFN p.6. Marie DENIS et Suzanne VAN ROKEGHEM, -FGÂNJOJTNFFTUEBOTMBSVFPQDJUpp. 66 à 70 et 135. eerste Europese conferentie over feministisch onderzoek, onder de titel “$PODFQU FUSÂBMJUÂEFTÂUVEFTGÂNJOJTUFT”. Véronique Degraef maakte van de gelegenheid gebruik om een groepje academicae en activistes samen te brengen die vervolgens Sophia oprichtten, het Belgisch coördinatiewerk voor vrouwenstudies27. In diezelfde periode werd ook de eerste databank over vrouwenstudies opgesteld en – internet staat in de kinderschoenen – verspreid in een papieren versie. Uit deze korte historiek blijkt de meervoudige erfenis van de $BIJFSTEV(SJG. Het tijdschrift speelde een rol in de ontwikkeling van het Belgische feminisme van de Tweede Golf, maar beïnvloedde ook tal van individuele parcours. Dat van Françoise Collin onder meer, een gerenommeerd filosofe die nog steeds verbaasd staat dat zovele vrouwen de $BIJFSTEV(SJG kennen28. Het tijdschrift maakte ook de oprichting mogelijk van andere structuren, die nog steeds bestaan: 6OJWFSTJUÂ EFT 'FNNFT en Sophia. En het zette de bakens uit voor een reflectieve, theoretische benadering van de sociale verhoudingen tussen de seksen, lang voor dit een erkend onderzoeksterrein werd aan de universiteiten. &S [JKO QMBOOFO PN EF BSDIJFWFO WBO EF $BIJFST EV (SJGCJOOFOLPSUUPFHBOLFMJKLUFNBLFOWJBXXXQFS TFFķ NOTEN 1. Marie Denis en Suzanne Van Rokeghem, -FGÂ NJOJTNFFTUEBOTMBSVF#FMHJRVF#SVYFMMFT, De Boeck éditions, 1992, p. 133. 2. Een term gebruikt door Françoise Collin en aangehaald door Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNF FU QPMJUJRVF FO #FMHJRVF ķBODPQIPOF -nIJTUPJSF EV (3*' MF (SPVQF EF 3FDIFSDIF FU En*OGPSNBUJPO 'ÂNJOJTUFT , onuitgegeven masterproef met het oog op het behalen van het diploma “Egalité des chances entre les femmes et les hommes” (Université Sorbonne Nouvelle en Université Pierre et Marie Curie), onder het promotorschap van Dr. Suzy Halimi, 2004-2005, p. 19. Interview écrite de Françoise Collin par l’auteure, mars 2011. 20. Sophie STOFFEL, « Sophia, un enjeu à la croisée des militantes et des institutions » in #VMMFUJO EF 4PQIJB, 40-2004, pp. 9. [En ligne. URL : http://www.sophia.be/index.php/fr/pages/view/1154. Consulté le 16 juin 2011]. 21. Texte de la conférence de presse à l’occasion de l’ouverture de l’Université des Femmes, 14 octobre 1982 : AVG-CARHIF, Archives Hedwige Peemans-Poullet, HPP6. 22. A ce sujet, voir : Suzanne VAN ROKEGHEM, « Voyelles. Née de père inconnu et de mères multiples » in 'FNNFT EFT BOOÂFT 6O TJÁDMF EF DPOEJUJPO GÂNJOJOF FO #FMHJRVF , Académia, Louvain-La-Neuve, pp. 214-219. 23. -FT$BIJFSTEV(SJG n° 9-10 : « Les femmes et les enfants d’abord » (décembre 1975) et n°1718: « Mère/Femmes » (septembre 1977). Voir : « Pour que le GRIF ne meure pas », s.d. : AVG-CARHIF, Archives Hedwige Peemans-Poullet, HPP2. 24. Dépliant de présentation de l’Université des Femmes, s.d. : AVG-CARHIF, Archives Hedwige Peemans-Poullet, HPP6. 25. A l’occasion du n°100 de $ISPOJRVF GÂNJOJTUF, Hedwige Peemans-Poullet revient plus en détail sur la genèse de l’Université des Femmes et ses liens avec les $BIJFSTEV(SJG. Voir : Hedwige Peemans-Poullet, « Cent fois Chronique Féministe ! » in $ISPOJRVF 'ÂNJOJTUF n°100, janvier-juin 2008, pp. 7-12. 26. Interview écrite de Françoise Collin par l’auteure, mars 2011. 27. Sophie STOFFEL, « Sophia, un enjeu à la croisée des militantes et des institutions », PQ DJU, p. 9. 28. Interview écrite de Françoise Collin par l’auteure, mars 2011. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 25 - Zie eveneens: Jacqueline Brau, “Au cœur du féminisme des années 1970. Le Groupe de recherche et d’information féministes (GRIF) 1972-1978” in 4FYUBOU3FWVFEV(SPVQFJOUFSEJTDJQMJ OBJSFEn&UVEFTTVSMFT'FNNFT, n°23-24, 2007, pp. 227-252. Florence Rochefort en Danielle Haase-Dubosc, “Entretien avec Françoise Collin. Philosophe et intellectuelle féministe”, $MJP, n°132001: Intellectuelles, [on-line. URL : http:// clio.revues.org/index1545.html. gepubliceerd 19 juni 2006. Laatst geraadpleegd op 16 juni 2011]. Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNF FU QPMJUJRVF FO #FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJUp.31. Fragment van het interview met Françoise Collin door Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO #FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJU Volume II: Bijlagen, p.32. Voor meer informatie over de ervaringen van Françoise Collin in de Verenigde Staten: Françoise Collin, “New York des femmes” in -B3FWVF/PVWFMMF, 29° jaargang, t. LVII, n°2 - februari 1973, pp. 156-169. Florence Rochefort en Danielle Haase-Dubosc, “Entretien avec Françoise Collin. Philosophe et intellectuelle féministe”, PQDJU Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJUp.29. Fragment van het interview met Françoise Collin door Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO #FMHJRVFķBODPQIPOFPQDJUVolume II: Bijlagen. Françoise Collin geciteerd in: Marie Denis en Suzanne Van Rokeghem, -F GÂNJOJTNF FTU EBOT MB SVFPQDJU, p. 135. Françoise Collin geciteerd in: Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVFķBODPQIPOF PQDJUp.24. Op basis van de lijst met ‘voornaamste protagonisten’ opgesteld door Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNF FU QPMJUJRVF FO #FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJU p. 30. Zie de getuigenis in: Marie Denis en Suzanne Van Rokeghem, -FGÂNJOJTNFFTUEBOTMBSVFPQDJU, p.133. Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJU p. 27. Jacqueline Brau, 'ÂNJOJTNFFUQPMJUJRVFFO#FMHJRVF ķBODPQIPOFPQDJUp.39. Idem, p. 47. Idem, p.6. Marie Denis en Suzanne Van Rokeghem, -FGÂ NJOJTNFFTUEBOTMBSVFPQDJUpp. 66 - 70 en 135. Uitgeschreven interview met Françoise Collin, maart 2011. Sophie Stoffel, “Sophia, un enjeu à la croisée des militantes et des institutions” in #VMMFUJOEF 4PQIJB, 40-2004, pp. 9. [on-line. URL: http:// www.sophia.be/index.php/fr/pages/view/1154. × 33 34 × Laatst geraadpleegd op 16 juni 2011]. 21. Tekst van de persconferentie n.a.v. de oprichting van 6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT, 14 oktober 1982: AVG-CARHIF, Archives Hedwige PeemansPoullet, HPP6. 22. Zie voor dit onderwerp: Suzanne Van Rokeghem, “Voyelles. Née de père inconnu et de mères multiples” in 'FNNFTEFTBOOÂFT6OTJÁDMF EFDPOEJUJPOGÂNJOJOFFO#FMHJRVF , Académia, Louvain-La-Neuve, pp. 214-219. 23. Les $BIJFSTEV(SJG n° 9-10: “Les femmes et les enfants d’abord” (december 1975) en n°1718: “Mère/ Femmes” (september 1977). Zie: “Pour que le GRIF ne meure pas”, s.d.: AVGCARHIF, Archives Hedwige Peemans-Poullet, HPP2. 24. Voorstellingsfolder van 6OJWFSTJUÂEFT'FNNFT, z.d.: AVG-CARHIF, Archives Hedwige PeemansPoullet, HPP6. 25. N.a.v. van het 100ste nummer van Chronique féministe, verduidelijkt Hedwige PeemansPoullet het ontstaan van Université des Femmes en de banden met les $BIJFST EV (SJG. Zie: Hedwige Peemans-Poullet, “Cent fois Chronique Féministe!” in $ISPOJRVF 'ÂNJOJTUF n°100, januari-juni 2008, pp. 7-12. 26. Uitgeschreven interview met Françoise Collin, maart 2011. 27. Sophie Stoffel, “Sophia, un enjeu à la croisée des militantes et des institutions”, PQDJU, p.9. 28. Uitgeschreven interview met Françoise Collin, maart 2011.v