Dit boek inkijken

Transcription

Dit boek inkijken

LANNOO’S
AUTOBOEK
DUITSLAND
AUTOBOEK
DUITSLAND
Vorige pagina’s: ongerepte
natuurpracht in NoordDuitsland – de Lüneburger
Heide en het Noordzeestrand
bij St. Peter-Ording.
Deze pagina: romantisch
Heidelberg met kasteelruïne,
Scheffelterras van de kasteeltuin Hortus Palatinus en Alte
Brücke.
INHOUD
DE MOOISTE BESTEMMINGEN
Sleeswijk-Holstein
14
Kiel
25
Lübeck
26
Hamburg
34
Bremen
46
Nedersaksen
52
Hannover
73
Mecklenburg-Vorpommern
Rostock
78
88
Stralsund
92
Schwerin
102
Brandenburg
Frankfurt an der Oder
Potsdam
104
109
112
Berlijn
118
Noord-Rijnland-Westfalen
134
Keulen
Düsseldorf
Saksen-Anhalt
Maagdenburg
Saksen
146
153
154
159
170
Dresden
176
Thüringen
186
Erfurt
194
Hessen
202
Frankfurt am Main
Rijnland-Palts
220
222
Mainz
235
Saarland
236
Saarbrücken
Baden-Württemberg
Stuttgart
Beieren
245
248
258
278
Nürnberg
288
München
299
Hessen
TIP++TIP++
van Duitsland. De dikke muren
van de Brömserburg verbergen
een museum over de wijncultuur. Wijn produceren ook de
nonnen van St. Hildegard, een
benedictijnenabdij (12de eeuw)
omringd door wijnranken in het
huidige stadsdeel Eibingen. Boven de stad verheft zich sinds
1883 het standbeeld Germania,
ook wel Niederwalddenkmal
genoemd.
Assmannshausen Assmannshausen aan de voet van de Höllenberg is al vijf eeuwen een
begrip vanwege zijn pinot noir
(Blaue Spätburgunder). Het in
1108 gestichte plaatsje aan een
van de meest romantische plekjes aan de Rijn, in de noordwestelijkste punt van Hessen, heeft
de grootste oppervlakte aan pinot-noirdruiven van Duitsland.
Frankfurt am Main
Hoewel niet de hoofdstad van de deelstaat is Frankfurt
am Main, de stad van de banken, jaarbeurzen en
industrie, de onbetwiste metropool van Hessen.
Musea van Frankfurt
De financiële metropool is ook een
belangrijke museumstad:
Museum für moderne Kunst
Domstr. 10,
tel. +49-69-21230447,
di. en do.-zo. 10-18 u, woe. 10-20 u
Kunsthalle Schirn Römerberg,
tel. +49-69-2998820,
di. en vr.-zo. 10-19 u,
woe., do. 10-22 u
Städelsches Kunstinstitut
Schaumainkai 63,
tel. +49-69-6050980,
di., vr.-zo. 10-18 u, woe.,
do. 10-21 u
Een skyline met torengebouwen
en vakwerkidylle, pracht en
praal uit de Gründerzeit en architectuur uit de toekomst: de
charme van de grootste stad van
Hessen schuilt vooral in zijn contrasten. De vroegere vrijerijksstad en plaats waar de Duitse
keizer werd gekozen en gekroond is nu vooral bekend om
zijn banken, jaarbeurzen, literatuur en cultuur. Bewonder behalve de wolkenkrabbers ook de
**historische stadskern. Na hevige bombardementen werd die
grotendeels gereconstrueerd, de
**dom (13de eeuw), archeolo-
het gereconstrueerde geboortehuis van Goethe. Het spectrum
kunst en tentoonstellingen reikt
van het **Museum für Moderne
Kunst bij de dom tot de **’museumoever’ aan de overkant van de
Main met zijn hoogstaande collecties. Het bekendst is het **Städel(sche Kunstinstitut) met schilderijen en sculpturen uit zeven
eeuwen.
De stadsdelen Sachsenhausen,
West- en Nordend en de wijk bij
het centraal station (Kaiserstraße) pronken met ongeschonden
bouwwerken uit de Gründerzeit.
De Römerstadt staat symbool
Deutsches Architektur-Museum
Schaumainkai 43,
tel. +49-69-21238844,
di. en do-zo. 11-18 u,
woe. 11-20 u
Cisterciënzerabdij Eberbach.
Kronkelende steegjes vol vakwerkwoningen met torentjes en
erkertjes ademen de charme van
de oude wijnromantiek.
***
Cultuurlandschap Bovenloop van het MiddenRijndal In dit Unesco-werelderfgoed, dat zich met ontelbare
burchten, wijndorpen, kloosters
en kerken uitstrekt van Rüdesheim tot Koblenz, heeft Hessen
slechts een klein aandeel. In de
middeleeuwen was dit een
kerngebied van het Heilige
Roomse Rijk.
220
Museum für Kunsthandwerk
Schaumainkai 17,
tel. +49-69-21234037,
di. en do.-zo. 10-17 u,
woe. 10-20 u
Oude Opera
In de oude opera is veel te doen: popconcerten, tentoonstellingen, congressen – maar geen opera’s.
Frankfurt, Opernplatz,
tel. +49-69-1340400
Skyline van ‘Mainhattan’.
gische tuin (resten van een Romeins legerkamp met thermen
en Karolingische keizerpalts),
*tentoonstellingshal Schirn en
**Römerberg (stadhuis) lonen
de moeite. In de ooit grootste
harmonische historische stad
(4000 vakwerkhuizen) is alleen
het Haus Wertheym aan de
Fahrtor origineel. In de *Paulskirche vergaderde in 1848 het
eerste Duitse parlement. Ook de
Leonhards- en de Alte Nicolaikirche weten te boeien, net zoals
de Liebfrauenkirche en het kapucijnenklooster. Mooie fresco’s
van Jörg Ratgeb zijn te bewonderen in het karmelietenklooster
(13de eeuw). Een must is tevens
voor de nieuwbouw uit de jaren
twintig van de vorige eeuw. In de
tot hippe uitgaansbuurt getransformeerde Hanauer Landstraße
kun je vroege industriële architectuur bestuderen. Geschikt
voor een uitje is het westelijkste
stadsdeel **Frankfurt-Höchst,
waar in de buurt van de Schlossplatz gerestaureerde historische
gebouwen en kronkelende steegjes met vakwerkwoningen te vinden zijn. In het slot wordt porselein van Höchst tentoongesteld.
Aan de oostzijde vormt het barokke Bolongaropaleis met wondermooie tuin naar de Nidda de
afsluiter van het schilderachtige
geheel.
Oestrich-Winkel
Rijk aan wijn en architectonische schatten is deze dubbelgemeente in de Rheingau, waartoe
ook Hallgarten en Mittelheim
behoren. Mittelheim kan prat
gaan op de romaanse Aegidiusbasiliek, het oudste sacrale
is een van de kostbaarste creaties van de Midden-Rijnse gotische beeldhouwkunst. Het ‘grijze huis’ in Winkel is het oudste
stenen huis van Duitsland. In
Winkel staat ook het BrentanoHaus, waar Goethe van zijn
bouwwerk in de Rheingau. Blikvanger op de Rijnoever in Oestrich is de tot op heden functionerende oude hijskraan voor
vaten (1745). De Madonna mit
der Scherbe (Scherbe = wijnkroes) in de kerk van Hallgarten
riesling nipte. Boven het dorp
sluimert het prachtige slot Vollrads (links, met woontoren en
barok herenhuis), dat van 1330
tot voor kort het stamgoed was
van de familie Greiffenclau.
ee
rS
t
Luisen
Be
rg
Str
.
St
r.
r
rfe
do
er
S
tr.
Ro
ß
Ar
ns
bu
rg
er
urg
rzb
Wü
eg
dw
str.
Luisen
- st
r.
Elkenbachstr.
ant
enw
eg
-
en
Elk
Sa
n
all
sb
ur
g-
tstr.
Festst
r.
weg
e
dstraß
Bäcker-
edb
Fr i
Gr Brüd
im er
m- St
r.
gs
un
Pf
ße
Un
Atz terer
em
er
Gru
stra sonße
Holzm
annst
r.
Eyte
lwei
nstr
.
Querstr. 12
Deutschherrnbrücke
elh of
hle g
Sc
m
Zu
Zum
Gottschalkhof
Zum
Gipelhof
Ma
str. rianne
n-
eg
Breulsw
Be
rg
es
gr
un
dw
eg
hen
I. Altebergsgäßc
ne
nweg
elm
str ann
. -
Di
Darmstädter
Landstraße
Di
Miltenberger
elm
Ste
Str.
an
inh
nSt
au
s
r
s
.
t
r. enW
eg
Bor
nema
Am
nnstr.
Sa
nd
be
rg
Lettigkautwe
g
i-
rS
tr.
ine
GrethenKra weg
nic
hst
e
Grethenweg
M
ör
Tucholskystr.
Zum
Brommenhof
W
a
we sser
g -
eichstr.
Zum
Apothekerhof
e rg
i tt
Dre
Brückens
tr.
Großer Hasenpfad
Wasserw
eg
g.
Paradies
erg.
ße
tra
str.
t-
str
.
er
ach
l sb
i t te
RosaMarxWeg
Ignatz-Bubis
Brücke
JennyApolantWeg
Obermainan
lag
e
Lange
Schützenstr.
tr.
W
Zob
str. el-
Str.
se
as
eG
eit
Sto
straltzeße
Br
Theobald-Christ-Str.
Sand
weg
Fried
Anlagberger
e
Klappe
r
feldst r.
Porzellanhofstr.
Thüri
ng Baro
Str. er pfadda-
Fic
str hte.
Alte Gasse
Fahrgasse
r.
Bäc
k
Op
pen
he
i
St mer
r.
Mö
rfe
lde
rL
an
ds
Mittlerer Hasenp
fad
er
S
tr.
tstr.
Rotlin
Friedberger Landstraße
Rotlin
Lenaustr.
Mercatorstr.
e rg e
r Lan
Eis
er
f el-
ef
.
Schleidenstr
str.
Land
r
Brücken-
om
Str a.
-Th
ns
Ha
N
he ord
im str
.
Pas
sav
ant
-
Fra
Lenbanzc
Str. h-
Oppenheime
e
lle
ed
ya
nn
Ke
erSt
r.
m
om
Os
ka
r-S
Gü
nt
he
r
Humboldt-
Humboldtstr.
Schäfergasse
str.
Eschen
hmeimer
Str.
Große
Schiller-
Hi Kl.
rsc
i
ka
(
i
ain
ka
um
Mu
sik
221
te
Al
g
we
Tir
ole
rS
tr.
m
ain
-
te
r
Un
ha
Sc
-S
tr.
str.
tr.
rS
rge
be
en
Weg
Hainer
lee
eg
erw
hn
Hü
ud
fen
haf tr.
Ascrger S
bu
.
dstr
Lan
tr.
Stresemannallee
Fre
Oppenheimer
Achenbachstr.
Rethelstr.
Passa vantstr.
ich
eg
eg
er W
Str.
.
str
.
str
lin
ck
Bö
S
hrl
l
na
lsw
de
en
W
Hain
izer
.
str
l-E
eg
ger W
lenber
Strah
Siemensstr.
hTeic tr.
s
ter
städ
Darm straße
Land
.
-Str
May
idDav pelm
Ste Str.
str.
Steg .
str
we
Sch
str.
in-
ub
wado
Sch str.
lbe
Ho
ha
se
re St ann
m llee
a
-S
hn
Re
ig-
dw
Lu
Pa
u
r.
st
of
amm .
alLok nhof D str
bah
tin-
Mar
.
bestr
str.
h-
Lau
Bruc
chaytr.
s
.
hstr
tr.
ins
s-
n
be
Sc
sen
ied ke
Fr brüc
dtran
mb str.
r.
Ru
Re
e
nst
W
use
lbe
nac
Cra
Ho
e
aß
tr.
str
Sou
tr.
s
Steg
rer
dt-
asse
diesg
nste
e
Bod
str.
.
bestr
.
Str
eg
Dü
st
nitz
Lau
ein
lb
Ho
er
eiz
Lau
r.
Para
gst
Ste
r.
lst
hw
Sc
üh
ns
hle
yal
eh
ke
rüc
m
tte
Sc
ed
Se
inb
ße
ma
anl.
r.
ind
W
hü
.
Str
.
Str
nn
Mainstr.
Oeder Weg
s tr
.
Ta
u
Meise
ngasse
str.
Börsen-
Neu
Stra e Main
zer
ße
an
lag
e
s-
Oeder W
eg
Sternstr.
Auf der
Körnerwiese
er Welle
An d
au
rlind
str.
Klü
b er
Ta
un
u
Klein
Hoch e
str.
Kaise
hofstr.r-
ter
rmain
tst
tr.
us
els
inl
os
tr.
Ma
es
Elb
M
er
en
ies
W
ruh
rls
Ka
er
art
Ke
.
tstr
ker
ke
g
er Ste
r.
Main
Un
rst
Unte
se
We
rbrüc
Eisern
Str.
tr.
hnhof
tba
up
ttg
Tö
p
st litz
r. -
Rüc
str.
els
Flöße
age
os
Alte Brücke
tr.
anl
es
llus
nstr.
Obermai
ga
r-
B u c h g.
Ga
Elb
M
Stu
Baseler Straße
a
ße H
Ulmen-
Oe d
We er
g
str
aß
e
Brem
er-
Helgoländer
Wöhlerstr.
Unte
str.
Niedenau
Obe
rlind
au
Liebigstr.
str.
str.
str.
Barckhaus
e
le
Al
ru
ipps
Phil
er
Str.
heim
rnig r.
ul- Dö St
Ma eerb tr.
s
nstra
Bäre
h-
rlCa .
b- tr
ko r-S
Ja unio
J
t-
ald
How
str.
traße
ecks
Fah
e
r.
SchumacherStraße sse
str.
Dom
Kräm
mkt.
.
rstr
rst
str.
SACHSENHAUSEN
NORD
Wind
.
ertstr
Rück
Uhland-
str.
e
gass
Neue
au
r
Hölderlinstr.
Grüne Str.
Klinger-
r
defenu u er
Kurt-
n-
-
Korn-
dg.
San
hne
str.
se
We
Kirc
er
de
n
e
rg
r.
St
er
g
we
e
r-
Hase
STADT
n
aue
bfr
Lie str.
Alte
Rothofstr.
hle
Sc .
ue rg
Ne singe
ge
inz
nla
Ma
usa
ue
Ne
n
Tau
rme
Zim weg
nd-
Karlstr.
bu
bs
t
äd
OSTEND
-
str.
éstr.
Linn
Ha
lst
-
go
In
g
llin
he tr.
Sc s
um
.
str
Ba
b
Fried
Große .
Friedbg
Str.
Brömerstr.
r.
tst
Stif
Konrad-Adenaue
Straße
str.
r.
rst
tr.
ers
au
g
we
um
r.
r-
Brentano
he
.
s tr
c
ma
ier
nh
pe
Ba
e
rsst
e
Krög
str.
z
ut
Tr urt
Im ankf
Fr
Feuerbac
.
str
ald
hw
Eic
.
s tr
iz-
ibn
ho
Sc
rrde
He
lag
An
Pete
ger
urt
Sternstr.
Blumenstr.
ße
hsenla
Frankf
Leerbachstr.
Reuterweg
-
ia-
Le
ße
tra
ns
he
Hö
hle
str.
L a n d st r a ß e
cherKlits tr.
s
La
Im Sac
str.
indau
Str.
nau
Linden
an
Sc
s en
rKörne
str.
ann-
Oberl
Stein-
Wiese
Lessingstr
.
ald
hw .
Eic str
rm
Ge
NORDENDOST
str.
wi e
Weber-
Eckenheimer
Born
imer
.
str
sen
Ne
str.
ershe
e
le Martin-Lutheral
Str.
str.
Spohr
Lortzing
tr.
Lenaus
e
Telem
lindau
vom-
ste
We
n
ai
M
str.
str.
Esch
alle
rweg
str.
rUnte
str.
rr-
sstr.
INNEN-
ALTSTADT
BAHNHOFS-
VIERTEL
Gluck-
Lich t e
str.
Schw
ns
.
nastr
ntitia
Jus
anHamm
a-
Leerbachstr.
Reute
indau
Liebig
Freihe
Myliu
WESTENDSÜD
tr.
ausens
Holzh
str.
s
Han
Park-
tr.
Oberl
bert-S
st-Sie
Augu
nau
Wiese
WESTEND
str.
Ro
GlauburgExplora str.
str.
tr.
th
str.
ger
e Wi str.
platz
rgs
sc
.
ber
Bu
rges
- Bunker
aß
hi
str
en
arzbu
bels
uburg
a
la
n
str
G
l
str
ide
G
ei
d
tei
0
250 m
.
An
He
Hanst
str.
nMeldeHolzhausenGLAUBURGSTR.
enComenius-Schule
str. r.
ni
ffBORNHEIM
ta
ol
ha
as
en
K
Eg
st
stelle
Schlösschen
allee
Gehörlosen- u.
str.
MITTE
Holzurg- Stalburg Theater
ilb
G R Ü N E - Johann-Wolfgang-Goethe
u
e
la
str. ADOLPH-VONSpessartstr.
Schwerhörigen- gw
Paul- G
erer
Ma
Universität
Marschnstr.
Elisabethenschule
r
HOLZHAUSEN- Str. Hindemith- Gartenzentrum
ett
u
ink
tr.
P
GethsemaneS
B
Vog
PARK
Anlage amt
(Campus Westend)
ur
Vogtelsb
str
Fürstenbergerschule erger
Germaniakirche NeuhofStr.
erg.
nb
str.
str.
.
Keplerstr.
platz .
LessingFürste EpiphaniasStr.
str
I.G. Farbentr
BundesB U R G es
Stauffenbergd
gymn.
i
nd
vermöBerta-Jourdan-Schule
la
Hochhaus
gemeinde
Wie
He St. Josefstr. Lutherkirche
Stalburgstr.
schule
r
gensamt
Merianer
.
str.
Kirche erge
str Adlerflychtnberg
Grüneburg.
gangplatz
schule
Fürste
B
Eic
str
Wolfs
platz
Bremerhw
str.
Zeißel
AdlerflychtBlinden- str.
Str.
ald
str.
Friedberger
platz
PA R K
str
anstalt
r
.
er
ne
.
Körnerstr
Platz
nberg
s
g
.
St.
BernhardHumperdinckte
r
r
rs
Bornheimer Landwehr
Fü
Le
st
Bürgerhaus
rg
ngBorn
rrin
KoselSimone
Denkmal
ga
e
u
Hermannstr.
fs
n
Kirche
e
schule
ol
heim
B
m
W
HÖHEN- S
Grü
ei
.
MUSTERid
- weg
er
tr
Bolivarm
e
rg
H
.
rs
c
ö
u
e
r STR.
neb
he
H
eb
S
t
hm
str.
ö
Anlage
SCHULE
i
B
Luisen.
Grün
u
d
LinnéS
r
t
r
sHand
us
str. gRappplatz Lan
er
str.
Bundes- Ba
Oberweg
wa schule
Oberweg
dstr. erg
Böhmer
str. ne
str.
Merian
Dt. Inst. f.
lds
Herb
str. disziplinargericht
B
2. Polizeirevier
tr.
e
artstr.
Betribeswirt.
Gervinusrglle
GRÜNEBURGWEG
e
b
Musterschule
Mutterstr.
weg
RottFeld
tr.
rA
hs
ic
eck- Neuapostol. Kirche
Hebelhe
Ne
schutzheim
Friedr
e
eg
d
c
str.
w
d
r
s
weg
a
.
Mittelstr.
g de
. tr.
b
ro
ha
ofstr
Villa Orange
en
str Merian- MERIAN- arten rSynagoge
Fic
tels
nh
GaußKlinik
im
S
Grüneke
burgweg
Wit
Le
str.
Evan.
PLATZ seume
platz
Fin
Str.
JahnWin
Bamberger Hof
str.
igch
tr. Ka
ger Kirche
Altkön
ba
c h RotkreuzZionsn
e
S
ltz
n
t
tst
str.
le
dst
Haus der
Jahnstr.
E.-Frommho
r.
Al
krankenhaus
kirche
He
ra
lm
3
SigmundEmil-ClaarPl.
Maue
tr.
Wa
Volksarbeit
gels
Un
Str.
He r.
Die Käs
ers
Maingau
rwe
lds
Str.
t
ter
tr.
Freud-Inst. iner
e
Hochschule
f.
s
Qu
c
ß
g
we
hm Kabaret in der City
ra
eimerFreie
Eppste
.
g
idt
Musik u. Kunst
str. Elsh
str Helmholtzstr
V.-BETHMANNBest
Abendgym. 2
Künstlerhaus
str.
Evan. Es
erger
.
Ignatiusweg
Kronb
e
AmerikaPARK
schule
c h e n im e r
Western
Tho
Gem.
rg
Dt. evan. ref. Kirche
mas Mousonturm
kirche Anna-Schmidte
h
Internationales
e
haus
eriu
rtn
Alexander
Gä
str. sDt. evan.KlingerSchule (privat)
r
stra Jugendzentrum Bethmann B Herm
Krkhs.
Mouso
ne
nref.
Gem.
e
ß
ROTHSCHILDStaufen
Fe l l
schule
s
w
Friedrichder
Barmherzigen
Reis
e
eg
NH
sEvang.
Wald
WESTEND
PARK
liu nStoltze-Schule
Brüder
schm
Frankfurt-CityS
Anla
Ju yma
GemeindeHerderEschenheimer
idtge
eil
BettinaKönigswarter Str.
. He Str.
haus
Thürin
er- Julius-Leber-Sch.
schule
str
ESCHENHM. Tor
ge
HABSBURGERschule
h
PetersMozartr
m
r
ic
ge Pal
tr.
Ble
S
Hilton TOR
platz
UntersuchunghaftALLEE
r
kirche
St
AllerheiligenrA
r.
Rotkreuzkrhs.
B
bele
il
Eschenheimer
Turm
o
V
n
Evan. Zentrale f.
Ger anstalt
Kirche
cke
Bethmannsch.
lage
t ra
e
Königswarterstr. Alfredichts
anstr.
Bockenheimer
Stift
Arabella
nhe
ns Neue
Altenheim
traß
str.
Steph
Arbeitss
s
Rinz
s
tr
ö
UhrLiesel-Christn
.
tra
Sheraton GH
im
Opernturm
Brehm- ZOOLOGISCHER
be
vermittlung
er L
Rh Nicolaikirche
Anl.
ße
Gericht
türmchen Pfingstweidaße
Platz
GARTEN
Altenheim
Alte Oper Hochstr
an d
Agentur
Heiligkre
n
str.
Palaisl
uzgasse
Aug.-StunzRahmhofstr.
ZOO Fritz-RémondAnlagenring Zei
rte
Frankfurt
Handwerks- straße
a
f. Arbeit
Ketten
Quartier
g
Trinitatisweg
r
KONSTABLERAltenheim
Börse Thurn-und-TaxisTheater
hofw
Oberlandes- Bürgerkammer
Operneg
Kolping- gemeinde
Tie Evan.
KONSTABLEReg
WACHE Zeil gericht
Jumeirah
Heinrichamt haus
Palais
Kettenhofw
Börsenpl.
platz
freikirchl.
WACHE
ALTE OPER
von-Gagernil
MyZeil
Gr. B
Ze
Zeilgalerie
he
HAUPTKonstableroc k e
K
Gemeinde
Guiollett
r
Albusstr.
Gymnasium Am
Shoppingcenter
nhm albächer WACHE
Les Facettes
wache
ElsaGuiollettClementine. S Gasse
rgGo
Danziger
Bieberg.
St An
HAUPTWACHE graben
tr.
rbe
BrandströmGrand
Hotel
eth
str.
e
Luginsa
Schaper
d
Kinderkrhs.
rm
estr.
RathenauPlatz
Rö
TAUNUSAlle
Platz
AllerheiligenDream
a
Stoltze
N
FRANKFURT
OST
eu
Apartem.
Hauptwache
Ha
Jun land
Allerhei
nauer
platz St
gasse
str.
Rotho e
ANLAGE
lzligen- heiligeng hof
ein- An der
fstr.
La
OstbahnhofHo Mus. ngesstr.
straße
AOK
weg HauptGerhart- ndstraße
tor
Tö
Dominikanerstraße Ostbahnhof
n
Kleinmarkthalle Mus. f.
HauptmannDeutsche
Jung
Goethe- wache
Main Tower
e
Lessing
. au
ß
hofstr
Westenda
kloster
r
t
Liebfrauens
Deutsche
Bank
Moderne
er
Schule
platz Katharinen- leiden .
Bank
.
ndstr
inRüsterstr.
rte
Rechneigrabenle
ihe
s
platz
We
berg
K
B
tr
nn
Börne- JÜDISCHER
O
La
s
Girozentrale
Kunst Batto
Beethoven
der alle
str.
kirche
n
t
A
str.
u
n d st
weiher
th
platz
FRIEDHOF
r.
rk
Gutenberg
icha
raße
mark aße
OSTENDSTR.
hg
Sch
st
Schopenma
Str
tr.
Dominikaner- Stadt- Mus. Judengasse
Heine
Garden
str.
Pauls- Steinernes
ns
str. Roß
traße
anen- Uhlande
s
s
Dom
Paulhw
gass
hauer
rie
Sc
u
Rech
eiß
l
neigr
a
W g.
abenstr.
Japan- Towers al
kirche
M
Haus aubach (St. Bartholo.
schule
Arnsbergr.
e
r
Ariel
Center
ler
st
t
G
ad
ß
s
werke
Goethehaus
e
Br
a
e
Agentur f. Hospital
Center
r
3
Pl.
da
.
Gr.
Neu nau Ni
mäus)
line
str
Nid
ser
Volkstheater
e
ndstr
Arbeit Zum Heiligen
Hist.
Ber
nd
lsäs Bildungszentrum
Nied
Römer RÖMERGarten
EZB
Oste
Brück Fisch
or
Bundesbank- Schiller
M.-EWeg Ostend
La
Frankfurt
rkt
Kaiserplatz
erfeldBeth
ust
str. Geist
Europäische
Zentralbank
hofstr.
ckma
Blittersdorffn
e
Rathaus
Markt
n
hauptverwaltung
n
W
Römern
a
Steigenberger mann
Hinter der
platz
Steigenberger
(ab 2014)
Tau Goethe
Westend
an
berg Saalg. Struwwelpeter-Mus.
hm ße
er
Schönen Aussicht
t
tr.
m
z
s
s
Frankfurter
Hof
Mayfarthstr.
e
s
s
tr
e
a
n
MAXX
u
r
.
Tower ai
Kunsthalle Gr. Fisch e
B str
Dresdner Bank Taun
n
n
(ehem.
Großmarkthalle)
vonSch
W.-BRANDTOskaröne
o
M
Aussicht LiteraturSchirn
S
“Silver Tower“
rKarmeliter- Alte Nikolaik.
Mainkai
Europ. PLATZ Weiß nstr.
Platz der
cka
Oskar-von-Mil
str.
haus Miller-Straße
Center
e
Saalhof
Jürgen- Ne str.
e
leru
kloster
Str.
s
sen
a
ZentralRepublik
Fischerf
as
Eys
dt frMus. f. Vor.
Ponto-Platz
Plaza
Obermainkai
Historisches Mus. Fahrtorwerft
eldwerft
rG
r.
str
D
bank Bran
ainze
M
The English st
Verkehrsamt
te
l
do üsse
Apfelweinmus.,
A
Kunsthalle
und FrühSt. Leonhardslly tz
rfe lnstr.
Theatre
Wi Pla
r.
Eckhardtst
Caricatura, Kindermus., Portikus
Eysse
geschichte
rS
r.
sst
ter- kirche
danu
Str.
tr.
Münzkabinett
Weseler We
Oper Städtische Bühnen Un nkai
Nid
rft
Memphis
Victoria
Am Tau
i
Steigenberger
Deutschherr
igswerft
a
n
Flohmarkt
ö
Ruhrorter
k
Frankfurt
i
Werft
m ft
nwerft
Ha
Dre
. Schauspielhaus
r
Metropolitan
Hammermus.
häuser Ufer
erwe
fstr
ße
hsen
Deutschherrn- n- Frankenst.
Schlachthofwe
rds
Ho
Kais
Flohmarkt
ra
SSacc sFträrber- Löherstr.
rft
nha
ke r
BürgerFRANKFURT
tst
Dre
an eine r. Platz ufer
str hul .
Leo
Ikonenr
r
u
Villa
e
ik
F
t
n
. önig
amt
Jüdisches
st S
Deutschherr
HBF.
Gro
kai
che
tle
s- Mus.
nufer (Prom
Krankenhaus
rft
Alt SachsenMün
Museum werft
Haus d.
ain Metzler
Main Plaza
str.
enade)
Sc
we
Gu
Scandic
fer
za
hif Sachsenhausen
hausen
um
Elis Jugend
hif
Walther-vonfer
Niz
FRANKF.Crown
ha Museum f.
ße
Sc
(Apfelweina
Zum
c
s
Weißfrauenb
a
Laurent
S
r
r
CronbergHBF. Karmeliterschule
burger
Ritterg
Hof
str. ethen- Kl. RKlapviertel)
Angewandte Kunst .
sch.
43
StStaatl. Hess.
.
pe
S Amt f.
Pl.
gasse rLe Méridien
Mus. der
Landesamt
lbSportpl.
Dt. Filmmuseum Galerie 37 Weltkulturen
.
DeutschherrenKlenWallstr.
Parkhotel
Deutschherrnviertel
Ko multikulrfür
Str
Neuer
ie
43
Wall
r
e
r
B
WiesenDt.
Architekturmuseum
tur. Angel. rücke
r
n Inter- Ernährung
te
r. schule
Gerbermühlstraße
me
tzle
hüttenplatz
Bethmannschule Willemerst
Wal SchifferFlohmarkt
str. n-Affench Continental
hei
)
Me r.
s
n
r
Schulamt
n
Ausbildungsu
Außenstelle
st
e Oppentorplatz
ufe
Ma
Weg
Sporthalle
Le
rzaß
amt
Strahlenberger
Fam. Jürges
heimer
ms
tr.
Se
Pfo imer
str
str.
str.
eu Mus. f. Post u. s
eh
Pl.
Platz tr.
he r.
tr.
us Kommunikation
of
rs
ows
e
k
St
k
m
tz
c
u
l
s
M
G
ne
.
Staatl. Schulamt
tr.
e
delDan
nstr
3
ilh
Behördenzentr./
che
Stä
e
Städelsches
str.
Lä n d
Zwis
Polizei
terer weg
Finanzämter
raß Baseler W Gewerkschaften
Kunstinstitut
.
n- Heinrich-vonHeis
LOKALBAHNHOF
el- t
tst
e
r.
str ns
t
Platz
t
t
d
r
f
s
u
r
.
u.
Museum
h
ä
e
f
r
Stephan-Schule
a
e
str
er
to
Staats- utle
ruc
ß
ch ede
St wer
w
x
i
G
MÜHLBERG
a
o
lb
e
r
W
e
r
k
h
T
st f dem Mühlb
ge Best
utz
Schweizer
Staatl.
Hochschule
Mü 8. PolizeiSp Fri cke ner
d
n
G
bauamt G
li
n
Schillererg
.
s
a
Au
Es r. Western der brü erpe
f. bildende Künste schule
str
Liebieghaus
revier
SCHWEIZER PLATZ erstr.
er L Herz-MarienOf
Mo
w
St
h
t
al
c
th
r
r ft
n
f
gen
tr.
A
Wallschule Schwan
LukasAm enb
ster
U n t er 44
r str.
Kirche
nba eg
r.
hofs Platz
nHallenbad
Die
.
eile
Mü
hst
a
Carl-SchurzWendels- Offe ühnerw
str kirche
ste
ttw .
eric
str.
hlk che
Carl-Schurz-Schule Schule
Bürgermeisterrw
H
Ro Str
dd
Garten- und platz
a
Otto-Hahneg
rL
her
enHe
c
Gräf-Haus
k
s
i
c
Haus
t
e WesthafenAußenstelle
r.
Friedhofsamt
an
le
Platz
hne
tr.
n
J
c
s
i
Sp
DiesterwegS
o
.
s
ds
e Giersch
ha
.
tower
tr
St
T
irin
Mühlberg.
Str
platz
t
.
tra
nn
ds
str
Qu
be isch str
erf
ler
.
n
a
r
a
.
ße
t
W
h
n
r
Krankenhaus
i
a
W M
s
str ne
st
er
Freiherr-vomL
A
f
ant
e
FRANKe
u
.
w
m
a
g
f dem
r
lb
ch
en
or- Stein-Schule FRANKFURT
H
e
t
e
t
S
rda
M
üh
r
x
lberg
e
r
t
d
FURT
t
t
l
Te
Ga c h re
es
e
h
Ro
f
Textorschule
c
str
SÜD
SÜD
yer
W eg
Mühlbergschule
.
lba
tsstr
K l e i n w
Gelei
Südbahnhof
Willemer Häuschen
.
Holbeinschule Kau
en
rpf
str.
Ka
Thorwaldsen- .
ai
ing
.
Heinrich-Hoffmannd
Frankfurterr
Kath.
Apostelkirche
tr
K
t
s
in
St.e Schule f. Kranke
platz
B
hs
n
ß
c
.
i
r
Brauerei-Museum
tr
r
Kleiner
a
e
Bonifatiuste
g ä r t e n
tzkys
Thorwaldsendd
str
Seehof
Ossie
He
r-S
Kirche
Se
Max-Planckten
do
Henninger Turm
eh
ße
ofs
ar Vo Freie Sch.
Burnitzstr.
eo
ra
Institut
t
we
n
ThCarl-von- G gelw(privat)
.
e
Burnitzstr
g
eid
nng r
ffe r.
Noorden-Pl.
Kli erge .
43
ha St
SEEHOFb Str
We
Schule am
str
sc rger
A
n
.
de
Klinikum der
Güterbahnhof
PARK
Sachsenhäuser Berg
bu
ls
Rocco Forte H. 44
Neuapostol. Kirche
er
(privat)
J o h a n n - W. - G o e t h e r un
Villa Kennedy
rsb
eim
R eve
Universität
rth tr.
3
Es
We S ener
ch
Ziegelhüttend
b
r
en
n
e rg
Feuerwehr
te
Sevice- und
Chemotherapeut.
sweg
platz
mü
fur
Grethenweg
Ge
ba
ein
Informationscenter
Forschungsinstitut
Ev. Gemeindehaus
ch
Hundestaffel
hw
Bunker
str
Hauptgebäude
Sc
.
Frankfurter
Diakonissenhaus
HOLZHAUSENSTR. usenstr.
Holzhausenschule
Elisabethenschule
Außenstelle
Tholey ligt aan de voet van de
568 m hoge Schaumberg, die
met uitkijktoren, belevingspark
en blotevoetenpad uitnodigt tot
een beklimming. Op de westelijke flank staat de Blasiuskapel,
die wortelt in de 13de eeuw. De
Saarland
nus. Op de sarcofaag van de
stadsheilige (15de eeuw) staan
de twaalf apostelen en een van
oudste afbeeldingen van de heilige met herdersstaf. Uit dezelfde periode stammen de wapenschilderingen op het gewelf van
het middenschip. Bezienswaardig zijn tevens de achthoekige
stenen kansel uit 1462 en het
koorgestoelte (18de eeuw). Representatieve burgerwoningen
uit de 18de/19de eeuw vormen
het decor van de Fruchtmarkt
en Schlossplatz. Hier domineert
het stadhuis, in 1740 als ambtswoning gebouwd en vanaf
1824 residentie van Louise van
Saksen-Coburg-Gotha. Voor de
basiliek geeft een basaltpiramide van Leo Kornbrust het vertrekpunt aan van de **Straße
der Skulpturen. Over een afstand van ruim 25 km strekt
zich tot de Bostalsee een openluchtgalerie met 51 werken van
bekende kunstenaars uit. Een
bedevaartweg leidt naar de barokke *Wendalinuskapel in het
dal. Daarboven troont het Steyler Missionshaus met *volkenkundig museum.
Dal van de Blies
Saarbrücken
De Blies is met 100 km de
langste rivier in het Saarland. Onder Blieskastel zijn
de rivier en oevers nog heel
natuurlijk. Bliesgau is de
naam van de streek. Neunkirchen, ooit een industriestad met kool- en staalindustrie, heeft zich van roettot rozenstad ontwikkeld.
De hoofdstad van het Saarland vormt niet alleen het
economische en culturele middelpunt, maar is ook een
zeer charmante barokstad.
Het begon allemaal met een
Romeinse brug over de Saar.
Nu telt de stad maar liefst
tien bruggen over de rivier. De
*Alte Brücke is een voetgan-
harmonieuze plaatje compleet.
In de laatgotische *slotkerk
(15de eeuw) liggen enkele vorsten van Nassau-Saarbrücken
begraven. De Schlossplatz werd
*
Ottweiler De vroegere residentie van een zijtak van de
graven van Nassau-Saarbrücken kan bogen op een schilderachtige binnenstad. Van de
ringmuur bleef een 48 m hoge
ronde verdedigingstoren (15de
eeuw) met leisteenspits bewaard (Zibbelkapp), die als
klokkentoren voor de evangelische kerk dienstdoet. Bezienswaardig aan de Schlosshof is
het *Hesse-Haus (1590) met renaissancegevel. Het **Saarländisches Schulmuseum illustreert ruim duizend jaar school.
Bloementuin van Bexbach
*
Rond de Hindenburgturm in
Bexbach vind je dit geheel: een
geometrisch aangelegde Luxemburgse tuin, tal van exotische
planten en bomen, een vijver
Schlosshof van Ottweiler met renaissancebouw Hesse-Haus.
244
geschiedenis van het benedictijnenklooster St. Mauritius (links:
standbeeld van de Heilige Mauritius) gaat terug tot in de 6de
eeuw. De eerste monniken vestigden zich in de ruïnes van een
Romeinse villa. De huidige kerk
Saarbrücken: Ludwigsplatz met barokke Ludwigskirche.
gersbrug tussen de ooit zelfstandige steden (Alt-)Saarbrücken en St. Arnual op de
linker- en St. Johann op de
rechteroever. De stadsbond –
met de industrieplaatsen Burbach en Malstatt – ontstond
pas in 1909. De **Schlossplatz, het historische centrum
van Alt-Saarbrücken, herinnert aan de glorietijd als vorstelijke residentie. Vorst Willem Hendrik zorgde er als
barokke bouwheer voor dat
hij niet vergeten werd. Zijn
architect Friedrich Joachim
Stengel ontwierp het drieledige **kasteel (1738-1748).
Het *oude stadhuis (17481750), het in 1760 door Stengel in barok verbouwde
*Erbprinzenpalais en het
neobarokke vroegere *Kreisständehaus uit 1909 (nu
*Museum für Vor- und
Frühgeschichte) maken het
in 1993 ‘plein van het onzichtbare monument’ door 2000
kasseistenen met op de onderkant de naam van de vroegere
joodse kerkhoven in Duitsland.
De **Ludwigsplatz toont met
de *Ludwigskirche (1775) een
gerestaureerd barokgeheel. Het
hart van de St. Johanner Altstadt is de **markt met barokke burgerhuizen en de fontein
van Stengel (1760). Stengel
ontwierp ook de katholieke
kerk **St. Johann (1754-1758).
Oogverblindend is het interieur.
De cultuurstraat op de rechteroever van de Saar heeft de ‘muzentempel’ het *Staatstheater
(1938) en het **Saarland Museum. In middeleeuwse flair
baadt de markt van *St. Arnual.
Tholey
nHage tr.
becks
Off
r.
Grülingsst
Ká
lm
-S
tr.
H a u p t g ü t e r -
ke
i nc
Victor’s Residenz Hotel
Rodenhof
l -L
áns
má
K ál
tr.
n st
b a h n h o f
r.
ge
pan
sts
We
Da
tr.
ns
gr
eu
r.
er
Fic
Förs
terstr
.
str.
es
ht
eil
dw
rstr.
Förste
Nauwi
ese
tr.
r.
St
Su
lzb
ac
nst
hle
str.
-
Joha
tr.
Berufsschule
bg.-
Roten
s tr
.
Br
fe r
Mü
str
.
Du
Ka
rc
str her.
Ro
t
Fut e n h o f Du
dw Birne terstr. str.
eil ngä
ßc
er
he
S
r.
enb
Luis
Grünstr.
wi e
Nau
Cecilienstr.
.
rstr Theater im
JohannesViertel Str.
kirche
iler
Se
Nas s
Rathaus auer MaxSt. Johann Str.Ophüls-Pl. Gymn.
Landesvers.anst.
Fachoberschule
Turnhalle
Bleic
str. h-
str.
sen
Str
.
Uhla
ndstr
.
d-
Uh
str.
es
tr.
Ha
He
in
rin
rde
str nbg.
.
-
ger
ste
l
Pe
Pr
B a ä s i d e n tltz- Str.
Hi
m mleit elser
Nuß
trep bergpe
en
str
.
rde
ll
ld
o fe
Zäh
Am
Gr
be ünerg
of
lan
Bism
a
brück rcke
-
rg
be
Na
rz
iss
en
Tril
str
ler
we
.
W
r.
ist
cc
in
Saarland Museum
Wat in de jaren twintig van de vorige
eeuw begon als streekmuseum met
een afdeling voor moderne grafische
kunst, is uitgegroeid tot een belangrijke kunstcollectie. Werk van de middeleeuwen tot nu, verdeeld over het museum in de slotkerk, de Alte Sammlung en Moderne Galerie met
beeldentuin.
Saarbrücken, Bismarckstraße,
tel. +49-681-99640,
11-19 u
t e r erbg e r g
i n
Winterb
Wint
erberg
str.
Denkmalstr.
Klinikum
Saarbrücken-Winterberg
ch
Gn
e
m
Denk
Winterberg
Stedelijke galerie
Tijdelijke tentoonstellingen: het hele
scala aan hedendaagse kunst – conceptueel, nieuwe media, installaties,
performances en videokunst.
Saarbrücken, Am St. Johanner
Markt 24, tel. +49-681-9368321,
di., do.-zo. 11-19 u, woe. 12-20 u
ise
na
us
st
tr.
Pu
Blü
ch
ers
tr.
A
Gr m
afe
nh
r.
Fe
ldm
Str.
che
rerbe
rgst
ra
r
ene
Goeth
e
str. str.
Pau
l-M
Karls
tr.
ar
Str ien.
Ro
Tür
ke
str n.
tr.
ars
Sa
str.
tr.
Lilien
s
Spichererbergs
tr.
ElsaBrandströmStr.
-
Pape
Sonnen
weg
Boz
tr.
ens
Birk
S
Sp i
lt e
Fürs
str ten
.
nstraße
n b ah
i se
r.
ert
Tri
ll
s tr
.
i n then- str.
.
erstr
Flied
nstr.
Lil
ien
str
.
str.
tr
Steub
e
e
traß
Tals
Peters d
fa
bergp
Str.
-
r.
nst
an
ken
Bir fad
p
ner
.
Str
Weg
r.
her
rt
rfah
.
str
ten
St
en
or
on r.
Ele st
p-
Esc
au e
re
ili p
af- P h
Gr
r
ille
Tr
Lau
Am
eltz hu rin
Sc ath tr.
K S
.
str
n
lke
ergs .
tzb
hu
orfer
O bere L
Metzer Straße
SAARBRÜCKEN
Im bück
Ge
Sc
Ne
Mond
en
ch
en
äß
ug
Ne
ra b
.
Kepler- str.
. F
str r
dt g
tsam
pe
trep
Zoll
ALT-
ö s c e ng
h
Ludwigsgymnasium
St a
Am Ludwigsgymnasium
Eichamt
str.
Am
Wilh.HeinrichBrücke
Staatskanzlei
Saarkran FinanzNeumarkt AS SBamt
Am Ludwigs
Wilh.-Heinr.- Min. f.
Fachhochsch.
W.-Heinrich-St Brücke
hLudwigs- platz
r.
Wirtschaft &
Sozialgericht
galerie
Friedensk. Alten- 17 Finanzen
kirche
St. Johann M
Altneug.
51 S
a
a
t
d
s
r
i
t
heim
o
s
V
traße E
traße
(ev.) Domicil nzer
ke
c
ü
r
B
Tifliser Pl.
Alte
Tals Nanteser
Pl. S Schlossk.
Leidinger
S
Schillert
t
r.
chl
raß
Schule
Staatstheater
Tril
B
is
o
e
Pl.
marc Künstlerhaus
ßst
ler
we
r.
kMa i
Hist. Mus., Mus. für
Musikg
Am
kenstr.
nzer
Schloß- Vor- und Frühgeschichte Be
Nel
hochschule
str.
VersorgMod.
r
l
Stra
P
i
pl.
n
rom er
Fr
haus
B
ße
i
s
an
Galerie
Altenm
ena
a
Schloss
Saarbrücken
z
r
c
d
Am
Sta
kst
e Saarlandheim
Flied e r Narzis s enstr. Jakobsr
.
Landtag des J dta
museum Saar
Am
gärtchen
Saarlandes osef-R utob
Triller
öd e
ahn
Knabenr-S
tr.
Gymn. Ta
I.H.K.
lst
P O TAT O
Amtsr
g
Reppersbergz
a
str.
a
ße
ISLAND
kert
Ger. Min. f.
treppe
Hy
41
rRüc
e
r
t
he
AS
Saarbrückenc
i
n
Justiz
e
Sp
Laurettenth
Bismarckbrücke
be
treppe
Lerchessa tr.
18
Eli s
Min.f.
steig
Am
Phil
Wirtsch.
ipp
S ta
tr.
ine
de n
ks
c
n
p
e
r
p
St
.
s
r
e
b
s
r
e
Christ-Königr
tr.
R
gst
r.
Yo
h
Kirche
Hauptzollamt
n
de
o
H
C
R
Höhenpfad
harlo
Ka
i
rist in
tten
620
th
SchurlCh he de
str.
nb
rz
Ma
Altenheim
der Kirc
Str. ur
An nigReppersberg
Nußbergstr .
ö
gs
Lohm
K Tennisr.
. str
st
er
eyerstr.
tr.
ey
Lohm
g
er Hi
Lerch
plätze
nte
Sa
sb
esflurw
er
r
a
t
p
rge
alt
eg
p
rep
mü
Re
traße
Echterpe
Feldmanns
nd
nacher
erg
er
terb p f a d
in
Str
Str.
W
g
r
Wallerbrunnene
ße
aß
b
Meraner
Peters
e
.
platz
Mera
Treppe
alstr
Stengel-
Museum für Vor- und
Frühgeschichte
Archeologische vondsten uit het begin van het stenen tijdperk tot de
vroege middeleeuwen. Centraal staat
het beroemde Keltische vorstinnengraf van Reinheim (ca. 400 v. Chr.) met
kostbare sieraden en waardevolle
grafgiften.
Saarbrücken, Schlossplatz 16,
tel. +49-681-9540, di., do.-zo.
10-18 u, woe. 10-22 u
Str.
Eisen
bahn
stra
ße
str.
r.
hm
eländ
st
s er
Sc
Neug
str.
tr.
er-S
Luth
M.-
Willi-Graftr.
ens
Gymnasium &
ies
Realschule
hw
uc
Gr
tz
o ll
oß
e rs
Be BürgerLandwehrpl.
he
tr.
tr.
r
G
Alte
Feuerwache
s
er
z
s
b
erstr.
amt
o
e Saarlandg
k
i
Ka
e
AOK
a
N
t
klinik
h
Gerberpl.
.-K
St.K
i
Johanner Rich-rch.
Basilika St. Johann F
Ev. Stadtkrankenhaus
S
Markt Wenzel- tr.
rie Saarbrücke Halbe
rgstr.
dri
Stadt- Pl.
c
en
str.
n-
Musikfestspiele Saar
Op ruim vijftig locaties treden om de
twee jaar net voor de zomervakantie
in Lotharingen, Luxemburg, RijnlandPalts en het Saarland internationaal
befaamde klassieke orkesten, koren
en solisten op. De nadruk is elke keer
anders.
Meer informatie: Musikfestspiele
Saar, Rotenbühlerweg 28 a,
Saarbrücken, tel. +49-681-976100
Reinert-
Keplerstr.
pl.
er-
au
penh
Scho str.
r
st .
Schmollerstr.
Dragonerstr.
Beetstr ng- hoven-Blumen.
nnis
tr.
ias
Reichsstr.
tor
ias
tra
ße
Vik
tor
V ik
Westspange
b ortz
i
N
an
Rotenberg- Schum
Wag
nertreppe
Str.
Schule
rze
Ku tr.
S
f-
ho
U
str
.
nw.
abe
Berufssch.
nEgo
lz-
hn
AS Luisenbrücke
Am g
Ste
tr.
ar
-
Ba
16
r.
Postbank
Brauerstr.
Parkstr.
r.
enade
rom
er P
rlin
Roonstr.
Min. für Kultus,
Bildung &
Gutenb
ergstr.
Wissenschaft
HohenEuropa
z
o
ll
ernHandwerksSt.
kammer
Jakob
S
Be
rstr.
c
r. b hu
hst s ert- t
.
tstr
riffe .
ch str
Dt. Telekom AG
Fachobersch.
ECHELMEYER
PARK
dStadtwerke Schuma St. Michaelnnstr
Kirche
Saarbrücken
.
rts
ch
h
acL
Su
fst
StadtautobahnSaarufe620
.
str
.
st r
ho
e i s t Mercure
AS Saarbrückenr.
Westspangenbrücke Kreuzfahrtschiffe
15
Ri
ge
ssa
Pa
hn
str
.
ert
mp
La str.
fen
Galeria
Kaufhof
Ba
Ha
Fakt o r
Saarbrücken
Congresscenter
Stadtbad Moza
tr.
ens
ulin
UrsB
ee
tho
ve
n-
talweg
wie ser
r-
Sch ü t z e
S
r.
nst
line
u
Urs
urg
mb
Am
Kan
str
.
La Résidence
HAFENINSEL
Bo
rise
Ka
für Arbeit
BIZ Berufsinformationszentrum
K.MarxStr.
r.
Bergwerksdirektion S galerie
t
Geolog. r.
Museum
Fak
to
str rei.
51
Hafen Agentur
-
ad
spf
ann
rm
St. Johan
ner
Trie
Saargalerie
rer
Europa- St
F
Dob ritzis
Str. ch- p So
hie str n.
ere
nbac
hstr.
Bahnpolizei
tr.
zs
W Ben
all
ot
st
r.
Me
e
Saarbrücken
Hauptbahnhof
g.
Saarbrücken
Tri Hauptpost
.
str
ler
im
Kirche Jesu Christi
Kleingärten
Lützelbachstr.
41
S a a r b r ü c k e r
ds tr.
St
r.
er
tr.
ergs
enb
J
vind je het Hofsgut Imsbach, een
beschermd complex met herenhuis uit de napoleontische tijd
en romantische vijvers, nu het
thuis van het Saarlandse ecologiecentrum met ecologische
landbouw.
TIP++TIP++
250 m
Ho
Knappen r S
tr.
str.
Gymn.
str
.
gs
üli
n
str.
te
Sit
slf
o
W es
hum
r.
nst
offe
Kalk
Pa
u
E
eg
rsw
LUDWIGSPA R K
tr.
s
den
0
rg
bu
m pe
Ho trep
Zie
g
el-
re
rsf
ge
Jä
tr.
rS
e
ud
r cke
de rü
An nisb
an
oh
Kálm
ánstr
.
Gr
Zi e g
Schule für
Lernbehinderte
tr.
els
.
str
ht
luc
ch
rS
äff
de
Gr
tr.
An
ings
wer
Sch
tr.
ners
Use
eg
Sportplatz
.
ert- Str
St.- Alb
s
h
dric r.
Frie ler St
tha
ch
ki r
un
Ne
Str.
-KoehlHeinrich
Kirchgemeinde
Rodenhof
Grundschule
Rodenhof
nw
dio
Sta
r
lst
ge
Zie
La n
St. . Albert Kirche
Stadion
Ludwigspark
eeuw) – je toe. De lokale geschiedenis kun je ontdekken in
het historische museum Theulegium op de Rathausplatz en in
de Johann-Adams-Mühle (1735)
bij Tholey, nu een molen- en
streekmuseum. In de nabijheid
Slechts het barokke koorgestoelte met rijkelijk houtsnijwerk en
het weelderig versierde orgel
steken behoorlijk af tegen het
eenvoudige interieur. In het koor
lacht de engel Gabriel – ook Engel van Tholey genoemd (13de
Ne Ph D u
dw
uf ilip
an eil
ger
St
r.
Ho An d
Hö mbg er
he r.
dateert van omstreeks 1265, de
barokke uivormige toren (uiterst
links) is van 1740; de kloostergebouwen zagen het levenslicht
in 1722. St. Mauritius is een
vroeggotische kerk met drie
schepen zonder dwarsbeuk.
en
ke
lbe
rg
str
.
245
Naar verluidt zou Marlene Dietrich dit het mooiste casino ter
wereld hebben gevonden. Niet
dat we weten hoeveel casino’s
ze in de loop van haar carrière
heeft bezocht, maar dat men zijn
geld bijna nergens zo stijlvol kan
BadenWürttemberg
TIP++TIP++
Museum Frieder Burda
De nadruk in het museum met ruim
800 schilderijen, grafische kunst,
sculpturen en objecten, verbonden
aan de Staatliche Kunsthalle BadenBaden ligt op de klassieke moderne
en hedendaagse kunst. De collectie
bevat behalve schilderijen van Picasso ook werk van Amerikaanse
abstracte expressionisten.
Baden-Baden,
Lichtentaler Allee 8 b,
tel. +49-7221-398980,
www.sammlung-frieder-burda.de,
di.-zo. 10-18 u
262
te. Midden op de markt toont
een piramide van rode zandsteen (1825-1825) de laatste
rustplaats van de markgraven.
Hoogtepunten van de museumwereld zijn de **Staatliche
Kunsthalle en het *Badisches
Landesmuseum in het kasteel.
Ettlingen Het mooiste gebouw
van het aantrekkelijke, oude
stadje is het *kasteel van de
markgraven (16de-18de eeuw).
De slotkapel werd in 1732 beschilderd door Cosmas Damian
Asam (Asamsaal). Het *museum voor Oost-Aziatische kunst
in het kasteel heeft fantastisch
historisch lakwerk.
Rastatt en **slot Favorit
Markgraaf Lodewijk Willem, beter
bekend als der Türkenlouis, was
de ontwerper van het imposante,
hoefijzervormige *kasteel, dat
omstreeks 1700 als eerste Duitse
barokbouw in Versailles-stijl verrees. De barokke zomerresidentie
**Favorit in Rastatt-Förch liet de
jonge weduwe van de Türken-
Wandelgang in de Neue Trinkhalle van Baden-Baden.
louis voor haarzelf en de jonge
kroonprins bouwen (1710-1712)
en lijkt regelrecht weggelopen uit
een sprookjesboek.
Baden-Baden Iedereen
**
van naam repte zich in de 19de
eeuw naar Baden-Baden om er
te kuren: gekroonde hoofden,
gevierde kunstenaars en gokkers. Het **casino, gebouwd in
1838 en in 1853 weelderig ingericht in neobarok, is de oudste speelbank van Duitsland.
Het hoort bij het classicistische
Kurhaus (1821-1824), dat
grenst aan de met zuilen getooide Trinkhalle (1839-1842)
en de chique Kurgarten. In de
gerestaureerde *Romeinse baden werd al in de oudheid gekuurd. De recentste attractie
van Baden-Baden is de *Sammlung Frieder Burda met schilderkunst van het klassieke modernisme. Het mooiste uitzicht op
de stad aan de Oos dient zich
aan op de 668 m hoge Merkur,
Casino van Baden-Baden
verkwanselen als in Baden-Baden geloven we graag. Roulette
en kaartspelen worden hier al
lang gespeeld. In 1748 wordt
het kansspel in Baden-Baden
voor het eerst genoemd. In 1809
opende het casino zijn deuren,
toen nog onder de vleugels van
het Konversationshaus, het huidige stadhuis. Vijftien jaar later
werd het huidige Kurhaus geopend. Pronkstukken van het
zeer weelderige interieur zijn
nog steeds de Rode Zaal (uiterst
Getuigenis van het absolutisme: barokkasteel Rastatt.
de huisberg van Baden-Baden
en te bedwingen met een kabelspoor.
*
Sasbachwalden Een prachtig plaatje is Sasbachwalden
met zijn vele nette vakwerk. Al
twee keer werd het wijndorp te
midden van de wijngaarden
tussen de Rijnvlakte en de Hornisgrinde (1164 m) verkozen tot
mooiste dorp van Duitsland.
Het edelste vocht uit de streek
is de Pinot Noir Alde Gott.
*
Grindenlandschaft Grote
natuurreservaten strekken zich
uit langs de panoramaroute van
het Zwarte Woud tussen de Hornisgrinde (1164 m) en Kniebis
(971 m), bijvoorbeeld bij de
*Schliffkopf (1055 m). Hier drukken de Grinde hun stempel op het
landschap: hooggelegen weiden
waar eeuwenlang het vee in de
zomer graasde en die nu beschermd zijn als natte heide.
links) en de Witte Zaal, die hebben afgekeken bij het kasteel
van Versailles. In 1837 sloten de
Parijse casino’s en brak voor de
Duitse speelbanken in Bad Homburg, Wiesbaden en Baden-Baden een gouden tijd aan. Elke
avond kwamen rijke dandy’s uit
alle hoeken van de wereld hier
hun geluk beproeven. Overdag
zag je ze in het Kurpark, ’s nachts
aan de speeltafel.
Kloosterkerk St. Marien in Gengenbach.
**
Gengenbach De beschermde kern van de oude vrijerijksstad neemt je mee naar vervlogen tijden. Vooral in de
*Engelgasse met zijn vakwerkhuizen en op de markt met
mooie fontein en classicistisch
stadhuis waan je je in het verleden. Andere bezienswaardigheden zijn de Mariakerk in Hirsaustijl (12de eeuw), de poorttoren
Kinzig (13de eeuw) en het historische Färberhaus.
*
Baiersbronn De idyllische
ligging in een bosrijk gebied levert de deelgemeenten van Baiersbronn veel vakantiegangers
op. Maar liefst drie sterrenkoks
maken de regio bovendien tot
een gastronomisch paradijs.
Slot Favorite bij Rastatt was
de zomerresidentie van de
weduwe van der Türkenlouis.
263
Route 8: Van het Münsterland naar de Keulse Bocht
Langs de grootste agglomeratie van Duitsland en dan dwars erdoorheen loopt deze
route, door een regio met een bewogen
verleden, een land van tegenstellingen en
een liefelijk landschap dat zelfs de Romeinen al wisten te waarderen. Aan hen dankt
Midden-Europa twee van zijn oudste
steden: Keulen en Xanten. Münster is
beduidend jonger maar verdient vanwege
zijn religieuze en culturele betekenis de
eretitel ‘het Rome van Neder-Duitsland’.
Romaanse stijl en gotiek aan de Rijnoever in Keulen: felverlicht torenen dom en Großer St. Peter boven de oude stad uit.
Carnaval, steenkool, de dom van
Keulen – dat zijn de trefwoorden
die de meeste mensen over
Noord-Rijnland-Westfalen te
binnen schieten. En misschien
nog kunst.
Carnaval: wie ervan houdt moet
het eens meemaken, wie er niet
van houdt blijft beter weg. Het
Rijnse carnaval is compromisloos. Wie tijdens de doldwaze
dagen op reis gaat, beperkt zich
het best tot carnaval, cafés en
Kölsch.
Steenkool: de uitgekozen tocht
heeft één gemeenschappelijk
punt met het Ruhrgebied, namelijk de stad Dorsten met steenkoolmijn. Voor de rest beschrijft
de route een boog om het
Ruhrgebied.
Dom van Keulen: als geen ander
bouwwerk in de buurt hét symbool van het historische en culturele belang van de regio. Alleen al de onmiddellijke buurt is
een Rijnse microkosmos: de Hohenzollernbrücke en het centraal
station, het Wallraf-Richartz-
334
Museum, en het Romeins-Germaans museum. Vroege en
vroegste geschiedenis, Romeinse
sche kerken de eerste keus. In het
Münsterland en aan de NederRijn staan ruim honderd intacte
Waterkasteel Nordkirchen, het ‘Versailles van Westfalen’.
tijd, middeleeuwen, nieuwe tijd
en ook de recentste geschiedenis
hebben tal van getuigenissen
achtergelaten. De archeologie is
op zich al een reis waard: Xanten
was na Keulen de tweede grootste Romeinse stad van NederGermania. Het archeologische
park Xanten brengt de bezoekers
op indrukwekkende wijze dichter bij het verre verleden. Voor de
middeleeuwen is Keulen met zijn
overvloed aan romaanse en goti-
DE MOOISTE TOERISTISCHE ROUTES
waterburchten. Voor liefhebbers
van moderne architectuur is Düsseldorf een aanrader.
Kunst: Rijnland en het Ruhrgebied zijn na New York wereldwijd de belangrijkste streken
voor hedendaagse kunst. Toonaangevende musea zijn te vinden in Krefeld, Düsseldorf, Köln
en Bonn. Een bijzonderheid is
het slot Moyland bij Kleve; de
musea in Mönchengladbach en
Essen zijn een omweg waard.
Een echte diamant geslepen uit
het samengaan van kunst en
landschap is het museumeiland
Hombroich bij Neuss. Voor theater- en muziekfans staan eersteklas festivals op het programma,
zoals het jazzfestival in Moers
met Pinksteren.
Op de route doorkruis je bekoorlijke landschappen, onder meer
het natuurreservaat bij de
Altrhein van Xanten. Een bijzonder schouwspel dient zich ’s winters aan wanneer bij de NederRijn de wilde Siberische ganzen
pleisteren. Hier en daar zie je taferelen die herinneren aan schilderijen van oude Hollandse
meesters – en niet alleen door
de windmolens die aan de horizon opduiken. Als paardenparadijs en land van de waterburchten staat het Münsterland
bekend, waar in de Merfelder
Bruch nog een kudde van driehonderd wilde paarden leeft.
Slot Anholt De oorsprong van het nu als hotel gebruikte, op twee eilanden opgerichte waterkasteel aan de
Nederlandse grens gaat terug tot de 14de eeuw.
Slot Raesfeld Roofridders huisden al in de 12de
eeuw in de toenmalige burcht Raesfeld. Van 1643 tot
1658 kreeg het complex zijn huidige uiterlijk, in 1922
begon men met de restauratie.
Münster Na de verwoesting ervan in 1943 werd de 162
m lange Prinzipalmarkt met zijn trapgevelhuizen waarheidsgetrouw herbouwd. Nu vormt hij het hart van de
charmante metropool in Westfalen.
Kleve Uithangbord van de Lohengrinstad is de Zwanenburcht, die
wortels heeft in de 12de eeuw.
Kalkar Het stadhuis van drie verdiepingen
domineert de markt met patriciërswoningen in de vroegere Hanzestad.
Xanten De Haventempel en
het amfitheater in het archeologische park Xanten illustreren
het Romeinse verleden.
Slot Nordkirchen Omringd door een gracht
en barok park staat het kasteel te boek als
het ‘Versailles van Westfalen’.
Slot Benrath Tien kilometer ten zuidoosten van
Düsseldorf staat in een
wondermooi park het
door Nicolas de Page ontworpen rococokasteel uit
1756. Behalve het prachtige interieur in de middenvleugel zijn ook het
museum voor Europese
tuinbouwkunst en het
museum voor natuurkunde de moeite waard.
Düsseldorf ‘Jan Wellem’, keurvorst Johann Willem II
van Pfalz-Neuburg (1679-1716), liet voor zichzelf een
monument oprichten voor het stadhuis (16de eeuw).
Grootse parken en pleinen van het classicisme bepalen
het stadsbeeld.
≠
Keulen In 1248 werd begonnen met de bouw van de dom van Keulen, een meesterwerk
van de hooggotiek met een 157 m hoge gevel met twee torens en nu Unesco-werelderfgoed. Pas in 1880 was de bouw af. De door de Romeinen gestichte stad aan de Rijn was in
de middeleeuwen de grootste en belangrijkste stad in het Duitse taalgebied.
Slot Augustusburg Als meesterwerk van de
rococo roemt men het slot Augustusburg in
Brühl, Unesco-werelderfgoed, dat vanaf 1725
op de ruïne van een waterburcht ontstond.
Bonn Middelpunt van de historische
stad is de markt met in 1738 voltooid
stadhuis waarvoor keurvorst Clemens
August de eerste steen legde.
335
Route 10: Grote Eifelroute
Wat verscheidenheid en afwisseling betreft,
neemt de Eifel een topplaats in onder de
Duitse middelgebergtes. Burchten, kerken
en oude stadjes met vakwerkhuizen bezichtigen, fossielen verzamelen, vulkaanmeren
bewonderen, dieren bekijken en terugkeren
in de geschiedenis tot het stenen tijdperk,
autoraces volgen of gewoon wandelen op
stille hoogtes: in de Eifel heeft verveling
geen kans. Onze route beschrijft vanuit
Aken een brede boog door de Eifel tot
Bonn.
Ongeveer 10.000 jaar geleden ontstaan bij een vulkanische gasexplosie: de Weinfelder Maar, ook Totenmaar genoemd.
Het waren de nawerkingen van
het sluimerende vulkanisme die
Karel de Grote naar de noordrand van de Eifel lokten, en wel
naar Aken. Daar waren warme
bronnen te vinden die zijn jicht
konden verzachten. Hij bleef er
hangen en richtte zijn kunsthistorisch unieke palts op, die eeuwenlang de kapel zou zijn waar
Duitse koningen werden gekroond. De Eifel lag in het midden van het rijk. Niet dat dit een
garantie voor vrede was. Eindeloze twisten en vetes teisterden
de streek en tot vreugde van de
hedendaagse bezoekers werden
daarom tal van burchten opgericht, waarvan de ruïnes nu voor
een romantische touch zorgen.
Geologie, geschiedenis en kunst
– dat zijn drie goede redenen
om naar de Eifel te reizen. En
tussen die drie blijken verrassende verbanden te bestaan.
De eeuwen tussen Karel de Grote en tegenwoordig lieten indrukwekkende bouwkundige
getuigen na. Een parel in ro-
338
maanse stijl is de abdij Maria
Laach. In tal van kerken zijn elementen van de gotiek te bespeuren. Tijdens de barok beleefden veel kloosters een
nieuwe bloei en bouwde men
nieuwe kerken, bijvoorbeeld in
Prüm. Vakwerkwoningen en
prachtige stadhuizen in veel
schilderachtige Eifelstadjes getuigen van een bescheiden welvaart dankzij de ooit florerende
lakenhandel, die echter de industriële revolutie niet overleefde. De Fransen kwamen, gevolgd door de Pruisen. Het land
verarmde en kreeg de bijnaam
‘het Siberië van Pruisen’. Twee
wereldoorlogen takelden de
streek zwaar toe. Nu bevindt de
Eifel zich dankzij de open grenzen met België en Luxemburg
opnieuw ‘in het midden’ – met
nieuwe vooruitzichten.
Klimatologische invloeden en
de gesteentebodem boetseren
het gebergte tot een landschappelijke lappendekken. De Hoge
Venen aan het begin van onze
route ogen als een ongenaakbaar Scandinavisch hoogveenlandschap. In de Eifel wisselen
hoogvlaktes af met slenken,
kalksteen met vulkanisch gebied, stille bossen met open akkers en weiden. Aan de noordrand van het gebergte wachten
de liefelijke wijngaarden van
het Ahrdal, waar een voortreffelijke rode wijn rijpt. Een omweg
waard!
Voor fossielenverzamelaars en
liefhebbers van vulkanen is de
Eifel een waar eldorado. 395 tot
345 miljoen jaar geleden glinsterde hier een tropisch meer
met koraalriffen en weelderige
dierenwereld, waarvan de versteende resten nu de pronkstukken zijn van de lokale paleontologische musea. En dan het
vulkanisme: basalttoppen zijn
er wel meer in de Duitse middelgebergtes, maar de beroemde maren vind je uitsluitend
hier. Het zijn trechters gevormd
door vulkanische explosies die
zich later met water vulden en
er nu uitzien als meren. Geologische leerpaden bij Prüm en
Schönecken verduidelijken de
onderlinge verbanden. Overigens is het vulkanisme in de Eifel nog niet gedoofd. Tot de late
gevolgen behoren onder meer
de minerale en thermale bronnen. Geologen sluiten niet uit
dat sluimerende vulkanen in
een verre toekomst opnieuw actief worden.
Onze Eifelroute sluit aan op andere toeristische routes of kruist
deze, zoals de Grüne Straße Eifel-Ardennen bij Manderscheid.
Verder noordwaarts naar de
Keulse Bocht en door het Münsterland loopt route 8. De Duitse Wildstraße verbindt wildparken bij Gerolstein, Daun,
Klotten en Gonsdorf. Als extratje kun je de al genoemde AhrRotweinstraße verkennen voordat je de tocht afrondt in Bonn,
de vroegere hoofdstad van de
Bondsrepubliek.
Bonn Op de Münsterplatz kreeg Ludwig van Beethoven, wereldberoemde burger van de stad, een monument. Het geboortehuis van de componist aan Bonngasse 20 is nu een museum.
Maria Laach De kloosterkerk van de benedictijnenabdij Maria
Laach uit 1093, gelegen aan de rand van de Laacher See, is een
van de zuiverste romaanse bouwwerken van Duitsland en beroemd vanwege de rijke architectuurbeelden in het Paradijsportaal (ca. 1225).
Ahrtal De Ahr is een zijrivier van de Rijn. Beneden aan de steile
wijnhellingen zoeken wijndorpen als Mayschoß, Dernau en
Marienthal met hun wijngaarden en burchtruïnes elkaars gezelschap. Wandelliefhebbers verkennen de dorpen via de AhrRotweinweg.
Aken De kern van de dom van Aken is de in
800 als paltskapel opgerichte middelbouw,
waar de grote ronde luchter bengelt die keizer Frederik I Barbarossa schonk.
Monschau Aan de voet van de
Hoge Venen ligt in het smalle dal
van de Rur het liefelijke stadje
Monschau met zijn aantrekkelijke vakwerkgevels.
Adenau Barokke vakwerkwoningen staan
aan de markt. Bezienswaardig zijn de parochiekerk (11de eeuw) en het Eifeler Bauernhausmuseum op het kerkplein.
≠
Manderscheid Naast de ruïnes van de oudere Ober- en de jongere Niederburg met
goed bewaarde burchttoren nodigt een
vulkaanpad uit tot een nadere verkenning.
Weinfelder Maar Wie eenzaamheid zoekt, is op de juiste
plek bij de stille kratermeren van de Dauner Maare. De
Weinfelder Maar is met 51 m de diepste van het trio.
Nürburg Op de Mons Nore, de zwarte berg, bouwden de graven van
Are in de 12de eeuw een uitgestrekte burcht, waarvan alleen nog een
ruïne rest. Vanaf de burchttoren heb je een prachtig panorama van de
beboste Eifel.
339
364-389_UnterwegsDT_Erbe_holl_varOK
04.03.2013
12:36 Uhr
Seite 364
04.03.2013
12:36 Uhr
Seite 365
Het Unescowerelderfgoed
Op de werelderfgoedlijst van de Unesco staan unieke cultuur- en
natuurerfgoederen van over de hele wereld die van buitengewoon, universeel belang zijn, en waarvan de bescherming daarom
tot de verantwoordelijkheid van de hele mensheid behoort. Dit
deel geeft een overzicht van alle natuur- en cultuurmonumenten
in Duitsland die op de werelderfgoedlijst van de Unesco staan.
04.03.2013
13:22 Uhr
Seite 396
Trier
In de oudste stad van Duitsland, gesticht door de Romeinse
keizer Augustus, zijn enkele van de best bewaarde antieke
bouwwerken ten noorden van de Alpen te vinden. Trier was
met 80.000 inwoners een van de grootste steden van het
Romeinse Rijk. Tot het werelderfgoed behoren verder de
Dom en de belendende Liebfrauenkirche.
De Porta Nigra, een monumentale stadspoort met twee half-
396
HET UNESCO-WERELDERFGOED
rond naar voren uitspringende
torens, die op de 2de eeuw te-
ruggaat, is het herkenningsteken van Trier. Van Augusta Treverorum, het antieke Trier, ooit
de hoofdstad van de Romeinse
provincie Belgica Prima, zijn
verder nog de Keizer- en Barbarathermen bewaard gebleven, naast de resten van een
amfitheater dat plaats bood
aan zo’n 20.000 toeschouwers.
In de Aula Palatina, vroeger
een deel van het keizerlijk paleis, resideerde tussen 306 en
312 Constantijn de Grote.
De romaanse Dom St. Peter
even ten oosten van de Hauptmarkt gaat in zijn oudste delen
terug op de 4de eeuw en is
daarmee een van de oudste
kerkgebouwen van Duitsland.
De rijke kerkschat omvat enkele van de belangrijkste voorbeelden van Ottoonse kunst.
De direct ernaast gelegen, rond
1270 voltooide Liebfrauenkirche is een juweel van vroeggotische architectuur.
Getuigenissen van Romeinse
en romaanse bouwkunst zijn
de Porta Nigra, de antieke
stadspoort van Trier (boven),
en de Dom St. Peter (links en
onder), waarvan de oudste
delen rond 340 werden opgetrokken op de resten van een
Romeins woonhuis.
04.03.2013
13:22 Uhr
Seite 397
Dom van Speyer
De onder keizer Koenraad II opgetrokken Dom van Speyer
was ten tijde van de bouw de grootste kerk ten noorden
van de Alpen. Als laatste rustplaats van veel Salische
vorsten, Hohenstaufen en Habsburgers heeft de romaanse
kathedraal een grote symbolische betekenis.
De geschiedenis van de oude
keizerstad gaat terug op een
Romeins legerkamp uit de 1ste
eeuw. Speyer werd in de 6de7de eeuw de zetel van een bisschop. In het begin van de
11de eeuw liet keizer Koenraad II de Dom van Speyer bouwen als grafkerk voor zijn dynastie. De tegenwoordig zes
torens tellende Dom St. Maria
und St. Stephan werd in het
jaar 1061 ingewijd onder Koenraads kleinzoon Hendrik IV. Deze liet de kerk later aanzienlijk
uitbreiden om tegenover de
paus zijn politieke machtsaanspraken te demonstreren – een
conflict dat zou uitmonden in
de Investituurstrijd. De in 1039
voltooide crypte is een van de
grootste en mooiste ondergrondse zuilenhallen ter wereld. De grafkapel biedt toegang tot zestien vorstelijke
graftomben, waaronder die van
vier Salische keizers.
In de tijd van de Paltse Successieoorlog (in Nederland Negenjarige Oorlog genoemd) kwam
het in 1689 tot zware verwoestingen, waarbij onder meer de
graftomben door Franse troepen geplunderd werden. In
1772 begon het herstel van de
kerk. Toen deze onder Napoleon
afgebroken dreigde te worden,
wist de bisschop van Mainz dit
te verhinderen. Restauraties na
de Tweede Wereldoorlog gaven
de Dom zijn strengheid terug,
die achter de romantisch-idealiserende bouwelementen uit de
19de eeuw in toenemende mate verloren was gegaan.
De Dom van Speyer maakt
indruk door zijn strenge,
romaanse vormen (rechts: buitenaanzicht; boven: blik vanaf
de orgelgalerij). De crypte
(onder) bestaat uit een zuilenhal met kruisgewelven van
gele en rode zandsteenblokken.
HET UNESCO-WERELDERFGOED
397
426.ps 18.03.2009 14:05 Uhr Seite 426
ekendörn
12
7
Rodenbek
Freilichtmuseum
215
Naturpark
Molfsee
Rumohr
Hamburg/Lübeck
1 :Voorde
340.000
10
WestenFlintbek
Westensee
Kleinvollstedt
Emkendorf
see
Groß
Vollstedt
Warder
kel
Ellerdorf
13
E45
Brahmsee
7
Pohlsee
Blumenthal Kiel
Kiel 18 km
17’
Blumenthal
Molfsee
Lust-7 km 215
4
see
215 Sören
7
7
Eisen- Wennebek
Dätgen
dorf 24 km
Rendsburg
Schleswig 46 km
Bordesholm
ORTORF
Flensburg 80
km
BorgdorfAB-Dreieck
Seedorf
Bordesholm
Bargstedter-
8
4
Schlüsbek
Boksee
Klein
Kiel 13 km
Schönhorst
Kronsburg 8 Barkau
km 404
Ga
Langwedel
Rönne
404
Schierensee
4
Rastorf
3
Pohnsdorf
Bordesholm
Hoffeld
Stiftskirche
Brügge
Dosenbek
19
Wakendorf
Rethwisch
KielKloster
20 km
Honigsee
Schellhorn
Preetz
4 km 76
Sieversdorf
76
Postsee
GroßbarkauGb
Lankersee
418
dorf
Nettelsee
Löptin
Kührsdorf
Lebrader
Sellin
430
76
Alt-
harmhorst
NeuBungsberg
168
Dieksee
Holsteinische
Sielbeck
Uklei
Bergfeld
Freudenholm
Sagau
Kellersee
Kasseedorf
Naturpark
Sibbersdorf
Bad Malente- 7 Fissau
Schloss
(i.Pl.)
Niederkleveez
Wattenbek Groß
Gremsmühlen
18
12
KoppelsKleinbuchSchönbek
8
Glasholz
(i.Pl.) Horst
moor
16
Schweiz
Nettelau
2 Nortorf 7 km
wald
berg
Schülp
Mühbrook
Buchwald
Loop 7
MühlenEutiner
See
Oberkleveez
Schönhagen 7
Gamal
Griebel
Negenharrie
berg
8 205
9
Ascheberg Großer 6
eld
Loopperholz
Diekhof
Bösdorf
Einfelder
Dosenmoor
NEUDORF
St. Michaelis Plunkau
Krogaspe
Timmaspe
See
Brauner
Kalübber
Kleinmeinsdorf
Stolpe
Plöner
Mißmaaßen
tel
Sepel
Hirsch Ziegelhof
Holz
2 2
Vinzier
Gnutz
Schloss
EINFELD
Wankendorf
Großharrie
12 PersikRendsburg 30‘
Schillsdorf
Eutin
Börnsdorf
Godau See
Wankendorf
Großmeinsdorf Röbel Deutsche
Kalübbe
Steindamm
Dersau
NeumünsterFerienroute
Thürk
Braak
430
76
Nord
Bosau
Aalbek
14
Busdorf
Bockholt
Staatsforst
Im
AlpenBelauer Belau
6 TUNGENBrackrade
FassensDORF
Bokhorst
21
Sande
Ostsee
19
See
6
Klenzau
Tasdorf
Liensfeld
dorf
RuhGARTENNeumünster
Stocksee
5
GothenNehmten
STADT
winkel
Hutzfeldt
Süsel
Middelburg
Schipphorst
dorf Barkauer
Hassendorf Windberg
Bökenfeld
Stadtbek
E45 BÖCKLERAm
StockSchmalenAltenrade
See
nnien
SIEDLUNG
Stromberg
Kembs
Ottendorf
see
see
Wasbek
Rendswühren
Barkau
BRACHENFELD
H o l s t e i n i s c h e 16
Bredenbek
Bönebüttel
(Holstein)
4
nzen11
Bornhöved
430
Weitewelt
Damsdorf Grönland KuhlenGlasau
430
Ekelsdorf
430
Schwienkuhlen
St. Vicelin
Bornhöved
brook
NeumünsterEutin
430
Seekamp
Griesenbötel
GADELAND
16
Diestelkamp
8
Neuenrade Seedorf
Mitte FALDERA
Sanden
AukrugEhndorf
10 km
rgfeld
STÖR
Pönitz
Steenrade
Padenstedt
3
4
Tarbek
Groß
Kummerfeld
Siblin
Hohenwestedt 20 km
WITTORF
Gönnebek
Tensfeld 10
Neumünster-Süd
Berlin
432 Gr.Pönitz
9
Neuglasau
Holstendorf
Klein Kummerfeld
See Scharbeutz
Trappenkamp
205
12
17
FlachsNeumünsterSchlamersBlomnath
Gleschendorf
Willingrade Trappenkamp
Arpsdorf
Süd
dorf
Wittorferfeld
Nehms
6
3
Barghorst röste
Kamp
arlhusenHamburg27
Brokenlande
Wulfsdorf Schürsdorf
Dammtor
Kattenberg
Erlebniswald
Havekost
Springender
87
Travenhorst
41’
Daldorf 10 Daldorf
Gedenkstätte
Pansdorf
Hirsch
Boostedt
Albrechtsn
Blunk
Hörsten
Falkenhorst
Schulendorf
Rickling
Schweiz
Willenscharen Hellsiek
Augustenhof
Ahrensbök
hof
Gnissau
20 Brokenlande
Sarkwitz
Braak
Garbek
6
SteinSophienberg
Pansdorf
BrandsMüssen
Latendorf
Heckkaten
damm
mühle
Großenaspe
205
Heiken- Schwochel
Stüff
Feld- 22
Littloh
stedt
Krems II
Hardebek
weide
10
432
scheide
Böbs
Fehrenbötel
Negernbötel
Lebatz
Strenglin
H
a
l
l
o
h
Dorotheental
Wensin
Warder
Malken- Alt Techau
Schönmoor
Freiweide
Hamdorf Groß Rönnau
Hasenkrug
Warder
dorf
Neu
Schackendorf
12
HülsenKrögsberg
Rohlstorf
Großenaspe Heidmühlen
Techau
Armstedt
SchwinkenEilsdorf
Borstel
berg
Tankenrade
Klein
Wahlstedt 11a
See
Wildpark Rodenbek
Noctalis
Dakendorf rade
Quaal
Horsdorf
Rönnau
WiemersEekholt
Curau
Sellhornshof
Großer
Quarnstedt
Pronstorf
Segeberger
See
dorf
GrünWulfsfelde
Waterwinkel
Schacken- 11b KleinEekholt
SchönWaldesruh
Schieren
17
plan 7
Cashagen
dorf
kamp RENSFELD
Goldenbek
Dissau
S t a a t s f o r s t
Fuhlendorf
Fahrenkrug 6 niendorf
Hagen
ButterHegenObernSereetz
Bimöhlen
Weide
IV/2009
Bad
Segebergstieg
Westerrade
IV/2010
buchenbusch S e g e b e r g
Karl-May-Spiele
wohlde
13
Geschendorf
Nord
3
Großensaal
Wittenborn
8 IV/2009
Hitzhusen
Weede
Schafhaus
Arfrade
24
öhrden18
AB-Dr. Bad Schwartau
Krumbeck
Bad SegebergGeschen- Strukdorf
Barl
Am Breedenviert Fuhlenrüe
Högers- Groß 11 Mielsdorf VII/2011 dorf
Mözener
Bad Schwartau
Süd
206
Bockhorn
7
dorf
Gladebrügge
5
Mönkhagen
(i.Pl.) SeeMözen
Bad Bramstedt
Bark
Neuengörs
Willen206
Hartenholm
Eckhorst
Altengörs
dorf
Pöhls
Mönkhagen
Kükels Schwissel
7
Schwissel
Kellinghusen
15 km
Hasenmoor
Weddel- Bissenmoor
Bühnsdorf Stubben
Lübeck 75
7
5
Heilshoop
Voßhöhlen
Itzehoe 29 km
Todesfelde
Wulfskate
7
brook
ST. GERTRUD
22
21
Poggen12
Lübeck-Zentrum
Dreggers
MarienBeben20
sahl
Wierenkamp
Bahrenhof Rehhorst
Fredesdorf
(i.Pl.)
Zarpen
kirche
see
20
WakenBadendorf LübeckLentföhrden
Altenweide
Krems I
ST.
Schmalfeld
dorf
Moisling
MARLI
Havighorst
Struvenhütten
Nützen
Dahmsdorf
Heiderfeld
5 LORENZ Holstentor
Leezen NeversIV/2009
BUNTEKUH
Sühlen
Heidmoor
Seefeld Feldhorst Voßkaten
au
AB-Kreuz
16 75
Heidedorf
Stuvenborn
Groß
Leezen
SANKT
JÜRGEN
4
4
Lübeck
Seth Niendorf
Lehmkamp kamp
16
KaltenMOISLING
Kattendorf Hüttblek
mendieke
T r a v e n b r ü c k Schlamersdorf
Holsten-Therme
10
kirchen
Lübeck-STRECKNITZ
REINFELD
Hamberge
Holm
Sievershütten
Wesen432
2a Genin
orn
Tralau
Oers207n
berg
4
Steinfeld
Winsen
7
7
dorf
Niederbüssau
Groß Wesenberg
Neverstaven
Heidkaten
rn
KRETEL
Vinzier
Oering
ve
Kisdorferwohld
VORRADE
MOOR
öllenbek
Tr a Oberbüssau
Reinfeld
Trave
TönningBad Oldesloe14
35
Sennhütte
Waldhof
Langelner
Borstel
Medde7 Flughafen
stedt
Nord
Klein Klein
Sehmsdorf
Grabau
Lübeck
Heidkaten
Kronsforde
wade Barnitz Wesenberg Schenkenberg
WOLKENWEHE
19
Kisdorf Düvelsbarg
Itzstedt
BLANKENSEE
HenstedtNahe
Bad OldesloeGroß
MSTEDT Langeln
E22
5
Ulzburg
15
Götzberg
5
Süd 17a
Sülfeld
Schenkenberg
ORN
Waken2b
Nienwohld
Rümpel
Bad
Rethwisch
Birkenau
Lübeck-Süd
dorf II
Krummesse
Oldesloe
Grinau
BargerNeritz
RethwischAlveshorst
17b Rümpel
Bargfeld5 75
Bliestorf
Westerau
Heede 15 Hoffnung
Klempau
1
dorf
Naherfurt
12
lohe
Pölitz
Bilsen
Stegen
Fischbek
2010
RondesFahrenGroß
9
hagen
horst
emdingen
Schüren-208
Rohlfshagen
Harwigsahl
Ellerau
Elmenhorst
Boden
Kastorf
Krummbek
10
söhlen
Kayhude
Kählstorf
ern
Sierks21
FRIEDRICHSGABE
Jersbek 4
SiebenWilstedt
Ehlersberg
rade
Groß
Quickborn
Barkhorst Schmachthagen bäumen
Tremsbüttel
QuickbornerDüchelsBilsenbrücke
Disnack
Barkhörn
MühlenTangstedt
heide
Tremsbüttel
Stubben
Alte
dorf
HARKSHEIDE
brook
Berkenthin Salzstraße
Lasbek
Wiemerskamp
10
Göldenitz
Hansdorf
Steinhorst
rhoop
4
Klinkrade
Kulpin
Hollenbek
Kreuz
7
Hammoor
Eichede
Timmerhorn
Puckaff
Niendorf
Bargteheide
Holmmoor
ch Bad Bramstedt 22 km
14
12
bei Berkenthin
Arboretum
Renzel
DUVENSTEDT
Delingsdorf
Schiphorst
Labenz
Ammersbek
Harmsdorf
Steinburg
Bergrade
9
Behlen- GiesensFranzdorf
S
t
o
r
m
a
r
n
16
Harbrook
20
Kummerdorf
Rönnbaum
Lüchow Duvensee
Bünningstedt
Arriba GLASWOHLDORF Hasloh- 24
Sandesneben
dorf
Buddikate
feld Borstelfeld
HÜTTE
OHLSTEDT
Moorbek
Hoisbüttel
T o d e n d o r f Sprenge Bullenhorst
20 Hasloh
Hohenraden
Kühsen
Schloss
432
LEMSAHL- 22
Wentorf
Albsfelde
4
Ahrensburg
7
PinnebergMELLING- Lottbek
E45 GARSTEDT
Tangstedt
Panten
Oetjendorf
Nord
Sirksfelde
Kupferteich
Schönberg
13
STEDT
Lankau
Bönningstedt
PinnebergGroß10
Dwerkaten
Hoisdorf
Nusse
Ritzerau
Mitte
BERGSTEDT
LANGEN- POPPENEllerbek
10
Marienhansdorf
BÜTTEL R3
Linau
207
HORN
6
PoggenWulfsdorf
wohlde
ENTAL
HUMMELSLütjensee
SASEL
see
404
VOLKSBÜTTEL
Schmalenbeck
berg-Süd
Koberg
HH-Schnelsen 433 13
Ahrensburg
Mannhagen St. Nikolai
DORF
Feilberg
Grönwohld
BERNE
WELLINGS-Nord SCHNELSEN
KRUPUNDER
34 75 Am Hagen
Bollmoor
bek-Rellingen
Siek
BÜTTEL
HH-Schnelsen
Walksfelde Bälau Alt Mölln
BRAMFELD MEIENDORF
Hohenfelde
FUHLSBÜTTEL
Fleischgaffel
NIENBramfelder
HH-Eidelstedt DORF Flughafen
RAHLSTEDT
HalstenbekSee
Stapelfeld
30 Großensee
Köthel
Breitenfelde
Brande
Braak
Krupunder
AB-Dreieck
HamburgTrittau
3
Borstorf
EulenspiegelEIDELSTEDT
HH-Nordwest 7 Fuhlsbüttel
STEILSHOOP FARMSENDrüsen
Papendorf
Schwarzekate
STELLINGEN
museum
Hamfelde
6
BERNE
HSH Tierpark Hagenbeck
Stapelfeld
5
L
a
u
e
12
Mühlenrade
RausNeumünster
40’
Brunsbek
WINTERHUDE WANDSBEK
LURUP R3 Nordb. HHSTEINFELD
Schretstaken
dorf
447
Arena
WoltersDahmker
RAHLSTEDT
Itzehoe 46’
Stellingen
5 BARMBEK
Fuhlen8 Stellau
Niendorf/ dorf
1
Grande
R2
Kuddewörde
Heinrichshof
HH- 9
EIMSBÜTTEL
Grambek
Stecknitz 11
Bast- hagen
Volkspark
Barsbüttel
Talkau
30
R2
SÜLLDORF OSDORF
AußenSternwarde 7 Witzhave
Kasseburg 10 horst
21 BAHRENFELD
Alster
WillingHH21
E26
6
Hornbek
24
ISERBROOK GR. FLOTTBEK
Tramm
5
Bahrenfeld Millerntor- Messe
husen Reinbek
Möhnsen
Talkau
Hornbek
24
ST. ELBEK
Witzhave
431
NEUHH-Jenfeld
4 stad.
GEORG
SCHÖNING- Büchsenschinken Schwarzenbek/
NewcastleOTHMAR(GB) 23h
Barkahlen
HH6 Wotersen
HAMM HH-HORNBILLSTEDT AB-Kreuz
ST.
ANKENESE
SCHEN
Sachsen3
STEDT
Grande
Elmenhorst
Harwich (GB) 20h
HH-Ost 5
OthGüster
Kankelau
Horn
PAULI
St.
waldau
5
k
SachsenSchloss
Havekost
marsch. ALTONA
OstHH-Öjendorf
BismarckMichaelis
207
Bismarckmuseum
Wotersen
otersen
WALTERSHH-Moorfleet
Cranz
Roseburg W
Göttin
Groß
Gewürzmus. Norderelbe
1 HH- steinbek Schönning- Mausoleum
Grove
HOF
Cuxhaven
FINKEN-2h
Friedrichsruh
Sahms Pampau Klein
404
stedt
Neugüster
NeuenBILL7 STEINWERDER GeorgsWERDER
Billstedt HAVINGHORST
(i.Pl.)
werder HH-Veddel
felde
BROOK
Wohltorf
Pampau
KöhlbrandHH-GeorgsVEDDEL
Aumühle
w
a
l
d
5
Grabau
Siebeneichen
werder
brücke
d (i.Pl.)
Schloss
Neunüssau Gd
HH-Moorfleet
Gb Reinbek
Gc
Hohen(i.Pl.)
10
2Alten- 4
6 4 758
10 km
1:340 000
Fitzen
SANDE
Grüne (i.Pl.) wisch
AB-Kr.
werder WILHELMSBURG
AB-Dr.
2 km 404 Rühlau
2 km
Müssen
ALTENHH-Süd
5
Küstenstraße
32 km Wentorf Kröppelshagen- Schwarzenbeck
207
HH-Südost
207 Schwarzenbeck
HH-Harburg
9’
8
7 WERDER
1 Aller5 Lauenburg
Moorfleet
Lauenburg
19
km
Reinbek
b.
Hamburg
17
km
KIRCHBoizenburg 45 km
Brunstorf
Hannover 1h 15‘ Spadenland möhe HH-Neu- BERGEDORF
Büchen
DORF
209
HH-WilhelmsburgNEU- Lüneburg
km
(i.Pl.)
50 km
allermöhe7
Berlin-Spandau 1h 25’ Bremen25101
-Fahrendorf Dassendorf
Schulendorf
Süd
WIEDEN- Hannover 152 km
West NETTELNBröthen
HH5HH-Stillhorn
Hohenhorn
Bartelsdorf
Börnsen
Allermöhe
Lüneburg
26’
6
BURG
Büchen
30‘
HH-Moorburg
NEUGRABEN- THAL
25
HH-Stillhorn
Allermöhe
Worth
Kollow
253 Bremen 55’
6
Schwerin 1h 15‘ HHMOOREscheburg
HH73
HH73
3
17
WERDER
HAUSBergedorf Curslack
a
u
e
n
b
u
r
g
Ochsenwerder Nettelnburg
HH- HEIM- HH-Neuland
404 L
HH-Harburg
Curslack
GUT
FISCHBEK BRUCH Heimfeld FELD HH-Harburg5
Witzeeze
21
Wangelau
RICHTWEG Harnwarde
M
Mitte
Hohenhorst
Steinhorst
Depenau
PLÖN
Neu
test
Hasenberg
Kirchnüchel
Sieversdorf
Malente
Rathlau
Gowens
Holsteinische Schweiz
Neversfelde
Behler
See
Dörnick
n
dorf
Kletkamp
Naturpark
Grebin
Wittmoldt 4
Wilhelminenhof
dorf
Högsdorf
Gd
Theresien430
hof
Rathjensdorf
14
e
10
Deutsche Ferienroute
Alpen-Ostsee
Lütjenburg
12 km
Gc
Hof Wahlstorf
Wielen
430
Tresdorfer
See
10
Lehmkuhlen Teich
Lebrade
Frederikental
Engelau
Dannau
Mucheln
Lankersee
Wahlstorf
7
i
Rantzau
Wittenberg
PREETZ
Böhnhusen
Techels- Kirchbarkau
Postfeld
dorf
Bothkamp
SchmalBarmissen
404
stede
Kühren
BormsReesdorf
Warnau
Bissee
Lammershagen
r
Bredeneek
M
EUTIN
Sie
Neu
i.H.-
1
NEUMÜNSTER
WAHLSTEDT
Lütt
Kiepe
G
Tim
d
Ratekau
BAD
SEGEBERG
E47
4
BAD SCHWARTAU
BAD
BRAMSTEDT
LÜBECK
Stockelsdorf
425
H
KALTENKIRCHEN
DÄ
HL
ISRA
DO
18
6
WE
BRA
BAU
BAD
OLDESLOE
Elbe-Lüb
eck-K
anal
HenstedtUlzburg
4
Gro
Sar
Pog
BARGTEHEIDE
A ls te r
NORDERSTEDT
B
Ein
R
GE
F
Elbe-Lübe
SCHL
E
HOLS SWIGTEIN
HAMB
URG
QUICKBORN
2
an
ck-K
AHRENSBURG
al
9
A
Rellingen
enbek
MÖLLN
FELD
HAMBURG
HAMBURG
a
DE
N
n
REINBEK
436
d
MOOR E22
Le
ra
M a r s c h l a n d e
Was
k
13
SCHWARZENBEK
426
HARBURG
n
Barsbüttel
GLINDE
L
B
H idk t
L
L
G
H
Neusta
Pelze
427.ps 18.03.2009 14:05 Uhr Seite 427
Museumshof
Petersdorf
Rethwisch
Oldenburg i.H. 30’
Lensahn
Ha
rg
Hc
S
T
Pelzerhaken
lu
GEN
ITZ
Ratekau Wilmsdorf
dorf
Groß
Pogeez
(i.Pl.)
Wotenitz
Röggelin
Breesen
Kittlitz
Dargow
u
r
Testorf
Gallin
9a
4 Valluhn
Kloster
7
Schadeland
Leisterförde
see
Lüttow
Kölzin
Zarrentin
13
Dodow
I/2009
ld
e
Alb
i
15
h f
Luckwitz
Wittenburg
437
Wittenburg
Perdöhl
Körchow
HELM
Hc
12
Hagenow
24
Hagenow
12 km
SCHARBOW
321
VIEZ
ZAPEL
GRANZIN
Pampow
Walsmühlen
12 321
Buchholz
Kothendorf
Holthusen
Warsow (i.Pl.)
(i.Pl.)
HAGENOW
SUDENHOF
ha
lz
ZIPPENDORF
106
9
Plate
Bandenitz
(i.Pl.)
321
Basthorst
Pinnow
10
321 321
Crivitz 8 km
Parchim
28 km
Immenhof
21
CRIV
Militzhof
Z
Sukow
14
Göhren
Oranier Route
Besendorf
W
Gädebehn
321
Lehmkuhlen
Gammelin
E26
Bobzin
Stralendorf
Mühlenbeck
Hülseburg Oranier Route
Gneven
12
Dom Schwerin
Schloss Schwerin Godern
Mecklenburgisches Pinnower
Volkskundemuseum
See
6
16
Vorbeck
Hasenhäge
Sülstorf
Sülte
Alt Zachun
Hd
Lübesse
106
10
Banzkow
Mirow
M
14
14 GoldenHoort
Neu Zachun
Büchen
39’ Ludwigslust 21’ Ludwigslust
Uelitz
städt
Ludwigslust
Hamburg
20 km 23 km
106
Hbf 1h 15‘ 18
Oranier Route
Berlin 192
20 km
Rastow
Fahrbinde
Kraak
Kirch Jesar
Friedrichsmoor
427
M
w
Goldenbo
Wulfskuhl
Camin
Schossin
WITTENBURG
Hb
Krumbeck
11
Kritzow
Langen
Brütz
e
S
i
ch
Dreilützow
Snow FunPark
Waschow
Schaalhof
Dümmer
20
104
GROSSER Raben Schwerin2 DRESCH Steinfeld Ost
Wüstmark
Zülow
Parum
Krebsförden
G
L
Bennin
Karft
Kogel
Ludwigslust 45 km 24
Wittstock/Dosse 108 km
Lehsen
Berlin 212 km
Holzkrug
195
Granzin
Hatzberg
10
Dümmersee
Pogreß
Püttelkow
Bantin
Dümmerstück
Hof
Perlin
8
Klein
Rogahn
Cambser
See
Leezen
SCHWERIN
NEUMÜHLE 4
106
Groß
Wodenhof
Rogahn
Rampe 2
Wickendorf
Go
104
Zaschendorf
Kleefeld12 km
Brüel
Sternberg
20 km
Müsselmow
Nord
See
Holdorf
104
Cambs
Seehof Schwerin-
Görries
Groß
Welzin
Söhring
Boddin
Raguth
Tessin
Boissow
ZARRENTIN
195
9b
Sternsruh
15
Renzow
Woez
Wittenförden
Grambow
Klein Welzin
Badow
Neuhof
Ha
Langenlehsten
BoizenburgGallin
22 km
195 120 km
Wittenberg
Greven
Lüttenmark
Gottesgabe
L
J
Keezer See
XII/2009
Keez
Kuhlen
15
12
al
E26
thal
Zahrens
14
Hundorf
LANKOW
Neuhof Te
Liessow
Schweriner
(i.Pl.)
Bi
Bib
Rubow
Flessenow
Gallentin
Carlshöhe
Groß Brütz Friedrichs-
19
Ventschow
Bad Kleinen
9
WARNITZ
Bü
Schimm
Neperstorf
JesenJesendorf
dorf
Nisbill
Retgendorf
11
Rosenhagen
Hohen
Viecheln
Lübstorf
Barner
Stück
Pingelshagen
Reinstorf
11
Bützow 31‘
Hoppenrade
Niemark Kirch Stück
104
Pokrent
Döbbersen 17
Tiergarten
Hakendorf
Gudow
Techin Drönnewitz
Cramonshagen
Neu Viecheln
Niendorf
30
Rugensee
Hof Meteln
DalbergSchönfeld
Wendelstorf
Neu
KleinFrauenmark
-Trebbow
Dorfkirche
Dragun Cramon 18
Böken -Groß
Kaeselow
Lützow
Neuendorf
burg
g
Groß
Stieten
Zickhusen
Alt Meteln
Moltow
Fichtenhusen
14
428
Ringwall
Drispeth
Grevenhagen
Bendhof Drieberg
Dorf
Mecklenburg
106
Beidendorf
Ne
Zurow
Rügkam
14Zurow
Lübow
kan
Besenthal
7
Wakenstädt
Sterley
Metelsdorf
Rambow
Bobitz
Moltenow
Groß
Eichsen
Rosenow
Brüsewitz
Bernstorf
Gudow
Gudower S e e n
See
Segrahn
24
Paetrow
208
Neu Bauhof
Krembz
Dorf
9
Dalliendorf
Reinhardtsdorf
Radegast
Kneese
Goddin
St. Jakob und
St. Dionysius
Roggendorf
Groß Thurow
B i o s p h ä r e n r e s e r v a t Ganzow
Groß Salitz
Dutzow
7
208
Neu Meteln
Mühlen
Eichsen
GADEBUSCH
20
Hellberg
Goldensee
Mustin
Hindenberg
105
18
WISMAR
E22
Steinhage
Hanse-Route
Zü
Neubukow 20 km
RostockGamehl
57 km
Benz
Tollo
Neukloster 16 km
Sellin
Kritzow
6Rostock 42 km
20Ravensruh
E22
Jesendorf 9 km
Krassow
105
AB-Kreuz
GROSS Wismar
Martensdorf
Tressower
See
Tressow
Wüstenmark
Buchholz Frauenmark
GÜSTOW
Vietlübbe
Möllin
105
Madsow
105
Hornstorf
DARGETZOW
DAMMHUSEN
NeuburgSteinhausen
Krusenhagen
FLÖTE
St. Nikolai
2
Barnekow Wismar-Mitte
Gressow
20
Grevesmühlen
Botelsdorf
Stresdorf
12
Meetzen
208
Plüschow
15
Jamel
G
12
Hagebök
Stör
tin
Megalithgräber
Degtow
5
Veelböken
Demern
Holdorf
Dechow
Klein
Zecher
Biosphärenreservat
Schaalsee
13
Köchelstorf
Nesow
Alt Jassewitz
GREVESMÜHLEN
Wedendorf
Schaalsee
Stöllnitz
SchaalRögnitz
Groß
Zecher
Bentin
Lassahn
Lauenburgische
Neuenkirchen
17
StintenHollenbek
Lehmrade Kehrsen
Wasserkrug
Brützkow
Seedorf
Neuhorst
b
Othenstorf
REHNA
Weitendorf
Panzo
Teschow
Rohlstorf
Eiserne
Hand
Wendorf
Gägelow
7
Wonnemar
7 106 LÜBSCHE
BURG
17
Alt Bukow
Robertsdorf
Redentin
Dorf
21
8 Groß
Upahl
Boienhagen
Rastorf
Krankow
Testorf
Bobitz
Sievershagen
Neuhof
Naudin
Rüting
Hanshagen
Harmshagen
TestorfBlieschendorf
9
Dambecker
Steinfort Schönhof
See
Jeese
Bülow
Groß
Rünz
Röggeliner
Schlagbrügge See
Salem
Schmilau
Alpen-Ostsee
9
Althorst
n
Samkow
Klein Molzahn
Klocksdorf
2 Ziethen
4 Naturpark
Fredeburg
21
Löwitz
Carlow
RATZEBURG
bek
ter
Mechow
Strohkirchen
Vitense
Klein Rünz
Ratzeburger Dom
GEORGSBERG 3
Brunsmark
104
Groß Molzahn
Schlagsdorf
Bäk
Roduchelstorf
Torisdorf
Neschow
Schlagresdorf
Römnitz
N
Lindow
21
Thandorf
Campow
Horst
ELD
Rieps
17
Schönberg Cordshagen
Groß
Siemz
Raddingsdorf
Wendorf
Schlagsülsdorf
Einhaus
207
BoitinResdorf
Utecht
Buchholz
0
9
Niendorf
4
Lüdersdorf
Schattin
Neuleben
207 Sarau
Groß
Sarau
Sabow
Wahrsow
20
6
Groß Grönau
See
4
de
sen
Sülsdorf
Selmsdorf
104 16
Neu
Wodorf
Russow
SprieAm
husen
Salzhaff
Windmühle
Blowatz
Fliemstorf
Wahrstorf
Warnow
17
Schönberger Land
(i.Pl.)
Bössow
Groß
Rolofshagen Walmstorf
105
Herrentunnel HERRENWYK
(Maut)
SCHLUTUP
Herrnburg
20
kolai
elm
11 Parin
Beckerwitz
Zierow
16
Gramkow
Niendorf
Wohlenhagen
Roggow
Tessmannsdorf
Rakow
Groß
Strömkendorf
Hof
Redentiondorf
Hohen Wieschendorf
Blengow
Zweedorf
Pepelow
Stove
Fährdorf
ht
enberger
W iek
Wohlenberg
Oberhof
Damshagen
Prieschendorf Tramm
Gostorf
Hanse-Route
17 Mallentin
Stepenitz
10
104
Malzow
Kirch
Lauen
6
Mummendorf
Groß
Blüssen
Börzow
Bünsdorf
WESLOE
Roxin
PapenSCHÖNBERG
St.
Palingen
Dorf
husen
Lockwisch Laurentius
BRANDENMenzendorf
s
BAUM
Lockwisch
Grieben d e g a
E22
Lüdersdorf
Bernstorf
Ra
Petersberg
18
Ratze
Alte
aße
pin
ME
NENDORF
Rankendorf
Offendorf
Pötenitz
Wilmstorf
Wieschendorf
Welzin
Pötenitzer
Pöppendorf
GrevenTankenhagen
10 Wiek Johannstorf
stein
75
DÄNISCHBURG
Gutow
Roggenstorf
KALTENHOF
HL-Dänischburg
Alpen-Ostsee
DASSOW
DUMMERSDORF
TeschowDassower
226 3
KÜCKNITZ ve
Tigerpark
See
ISRAELSLübeck-Siems Tra
Moor
b u r g er
10
W i n k
e l
4
DORF
Christinenfeld
Wohl
E47
ADE
b
e r
Dönkendorf
Feldhusen
Tarnewitz
KLÜTZ
t
ARLI
Holstentor
or
Hohen Schönberg
l
Rosenhagen
Schloss
ü Kalkhorst
t z
Bothmer
Harkensee
TRAVEMÜNDE
Travemünde
Grenzgraben
RUD
Marienenkirchee
Grundshagen
Weitendorf
c
75
10
Warnsdorf
Boltenhagen
Wichmannsdorf Hanse-Route
bu
K
Brodten
Groß
Schwansee 18
Timmendorf
ar
tz
76
Groß
Timmendorf
6 Hemmelsdorfer See
Klein
Schwansee
Barendorf
Kirchdorf
Inselkirche
Timmendorf
Boltenhagen
Elmenhorst Redewisch
sm
u
Brodtener
Steilufer
Niendorf
Warnkenhagen
Brook
Vorwerk
Insel
Poel
z
l
Werder
Gollwitz Boiensdorf
Kaltenhof
Z a u fe
S
CK CHL
LE ES
NB W
UR IGG- HO
VO LS
RP TE
OM IN
ME
RN
Sea Life
Steinbeck
K
Neu
hau
a f
f
Kie
Timmendorfer Strand
Poel
klützhö
Groß
v
Wi
10
S a
ng
ed
Ostseetherme
Timmendorfer Strand
orf
Wustrow
Bucht
Lübecker Bucht
Scharbeutz
Lütt
Kiepenbarg
ff
Mecklenburger
Scharbeutz
NEU GARZ
Dolmen
Hansa-Park
Haffkrug
Bas
Meschendorf
RERIK
Sierksdorf
Sierksdorf
n
16
Pelzerhaken
Wintershagen
Neustädter Bucht
3
E
Sa
Neustadt i.Holst.
E
Rerik
NEUSTADT
i.Holstein Rettin
13
S
h
1
KÜHLU
Brodau
Merkendorf
Neustadt
i.H.-Mitte
el
rf
Hd
gfc
O
Grömitz
Woldmorgen
11
Hasselburg
Grömitz
Schashagen
Hasselburg Altenkrempe
Neustadt i.H.10 Albertsdorf
Pelzerhaken
Beusloe
Bliesdorf
Sierhagen
ee
orf
Trelleborg (S) 7-9h Kaliningrad (RUS) 32h
Riga (LV) 36h
Malmö (S) 9h
Helsinki (FIN) 22-36h
Rødbyhavn (DK)
419
Vogelsang
Manhagen Grönwohldshorst
Kloster
Cismar
Kellenhusen
Beschendorf
Vogelsang
Rotenhuse
Kellenhusen
5
Nienhagen
Marxdorf
501
Hobstin
Lenste
Bentfeld
Lensterstrand
8
Klein
Grömitzerhagen
Schlamin
Brenkenhagen
E47
e
ute
Hb
Hamburg/Lübeck
1 : 340.000
Breitlin g
Stolpe
Mühlenkamp Gut
kau
501
Schönwalde
am Bungsberg
d
el
Augustenhof
ben
Damlos Koselau
SeeGruberHeiligenhafen 25 km Rieps- k o o g
dieken
Grube
Oldenburg i.H. 11 kmdorf
Lensahn
Dahme
8 3 km
Heiligenhafen 24 km
Kabelhorst
11
501 Heringsdorf 11 Dahme
1
km
Dahmeshöved
Lensahn
E47
ritz-
Karlshof
Gra
1
Testorf Harmsdorf
Neutestorf
rg
Sipsdorf
Einhaus
Mü
ger
Grammdorf
Hansühn
Fotoverantwoording
A = Alamy, BB = Bilderberg, C = Corbis, L = laif,
Z = Zielske
Cover voorkant bovenaan: Look/A. Strauss; cover
voorkant midden: Look/H. Wohner; cover voorkant
onderaan: Look/B. Merz; cover rug: Bieker; cover achterkant bovenaan: A/Haenel; cover achterkant onderaan: Z; 2/3 - 12/13: Z; 14/15: L/Selbach; 16 b.: BB/Horacek; 16 l. b.: p-a/dpa; 16 l. m.: Huber/Gräfenhain; 16
l. o.: Tom Krausz; 16 r.: L/Raach; 17 1: P/Jessel; 17 2:
Mauritius/Carsten Leuzinger; 17 3: L/Kreuels; 17 4:
L/Hub; 19 b. l.: alimdi; 19 b. m. en b. r.: Mau/imagebroker; 20 b.: A/Blickwinkel; 20 o. l.: Premium/Sekai
Bunka; 20 o. r.: ifa/Kallhardt; 20/21: BB/Buschmann;
21 r.: Huber/Damm; 22 b. en o.: Z; 22/23 en 23 o.:
BB/Engeler; 23 r. b.: L/Westrich; 23 r. o.: look/Zielske;
24 b.: look/Engel +Gielen; 24 l. b.: visum/Schlaeger;
24 l. b. en o.: Z; 25 l. b.: c/Zefa; 25 l. o.: Z; 26 b.: c; 26
l.: Z; 26 r.: Premium/Wothe; 27 b.: Z; 27 o.: visum/
Nienzig; 28 b. l.: Z; 28 b. m. en b. r.: L/Modrow; 28/29:
Z; 30 b. l.: visum/Franz; 30 b. r.: Okapia; 30 o.: Monheim; 30/31: Premium; 31 b.: Mauritius/imagebroker/K. Kreder; 31 o.: Schapo/Menges; 32 b. (alle 3):
Okapia; 32 l.: artur/Grimmenstein; 32 o.: Huber/Gräfenhain; 32/33: Wandmacher; 33 o.: p-a/dpa; 34/35,
36 b. en l. b.: Z; 36 l. o.: L/Glücklich; 36 o.: BB/Schiesswohl; 37 1: Z; 37 2: Mau/imagebroker; 37 3: Z; 37 4:
artur/Menges; 38 b. l.: L/Modrow; 38 b. r.: L/Hollandse Hoogte; 38 o.: Schmids Theater; 38/39 en 39 o.: Z;
40 b.: Monheim; 40 l. b.: L/Glaescher; 40 l. m.: blickwinkel/Mahlke; 40 l. o.: BB/Modrow; 40/41 en 42 b. l.:
Z; 42 b. r.: L/Seelbach; 42 l. b. en l. m.: Z; 42 l. o.: pa/dpa; 44 b.: Getty/Look/Engel & Gielen; 44 l.: plainpicture/Grimm; 44/45: Mauritius/Renckhoff; 44 o.:
G/Uwe Steffens; 45 o.: BB/Kunz; 46/47: Z; 48 b.: Keystone/Bahlo; 48 l.: L/Spohler; 48 m. en o.: Z; 50 b.: Huber; 50 l.:AKG; 50 o.: Huber; 51 l.: artur/Hutmacher;
51 r.: artur/Hutmacher; 52/53: Arco/Erl; 54 b.: f1online; 54 l.: FAN/Müller; 54 o.: Mau/Waldkirch; 55 1: K.H. Oster; 55 2: ifa/Rauch; 55 3: Mau/Mader; 55 4: vision photos; 56 b.: Mauritius/Wolfgang Diederich; 57
1: L/Hahn; 57 2: L/Heeb; 57 3: Alamy/Yvonne Duffe;
57 4: visum/Steinmetz; 58 b.: BB/Böttcher; 58/59:
BB/Ellerbrock; 59:Wandmacher; 60 b.: Bieker; 60 o. l.:
Böttcher; 60 o. r.: Wandmacher; 60/61: Mauritius/M.
Habel; 61 o.: A/Werner Otto; 62 b.: Huber; 62 m.: Bieker; 62 o.: visum/Mosler; 63: Huber; 64 b.: blumebild;
64 o.: Look/Johaentges; 64/65: Huber/Verden; 66 b.:
Z; 66/67: Wandmacher; 68 b.: Z; 68/69: Z; 70 (alle 4):
Wandmacher; 71 b.: Schilgen; 71 o.: Wandmacher; 72
b. l. en b. r.: Schilgen; 72 m.: Z; 72 o.: Huber/Giovanni;
73 r.: Wandmacher; 74 b. l., b. r. en m.: Huber; 74 o.:
Mau/Kliem; 75 en 76 b.: Wandmacher; 76: Ifa/Rauch;
77 l. b.: Huber/Graefenhain; 77 l. o. : Klammet 77 r. b.:
A/mediacolors; 77 r. o.: Wandmacher; 78/79 en 80 b.:
Z; 80 l.: alimdi/Lubenow; 80 o.: Schapo/Niehuis; 81
(alle 4): Z; 82 b. l. en b. r.: AKG; 82/83: Z; 83 b.: bridgemanart; 84 b.: BB/Steinhilber; 84 o.: visum/Koal;
84/85, 85 o. l. en o. r.: Z; 86 b. l.: L/Kirchner; 86 b. r.: Z;
86 m.: L/Kirchner; 86 l.: alimdi/Lubenow; 87 b.: Schapo/Niehuis; 87 o.: L/Kreuels; 88 b.: L/Kirchner; 88 l.:
L/Kirchner; 89 l.: Zielske; 89 r.: Premium/Dörr; 90 b. l.:
L/Kirchner; 90 b. r.: M/Christian Bäck; 90/91: M/Andreas Keil; 92 b.: Mauritius/Lubenow; 93 l.:
Getty/Dressler; 93 b. r.: visum/Steche; 93 o.: alimdi; 94
b. l.: L/Zahn; 94 b. r.: L/Kirchner; 94 l.: Schapo/Huber;
95: f1online/Steiner; 96 b.: Schapo/Huber; 96 m.:
look/Wohner; 96 o.: NN; 97 b.: L/Kirchner; 97 o.:
Mau/imagebroker; 98 b.: AKG; 98 l. b.: L/Kirchner; 98
l. o.: Böttcher; 98/99: Z; 100 b.: L/Babovic; 100 l.:
Mauritius/W. Otto; 101: Z; 102 b. l. en b. r.: L/Kirchner;
102 l.: L/Huber; 102 m. en r.: Z; 103 b.: Look; 103 o.:
argus; 104/105: L/Zahn; 106 b. l.: C; 106 b. r.:
images/Littwin; 106 o.: Schilgen; 106/107: Mau; 107
o.: L/Vogel; 108 b. l.: pa/AKG; 108 b. r.: p-a/dpa; 108
m.: Huber; 108 o.: pa/ZB-Fotoreport; 109 l. b. en l. o.:
L/Kirchner; 110 b. l. en b. r.: AKG; 110 l.: alimdi; 110
o.: Böttcher; 111 1: Freyer; 111 2: Huber; 111 3: Böttcher; 112 b. l. en b. r.: Monheim; 112 l.: Böttcher; 112
r.: Böttcher; 113 b.: Weißflog; 113 o. en 114 b.: L/Boening; 114/115: Böttcher; 115 b.: Getty/Greuel; 116 b.
l.: Böttcher; 116 b. r.: DFA/Scheibner; 116 l. b.: Weisflog; 116 l. o.: blumebild; 116 o.: Böttcher; 117:
L/Adenis; 118/119: Z; 120 b. l. en b. r.: L/Adenis; 120 l.
b.: L/Boening; 120 l. o.: L/Westrich; 120 o.: L/Galli; 121
1 en 2: L/Langrock; 121 3: Z; 121 4: L/Galli; 122 b. l.:
Look/U. Boettcher; 122 b. r.: L/Zenit; 122: Z; 123 l. b.
en l. o.: L/Galli; 123 r. b.: Getty/Sean Gallup; 123 r. m.:
L/Mecke; 123 r. o.: L/Adenis; 124 l. b. en l. o.:
Caro/Teich; 124/125: L/Hoffmann; 126 b. l.: L/Plambeck; 126 b. r.: L/Boening; 126 m.: L/Langrock; 126 o.:
L/Hahn; 127 b. en o. l.: Z; 127 o. r.: images/Scherhaufer; 128 b.: Look/K. Johaentges; 128 m.: Z; 128 o. l.:
L/Chavakis; 128 o. r.: Getty/The image bank; 129 b.:
Look/K. Johaentges; 129 o.: L/Hemis; 130 b.: L/Galli;
130 l. b.: artur/Staubach; 130 l. o.: L/Boening; 132 b.:
Caro/Muhs; 132 m.: visum/Reents; 132 o.: L/Boening;
133 l.: L/Modrow; 133 r. b.: L/Boening; 133 r. o.: Schlegelmilch; 134/135: Z; 136 b.: Caro/Kaiser; 136 l. b.:
Bieker; 136 l. o.: A1Pix; 136 o.: Z; 137 1: Wandmacher;
137 2, 3 en 4: Bieker; 138 b.: Look/B. Merz; 138 l.: Otto; 139 b. en o.: Bieker; 140 b. (alle 3): Wandmacher;
140 m.: Z; 140 l.: Otto; 140 o. en 141 (alle 4): Bieker;
142 b. l.: L/Hub; 142 b. r.: L/Schlösser; 142 l. b.: Z; 142
l. o.: Bieker; 142 o. en 143 l.: Z; 143 r.: Bieker; 144 b.:
AKG; 144 m.: Z; 144 o.: Alamy/imagebroker; 145 b.:
Monheim; 145 o.: ifa; 146 b.: Alamy/P. J. Boesel; 146
o.: L/Daams; 146 r. b.: Alamy/imagebroker; 146 r. o.:
L/Klein; 147 b.: Freyer; 147 m.: L/Linke; 147 o.:
C/JAI/Walter Bibikow; 148 b. l.: L/Ogando; 148 b. r.:
L/Linke; 148 l.: Alamy/Germany Images David Crossland; 148/149: L/Linke; 149 r.: Alamy/Germany
Images David Crossland; 150 b. l.: C; 150 b. r.: artur;
150 l. b.: Otto; 150 l. o.: L/Fechner; 150 r.: Zielske; 151
b.: blickwinkel/Elch; 151 o.: L/Jonkmanns; 152 b. l.: pa/AKG; 152 b. r.: p-a/dpa; 152 l. b.: artur/Riehle; 152 l.
o.: Bieker; 152 r.: Alamy/Monheim; 153 b.: Bieker; 153
o.: Look/Heinz Wohner; 154/155: Z; 156 b. l.: Mauritius; 156 b. r.: bridgeman; 156 l. b. en l. o.: p-a/ZB-Fotoreport; 156 r.: Böttcher; 157: Otto; 158 b. l.: Huber;
158 b. r.: pa/ZB-Fotoreport; 158 m.: Z; 158 o.: p-a/dpa;
159 b.: Huber; 159 o.: DFA; 160 b. l. en b. r.:
Huber/Graefenhain; 160 l. b.: Monheim; 160 l. o.: Otto; 160/161: L/Selbach; 161 o.: p-a/ZB-Fotoreport;
162 b. l.: Z; 162 b. r.: Visum/Langreder; 162 m.: L/Kreuels; 162 o.: pa/dpa; 163 b. en o.: Z; 164 b. l. en b. r.:
L/Modrow; 164/165: Premium/Haenel; 164 o.: Z; 165
o.: blumebild; 166 b. l.: en gelhardt; 166 b. r.: Voller
Ernst; 166 o.: C/White; 166/167: C/Hornak; 168 b.:
AKG; 168 l. b.: Alamy/Burmeister; 168 l. o.: p-a/dpa;
168 r., 169 en 170/171: Z; 172 b. l.: blumebild; 172 b.
r.: C; 172/173: Z; 173 o.: Olaf Doering; 174 b. l., b. r. en
m.: Z; 174 o.: A/Cosmo Condina; 175 b. en o.: Z; 175
o.: Z; 176 b. l. en b. r.: L/Kirchner; 176 l.: BB/Ernsting;
176 r. o.: Z; 177 b.: L/Kirchner; 177 o.: L/Huber; 178 b.,
178/179 en 180 b. l.: Z; 180 b. r.: Getty; 180 m.: Monheim; 180 o.: Alamy/Monheim; 181 l.: Z; 181 r. b.: Huber: 181 r. o.: mau/imagebroker; 182 b. l.: Look/Wohner; 182 b. r.: BB/Horacek; 182 l.: Z; 183 l.: Huber; 183
r.: L/Gaaster; 184 b. (beide): A/Nicolas Rung, C/Roel
Hoeve; 184/185: Z; 185 r.: C/Dietmar Nill,A/blickwinkel; 186/187: Z; 188 b.: bridgemanart; 188 m.: W. Otto; 188 o.: W. Otto; 189 b. l.: bridgemanart; 189 b. r.:
Huber; 189 o.: transit/Haertrich; 190 b.: L/Babovic;
190 l.: stad Weimar; 190 r.: Huber; 191: L/Westrich;
192/193 (alle 4): L/Babovic; 194 b.: p-a; 194 l.: Böttcher; 194 r. b.: Herzig; 194 r. o.: A/Monheim; 195 b.:
L/Lecom; 195 o.: NN; 196 b. l.: L/Babovic; 196 b. r.:
AKG; 196: Look/Wohner; 197 b.: Z; 197 o.: Böttcher;
198 b. l.: Huber; 198 b. r.: Böttcher; 198 m.: ifa/Siebert; 198 o.: photodigital; 199 b.: Wackenhut; 199 o.:
L/Selbach; 200 b. l.: Z; 200 b. r.: DFA; 200 o.: Look/Kai
Maeritz; 200/201: Z; 201 o.: transit/Haertrich;
202/203: Z; 204 b.: Alamy/imagebroker; 204 l. b.:
L/Meyer; 204 l. o.: W. Otto; 204 r.: L/Emmler; 205: Z;
206 b. l.: Schilgen; 206 b. r.: Klammet; 206/207: Huber; 207 o.: Klammet; 208 b.: akg; 208/209:
Huber/Graefenhain; 208 o.: Mauritius/Michael Runkel; 209 b.: W. Otto; 209 o.: p-a/dpa; 210 b. l.: L/Emmler; 210 b. r.: Z; 210/211: Z; 210 o. (alle 3): Herzig; 212
b. l.: L/Modrow; 212 b. r.: Schilgen; 212 m.: NN; 212
o.: Herzig; 213: Alamy/tbkmedia; 214 b.: Klaes; 214
m.: Huber; 215 1: Schilgen; 215 2 en 3: Klaes; 215 4:
Wandmacher; 216 b. l. en b. r.: Herzig; 216: Huber;
217 b.: Huber/Graefenhain; 217 o.: C/Blair; 218 b. l.:
Herzig; 218 b. r.: Look/Lubenow; 218 m.: Ifa/Everts;
218 o.: Herzig; 219: C/Roth; 220 b.: Look/Holler; 220
l.: Klaes; 220 m. b. en m. o.: L/Emmler; 220 r.: Z;
220/221: Z; 224 b.: C/Szlukovenyi; 224 m.:
Huber/Schmid; 224 o.: Ifa/Gich; 225 b.: Ifa/Lecom;
225 o.: Huber; 226 b. l. en b. r.: Huber/Schmid; 226 m.:
Z; 226 o.: C/Zasca; 227 b.: Z; 227 o. l.: Huber; 227 o. r.:
Getty; 228 b. l.: L/Linke; 228 b. r.: Premium; 228/229:
L/Heuer; 230 b. l.: König; 230 b. r.: Okapia; 230 l.: Huber; 230 o.: Bieker; 230/231: Huber/Schmid; 231 o.:
Alamy/imagebroker; 232 b. en o.: Z; 233 b.: Look/
Wohner; 233 o.: A1Pix/D; 234 b.: C; 234 m.:
Mau/Gerth; 234 o.: AKG; 235: artur/Leistner; 236/237
en 238 b.: Otto; 238 m.: L/Hub; 238 o.: Villeroy&Boch;
239 b.: L/Zanettini; 239 o.: Huber/Schmid; 240 b.: pa/HB; 240 m.: blickwinkel/Kopp; 241: Huber/Schmid;
242 b.: Huber; 242 o.: Visum/Pflaum; 243: Monheim
244 b. l.: Look/travelvista; 244 b. r.: Otto; 244 r.:
FAN/Lubenow; 244 o.: Mau/Merten; 245: p-a/dpa;
246 b. l.: Huber; 246 b. m.: Otto; 246 b. r.: Huber; 246
m.: Mau/Merten; 246 o. l.: blickwinkel/Flohe; 246 o. r.:
Ifa/Tschanz; 247 b.: L/Zanettini; 247 o.: L/Zanettini;
248/249: Bieker; 250 b. en 250/251: Romeis; 250 o. l.:
Bieker; 250 o. r.: Romeis; 251 o. l.: Bieker; 251 o. r.:
Herzig; 252 b.: Romeis; 252 o.: argus/Frischmuth; 253
b.: Bieker; 253 o.: Romeis; 254 b.: Huber/Schmid; 254
l. b.: L/Spohler; 254 l. o.: Huber/Schmid; 254 r. b.:
ifa/Rauch; 254 r. o.: L/Heuer; 255: Romeis; 256 b. l. en
b. r.: C; 256 m.: Mau/Otto; 256 o.: Okapia; 255 b.:
A1PIX/BRI; 255 o.: Mau; 258 b. l. en b. r.: L/Emmler;
258 l. b.: C/Kehrer; 258 l. o.: p-a/dpa; 259 l. b.: Schilgen; 259 l. o.: Premium/Otto; 259 o.: Mau/CuboImages; 260 b. l. en b. r.: BB/Heimann; 260: L/Emmler;
260/261: L/Raach; 261: L/Emmler; 262 b. l.: Alamy/Am
Corporation; 262 b. r.: L/Hughes; 262 o. l.: artur/
Frahm; 262 o. r.: Caro/Rutter; 262/263: BB/Ernsting;
263 o. l.: Schapo/Huber; 263 o. r.: FAN/travelstock;
264 b.: BB/Ernsting; 264 l.: BB/Ernsting; 264 r.:
L/Emmler; 265 b. en o.: L/Raach; 265 o.: L/Raach; 266
b. l.: Bieker; 266 b. m., b. r., 266/267 en 267 1: L/Emmler; 267 2: Z; 267 3: L/Emmler; 267 4: Z; 268 b. l.: Monheim, 268 b. r.: Alamy/Hess; 268 o. l.: buchcover/Hodum; 268 o. r.: L/Raach; 268/269: Huber; 269 o.: L/Eisermann; 270 b.: Mauritius/B. Protzel; 270 l. b.:
F1online; 270 l. o.: L/Raach; 270 r. b.: L/Bialoberzki;
270 r. o.: Look/H. Wohner; 271 l.: Monheim; 271 r.:
Look/Limberger; 272 b. l.: BB/Schmid; 272 b. r.: Z;
272/273: BB/Ellerbrock; 273 o. 1 en 2: Stockfood/Gillé; 273 o. 3: plainpicture; 273 o. 4: L/Raach; 274 b. l.
en b. r.: Z; 274 m.: Bieker; 274 o.: Rolf Schultes; 275 b.
en o.: Bieker; 276 b.: Romeis; 276 m.: Bieker; 276 o.:
Z; 277: C/Vanni; 278/279: Mauritius/Bernd Römmelt;
280 b.: transit/Busse; 280 l. b.: Alamy/Interfoto; 280 l.
o.: Bieker; 280 r.: Monheim; 281 1: ifa/Rauch; 281 2:
alimdi/Siepmann; 282 3: A1PIX/AAC; 283 4:
Huber/Schmid; 282 b.: artur/Hagen; 282 m.: Monheim; 282 o. l.: Alamy/Arco Images GmbH; 282 o. r.:
BB/Steinhilber; 283 l.: Monheim/Bednorz; 283 r.:
Monheim; 284 b. l.: C/Wolfgang Kaehler; 284 b. r.:
AKG/Lessing; 284 m.: C/Werner Dietrich; 284 o.:
Mau/Knöll; 285 b.: BB/Steinhilber; 285 o. l.: Ernst
Wrba; 285 o. r.: M/Martin Moxter; 286 b. l.: C/Karmann; 286 b. r.: C/Leroy; 286 l.: Alamy/Inferfoto; 286
r.: Monheim; 287 b.: Z; 287 o.: Schapo/Huber; 288 b.:
C; 288 l. o.: Look/Heinz Wohner; 288 r. b.: Arco/Kiedrowsky; 288 r. o.: Z; 288 l.: Freyer; 289 r. b.:
Look/Wohner; 289 r. o.: p-a/KPA; 290 b.: Look/Heinz
Wohner; 290 m.: arco/Lenz; 290 o.: Alamy/Natural Visions; 291 b.: Huber; 291 o.: Mau/imagebroker; 292 b.
l.: Mau; 292 b. r.: Premium/Delphoto; 292 m:. Ifa/Rölle; 292 o.: L/Kost; 293 l.: Huber; 293 r. b.: Huber; 293
r. o.: Huber/Schmid; 294 b.: Z; 294 l.: Huber; 294 r.: Huber; 295 b.: Schilgen; 295 o.: Z; 296 b. l.: BB/Madej;
296 b. r.: L/Firmhofer; 296 m.: Mauritius/O'Brien; 296
o.: Mauritius; 297 l.: Wackenhut; 297 r.:
Huber/Schmid; 297 o.: Monheim/van Goetz; 298 b.:
BB/Jakob; 298 m.: Huber/Römmelt; 298 o.: Frey; 299:
Romeis; 300 b.: L/Adenis; 300/301 en 300 l. 1: Frei;
300 l. 2: Look/Greune, 300 l. 3: Look/Sauer; 302 b. l.
en b. r.: Mau/Römmelt; 302 m.: blickwinkel/Hütter;
302 o.: L/Strauss; 303 b.: Bieker; 303 o.: L/Zahn; 304
b. l.: L/Werner; 304 b. r.: Premium/Sekai Bunka; 304 l.
b.: Bieker; 304 l. m.: L/Zahn; 304 l. o.: Klaes; 304 r.:
Mau/imagebroker; 305: Alamy/nagelstock.1/4 306 b.
l.: Romeis; 306 b. m.: Mau/Merten; 306 b. r.: Mau/
Beck; 306 m. l.: Mau/Hubatka; 306 m. r.: Mau/imagebroker; 306 o.: Mau/Age; 307 b. l.: Arco/Huetter; 307
b. r.: Mau/Westend61; 307 o.: Mau/Merten; 308 b. l.:
Frei; 308 b. r.: Ifa/Vetter; 308 m.: Look/Wohner; 308 o.
en 309 b.: Werner; 309 o.: Okapia; 310 b. l.: AKG; 310
b. r.: AKG; 310 m.: Z; 310 o.: argum/Einberger; 311:
alimdi/Bahnmueller; 312 b. l.: AKG; 312 b. r.: Okapia;
312/313: L/Hub, 312 o.: Moneim; 313: Look/Terravista; 313 o.: Z; 314 b. l.: Ifa; 314 b. r.: C/Nowitz; 314 m.:
C/Stefano Amantini; 314 o.: p-a/HB; 315: Klammet;
316/317: Bieker; 318: Huber; 319 kaart (van l. b. in
wijzerzin): Bieker, Z, Bieker, 2x Z, Huber, Wandmacher,
Huber, Wandmacher; 2x Huber, 2x Wandmacher;
320/321: Z; 321 o.: Premium 322 kaart (van l. n. r., van
b. n. o.): Z, Huber, Z, Wandmacher, Z, Huber, 2x Z; 323
(kaart van l. n. r., van b. n. o.: Z, M/Andreas Keil, Zahn,
3x Z) Z; 324: Z; 325 kaart (van l. b. in wijzerzin): Huber/Schmid, Mau/Hammel, Mau/Schütze, Herzig, Huber, Huber/Schmid, Huber/Helle, Huber/Giovanni; 326
b.: L/Zanettini; 326 o.: Z; 327 (van l. b. in wijzerzin): 3x
Z, C/Aldo Pavan, A/Karsten Kramer; 328: Bieker; 329
kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, L, DFA/Babovic,
Mau, Wandmacher, Bieker, Z, 2x L/Emmler, Huber,
Schilgen, Huber, Klammet; 330 b.: Z; 330 o.: Romeis;
331 kaart (van l. b. in wijzerzin): L/Kirchner, Z, N.N.,
Schilgen, L/Eid, Huber, L/Modrow, Freyer, Huber; 332
b.: Bieker; 332 o.: Z; 333 kaart (van l. nr. r., van b. nr.
o.): Bieker, Mau/Mollenhauer, 2x Bieker, 3x Z, Bieker,
Z; 334 b.: Mauritius/Werner Otto; 334 o.: Bieker; 335
kaart (van l. b. in wijzerzin UZS): 5x Bieker, Corbis/M.
Taner, Klammet, C/Image Source, 3x Klaes; 336 b. en
o.: Bieker; 337 kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker,
Premium/AGF, Bieker, Ifa/Frima, Klaes, Z, Look/H.
Wohner, Huber/Klaes, L/Eisermann, Bieker, Romeis,
IMG; 338: L/Lecom; 339 kaart (van l. b. in wijzerzin):
Alamy/Bildarchiv Monheim GmbH, Mauritius/Falkenstein, Huber, Ifa/Ostgathe, Klammet, Z, 2x Ifa/Eich;
340: Ifa; 341 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): 2x Getty, Mau, M/Andreas Vitting, Premium/Haenel, L/Heuer, L/Gaasterland, Klaes, Huber, Z, Huber, Z; 342:
Ifa/Rauch; 343 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Herzig,
Mau/Gierth, 3x Herzig, Romeis, Ifa/Nägele, Bieker,
Ifa/Hilpert; 344/345 b.: Bieker; 345 o.: Romeis; 346
kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Romeis, Huber, Romeis, Bieker, 2x Herzig, 3x Bieker, Premium, 2x Bieker
;347 kaart (van l. nr.r., van b. nr.o.): 2x Wackenhut, Huber, Wandmacher, 2x Wackenhut, Bieker, Z, L/Bialobrzeski; 348 b. en o.: Romeis; 349 kaart (van l. b. in
wijzerzin): L/Eid,A/Schmerbeck, Premium/Otto, Huber, 2x Z, 2x Mau, Huber/Schmid, Bieker; 350 b.: Z;
350 o.: Bieker; 351 kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, Freyer, Z, Bieker, Huber, 4x Bieker, Z; 352: L/Emmler; 353 kaart (van l. b. in wijzerzin): 2x Bieker, Romeis, Huber, Freyer, Mau, Kustos, Dietrich, L/Emmler,
3x Huber, Bieker; 354:BB/Ernsting; 355 kaart (van l. b.
in wijzerzin): NN, 2x Huber/Schmid, Huber/Klaus, 4x
Bieker, L/Emmler, 3x Bieker; 356 b.: Huber/Schmid;
356 o.: Freyer; 357 kaart (van l. nr. r., van b. nr.o.):
Ifa/Rauch, Schilgen, Ifa/Otto, Premium, Z, Huber,
Klammet, Huber/Schmid, C/Woolfitt, Huber; 358 b.:
Huber; 359 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Romeis,
Huber/Schmid, Huber, Romeis, 2x Huber, Bieker,
G/Heinz Wohner, Huber, Romeis, Look/Florian Werner,
Huber, Premium/Buss, Klammet; 360: Ifa/Wittek; 361
kaart (van l.o. in wijzerzin): Schilgen, 2x Huber,
Ifa/Schulz, Bieker, 2x Huber, Z, Schilgen; 362 b.: Bieker; 362 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Huber, Getty,
Ifa/Stadler, Bieker, Huber, Premium/Sekai Bunka; 363
kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, Huber, Romeis,
Wackenhut, Huber, Premium, Klaes; 364/365: Mauritius/Markus Keller; 366 b.: Huber; 366 o.: Getty/Slow
Images; 367 b.: BA-online; 367 o.: L; 368 b. en o.: Z;
369 b.: Monheim; 369 m. en o.. C; 370 b.: Freyer; 370
m.: Freyer; 370 o.: Böttcher; 371 b.: Z; 371 m.: Herzig;
371 o.: C/Remondo; 372 (alle 3): C; 373 b.: Romeis;
373 m. l.: Z; 373 m. r.: Huber; 373 o.: Romeis; 374 b.:
AKG; 374 m.: Z; 374 o.: Z; 375 b.: L/Riehle; 375 m.:
L/Kreuels; 375 o.: L/Boening; 376/377: L; 378 b. l. un
b. r.: L/Galli; 378 o.: L/Adenis; 379 b. en M.: artur; 379
o.: alimdi.net; 380/381: L/Boening; 382 b.: C; 382 o.,
383 b. en o., 384 b. en o.: Z; 385 b.: Monheim; 385 m.:
Blume; 385 o.: Otto; 386/387 en 388/389: Z; 390 b.:
Bieker; 390 m.: Mauritius/Imagesbroker/J. Tack; 390
o.: L/Kreuels; 391 b.: L/Klein; 391 m.: Corbis/F. Mohnheim; 391 o.: Mauritius/Werner Otto; 392 b.: Klammet; 392 m.: C/Sandro Vannini; 392 o.: Z; 393 b.:
Zielske; 393 m.: C/Fridmar Damm 393 o.: Zielske;
394/395: L; 396 b.: Premium 396 m.: L/Gaasterland;
396 o.: Huber; 397 b.: C/Yamashita; 397 m.: L/Z; 397
o.: L/Boening; 398 b.: Monheim; 398 m. en o.: Huber;
398 o.: Huber; 399 b.: L/Kreuels; 399 m.: L/Shirley; 399
o.: L/Shirley; 400 b., m. en o.: Monheim; 401 (alle 4):
C/Blair; 402 b.: L/Eid; 402 m.: L/Eid; 402 o.: Monheim;
403 b.: Kustos; 403 m.: Ernst Wrba; 403 o.: Monheim;
404 b.: Stoppel; 404 m.: Visum; 404 o.: Huber; 405 b.:
C/archiv Iconographico; 405 m.: Ifa/Gruener; 405 o.
en 406 b.: Z; 406 m.: Romeis; 406 o. en 407: Z;
408/409: Bieker; 410 b.: Freyer; 410 o.: Getty/Look/H.
& D. Zielske; 411 b.: Romeis; 411 m.: Freyer; 411 o.:
Huber.
De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het gepubliceerde beeldmateriaal te
achterhalen. Wie niet om toestemming tot publicatie werd verzocht en meent alsnog
rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever.
Oorspronkelijke uitgever: © Kunth Verlag GmbH & Co KG, München 2013, www-kunth-verlag.de
© Cartografie: Kunth Verlag GmbH & Co KG
© Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2013
Colofon
www.lannoo.com
Registreer u op onze website en we sturen u regelmatig een nieuwsbrief met informatie over nieuwe
boeken en met interessante, exclusieve aanbiedingen.
D/2013/45/272- NUR 512
ISBN 978 94 014 0642 0
Als u opmerkingen of vragen heeft, dan kunt u contact opnemen met onze redactie:
[email protected].
Vertaling: Christelle Bogaert
Opmaak: Banananas.net
Oorspronkelijke titel: Unterwegs in Deutschland
Deze uitgave werd met de meeste zorg samengesteld. De juistheid van de gegevens is mede afhankelijk van informatie die ons werd verstrekt door derden. Indien die informatie onjuistheden
bevat, kan Lannoo daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Dit boek inkijken

Transcription

Documents pareils

VBS-GBS Symposia Kroonlaan 20 av. de la Couronne 1050 Brussel

Druckerei Hämmerling

Stand: 21.07.2016

CPAS - Bruxelles OCMW - Brussel

stib - mivb $ $ atrium

Van het Prinses Elisabethplein tot de

Factsheet

plan d`accès et les correspondances du transport commun