Geoffrey of Monmouth, Historia regum Britanniae, a variant version

Transcription

T H E MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA
PUBLICATION No. 57
GEOFFREY OF MONMOUTH
VARIANT VERSION OF HIS
HISTORIA REGUM BRITANNIAE
HISTORIA REGUM BRITANNIAE
A VARIANT VERSION
EDITED FROM MANUSCRIPTS
BY
JACOB HAMMER
HUNTER COLLEGE
T H E MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA
CAMBRIDGE 38, MASSACHUSETTS
1951
The publication of this book was made possible by grants of funds to the
Academy from the John Simon Guggenheim Foundation, the
Institute for Advanced Study, and an Anonymous Donor
COPYRIGHT
BY
THE MEDIAEVAL ACADEMY OF AMERICA
1951
Printed in U.S.A.
TO
E. A. LOWE
AND THE MEMORY OF
ERNST RIESS
PREFACE
In 1927 Professor Chambers wrote:
Critical work on the manuscripts (of Geoffrey of Monmouth) is still in its infancy,
and in these circumstances speculation as to the original form of the Historia and
any revision which it may have undergone can only be tentative.1
Two years later, in 1929, two editions of Geoffrey appeared,2 which
constitute a real advance over the older, uncritical editions. The present
edition which offers the first critical text of a Variant Version of the
Historia, based on manuscripts that hitherto passed under the name of
Geoffrey, is only another step in this advance. It represents the first fruits
of an investigation undertaken many years ago and is preliminary to a
critical edition of the Historia, based on all manuscripts known to scholars,
the larger portion of which (135 in actual numbers) has already been collated.
A task of this scope could not have been undertaken without outside
assistance. It was thanks to the generous grants (and publication subvention) from the John Simon Guggenheim Foundation and the American
Council of Learned Societies that it was possible to visit the various
libraries of Europe and collect the material necessary for the project. The
gracious leaves received from the Trustees of Hunter College, New York,
and the kind invitation and subvention from the Institute for Advanced
Study of Princeton, N. J., made the final preparation of this volume possible. The relatively rapid progress made in the accomplishment of the
task was due in large measure to the congenial and scholarly atmosphere
at the Institute.
It is also a pleasure and a duty to acknowledge the help received from
the librarians of Trinity College, Dublin, and Cardiff Public Library and
especially from Sir H. I. Bell, former keeper of manuscripts in the British
Museum, who at all times was ready with his advice and assistance. My
thanks are also due to Professor Roger S. Loomis of Columbia University
and to Professor John J. Parry of the University of Illinois for their many
helpful suggestions. Nor can I omit to express my gratitude to Dr. Henry
A. Moe and Mr. Charles Liebman, Jr. for their timely assistance. But
above all I am deeply indebted to Professor E. A. Lowe of the Institute for
Advanced Study and Corpus Christi College, Oxford, and to my late
*E. K. Chambers, Arthur of Britain, p. 30 (Sidgwick and Jackson, London, 1927).
'See Introduction, p. 3 and note 4.
viii
Preface
colleague at Hunter College, Professor Ernst Riess. Their friendship and
encouragement have meant more to me than I can say. To dedicate the
present volume to these two scholars is a privilege.
Lastly, I take the opportunity of expressing my gratitude to the Mediaeval Academy of America for encouraging my studies and to its able
officer, Dr. Charles R. D. Miller, as well as to Dr. Van Courtlandt Elliott,
for their valuable editorial advice and most generous assistance in seeing this
volume through the press. A glance at the printed page (beginning with
p. 136), will show the difficulties of composition inherent in setting up
parallel texts of sharply varying length, each with its own testimonia and
critical apparatus. An effort has been made to facilitate the reader's labor;
for the difficulty which must inevitably remain his indulgence is asked.
For the portion of the text where C and DEH (pp. 136-264) differ so
sharply that each must be presented separately, the text of C is given first
(pp. 136-208), and is followed by DEH (pp. 209-264). As for the rest,
Habent sua fata libelli.
TABLE OF CONTENTS
PREFACE
INTRODUCTION
TEXT
vii
3
22
INDEX OF PASSAGES QUOTED OR REFERRED TO
265
INDEX A. PROPER NAMES
271
B. TOPOGRAPHICAL NAMES
281
C. VARIA
291
VARIANT VERSION OF HIS
HISTORIA REGUM
BRITANNIAE
INTRODUCTION
The existence of nearly two hundred Latin manuscripts of the Historia
Regum Britanniae of Geoffrey of Monmouth is in itself eloquent testimony
to its author's popularity.1 Extensive borrowings from the Historia by
chroniclers in prose and verse, and the numerous versions in Welsh as
well as other languages only served to enhance a reputation that was
growing apace. The opinion of Geoffrey's contemporaries bears this out.
Alfred of Beverley (ca 1150), who "inaugurated the custom of inserting
Geoffrey's narrative in serious prose chronicles," 2 seems to have felt the
importance of this work when he remarked that "anyone not acquainted
with the History of the Kings of Britain puts himself down as uncultivated (notam rusticitatis incurrebat)." 8
However, this is not the place to discuss Geoffrey's popularity as a
historian, but rather to ask whether most of the manuscripts of the Historia have been examined, their family groups established and the results
made available to scholars. The answer to this question is in the negative
and this notwithstanding the fact that two editions of Geoffrey have
appeared as recently as 1929.4 Both of them, as was pointed out elsewhere,
"suffer from an inherent weakness in so far as they merely touch the surface of the problem."8 Both Faral and Griscom base their text on too
small a number of manuscripts and employ the method of classification
by the dedications, a method that fails to take account of the important
internal evidence which can be derived only from a detailed study of the
1
See the list of Geoffrey manuscripts in Acton Griscom's edition of the Historia Regum
Britanniae, pp. 551-580 (Longmans, Green, New York, 1929); for an additional list, see
J. Hammer, Some Additional Manuscripts of Geoffrey of Monmouth's Historia Regum
Britanniae" {Modern Language Quarterly, 3 [1942], 235-242); cf. also Brut y Brenbinedd,
edited and translated by John J. Parry, p. ix (The Mediaeval Academy of America, Cambridge, 1937).
*See Robert Huntington Fletcher, The Arthurian Material in the Chronicles especially
those of Great Britain and France, p. 125 (Ginn and Co., Boston, 1906). On pp. 169-177
Fletcher gives a long list of chroniclers who drew from Geoffrey.
*See Thomas Hearne's edition of Alfred's Annales, p. 2 (Oxford, 1716); see also the
interpretation of this passage by R. S. Loomis, "The Arthurian Legend before 1139" {The
Romanic Review, February 1941), 13-14
* The first is that of Griscom (see note 1); the editor of the second is Professor Edmond
Faral, in the third volume of his La Legende Arthurienne (Champion, Paris, 1929).
'J. Hammer, "Remarks on the Sources and Textual History of Geoffrey of Monmouth's
Historia Regum Britanniae. With an Excursus on the Chronica Tolonorum of Wincenty
KadJubek (Magister Vincentius)." The Quarterly Bulletin of the Polish Institute of Arts
and Sciences in America, 3 (1944), 501-564; see p. 525. Quoted hereafter as Remarks.
4
Historla Regum Britanniae
entire text contained in the manuscripts themselves.6 Only such a study —
if any — can hope to bring to light the modifications and alterations introduced into the text by various scribes and editors in the course of transmission; only such a study can hope to throw into relief the character of
the authentic text of Geoffrey. It will reveal the existence of more than
one recension7 prepared either by Geoffrey himself or by others. The
main problem that confronts an editor of Geoffrey's work has been succinctly stated by Professor A. G. van Hamel: "What is wanted most at
present," he says, "is a minute study of all the Latin texts that are still
buried in British and continental libraries." And he adds: "At the same
time, an absolute reserve must be recommended in drawing conclusions
from the Welsh Bruts, as long as this preliminary task has not been accomplished." 8
Though different editions and recensions of his work must have been
due to Geoffrey himself — the different dedications preceding the Historia
clearly suggest that —it is only in the last half century that a recension
which presents significant deviations from the vulgate text 9 has been
brought to the attention of scholars. In his brief analysis of the Harley
manuscript 6358 — used in the preparation of the present edition, — H. L. D.
Ward called attention to the fact10 that this manuscript shows more or less
serious departures from the printed editions. This hint ought to have excited
the curiosity of Geoffrey scholars sufficiently to make them look deeper
into the matter, a step which would have led to the discovery of a variant version or versions. Yet it was not until 1932 that students of Geoffrey
became aware of the existence of such a version. In a paper entitled A
Variant Version of Geoffrey of Monmouth's Historia,11 Professor John J.
Parry reproduced ff. 63-72 of manuscript Panton 37, an eighteenth century
copy preserved in the National Library of Wales, containing chapters 2-3
and part of chapter four of Book I, the first two chapters of Book IV, and
'Remarks, pp. 524-530.
' T h e present writer has called attention to the existence of such a recension, with an
entirely different text, in Books VI-XII of the Historia. It is found in about fifteen manuscripts, all of which have the dedication to Robert, Earl of Gloucester. This recension
apparently escaped the attention of Faral and Griscom. See Remarks, pp. 5*6-528.
* "The Old-Norse Version of the Historia Regum Britanniae and the Text of Geoffrey
of Monmouth." See Etudes Celtiques 1 (1936), 247. In justice to Griscom (p. 6), it must
be said that he is of the same opinion.
•I shall apply the term "vulgate text" to the text so far made public in our printed
editions. For the reader's convenience I shall quote from Faral's edition with corresponding references to Griscom's.
10
Catalogue of Romances in the Department of Manuscripts in the British Museum,
vol. 1, pp. 235-236 (London, 1883). Air Ward, however, failed to state that the manuscript
was written by two different scribes and that it contains additions in a seventeenth century
hand.
u
In A Miscellany of Studies in Romance Languages and Literatures, Presented to Leon
E. Kastner, pp. 364-369 (Heffer, Cambridge, 1932).
Introduction
$
chapters 18-20 of what in some editions is Book XII. The copy was made
by the Welsh scholar Evan Evans from a much earlier manuscript that
belonged to another Welshman, the antiquarian and poet Lewis Morris.12
The few chapters reproduced by Parry clearly show the wide difference between the text copied by Evans and the text printed by Faral and
Griscom. Professor Parry writes: ". . . there are parallels between this
version and some of the Welsh ones that present an interesting problem.
. . . One can only hope . . . that the manuscript (once owned by Morris)
is still in existence and may some day come to light, so that its peculiarities
may be fully studied."13
Professor Parry's hope has now been realized in a way he did not anticipate. In fact, instead of one manuscript — the lost Morris which has
not yet been found — four have come to light, which are entitled to be
grouped together as representatives of a Variant Version. These four,
together with manuscript Panton 37, form the basis of the present edition.
No particular merit attaches to the discovery that these manuscripts
present a recension which differs from the vulgate text. Mere perusal was
enough to convince one that here was a different recension. The present
edition should throw light on the editorial methods of the redactors who
refashioned the text of the Historia, and should make it possible to separate
genuine Geoffrey from non-Galfridian matter. The existence of the Variant Versions has so far escaped notice chiefly because they passed under
the mighty name of Geoffrey. Moreover, Professor Parry's thesis of a
connection between the Variant and Welsh versions still remains to be
tested and that cannot happen until the two have been compared and
analyzed.
II
An examination of the manuscripts of the Variant Version brought out
the fact that of the four that form this group, only two contain the
complete text of the Variant Version. The remaining two may be classified as codices viixti; they are composed in part of the Variant Version
and in part of the vulgate text.
The following manuscripts belong to the Variant Version group:
(1) Exeter Cathedral Chapter Library manuscript, No. 3514,1 - E.
" H e acquired it in 1753. The present location of the manuscript — it was sold after
Morris's death in 1765 — is not known. See Parry, op. cit. p. 364.
"Ibid. p. 368-369.
1
Unknown to Griscom and not found in his list. See Some Additional Manuscripts,
p. 240. I have quoted portions of this manuscript in Remarks, pp. 532-53j.
For a full list of items contained in this MS. see Thomas Jones, " 'Cronica de Wallia'
and other Documents from Exeter Cathedral Library MS. 5514," p. 28; for the date (about
1280), see p. 29 {Bulletin of the Board of Celtic Studies, November 1946 number, vol. 12
[Parts 1-3]).
6
Historia Regum Britanniae
2
Pp. 94-218. It is a late thirteenth century manuscript, written on vellum,
in two columns of thirty-two lines each. It once contained the full prologue; in its present condition the manuscript begins, as far as I can see
from the photostat, with "paginam illinissem";3 in other words it contains
a small portion of the prologue and the dedication to Robert, Earl of
Gloucester. The original scribe omitted, or what is more likely, did not
find in the exemplar from which he copied, the dedicatory epistle to Alexander, bishop of Lincoln, which was added by a later scribe in the margin
of p. 158. The same scribe also added a brief commentary on the Prophetia
Merlini on the lower and lateral margins of pp. 158-160, and seems to be
responsible for the division of the text into books. The first five books
have headings. The heading is lacking for the sixth, and for the seventh
there is an entry at the foot of p. 181 (Liber VII), confirmed by blank
space for an initial. The remaining are marked by a later hand in the
upper right corner, the last being for Book X. There is hardly any division into chapters in this manuscript; the chapters that are indicated as a
rule lack large initials. However, small letters in the margin mark the place
where they were to be inserted.
A later scribe made an attempt to divide the Historia into chapters. He
inserted either a paragraph mark or a reference mark in front of a word
and some short title at the foot of the page and in a few instances at the
top. He also added in the margin the names of the various British kings
in numerical order.4 On the whole the Exeter manuscript is excellently
written, with very few mistakes and corrections.
(2) Trinity College Library, Dublin, manuscript £.5.12(515), = D.
The text of the Historia, which is preceded by a text of Dares Phrygius,
begins about the middle of f.io r; however, the next folio was numbered
"I," though it actually ought to have been numbered "XI." The Historia,
then, occupies f. 10 r and v and the next forty-four folios of the Trinity
manuscript. This was written in the late thirteenth or early fourteenth century on vellum, in two columns of forty-one lines, with blue and red initials.
It does not contain the prologue and dedication and begins with the description of Britain.5 It also lacks the dedicatory epistle to bishop Alexander.
There is no trace of division into books, but attempts at chapter division
were made both by the original scribe and a later editor (mt). There are
several corrections and marginal additions by both hands and also additions
in a much later hand (ms), of which some are in Welsh.
' T h e leaves of this manuscript are numbered by pages and not by folios. The same
pagination is followed in the text.
•Faral, chap. 2 (line 11, p. 71); Griscom 1.1 (line 18, p. 219).
* In the text of this edition I have disregarded the contribution of the later scribe.
•Faral, chap. 5 (pp. 72-73); Griscom 1.2 (pp. 221-222).
Introduction
7
D, like E, is well written. The two later scribes of D must have had
before them another manuscript of Geoffrey, containing a vulgate text, as
some of their additions, recorded in the apparatus, indicate.6 Moreover,
both resemble each other so closely that one would be tempted to consider
D a copy of E, were it not for the fact that D, the later in date, contains a
few brief passages omitted in E. Both are doubtless descended from the same
parent.
(3) Harley manuscript, No. 6358, British Museum = H. Ff. 2 r-58 v.
Written on vellum in the early thirteenth century, with 36 or 37 lines to
a page and with initials in red. Like D it lacks the prologue and the dedication and begins with the description of Britain. Nor does it contain
the dedicatory epistle to bishop Alexander. It is the only manuscript in
the Variant Version group that shows a division into eleven books, which,
by the way, is adopted in this edition.7
H is a peculiar manuscript. The first forty-one folios contain the text
of the Variant Version as found in DE. Then the situation changes and
thenceforward, to the end of the manuscript, the text is almost completely
vulgate. The reason for this sudden change is simple. One scribe, using as
his exemplar a manuscript containing the text of the Variant Version wrote
folios 2 r-41 v, while another scribe who started with f. 42 r copied
from a manuscript containing the vulgate text. What is more, while the
text from ff. 2 r-41 v is divided into chapters, no such division can be observed from ff. 42 r to the end of the manuscript. In short, H may be described as two manuscripts combined in one, written by two different
scribes using two different recensions to complete their manuscript.
One other point deserves attention. In a portion of H the scribe evidently copied from an exemplar which was already a copy of a mutilated
manuscript. For at the end of each and every page between folios 34 v
and 41 v a lacuna exists, of which, curiously enough, he was unaware,
since the missing lines have been supplied below the text area by a hand
that is unmistakably more recent by several centuries, in fact a seventeenth century hand. The supplied lines are, understandably enough, not
always of the Variant Version but of the vulgate in a modified form.
As compared with D and E, H is rather carelessly written and contains
a great number of corrections by the original scribes and by some later
corrector (mt). It should be noted, however, that the scribe who copied
the part of H with the Variant Version, had recourse to a vulgate text
as well, as certain additions make clear.8
*See, for example, p. 50 and critical note to line 232; also p. 113, line 95.
'See below, p. 21.
'See, for example, p. 73, line 118.
8
(4) Manuscript Panton 37, in the National Library of Wales, Aberystwyth, = P. A brief account of this manuscript was given above (pp. 4-5).
Here it may be added that according to Evans the original manuscript was
". . . without the common preface found in other Copies, and letter to
the Bishop of Lincoln, or the Conclusion, where Malmsbury and Huntington and Caradog of Llan Garvan are mentioned."9 Even a superficial
examination of the few chapters transcribed by Evans suffices to show that
the original manuscript from which he copied must have been a very close
relative of DEH. There are mistakes in P. However, it is impossible to
decide whether they are due to the original scribe or were made by Evans,
in the process of copying Morris's manuscript.
(5) Cardiff Public Library manuscript, Cardiff, = C. Ff. 10 r-130 v.
Written about 1300, probably on the borders of France and Germany,10
with twenty-four lines to a page and initials in red. At the top of each
page are the names of British heroes and kings, discussed in the narrative
below, while the lateral and lower margins are covered with topical titles.11
A folio is missing between 87 and 88.12 There is no trace of division into
books and there are few indications of division into chapters. The original
scribe corrected the manuscript throughout in red ink; a few corrections
are by a second hand. The whole manuscript is carelessly written and
betrays hurry.
C has the distinction of containing the full prologue and dedication to
Robert, Earl of Gloucester, as well as the dedicatory epistle to Alexander,
bishop of Lincoln. The presence in C, in so far as it is a Variant Version,
of the dedication to Robert, should convince candid scholars that it cannot
be used as a criterion for classifying the manuscripts of the Historia. Were
this classification valid, C should belong to the most numerous group of
vulgate manuscripts, which is not the case.13
However, before proceeding to an examination of C, it is necessary
to call attention to some of the characteristics of the Variant Version as
revealed by DEH and to touch briefly upon some differences between
it and the vulgate text.
In the first place the Variant Version contains additional material, not
found in any other manuscript of Geoffrey. I give a few illustrations.
The description of Ascanius transferring his ancestral gods from Lavinium
* See Parry, op. cit. p. 365.
Dr Eric Millar of the British Museum, who had the kindness to examine the manuscript for me, suggested the neighborhood of Metz.
a
Disregarded in the text of this edition.
"See pp. 147-148 and notes.
"Faral, op. cit. vol. 3, p. 64. Since the Exeter manuscript (E), too, contains the dedication to Robert, it would follow that it also belongs to the vulgate family, which is not
the case.
10
Introduction
9
to Alba Longa, is a case in point; this detail is found in several Welsh
versions.15
Another addition is furnished by the narrative dealing with King
Belinus's building of highways. A comparison of the passage in the respective versions makes that clear:
14
Variant Version pp. 56-57 (3.74-79)
Alias quoque duas vias ex obliquo terrae
construere praecepit ut ex utroque latere
accessus ad urbes et municipia paterent.
Erat enim terra Britanniae lutosa et
aquosa, utpote insula, terra in mari sita,
nee ante Dumwallonem, patrem Belini,
exstiterat quisquam, qui viarum aut pontium cur am haberet in toto regno. Deinde sancivit illas . . .
Faral, chap. 39 (p. 112); Griscom 3.5
'P*
'
Iussit . . . fieri . . . alias quoque duas
(vias), ab obliquo insulae, quae ad ceteras
civitates ducatum praestarent. Deinde
sancivit eas . . .
All the manuscripts of the Historia contain the detail that the Roman
consuls, Gabius and Porsenna, promised the Romans, besieged by Belinus
and Brennius, that they would come to their assistance next day.18 The
Variant Version, however, adds that the two consuls had set out "ut congregarent exercitum de Apulia et Italia." 17
In the vulgate text of the Historia we find no description of Ireland
although mention of the island is made in several places.18 In the Variant
Version, however, a brief description is given. Geoffrey states19 that
King Gurguint sent the Basclenses to Ireland, which at that time was uninhabited. They settled there and multiplied. The Variant Version repeats this statement in slightly different language, but adds to it:
Ubi (= in Hiberniam) cum venissent, invenerunt terram opimam et apricam, nemoribus et fluminibus et omni Dei munere opulentam, coeperuntque continuo ibi
tabernacula sua aedificare et terram colere . . ."
So much by way of sampling the additions in the Variant Version.
Another characteristic of the Variant Version is a fondness for biblical
phraseology.21 To give a few examples: King Dumwallo fought so bravely
that "terra . . . siluit in conspectu eius." 22 In speaking of Belinus, "nee
cessavit gladius eius a mane usque ad vesperam Romanos caedere." 23 King
"See p. 25 of the text (1.61-63).
M
Parry, op. cit. p. 368.
"Faral, chap. 43 (p. 117); Griscom 3.9 (p. 289).
" p . 61 (3.175-176).
M
For example in connection with Uther's expedition there to transfer the Giants' Dance
to Britain (Faral, chapters 128-130, pp. 211-215; Griscom 8.10-12, pp. 409-414).
"Faral, chap. 46 (p. 119); Griscom 3.12 (pp. 292-293).
" p . 62 (3.220-222).
" T h e influence of the Bible upon Geoffrey has been discussed by Paul Feuerherd,
Geoffrey of Momnouth und das alte Testament (Halle, 1915).
" p . 53 (2.298).
a
p . 60 (3.162-163).
io
Morwinus meets the invading enemy "cum manu valida."24 To the envoys
of Cassibelaunus who plead with Androgeus to arrange peace for him
with Caesar, Androgeus replies that he does not intend to repay him with
"malum pro malo"25 and pleading Cassibelaunus' cause with Caesar he
implores him not to punish Cassibelaunus "iuxta sua scelera."26 King
Uther's love for Igerna is compared to that of King David for Bathsheba27
and the army of Aurelius Ambrosius was so great "ut arenae maris comparari posset."28 All these biblical expressions are absent in the vulgate
text.
Another difference is brought out by the method used in handling the
speeches. Geoffrey, as is well known, is fond of shorter and longer speeches
and addresses, which he skilfully inserts in his narrative. The Variant
Version follows the same pattern, but some of the speeches in DEH are
either slightly abbreviated or paraphrased, for example, the short speech of
Membricius,29 or the plea of Conwenna.30 Other speeches are omitted, for
example, the address of Maurice, son of Caradoc, duke of Cornwall, to
Maximianus, inviting him to come to Britain;31 the speech of Caradoc to
king Octavius, advising him to appoint Maximianus his successor;32 and the
speech of archbishop Guithelinus to his countrymen,33 or his address to
king Aldroenus of Armorica and the latter's reply.34 In place of the missing speeches a brief statement is usually found, leading up to the next
topic, so that there is no break in the narrative. An example will illustrate
this procedure. We read in the vulgate text that Maurice, upon arriving
at Rome, delivers an address to Maximianus in which he points out all the
reasons why Maximianus should accept the crown of Britain.35 No such
address is found in DEH; here it is reduced to the simple statement:
Mauritius ergo evocans seorsum Maximianum intimavit ei super legatione et negotio
pro quo venerat. Quibus auditis Maximianus laetus suscepit hanc legationem . . .*"
Still other addresses, for example, that of Gorlois, duke of Cornwall3T
and the speech of Auguselus, king of Albania,38 are so altered both in form
"p.63 (3.242).
"p.77 (4.234).
"p. 78 (4.241).
" p . 221 (8.366).
"p. 209(840).
"p. 31 (1.206-220).
"pp. 58-59 (3.111-124).
"Faral, chap. 81 (pp. 155-156); Griscom 5.9 (pp. 343-344).
M
Faral, chap. 83 (pp. 158-159); Griscom 5.11 (pp. 346-347).
"Faral, chap. 92 (pp. 168—169); Griscom 6.4 (pp. 357-359).
"See note 31.
"p. 93(5.200-202); p. 94(5.214).
"Faral, chap. 136 (p. 220); Griscom 8.18 (p. 421); Variant Version p. 220(8.326-340).
"Faral, chap. 161 (pp. 251-252); Griscom 9.18 (p. 465); Variant Version pp. 238*39 (9-395-4>3).
Introduction
11
and content that they hardly resemble their counterparts in the vulgate
text.
Another feature of the Variant Version is the tendency to tone down
or to omit altogether certain unpleasant details. The conversation between
Bedwer, Arthur's butler, and the nurse of Helen, Hoel's niece, at the latter's gravemound on Mont St. Michel, will, I think, serve as a good illustration.
The nurse urges Bedwer to flee, because the giant who killed her fosterchild will, upon his return, consume the flower of his youth. This is her
story:
Variant Version (p. 241 [10.54-58])
Iste est sceleratissimus ille, qui nuper
neptim ducis Hoeli, — pro nefas,—
puellam pulcherrimam meque cum ilia
simul advexit et cum ilia concumbere
temptans, pondere magnitudinis suae illam
oppressit atque morti addixit et hie tumulatam reliquit. Fuge ergo, quisquis es et
quantum potes fugiendo salva te ipsum.
Faral, chap. 165 (pp. 255-256)"
{Helena) . . . recepto infra tenerrimum
pectus timore, dum earn nefandus ille
amplecteretur, vitam diuturniori luce
dignam finivit. Ut . . . illam . . . foedo
coitu suo deturpare nequivit, detestanda
venere succensus mihi invitae (Deum et
senectutem meam testor) vim et violentiam ingessit. Fuge, dilecte mi, fuge,
ne, si more suo mecum coiturus advenerit, te . . . repertum miserabili caede
dilaniet.
The Variant Version, it is seen, passes over the giant's brutish lust and
rape. The omission of the fantastic story of Brian, who cut off a slice of
his thigh, roasted it and served it to king Cadwallo in place of venison,40
may be quoted as another illustration of this tendency.
There is another point of difference between the Variant Version and
the vulgate text that deserves notice. In the vulgate text Maximianus, after
establishing the seat of empire at Treves, "ita debacchatus est in duos imperatores Gratianum et Valentinianum, quod uno interempto, alterum ex
Roma fugavit." " The Variant Version agrees in every respect with the
above, and after the mention of Treves proceeds as follows:
Postea in Gratianum et Valentinianum imperatores vim sui furoris exacuens, uno
perempto, alterum a Roma fugavit. Ipse vero (Maximianus) Romae imperator factus, quadragesimus ab Augusto imperium rexit, anno ab Incarnatione Domini
trecentesimo septuagesimo septimo. Valentinianus autem, frater Gratiani, ad Theodosium, in Orientem fugiens, imperio per Theodosium restitutus est et Maximianum
subinde apud Aquileiam, fratrem vindicans, interfecit."
The Variant Version, then, offers an enlarged account, the source of
which can be traced. It is based on and copied in part from Bede's Eccl.
" Griscom 10.3 (p. 471).
40
Faral, chap. 193 (p. 290); Griscom 124 (pp. 517-518).
a
Faral, chap. 86 (p. 161); Griscom 5.14 (p. 350).
*»p. 98(5.333-339).
12
Historia Re gum Britanniae
Hist. 1.9 (cf. Orosius 7.35 and Gildas, De Excidio 13). Thus the Variant
Version returns to original sources and this fact can be illustrated even
further.
In the vulgate text the opening lines of the fourth book read as follows:
Interea contigit, ut in Romanis reperitur historiis, Iulium Caesarem, subiugata
Gallia, ad litus Rutenorum venisse."
The text of the Variant Version reads: **
Interea contigit, ut in Romanis reperitur historiis, Iulium Caesarem, subiugata Gallia,
in Britanniam transisse; sic enim scriptum est anno ab Urbe Condita sescentesimo
nonagesimo tertio, ante vero Incarnationem Domini sexagesimo anno. Iulius Caesar,
primus Romanorum, Britones bello pulsavit, in navibus onerariis et actuariis circiter
octoginta advectus.
The Variant Version adds the date of Caesar's invasion of Britain and
the number of his ships, the source of this addition again being Bede, Eccl.
Hist. 1.2, even to the point of using his language.
Nowhere, however, does this tendency to go back to older sources
manifest itself more clearly than in the description of Britain,*5 for the
composition of which Geoffrey used passages from Bede, Gildas and Nennius which he had skilfully woven together and adorned with a certain
elegance of style. A comparison, however, between the description of
Britain in the vulgate text with that of the Variant Version shows that save
for some phrases in the vulgate text, the Variant Version is an almost
literal transcript of passages from Bede.46 Again the Variant Version
shows preference for Geoffrey's source.
To return to C, it may be stated that it is the most complicated
of all manuscripts of the Variant Version, if not of all the manuscripts
that go under the name of Geoffrey. Like H, C is a codex mixtus. In the
case of H, however, it is comparatively easy to account for the fact that
almost two thirds of the manuscript comprise the text of the Variant Version and the last third the vulgate. It is due, as we have seen, to the combined efforts of two different scribes, each of whom used a different
manuscript for the purpose of producing a single complete one. But C is
quite different; the text is written by a single scribe, yet it falls into three
distinct parts.
(1) Books I-VI contain a mixed text, a mosaic of variant and vulgate
elements. Moreover, entire speeches and addresses absent in DEH are
found in C as in the vulgate.
**Faral, chap. 54 (p. 126); Griscom 4.1 (p. 306).
" p . 68 (4.1-6).
"Eccl. Hist. I.I.
Introduction
13
(2) Books VII-X and the first two chapters of Book XI (in the present
edition) *7 comprise what is in the main a vulgate text with occasional
minor additions.
(3) The remaining part which constitutes the latter part of our Book
XI is a conflation of the Variant and the vulgate version.
This complicated structure of the text calls for some sort of explanation
which only an examination of internal evidence can furnish. To obtain
it a few passages of C must be compared with passages of the vulgate text.
C 40 r (Variant Version [p. 75,
=4.183-186])
His Caesar inspectis, consilium mox capit
a familiaribus suis, ne verbis solummodo
Androgei crederet et (crederet et om
DEH) invitatus in (in om DEH) Britanniam adiret, nisi tales dirigerentur obsides, quibus datis (datis om DEH)
securus (securius DEH) incederet, nisi
tales dirigerentur obsides, quibus datis
securus applicare quivisset.
Faral, chap. 61 (p. 134) "
His igitur inspectis, consilium
Iulius a familiaribus suis, ne verbis
modo ducis invitatus Britanniam
nisi tales dirigerentur obsides,
securius applicare quivisset.
habuit
solumadiret,
quibus
A comparison of the two passages shows that:
(1) C reads Caesar; the vulgate text Iulius;
C reads consilium capit; the vulgate text consilium habuit.
(2) C has Androgei for ducis in the vulgate text;
C has mox before capit and crederet et before invitatus, not found
in the vulgate text.
(3) Caesar is willing to sail to Britain provided hostages are given:
C
Faral
quibus datis securus incederet
quibus securius applicare quivisset.
At this point C repeats itself, but instead of repeating the expected
quibus datis securus incederet, it introduces the phrase quibus datis securus
applicare quivisset, that is, the almost exact reading of the vulgate text.
This surely cannot be mere accident. The simplest way of accounting
for this is to assume that the scribe of C had before him two manuscripts,
one of which contained the vulgate text and the other the Variant Version
and that in a moment of inadvertence he copied phrases occurring in both
texts. Another possibility, however, must not be excluded: the scribe may
have copied from a manuscript that already had the above arrangement.
The argument that the scribe of C (or the author of his exemplar)
had before him two different texts can be further substantiated. In the
vulgate text *9 we read that after Modred's precipitate flight toward Corn"For the division see p. 21.
"Griscom 4.9 (p. 316).
"Faral, chap. 178 (p. 277); Griscom 11.1 (pp. 499-500); C 11.45-84^. 187-189).
14
wall, Arthur pursued him "usque ad fluvium Kamblani," B0 where Modred
expected him and a fierce battle ensued in which Modred was killed and
Arthur mortally wounded. This is the one and only place where the
river Camel is mentioned in the vulgate.
The Variant Version covers this story in a few lines, with the difference
that the river Camel is mentioned twice: first it occurs in the same connection as in the vulgate: "Modredus . . . copiis terra marique comparatis, ad fluvium Cambula Arturo proeliaturus occurrit."51 Then, again,
after recording the death of Modred and that of the leaders on both sides
the Variant Version adds: M "Omnes hi eadem die perierunt iuxta fluvium
Cambula."
As mentioned above, that part of C which narrates the final days of
Modred's career, follows the vulgate text. We read in C of Modred's
hasty flight and Arthur's pursuit "usque ad flumen Kambri"; in point of
place this corresponds to "ad fluvium Cambula Arturo proeliaturus occurrit" of the Variant Version, quoted above. Then C relates the final
battle arrangements, the death of Modred and of the leaders whom both
Arthur and Modred brought along with them. At this point C has:
"Omnes hi uno die perierunt iuxta flumen de Candulas," which statement
closely resembling that of the Variant Version is found in exactly the
same place as in that version, that is after the list of the fallen leaders.
This double mention of the river Camel and especially the second, inserted at a point where the Variant Version has it, cannot be considered
fortuitous. The addition would seem to confirm the hypothesis that the
writer of C made use of two texts, both vulgate and variant. The fact
that the scribe calls the river "Kambri" at one point and "de Candulas"
at another, or that he substitutes "flumen" for "fluvius," does not weaken
the force of the argument, when one takes into consideration the scribe's
carelessness and his fondness for synonyms.
I must now return to the statement made above (p. 13) that the larger
part of Book XI in C is a conflation of two recensions, the variant and the
vulgate. In illustration I select one passage out of several.
When king Cadwallader sailed with his people to join king Alan of
Armorica, the Saxons seized all Britain. The vulgate version reads thus:
Non enim aderat habitator qui prohiberet, praeter pauperculas Britonum reliquias,
quae superfuerant, quae infra abdita nemorum in Gwalliis commanebant. Ab illo
tempore potestas Bntonum in insula cessavit et Angli regnare coeperunt.
[205] Deinde cum aliquantulum temporis emensum esset et praedictus populus
roboratus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni sui. . ."
"Among other variants one may mention: Camblani, Camblam, Camblan, Cambula.
" p . 251(11.34-35).
" p . 252(1147).
"Faral, end of chap. 204 and beginning of chap. 205 (p. 301); Griscom 12.16 (end of
chapter and beginning of 12.17, IpD
Introduction
15
Let us now compare the text of C with the text of the Variant Version.
Italics indicate agreement with the vulgate text.
C (p. 206 [ 11.582-593])
Non enim aderat habitator qui prohiberet, praeter pauperculas Britonuvi
reliquias, quae superfuerant, quae infra
abdita nemorum in Gwalliis commanebant. Ab Mo tempore potestas Britonum
in insula cessavit et Angli regnare coeperunt, Cedelstano rege facto, qui primus
inter eos diadema portavit. Pacem et
concordiam tamquam fratres inter se
habentes, agros coluerunt, civitates et
oppida reaedificaverunt, magistratus et
potestates in urbibus constituentes, leges,
quas de terra sua adduxerant, subiectis
populis tradiderunt servandas, ducatus et
honores, prout Britones ante habuerant,
inter se dividentes, cum summa pace et
securitate terram desiderabilem coluerunt.
Deinde cum aliquantulum temporis
spatium emensum esset et praedictus
populus roboratus fuisset, recordatus
Cadwaladrus regni mi . . .
Variant Version (p. 262 [11.403-417])
Nee erat quisquam qui prohiberet vel
commaneret in locis desertis, praeter
paucas reliquias Britonum qui superfuerunt et de praefata mortalitate evaserunt vel postea nati sunt. Illi abdita
nemorum inhabitabant, in Gualiis tantum
et in Cornubia commanentes. Ab illo autem tempore potestas Britonum cessavit
et Angli in totum regnum regnare
coeperunt, Adestano rege facto, qui
primus inter eos diadema portavit.
Pacem et concordiam tamquam fratres
inter se habentes, agros coluerunt, civitates et oppida reaedificaverunt et magistratus et potestates in urbibus constituentes, leges, quas de terra sua adduxerant,
subiectis populis tradiderunt servandas,
ducatus et honores, prout Britones ante
habuerant, inter se dividentes, summa
pace et tranquillitate terram desiderabilem incoluerunt.
Cumque magnum temporis spatium
esset emensum et populus Anglorum,
sicut dictum est, in Britannia roboratus
et augmentatus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni sui . . .
A comparison of the two passages points unmistakably to the fact that
the writer of C inserted, with a few minor textual changes, a considerable
portion of the Variant Version between the end of one chapter of the
vulgate text and the beginning of another.
One more point deserves notice. In the passage just quoted C mentions
the end of British power and the beginning of Saxon rule "Cedelstano rege
facto, qui primus inter eos diadema portavit." The vulgate text, to be sure,
contains this statement, too, but in an entirely different place (Faral, chap.
207, p. 303; Griscom 12.19, p. 535) and in a slightly different form: "At
Saxones, sapientius agentes . . . abiecto . . . dominio Britonum, iam toti
Loegriae imperitaverant, duce Adelstano, qui primus inter eos diadema portavit." This passage is also found in C at the same place where it occurs
in the vulgate text. In other words, the mention that Adelstan was the
first to wear the crown among the invaders, which occurs only once in
the vulgate text, is found twice in C, first in the conflated part and then
where the scribe follows the vulgate text. Copying that part of the vulgate
text which contained the only reference to Adelstan, the scribe undoubt-
16
edly recollected that his name had already been mentioned in the conflated part. Therefore, in order to show that he had not forgotten it, he
writes now (11.635): "duce Cedelstano, ut praedictum est, qui primus inter
eos diadema portavit." The ut praedictum est, is clearly an admission on the
part of the writer of C that he was fully aware of what he was doing.
To sum up, it would seem that the writer of C used a manuscript of
Geoffrey containing a vulgate text and a text containing a Variant Version as well. With the help of these two texts, which he used freely, he
prepared a third, his own eclectic text, especially in books I-VI M and
the larger part of the last book. Sometimes this eclectic method shows
poor taste, as for example in the description of Britain. Here, in DEH, as
has been pointed out (p. 12) we find an almost literal borrowing of
several passages from Bede. But the writer of C preferred to follow Geoffrey's description65 except at one important point, where, after copying
Geoffrey's picture of British cities, "some in ruins, others still standing and
adorned with towering churches, in which men and women serve God
according to the Christian tradition," he inserts: "Sed et avium multimodi
generis ferax terra est: habet insuper fontes salinarum, habet et calidos;
verum vineas in quibusdam Iocis germinat." That this passage, which is lifted
from Bede (and found in DEH as well) is out of place here and spoils the
unity of Geoffrey's description, goes without saying; but the eclectic
method is not always a guarantee of good taste.
Ill
But while it is true that the scribe of C adheres to the vulgate text in
one place and to the text of the Variant Version in another, or combines
both texts in a third, he is not always a mere copyist. Here and there he
changes the word order, uses synonyms and adds small details, especially
in books VII-XI, where he follows the vulgate text. To illustrate: Geoffrey mentions that the Saxons pursued King Utherpendragon with his
army to Alt Damen.1 The writer of C goes a step further and specifies
the location of the mountain (p. 146): "ad montem Damen, id est Wingates,
super caput Chochem." If he had in mind what is now called Windygates
Hill in Northumberland, at the headwaters of the Coquet River, the medieval forms being "Wingates" and "Choket," 2 the form "Chochem" is
" T h e reason why I called this part of C "a mosaic of variant and vulgate elements";
see p. 12.
" T h e minor changes in the opening sentence are of little significance.
'Faral, chap. 136 (p. 219); Griscom 8.18 (p. 420); C 8.390-391.
' Cf. Choketdale, in Eilert Ekwall's The Concise Oxford Dictionary of English PlaceNames, p. 116 (Oxford, 1940). In his discussion of the Scalacronica of Sir Thomas Gray,
Fletcher (op. cit. p. 224) calls attention to the following quotation of Leland from the
Scalacronica: "Sum Chroniques say that Uther vanquished Otta and Oza at Wyndegate
Introduction
17
of course a scribal corruption. This addition would reveal a curious knowledge of the region through which passed the Roman road from York to
the east; it is found in no other manuscript of Geoffrey known to me.
Another example: in the vulgate text, Gaius Quintilianus, nephew of
Lucius, rebukes Arthur's ambassadors with this biting remark: "Britones
magis iactantia atque minis abundare quam audacia et probitate valere." 8
In C this insult is followed by a sneer: "et quod linguae eorum longiores
erant quam gladii ipsorum" — a sneer common in the Welsh versions of the
Historia.*
It is, however, difficult to explain why the writer of C applied his
eclectic method only to books I-VI and part of book XI, leaving the rest
of the Historia almost intact. That he did not care to tamper with Book
VII, that is the Prophetia Merlini, is understandable: with the exception of
slight changes in the opening chapter of the Prophetia in DEH, no changes
are found, to my knowledge, in any other manuscript of the Historia.
He may perhaps have tired of his double task or preferred to leave that
part of the Historia intact, because it deals with a glorious period of British
history and with Arthur in particular. Perhaps, too, he was obliged to
part for some time with the manuscript of the Variant Version, with the
result that in order to proceed with his work he was obliged to copy from
the manuscript containing the vulgate text. After covering the first few
chapters of book XI he may again have received a manuscript of the
Variant Version, which gave him an opportunity to return to his original
method. At any rate the Variant Version as represented by C is a document humain, an attempt of a scribe to exercise his own ingenuity, by
handling the text as it suited his fancy.
There is no doubt that the Variant Version often preserves Geoffrey's
phraseology. The divergence, however, as seen even in the few passages
given above, is both qualitatively and quantitatively such as to rule out
the hypothesis that we have here a recension from the pen of the author.
Who, then, is responsible for this recension which heretofore found shelter
sub umbra Galfredi? Who is this mysterious writer who adorned his
product with so many biblical quotations,5 who knew Terence, Vergil,
Bede and others and who must have had access to some Welsh material
by Coquet Ryver." Evidently there was a manuscript in existence which contained the
same detail that the writer of C gives but in a more accurate form, and this detail reached
Leland through Gray.
'Faral, chap. 166 (p. 258); Griscom 104 (p. 475).
4
See, for example, Canon Jones's translation of the Welsh manuscript, no. 61 of Jesus
College, Oxford, in Griscom's edition, p. 475: "Much longer are the tongues of you
bryttaniait than your swords." For the passage in C see p. 173 (10.128-129).
•For Geoffrey's use of the Bible, see my paper, "Geoffrey of Monmouth's Use of the
Bible in the Historia Regum Britanniae"; Bulletin of the John Rylands Library, 30 (1947),
293-311.
18
Historia Regujn Britanniae
as well? That he must have been a man of learning cannot be denied. The
facility with which he quotes the Scriptures suggests a cleric who, fascinated by Geoffrey's Historia and sharing its point of view, decided to
refashion it in his own way and in the process of doing so, left on the new
product the imprint of his own personality.
An important clue to the problem of authorship is furnished by C.
In C the text of the Historia is preceded by a poem of twenty-six leonine
lines which are hereby given: 8
Strenua cunctorum delectant gesta proborum
In quibus armorum micat ars et laus animorum,
Praecipue Britonum; proprium sibi natio donum
Nomen grandisonum meruit virtute baronum.
Ocrea, lorica iuga dum rutilant per aprica,
Agmina terrifica timet omnis gens inimica.
Quanta cautela iaciat quo fulgure tela
Tota parentela Britonum fit crebra querela:
Hostes ceperunt qui multa tributa dederunt,
Reges vicerunt; his undique regna ruerunt.
Proelia miranda Britonum metris veneranda,
Mente recordanda sunt, quamvis non imitanda.
Quae fortunatos victores insuperatos
Moribus ornatos monstrant equites memoratos,
Antiqui vates sparsim Britonum probitates,
Regna, potestates referunt et nobilitates.
Hie breviter plura sunt bella Britannica dura,
Delectatura lectorem, non nocitura,
Aures praefata pascent quia sunt breviata,
Arte refrenata, placide satis examinata.
Arma, viri facta sunt sub brevitate redacta,
Plura sed intacta, non re sed mente coacta
Monemutensis Galfridus, acutus ut ensis,
Transtulit intensis studiis haec dulcia mensis.
Frater Walensis Madocus Edeirnianensis
Ex libris densis collegit nos refovens his.
C9V
5
10
15
C 10 r
20
25
20 Arte) Arce C. 21 Arma, viri: cf. Silius Italicus, Tunica 4.98: arma, viri, rapite arma, viri;
Vergil, Aen. 1.1. 23 Monemutensis for Monte mimitensis in C.
This poem is a glowing panegyric of the Welsh race, whose glorious
achievements are beyond imitation, hence deserving commemoration in
verse. The author of these lines is a monk, brother Madoc from Edeyrn
(or Edeirnion) in North Wales, who, as his lines reveal, had an unstinted
admiration for Geoffrey. Madoc undertook the task of refreshing and
reviving the spirits of his countrymen with the sweets of Geoffrey's narrative which he gathered ex libris densis. These last words are significant be•See also Remarks, pp. 531-532.
Introduction
19
7
cause they stamp brother Madoc as the author of the version represented by C and because they throw light on his method. The libri densi
one must assume are the vulgate text of Geoffrey and other learned volumes which he consulted for the purpose of preparing a volume of his own.
As compared with DEH, Madoc's contribution, that is the text of C,
must be characterized as a patchwork. It doubtless resulted from a desire
to form a more complete text than is found in the manuscripts of the
Variant Version. This would account for the return to the description of
Britain as given in the vulgate text. He spoiled this by the insertion of an
additional detail in the wrong place (see above, p. 16; cf. p. 12). It will also
account for the incorporation of the epistle to bishop Alexander and the full
epilogue and for the insertion of those speeches and addresses omitted in
DEH, but present in C and in the vulgate text.
The text of DEH, on the other hand, shows uniformity of treatment and
remains a Variant Version from beginning to end. Since it, too, contains
incidents found in the Welsh versions, it will not be far fetched to assume
that it derives from the pen of another Welshman, whose identity is at
present hidden in obscurity. In other words, there are two forms of the
Variant Version in existence, for which two different redactors are responsible. The first, represented by DEH, is a complete Variant Version
from the pen of an unknown Welsh redactor; the second, represented by
C, is the work of the Welsh monk Madoc, whose version is at best a patchwork. C itself is hardly the original manuscript of Madoc himself, since
numerous scribal errors would rule that out. It is inconceivable that he
would have written Monte mhnitensis for Monevmtensis and would have
committed many other mistakes.
From every point of view the Variant Version is of great interest. In
the person of the unknown redactor (and to some degree that holds true
of Madoc) it adds a new chronicler, who though inspired by Geoffrey,
refused to reproduce him slavishly, as did many chroniclers who copied
Geoffrey more or less faithfully.8 Instead he preferred to handle GeofT
The verses of brother Aladoc in the Cardiff MS. are also quoted, so Professor Parry
informs me, by If or Williams, in his article "Cyfeiriad at y Brawd Fadawg ap Gwallter?"
(Reference to Brother Madoc ap Walter?), Bulletin of the Board of Celtic Studies, 4.2
(May 1928), 133-134. Williams suggests that this is the same as the brother Madoc ap
Gwallter whose poems are in the Myvyrian Archaiology, 273 a, 274 a, and in the Red BOOK
(Red Book Poetry, 26 a, 27 a, b ) . Edward Davies dates him "fl. A.D. 1250," and Edward
Lhuyd, Arch. Brit. 255 a, accepts this. Williams says that he does not know what authority
there is for so exact a date, but that it seems about right. In spite of the Cardiff Catalogue
he thinks that Edeirnianensis does not mean "of Edeyrn" which he thinks would be Edernensis, but "of Edeirnion," the commot which contains Corwen. In one of the Welsh
poems brother Madoc refers to St. Michael, his "mabsant." There are many parishes named
for Michael, but one of these is Llanfihangel Glyn y Myvyr in Edeirnion. Williams thinks
that the two Madocs are the same and that this is his parish. Professor Parry is inclined to
agree with Williams.
'Cf. Fletcher, op. cit. pp. 169-177.
20
Hist oria Re gum Britanniae
frey's text boldly by adding new material which he thought of interest
and contracting his author's text as his fancy dictated.
That the Variant Version played its role in the transmission of Geoffrey's work is sufficiently established by the simple existence of the manuscripts themselves discussed above, which show that they were copied for
generations after Geoffrey. That this version also held a respectable place
with readers of Geoffrey may further be gathered from a little instance
which occurs in a twelfth century vulgate text of Geoffrey (MS Royal
4 C XI, in the British Museum, f. 249 r.). Here, at the end of the description of Britain, a fourteenth century hand 9 added a sentence taken
straight out of the Variant Version. After the words "ut in sequentibus
explicabitur," we read: "historias qui a Bruto usque ad Cadwalladrum,
filium Cadwallonis, actus omnium continue et ex ordine texuerunt."10
IV
It is the purpose of the present edition to offer as full a text as possible.
Inasmuch as C contains an expanded text in the first six books and the
first two chapters of the seventh, it seemed advisable to base that portion
of the text on C and to relegate the variants of DEHP to the apparatus.
Where, however, C appears manifestly faulty, the text is based on readings of DEHP. The choice of C as a basis made it possible to include not
only Geoffrey's preface, his dedication to Robert, Earl of Gloucester,
the dedicatory epistle to bishop Alexander of Lincoln, but also all speeches
omitted by the other manuscripts. Both descriptions of Britain are given
a place in the text, with the one in C — it is the description found in the
vulgate text — preceding the one in DEHP.
The remaining books are based on E, because it preserves the oldest and
the best text; the variants of DHP are printed in the apparatus. Beginning
with p. 136 the text of C is printed first, with the text of DEH following
immediately thereafter. At the point where H, for reasons given above
(p. 7), reverts to the vulgate text, both C and H appear together, the variants of H being printed under the text of C. This will facilitate a comparison of this part of C(H) with the text of the variant version beginning on
p. 209.
In order to produce a readable page it was necessary to introduce uniformity in spelling and punctuation since nothing but confusion would
have resulted from slavishly following the manuscripts. In the spelling of
proper names, however, the manuscripts are followed fairly closely, slight
variations being noted in the apparatus. An important exception is occasioned by the spellings "Britanni," "Britannia," and "Britones," which in
• Cf. Ward, op. cit. p. 227.
See p. 24 of the text (1.36-37).
10
Introduction
zi
H almost invariably have "tt" and in our text one "t." Since it would serve
no useful purpose to include all the variations in spelling, the apparatus
disregards all confusions of ci and tt, e and ae, i and y, m and n, or the
use of double consonants for single and vice versa (opidum, Httus). It
likewise omits such orthographic peculiarities as: misuse of the aspirate
(hostia for ostia\ conca for concha; nephandus for nefandus); confusion
of b and p, d and t (obtare for optare; inquid for inquit), and the use of
q for c (querqus for quercus, persequtus for persecutus). Their inclusion
would have swelled the apparatus to unwieldy proportions. On the other
hand, the confusion of c and s seemed so noteworthy that every instance
is registered (ciccus for siccus; cecedere for secedere and sceleri for celeri;
sedes for caedes). The confusions of ngn and gn (pungna for pugna), mpn
for mn (sompnus for somnus) and // for bl (sullimare for sublimare),
seemed also worth noting every time they occurred.
Since hardly any evidence exists for the traditional division of the
Historia into twelve books, as Griscom has well pointed out,1 and since
fairly early evidence does exist favoring a division into eleven books — in
fact, one of the manuscripts on which the present edition is based (H)
has that division, — the latter division has been adopted here.2 There is even
less manuscript authority for the division into chapters. The manuscripts
of the Variant Version differ so much in this respect —and there is no
greater harmony among the vulgate manuscripts — that it was impossible
to select any one of them as a guide. For most of the division in this edition the editor has manuscript support. Where he was forced to fall on his
own judgment the chapter division is indicated by a special sign (ft).
As for the text itself the usual editorial conventions have been observed.
In a few cases only was it necessary to resort to emendation: it is thus
designated in the apparatus. Where an omission seemed fairly evident, it
has been supplied and marked off by pointed brackets. Square brackets
are used to indicate a gloss. An asterisk is used to mark passages where
a lacuna or corruption is suspected.
1
Op. cit. pp. 26-30.
'Side by side with this division, references to the traditional division are also given.
LIBER PRIMUS
C ior <u>
i. Cum mecum multa et de multis saepius animo revolvens, in historiam
regum Britanniae inciderem, in mirum contuli, quod infra mentionem quam
de eis Gildas et Beda luculento tractatu fecerant, nihil de regibus qui ante
Incarnationem Christi inhabitaverant, nihil etiam de Arturo ceterisque com5
pluribus qui post Incarnationem successerunt repperissem, cum et gesta
eorum digna aeternae laudis constarent et a multis populis quasi inscripta
iocunde et memoriter praedic(ar)entur. Talia mihi et multotiens cogitanti
de talibus, obtulit Walterus, Oxinefordensis archidiaconus, vir in oratoria
arte atque in exoticis historiis eruditus, quendam Britannici sermonis librum
io
vetustissimum, qui a Bruto, primorum rege Britonum, usque ad Cadwaladrum, filium Cadwallonis, actus omnium continue (et) ex ordine pulchris
orationibus proponebat. Rogatu itaque illius ductus, tametsi infra alienos
C iov hortulos phalerata verba || non collegerim, agresti tamen stilo propriisque
calamis contentus, codicem ilium in Latinum sermonem transferre curavi.
15 E 94 Nam, si in ampullosis dictionibus 11 paginam illevissem, taedium legentibus
ingererem, dum magis in exponendis verbis quam in historia intelligenda
ipsos commorari oporteret. Opusculo igitur meo, Roberte, Claudiocestriae
dux, faveas, ut sic, te doctore, te monitore, corrigatur quod non ex Gaufridi
Monemutensis fonticulo censeatur exortum, sed sale Minervae tuae condi20
turn, illius dicatur editio, quern Henricus, illustris rex Anglorum, genuit,
quern philosophia liberalibus artibus erudivit, quern innata probitas militibus in militia praefecit: unde nunc Britannia, tibi temporibus nostris, ac si
alterum Henricum adepta, interno gratulatur affectu.
I animo revolvens: cf. Seneca, Oed. 764: curas revolvit animus; also Agam. 164.
13 phalerata — collegerim: cf. Terence, Phormio 500: ut phaleratis ducas dictis me.
Title: Historia Britonum C.
1-15 Cum mecum — illevissem om DHP; Cum mecum — dictionibus om E.
8 oratoria for evitoria in C.
12 tametsi for tamen et si in C.
15 illevissem for illimissem in C; illinissem E.
15—23 taedium — affectu om DHP.
17-18 Claudiocestriae dux) dux Glauuernie E.
18 non)nec C; Gaufridi)Galfridi E. 19 Monemutensis)Momnimitensis £ ; censeatur) cenceatur E.
20 Henricus) Hnricus C; illustris om C; genuit)generavit E.
21-22 militibus in militia)in militia militibus E.
II nunc after tibi E.
23 interno)internorum C; gratulatur) congratulatur E. After affectu: Incipit historia Britonum a Galfrido Arturo (Arturo crossed out in E; Arturio P) MonemutensiGMonemuthensi D) de britannica lingua in latinum translata E. Same title in P and in D (m,) \
Incipit prologus in historiam Britonum H.
Liber Primus
23
2. Britannia, insularum optima, quondam Albion nuncupata, in occidentali Oceano inter Gallia(m) et Hiberniam sita est. Quae octingenta
miliaria in longum, ducenta vero in latum continens, quicquid mortalium
usui congruit, indeficiente fertilitate ministrat. Omni etenim genere metalli
fecunda, campos late pansos habet, colles quoque praepollenti culturae
aptos, in quibus frugum diversitates ubertate glebae temporibus suis proveniunt. Habet et nemora universis ferarum generibus repleta, quorum in
saltibus (et) alternandis animalium pastibus gramina conveniunt et a(d)volantibus apibus flores diversorum colorum mella distribuunt. Habet etiam
prata sub aeriis montibus amoeno situ virentia, in quibus fontes lucidi per
nitidos rivos leni murmure manantes, pignus suavis soporis in ripis || accubantibus irrita(n)t. Porro lacubus atque piscosis fluminibus irrigua <est>
et a meridianae plagae freto quo ad Galliam navigatur, tria nobilia flumina,
Tamesis videlicet et Sabrinae et Humbri, velut tria bracchia extendit,
quibus transmarina commercia ex universis nationibus eidem navigio advehuntur. Bis denis etiam bisque quaternis olim civitatibus decorata erat,
quarum quaedam dirutis moeniis in desertis locis squalescunt, quaedam
(vero) integrae templa sanctorum cum turribus perpulchra adhuc proceritate erecta continent, in quibus religiosi coetus virorum ac mulierum obsequium Deo iuxta Christianam traditionem praestant. Sed et avium multimodi generis ferax terra est: habet insuper fontes salinarum, habet et calidos;
verum vineas in quibusdam locis germinat. Postremo quinque inhabitatur
<I>2>
25
30
Cur
35
4°
45
43-45 Sed et avium — germinat: cf. Bede, Eccl. Hist, I . I ; also Introduction, pp. 12, 16.
25 Hiberniam) Hyberniam C. 32 collorum (del. mi) C.
34 soporis for soporibus in C.
37 Tamesis for Thamasis in C.
<'-2> D I o r i
E99s;H2t;
2. Britannia, insularum optima, quodam Albion nuncupata est, in occi- p 65r
2
dentali Oceano inter Galliam et Hiberniam sita, octingenta milia passuum
5
in longum, ducenta vero in latum continens. Terra optima frugibus et
arboribus et alendis apta pecoribus ac iumentis; vineas etiam in quibusdam
locis germinans; sed et avium ferax terra, fluviis quoque multum piscosis
ac fontibus 11 aqua praeclara copiosis. Habet et fontes salinarum, habet et p 6sv
fontes calidos, venis quoque metallorum, aeris, 11 ferri, plumbi et argenti 3° D I0V
fecunda. Erat quoque quondam civitatibus nobilissimis viginti octo in26-32 optima — insignita: taken almost verbatim from Bede, Eccl. Hist. 1.1.
24 Britannia) Ritannia (no initial) E.
25 Galliam) Gallyam P; Hiberniam) Hyberniam £ ; Yberniam P.
26 optima)opima D; optima frugibus)frugibus opima H; optima frugibus in text P; in marg.
aliter opima.
27 et om H; vineas) veneas E. 27-28 quibusdam locis) locis quibusdam H.
28 piscosis) piscosis habundans P.
29 ac fontibus — copiosis om H. 30 fontes calidos) calidos fontes H; plumbi) et plumbi H.
31 Erat quoque) Eratque DH; quoque om P.
24
Historia Regum Brhanniae
populis, Normannis videlicet atque Britannis, Saxonibus, Pictis et Scotis.
Ex quibus Britones olim a mari usque ad mare annis pluribus insederunt,
donee ultione divina, propter ipsorum superbia(m), supervenientibus Pictis
et Saxonibus cesserunt. Qualiter vero et unde applicuerunt restat nunc
jo
perarare, ut in sequentibus patebit.
(i.3)P66r
3. Aeneas, post Troianum bellum et excidium urbis cum Ascanio, filio
suo fugiens, Italiam navigio devenit. Ibi, cum a Latino rege receptus esset,
invidit ei Turnus, Dauni regis Tuscorum filius et cum illo congressus est,
et, dimicantibus illis, praevaluit Aeneas et ipsum interemit regnumque
55 C 1 iv Italiae || et Laviniam, filiam Latini, adeptus est. De cuius etiam nomine
Lavinium oppidum, quod struxerat, appellavit et regnavit Aeneas in Lavinio
annis quatuor. Quo vita discedente regnum suscepit Ascanius, qui et Silvius
Iulius, eiusdem filius, dictus erat, quern apud Troiam ex Creusa, filia regis
p 66v Priami, genuerat et secum in Italiam 11 adduxerat. Qui Ascanius, derelicto
60
novercae suae Laviniae regno, super Tiberim Albam Longam condidit,
47 a mari — mare (passim): cf. Ecclesiasticus 44.23: a mari usque ad mare.
51 excidium urbis: cf. Vergil, Aen. 5.616: Troiae excidium.
53-54 Dauni . . . filius . . . interemit: cf. Paulus Diaconus, Hist. Rom. 1.1.: (Aeneas)
cum Turno Dauni Tuscorum regis filio dimicans, eum interemit.
51 Aeneas)Neas (no initial) E; bellum et om DEHP; urbis om DEHP.
52 suo om DEH; Italiam) Ytaliam DEP; devenit) devenere P; Ibi cum) ibique DEHP;
rege om DEHP; receptus) susceptus DEHP; esset om DEHP.
53-54 invidit — ipsum) cum Turno, Dauni Tuscorum regis filio, dimicans, eum DEHP.
53 Dauni) Dairi in text C; in marg. mt: Dauni; Clavii P.
55 Italiae) Ytalie CDP.
56 Lavinium) Lavinii D; Launni E; struxerat) exstruxerat P; in Lavinio) Latinis H;
Lavinio) Latio DEP.
57 quatuor) III P; discedente) descedente C; decedente H; suscepit om H; qui om C;
Silvius om DEHP.
58 dictus e r a t ) * ^ t e p l t (del. and ss m.) H; regis) Priami DEHP.
59 Priami) regis DEHP; Italiam) Ytaliam CD; adduxerat) veniens adduxerat H P ; veniens
adduxerat in text D; in marg. m,Q): ab (for abduxerat); veniens abduxerat E.
60 Laviniae corr. mt ex Lavine H ; super Tiberim (Tyberim C) om DEHP.
35
P66r
signita. Insula haec Britones et Pictos et Scottos incolas recepit. Britones
autem, a quibus nomen accepit, in primis a mari usque ad mare totam insulam insederunt, qui de tractu Armoricano, ut fertur, advecti sunt Britanniam. Qualiter vero et unde, vel ubi applicuerunt, restat calamo perarare,
sequendo veterum historias, qui a Bruto usque ad Cadwaladrum, filium
Cadwalonis, actus omnium continue et ex ordine texuerunt.||
32-35 Insula — Britanniam: cf. Bede, Eccl. Hist. 1.1.
32
34
36
37
Scottos)Scothos D; Scotos P. 33 autem om E; accepit)recepit E.
,
Armoricano) Armenicano DEH. 34-35 advecti — Britanniam)Britanniam advecti sunt H .
Cadwaladrum) Kaduualadrum H.
Cadwalonis) Caduualonis D; Kaduuallonis H; omnium continue) omni conamine P ;
facing texuerunt, in marg.; Explicit descriptio Britanniae insulae. Incipit liber
primus E; Explicit prologus; Incipit historiae Britonum liber primus. De Aenea et
Ascanio H .
Liber fr'vmus
25
deosque et Penates patris sui Aeneae ex Lavinio in Albam Longam detulit.
Simulacra Lavinium sponte redierunt. Rursus traducta in Albam iterum
repetiverunt antiqua delubra. Educavit autem Ascanius summa pietate
Silvium Postumum, fratrem suum, ex Lavinia procreatum et cum triginta
quatuor annis regnasset, Silvium reliquit heredem unicum.
6$
4. H i e furtivae indulgens Veneri, nupserat cuidam nepti || Laviniae {E^6y,P6j
Hlv
eamque fecerat praegnantem. Cumque id Ascanio, patri suo, compertum 11
esset, praecepit magis suis explorare quern sexum puella concepisset. Dixerunt autem magi ipsam gravidam esse puero qui et patrem et matrem interficeret pluribusque terris in exilium peragratis ad summum tandem culmen
70
honoris perveniret. N e e fefellit eos vaticinium suum. N a m u t dies partus
advenit, edidit mulier puerum et mortua est pariendo. Traditur autem puer
ad nutriendum et vocatur Brutus. E t cum esset quindecim annorum comitabatur patri in venatu sagittamque in cervos dirigens, inopino ictu sagittae
patrem interfecit. || Indignantibus ergo parentibus, in exilium || pulsus est 75 p 67V;
Cllt
Brutus. Exulatus itaque navigio tendit in Graeciam, ubi progeniem Heleni,
filii Priami, invenit, quae sub potestate Pandrasi, regis Graeciorum, in servitute tenebatur. Pirrus etenim, Achillis filius, post eversionem Troiae, ipsum
Helenum cum multis aliis inde secum in vinculis abduxerat, u t necem patris
sui in ipsos vindicaret. Agnita igitur suorum Brutus concivium prosapia,
80
64-65 cum—regnasset: cf. Nennius, Hist. Brit, n : Ascanius regnavit annis XXXVII.
66 furtivae — Veneri: cf. Seneca, Agam. 275: Venere furtiva; Vergil, Aen. 4.171: nee iam
furtivum Dido meditatur amorem.
61
62
63
64
Penates) Pennates C; sui om C; Longam om H; detulit) transtulit H.
Simulacra) Simulac P; Rursus) rursum P; traducta) traducto H.
repetiverunt) repetierunt CP.
Silvium Postumum) Postumum Silvium EH; Posthumum S. D; Silvium filium P; ex) de
H.
64-65 triginta quatuor) quadraginta quatuor DEP.
65 unicum om DEHP.
66 Hie) Et Ascanius cum quindecim esset (erat P) annorum, [| genuerat filium quern
(qui P) vocavit Silvium, a Silvio, fratre suo postumo (posthumo D ) . Hie DEP.
Hie with ss Silvius m, H.
67 patri suo om CH. 67-68 compertum esset after id H.
68 esset) fuisset DEP.
68-69 Dixerunt autem) Dixeruntque CP. 69 autem om DE; ipsam) illam H; et patrem et
matrem) et matrem et patrem H.
70 pluribusque) pluribus qui E; pluribus quoque HP; in exilium peragratis) peragratis in
exilium E; exilium) exilio H.
71 perveniret) pervenit E; eos) Brutus eos (del. mi) C.
72 advenit) venit CH; advenere P; edidit) enixa est H; cf. Ovid, Met. 13.743: enixa est;
Traditur) Traditus est H.
73 ad nutriendum) nutriendus P; quindecim) undecim DE.
74 sagittamque) sagittam H; sagittarum P.
76 tendit) tetendit P.
77 quae) qui P; Pandrasi) Pandrasii C; regis Graecorum) Graecorum regis H.
78 Pirrus) Pyrrus H; etenim) enim CD.
79 multis) pluribus DEHP; abduxerat) adduxerat C.
80 suorum Brutus) Brutus suorum DEHP.
E96
26
moratus est apud eos ibique in tantum militia et probitate vigere coepit, ut
a regibus et principibus prae omni iuventute patriae amaretur. Erat enim
inter sapientes sapiens, inter bellicosos bellicosus et quicquid auri vel argenti
sive ornamentorum acquirebat, totum militibus erogabat.
85
5. Divulgata itaque per universam terram fama et probitate eius, coeP 68r perunt ad eum || confluere omnes qui de genere Troianorum ibidem
morabantur, orantes ut, si fieri posset, a servitute Graecorum liberarentur.
Quod et fieri posse asserebant, si ducem haberent, qui eorum multitudinem
in bello contra Graecos gnaviter regere nosset. In tantum enim infra
90
patriam multiplicati erant, ut septem milia cum armis, exceptis mulieribus
D ir
et parvulis, || computarentur. Praeterea erat quidam nobilissimus iuvenis
in Graecia, nomine Assaracus, qui partibus eorum favebat, ex Troiana
matre natus. Hie habebat tria castella, quae pater suus moriens sibi donaP 68v verat, quibus fratrem suum viriliter compugnabat; quae ei conabatur 11
95
auferre frater, quia ex concubina natus fuerat. Hie in Troianis fiduciam
maximam habebat, ut eorum auxilio inquietudini Graecorum resistere
C 12V valeret. Alius enim frater patre et matre ]| Graecus erat et asciverat regem
ceterosque Graecos parti suae favere. Inspiciens ergo Brutus et virorum
multitudinem et munitionum opportunitatem securius pctitioni illorum
100
acquievit.
(14) E 97
6. Erectus itaque Brutus in ducem convocat Troianos || undique et
85 Divulgata — fama (passim): cf. 2 Mach. 4.39: divulgata fama; Vergil, Aen. 1.457:
fama . . . vulgata per orbem.
90-91 exceptis — parvulis: cf. Matth. 14.21: exceptis mulieribus et parvulis. 95 quia —
fuerat: cf. Sallust, B. I. 5.7: Masinissa, quod ortus ex concubina erat; cp. Re?narks,
pp. 519-520. 95-96 in . . . fiduciam . . . habebat: cf. Deut. 32.37: in quibus habebant
fiduciam.
81 in tantum) tantum C.
82 a regibus — patriae) inter omnes patriotas valde DEHP.
82-84 Erat enim — erogabat om DEHP.
84 sive) seve C.
85 et probitate) probitatis DEHP; eius) illius DEP; ipsius H.
86 omnes after coeperunt H; genere) gente P.
88
ctomDEHP.
89 contra Graecos om P; gnaviter) graviter CHP; regere) gerere D; nosset) posset DE;
possit P.
90 cum) in P. 90-91 mulieribus et parvulis) parvulis et mulieribus DEHP.
91 computarentur) computabantur C; nobilissimus iuvenis) iuvenis nobilissimus DEP.
93 habebat om DEHP; sibi after quae H.
94 quibus — compugnabat) contra fratrem suum viriliter tenebat DEHP; compugnabat)
compungnabat C; conabatur) connobatur C. 95 quia) qui P.
95-97 Hie — valeret om DEHP.
97 Alius enim) Fuit autem DE; Erat autem H; Fuerat autem P; frater) ille DEP; om H;
patre) et patre H; et matre om H; erat om DEHP; asciverat) acciverat DE.
98 Inspiciens) Incipiens CP; et virorum) virorum P.
99 securius) securus C. 100 acquievit) adquiescevit (?) P.
101 Erectus) Rectus (no initial; e indicated in viarg.) E.
Liber Vrinrus
27
oppida Assaraci munivit. Ipse vero et Assaracus, cum maxima multitudine
virorum ac mulierum quae eis adhaerebant, nemora et colles || occupant.
Deinde per litteras regem in haec verba afFatur:
"Pandraso, regi Graecorum, Brutus reliquiarum Troiae dux, salutem.
Quia indignum fuerat gentem praeclaro genere Dardani ortam iugo servitutis premi et tractari aliter quam nobilitatis eius serenitas expeteret, sese
infra nemorum abdita recepit, malens ferino ritu, carnibus videlicet et
herbis, vitam cum libertate tueri, quam divitiis ac deliciis affluens iugo
servitutis teneri. Quod si celsitudinem tuae potentiae offendit, non est
imputandum eis, cum communis sit intentio captivorum velle ad pristinam
dignitatem redire. Misericordia itaque motus, amissam Iibertatem largiri
digneris et saltus nemorum quos, ut servitutem diffugeret, occupavit, inhabitare permittas. Sin autem, concede ut ad aliarum terras nationum cum
pace liberi abscedant."
7. Spretis itaque litteris eorum, Pandrasus, quos in servitute tenuerat,
admiratus audaciam, continuo, procerum suorum consilio, exercitum colligere decrevit ut armis eos artaret qui terram eius insolenter occupaverant, oppidumque mox Sparantinum adiit. Cui Brutus cum tribus || milibus
f ortium virorum Troianorum obvius ex improviso eum invasit et irruptionem
in Graecos et stragem magnam fecit. Porro Graeci stupefacti, nil tale
verentes, omnes in partes dilabuntur et fluvium Alzalon, qui prope fluebat,
transire festinant, in quo multi periclitati interierunt. Quos diffugientes
Brutus insequitur et partim in undis, partim super ripam ferro prosternit.
Antigonus autem, frater Pandrasi, videns stragem suorum, indoluit revocavitque socios vagantes in turmam et, celeri impetu in saevientes Troas
facto, reversus est. Malebat enim resistendo interire quam ignavam fugam
102
103
104
105
106
108
no
in
112
et om P.
quae)qui H; adhaerebant)adherebat D; occupant) occupat D.
per litteras — verba) regem in haec verba per litteras H; afFatur) profarur DEP.
Brutus — dux) dux reliquiarum Troiae Brutus DE; dux after Brutus H.
gentem corr. per ras. ex regentem C.
nemorum abdita)abdita nemorum DEH. 109 deliciis)delicis H.
tuae potentiae)tuam DEH.
communis)omnis C.
largiri) largire C. 113 saltus — occupavit) loca quae occupant E; loca quae occupavit DH;
diffugeret) redigeret diffugeret (del. m,) C.
114-115 cum pace liberi) liberi cum pace DE. 115 abscedant) abcedant DE.
116 Spretis itaque) Leeds igitur DEH; eorum, Pandrasus) Pandrasus eorum DEH.
118 artaret)arctaret CDEH; terram)terras DEH.
119 oppidumque) oppidum H; Sparantinum) Sparatinum DEH.
120 virorum om DEH; eum om DEH.
122 Alzalon)Akalon DE; Achaloy H.
123 interierunt)sunt interierunt (del. m,) C; diffugientes) deffugientes C. 124 Brutus insequitur) insequitur Brutus D ; super)supra D; ripam)terram C.
125 Pandrasi)Pandrasii C. 126 socios vagantes)vagantes socios DEH; turmam)terram C;
celeri )sceleri C; feroci DEH; Troas) Troias H. 127 facto, reversus est)se interserit
DEH; Malebat —fugam om DEH.
H jt
I°J
II0
"5
<'-5>
c
"3r
>2O
l2
5
28
130
<i-6>
«35
£98
140
(1.7>
D iv
Ciiv,H
, 45
IJ0
faciens luteis gurgitibus submergi. Densa igitur acie incedens hortatur
socios viriliter resistere, telaque letifera totis viribus contorquet. Troes
vero audacter insistentes caedem miserandam peregerunt et Antigonum
captum rerinuerunt.
8. Brutus igitur, victoria potitus, oppidum sescentis militibus munivit
nemorum abdita petens, ubi Troiana plebs cum mulieribus et pueris delitescebat. At Pandrasus, ob fugam suam fratrisque captionem graviter maerens,
nocte ilia populum dilapsum coadunare non cessavit et, cum postera lux
illucesceret, oppidum obsidere progressus est || in quo Brutum et Antigonum, fratrem suum, aestimabat clausos, insultumque moenibus intulit
distribute exercitu per turmas in circuitu indixitque suis ut alii egressum
inclusis abnegarent, alii cursus fluminum averterent, alii crebris arietibus
ceterisque machinationibus murorum compaginem dissolverent. Qui praecepta eius effectibus exsequentes omni nisu contendebant quibus modis
crudelius obsessos infestarent. Obsessi vero a muris viriliter resistentes,
telis omnium generum ac sul || phureis taedis eorum machinationes repelleDant% Tandem cibi penuria et cotidiano || labore || afflicti, legatum ad
Brutum mittunt, postulantes ut eis in auxilium festinaret, ne coacti debilitate oppidum deserere cogerentur. Brutus ergo, haec audiens, suos in unum
collegit et ad succurrendum oppidanis viriliter hortatur. Sed quia tantum
non habuit exercitum ut campestre proelium adversus hostes inire auderet,
callido usus consilio, proponit castra eorum noctu adire ipsosque soporatos,
deceptis eorundem vigilibus, interficere. Advocato itaque secreto Anacleto,
Antigoni socio, quern cum Antigono captum tenebat, evaginato gladio eum
129 telaque — contorquet: cf. Vergil, Aen. j.520, 6.592-593, 12.266: telum contorsit; totis
viribus (passim): cf. Lucan 1.5, 10.484: totis . . . viribus; also Vergil, Aen. 12.528.
135-136 cum — illucesceret: cf. 2 Mach. 10.35: cum dies . . . illucesceret.
139 crebris arietibus: cf. Statius, Theb. 2492: crebris arietibus (reading of MSS).
151 evaginato gladio (passim): cf. Num. 22.23, 3 I : evaginato gladio; also Act. 16.27.
128 faciens—submergi om DEH; Densa igitur)Densaque DEH. 129 socios)suos DEH;
contorquet) retorquet H ; Troes) Troiani H. 130 audacter) audaciter H.
131 captum retinuerunt)retinuerunt captum D.
132 sescentis) de H.
133 et pueris)et mulieribus (del. m,) D; in marg. m,: et parvulis; delitescebat)delitescebant
DEH.
135 postera)postera die H.
136 illucesceret)illuscesseret C; illuscesceret H; obsidere)insidere H.
137 fratrem suum om H; aestimabat clausos) clausos aestimabat DE; insultumque) assultumque DEH.
138-142 indixitque — infestarent om DEH; added m, in C.
142 resistentes)insistentes in text D; in marg. mt (?): re (for resistentes).
143 machinationes)machinas C; repellebant)replebant C. 144 cibi)sibi (?) C; ibi DE.
145-146 coacti debilitate) debilitate coacti DEH.
146 haec om DEH. 147 ad om C; oppidanis)oppidonis H; tantum after non(i48) H.
148 proelium) bellum C; inire before adversus H; auderet) audebat C.
150 vigilibus) vigiliis C; custodibus DE; secreto) secreto in partem H.
151 Antigoni) Antigonis H;
(del. and ss wz«) H ; Antigono) attigit H; eum om CH.
Liber Primus
29
in hunc modum affatus est: "Egregie iuvenis, finis vitae tuae Antigonique
adest, nisi quae tibi dixero fideliter exsecutus fueris. Volo ergo per te in
sequenti nocte vigiles Graecorum caute decipere, ut tutiorem aditum
ceteros aggrediendi habeam. Tu ergo callide huiusmodi negotium agens,
in secunda noctis hora vade ad obsidionem, manifestaturus fallacibus verbis
te Antigonum a carceribus et meis vinculis abstraxisse et usque ad convallem nemorum adduxisse illumque nunc inter frutices delitescere nee
longius abire posse propter insequentes Troianos, qui aditus viarum circumdederunt ne ad fratrem liberatus redeat. Sicque deludens deduces eos
usque ad convallem hanc, ubi te et eos exspectabimus."
9. Anacletus autem, viso gladio, qui inter haec verba morti suae imminebat, perterritus valde, promisit iure iurando sese rem quam intimaverat
exsecuturum, si sibi et Antigono 11 vita daretur. Confirmata itaque huiusmodi
proditione, obsidionem versus se coepit agere Anacletus et, cum iam prope
castra incederet, ab exploratoribus Graecorum tenetur et agnoscitur. At
ille, ingentem laetitiam simulans, "subvenite," ait, "viri, et si quis est non
falsus amicus me et Antigonum vestrum de manibus Troianorum eripite,
quern usque ad convallem hanc proximam hac nocte de carcere Bruti
extractum eduxi. Et ecce inter vepres et nemorum condensa delitescit,
timens ne a Troianis iterum comprehendatur." Audientes itaque Graeci
Anacleti || verba, nihil haesitantes accelerant, arma arripiunt et ilium usque
ad convallem festinantes sequuntur. Mis denique per frutecta progredientibus emergit se Brutus cum armatis suis et prosilit in medium repente,
factoque impetu occupat perterritos nil tale verentes ac caede durissima
afficit, ulteriusque progressus per tres turmas divisit socios, obsidionem
153 fideliter exsecutus) executus fideliter H.
155 ceteros aggrediendi)aggrediendi ceteros DEH; ergo)vero DEH; huiusmodi)hoc
modo C; huius D ; huiusmodi negotium) negotium huiusmodi H. 156 obsidionem)
obsedionem C.
157 meis vinculis) vinculis meis DEH.
158 adduxisse) eduxisse DEH; delitescere) delitere DEH.
160 redeat corr.nti «:adeat C; deduces)adduccs H. 161 te — exspectabimus) eos et te operiemur DE; exspectabimus) operiemur H.
161 autem) ergo DEH.
163 iure iurando sese)se iure iurando H; rem after intimaverat DE; intimaverat) interminaverat H.
164 huiusmodi) huius CD. 165 obsidionem — agere) se versus obsidionem agere coepit DE;
versus se agere coepit H; Anacletus) A. DE. 166 incederet)incedebat C; agnoscitur)
cognoscitur DE. 167-168 si quis — amicus me et om H. 168 Antigonum) Antig E; manibus) manu C. 169 hac nocte) nocte hac DEH. 170 vepres) vepres et frutecta H;
condensa) densa DEH. 171 itaque) autem DEH. 172 accelerant) verba accelerant (del.
tn.) C.
173 convallem) vallem H; per) inter H. 174 emergit) evergit DE; suis)viris DE; catervis H.
175 durissima) dirissima H. 176 afHcit) affecit DEH; divisit socios) socios suos divisit H.
*ss
l^Q
<i.8>
C i4r
i<Sy
170
E99
175
30
(i-9>
180
C14V
185
D it
190
(1 .io>
195
Hist or ia Re gum
Britanniae
Graecorum disturbare parans, prae || ceptique u t singulae turmae singulas
castrorum partes adirent sine tumultu nee caedem cuiquam inferrent, donee
ipse, c u m sua cohorte, tentorio regis potitus, lituo signum daret. Edocti
itaque omnes Bruti oratione infra castra se recipiunt. N e e mora, insonante lituo, enses evaginant et stricto ferro hostes semisopitos invadunt,
trucidant quosdam arma capessentes, quosdam inermes et somno oppressos
haud segniter interficiunt. A d gemitus morientium evigilant alii et, c u m
ceteris stupefacti, ab hostibus caeduntur. || N e q u e enim tempus arma
capiendi vel spatium fugiendi dabatur, c u m Troes armati eos undique
circumvenientes tamquam oves infra caulas iugulabant. Quibus autem
fugae beneficium contigit, scopulis elisi sub noctis tenebris praecipitabantur; cadentibus vero crura vel bracchia frangebantur. Cui neutrum horum
contin 11 gebat, inscius q u o fugam faceret, in prope fluviis fluentibus submergebatur, vixque infortunium quisque evadere potuit. N a m et oppidani
quoque commilitonum adventu applaudentes, insiliebant armati atque cladem duplicabant.
10. Brutus autem tentorium regis, u t praedictum est, aggressus, sociis
interfectis, ipsum vivum retinere curavit. Deliberabat enim se magis vita
illius quam morte adepturum quod affectaverat. T u r m a autem quae c u m eo
erat n o n ccssabat stragem facere, quae, partem quam sortita fuerat, usque
ad internecionem delebat. U t ergo sub luce aurorae tanta ruina patuit,
Brutus, magno fluctuans gaudio, spolia peremptorum sociis iuxta modum
181 et stricto ferro: cf. Vergil, Aen. 4-580: strictoque . . . ferro; also 10.715 and Claudian,
In Ruf. 2.230. 181-182 hostes — capessentes: cf. Sallust, BJ. 21.2: milites . . . castra
hostium invadunt; semisomnos partim, alios arma sumentis fugant funduntque. 182
somno oppressos: cf. Caesar, B.C. 2.38.5: Hos oppressos somno . . . interficiunt.
183 gemitus morientium: cf. Vergil, Aen. 11.633: gemitus morientum.
186 oves — caulas: cf. Num. 32.16: caulas ovium; Deut. 28.4: caulae ovium; 2 Par. 14.15:
caulas ovium destruentes. 187 noctis tenebris: cf. Lucan 6.624: noctis . . . tenebris.
196-197 usque — delebat: cf. Num. 17.13: Num usque ad internecionem cuncti delendi
sumus? also 21.35.
177 disturbare) desturbare D.
180-181 insonante)in sonante C.
182 capessentes)capescentes CDE; et om H; somno)sompno CDEH.
183 alii)ceteri DEH. 184 ceteris)grecis ceteris {del. mi) C; aliis DEH; Neque)Necque C.
186 oves om C; infra)in C; infra caulas)in caulis H; iugulabant)iugulant C.
187 elisi)eligi C.
188 vero om DEH.
189 fluviis fluentibus) fluentibus fluviis H.
189-190 submergebatur)submergebantur E; mergebantur H. 190 quisque) quisquam DEH;
Nam et)Namque DEH.
191 quoque commilitonum) commilitonum quoque DE; quoque om H; applaudentes)
plaudentes E.
193 Brutus) Butus C; ut praedictum est after autem DE.
194-197 Deliberabat—delebat om DEH. 194 vivum retinere) retinere vivum DE;
(del. and ss mi) C.
197 luce)luce poster? (del. mt) C; tanta ruina)ruina tanta DEH.
Liber Primus
31
cuiusque distribuere praecepit. Deinde cum Pandraso oppidum ingreditur,
mortuorum cadavera sepelienda tradens.
200
11. (P)ostera autem die dux inclitus Brutus maiores natu advocans
quaesivit ab eis, quid de rege Pandraso agendum adiudicarent, quidque ab
eo petendum laudarent. Q u i mox diversis affectibus capti, pars partem
regni ad inhabitandum petere hortabantur, pars vero licentiam abeundi et
ea quae itineri necessaria forent. Cumque diu in ambiguo res exstitisset,
205
surrexit unus, Membri || cius nomine, ceterisque a(u)scultantibus ait: " U t - £100
quid haesitatis, || patres et fratres, in his quae saluti vestrae sunt utilia?
Ci5r
Ultima haec sententia est tenenda nobis, licentia s(c)ilicet abeundi, si vobis
et posteris vestris vitam et pacem adipisci desideratis. N a m si vitam eo pacto
concesseritis Pandraso, u t per eum partem Graeciae adepti inter Danaos,
210
invisum genus, cohabitare deliberetis, numquam diuturna pace fruemini,
dum fratres eorum et filii et nepotes, quibus tantam intulistis stragem, vobis
immixti, vel vicini fuerint. Alemores caedis || parentum, aeterno vos ex- H4V
sufflabunt odio, nee vobis, minores vires habentibus, facile erit. resistere,
dum generatio eorum multiplicata generationi succedet. Quodsi decertatio
215
inter vos accesserit, eorum numerus cotidie augebitur, vester vero minuetur.
Laudo igitur et consulo in parte mea, si ceteris videbitur, ut petatis ab eo
filiam suam primogenitam, quam Innogen vocant, u t duci nostro copuletur
et aurum et argentum, naves et frumentum et quae itineri necessaria fuerint.
Et, si (id) impetrare poterimus, licentia sua alias nationes petamus."
"°
fl 12. U t ergo finem dicendi fecit, acquievit (ei) tota multitudo atque <i.u)
suasit u t Pandrasus in medium adduceretur et, nisi huic petitioni faveret,
211 invisum genus: cf. Vergil, Aen. 1.28: et genus invisum. 219 aurum — necessaria; see
Hist. 1.234-236.
199
201
202
204
205
206
208
209
210
211
212
213
21 j
216
217
218
220
221
222
distribuere om C.
advocans) convocans H.
adiudicarent) iudicarent H; quidque) quid C.
hortabantur) hortabatur H.
Cumque) Cum H; diu) duo C; diu after ambiguo D; om E; ambiguo) ambiguo die E.
unus om E; Membricius) Menbricius H; ceterisque )et ceteris H.
sententia — nobis) sententia nobis tenenda est DEH; s(c)ilicet)videlicet DEH.
et posterisJposterisque H; vitam(2) after pacto DEH.
Pandraso tampered D; Danaos)Danaum DEH.
e
deliberetis) deliberatis CD; desjderatis deliberatis (del. m.) E; deliberatis (corr. m,) H.
eorum after nepotes DEH.
vicini) vicicini C; caedis) caede DE.
eorum om C. 215-216 Quodsi — accesserit om DEH.
eorum)eorum enim DEH; vester — minuetur om C.
igitur) itaque DEH; eo)illo H.
Innogen) Inogen C; nostro) vestro H.
sua)vestra H.
atque)itaque C.
adduceretur)duceretur DE. 222-223 e t . nisi —faveret om DEH.
32
225
C15V
130
235
24°
E101
245
saevissima morte damnaretur. Nee mora adductus, continuo ei datur copia
eligendi, aut filiam suam, sicut praedictum est, Bruto coniugem dare, aut
suum interitum et fratris. Qui respondens ait: "Nihil mihi vita praestantius,
nihil iocundius censeo et licet invitus et coactus et sub mortis periculo
externo viro et hosti filiam meam, licet invitam, daturas sum, solacium ||
tamen habeo, quia copulo earn probo et nobili, quern ex genere Priami et
Anchisae creatum fama declarat. Quis etenim alter exules Troiae, in servitutem tot et tantorum principum positos, eorundem vinculis eriperet? Quis
cum illis regi Graecorum resisteret, aut cum paucis tantam armatorum
copiam proelio provocaret initoque congressu regem eorum vinctum
duceret? Quia ergo tantus iuvenis tanta probitate mihi resistere potuit,
do ei filiam meam primogenitam Innogen, do etiam anrum et argentum,
naves et frumentum, vinum et oleum et quicquid itineri vestro dixeritis
esse necessarium. Et si, a proposito vestro divertentes, resilire et cum
Graecis commanere volueritis, tertiam regni mei partem vobis ad inhabitandum concedo. Sin autem, cetera prosequar in vestra deliberatione."
13. Conventione autem facta, diriguntur legati per universa Graeciae
litora colligere naves, quae collectae trecentae viginti quatuor erant numero
et omni mox genere farris onerantur. Filia regis Bruto maritatur; quisque,
prout dignitas expetebat, auro et argento donatur et, peractis cunctis,
erectis velis, 11 secundis ventis abscedunt. At Innogen, in excelsa puppi
stans, saepius inter bracchia Bruti collabebatur in extasim. Fusis quoque
cum singultu lacrimis, parentes ac patriam deserere conqueritur, nee oculos
a litore avertit, dum litora oculis patuerunt. Quam Brutus blanditiis miti234-235 do — oleum: cf. Osee 2.8: ego dedi ei frumentum, et vinum, et oleum, et argentum
. . . et aurum; also Joel 2.19.
239 Conventione — facta: cf. Matth. 20.2: Conventione autem facta. 243 erectis—ventis:
cf. Ovid, Her. 17.163: vela . . . ventis dedit . . . secundis; Vergil, Aen. 3.683: ventis
intendere vela secundis; 8.682: ventis . . . secundis. 243-244 in — stans: cf. Vergil,
Aen. 3.527, 8.680, 10.261: stans celsa in puppi.
223 saevissima — damnaretur om DEH; damnaretur) dampnaretur C; adductus) adducto DE;
continuo)optio DEH; copia om DEH.
224 dare)daret H.
225 mihi corr. nt, into michi H.
116 et sub)sub DEH.
227 licet invitam)karissimam DE; carissimam H. 228 tamen)inde H ; quia)quod D; copulo
earn probo) probo earn copulo DEH.
229-233 Quis etenim alter—resistere potuit om DEH. 234 do)Do ergo CDEH; ei om H.
235 vestro om H.
236 vestro) vestro dixeritis esse necessarium C; vestro om DE; resilire et om DEH.
237-238 inhabitandum)habitandum C.
238 prosequar)prosequantur C.
239 autem) itaque H.
241 regis om H.
242 et[i]) etiam H; donatur)dotatur E; et[2])Qui C.
243 abscedunt) abcedunt CD. 243-246 At Innogen — mitigans om DEH.
Liber Frimus
33
gans, nunc dulces amplexus, nunc dulcia basia innectit, nee coeptis suis
ipse destitit, || donee fletu fatigata sopori submittitur.
14. Prospero igitur cursu, duobus diebus et una nocte sulcantes maria, ||
applicuerunt in quandam insulam nomine Loegeciam, quae ab incursione
piratarum vastata ac omni habitatore deserta erat; antiqua tamen retinebat
delubra. In qua feras diversorum generum reperientes copiosa naves suas
venatione refecerunt. Venientes autem ad quandam desertam civitatem,
templum Dianae in ea reppererunt, ubi imago eiusdem deae responsa quaerentibus dabat. Qui, mox litatis victimis, a numine futuri itineris praesagia
requirunt, quae vel qualis patria eis sedes certae mansionis debeatur. Communicatoque omnium as || sensu, assumpto Brutus secum Gerione augure
et duodecim maioribus natu, circumdatus tempora vittis, abdita templi
penetrans, ante vetustissimum delubrum, ubi ara deae statuta fuerat, vas
sacrificii vino plenum et sanguine candidae cervae dextra tenens, erecto
vultu ad effigiem numinis, silentium in haec verba dissolvit:
Diva potens nemorum, terror silvestribus apris,
cui licet anfractus ire per aethereos
infernasque domos, terrestria iura resolve
et die quas terras nos habitare velis.
247-248 coeptis — destitit (passim): cf. Lucan 3.144: desistere coepto. 249 sulcantes maria:
see Hist. 3.24.
254-255 responsa—dabat: cf. Ovid, Met. 3.339-340: Ille . . . dabat populo responsa
petenti; Vergil, Aen. 5.706: haec responsa dabat. 255 litatis victimis: cf. Ovid, Met.
14.156: sacrisque ex more litatis; Vergil, Aen. 4.50: sacrisque litatis. 257-258 assumpto
—natu: cf. Jud. 6.27: Assumptis . . . Gedeon decem viris; Matth. 26.37: Et assumpto
Petro, et duobus filiis. 258 circumdatus — vittis: cf. Ovid, Met. 5.110: velatus tempora
vitta; 13.643: circumdata tempora vittis; Statius, Theb. 3.467: ornati tempora vittis;
Vergil, Aen. 2.133: circum tempora vittae.
260 dextra tenens: cf. Vergil, Aen. 4.60: tenens dextra pateram. 262 Diva potens: cf. Ovid,
Met. 9.315: diva potens; Diva — nemorum: cf. Statius, Theb. 4.746, 6.633: diva potens
nemorum; see 9.608: virgo potens nemorum; Claudian, /// Cons. Stil. 255: divas
nemorumque potentes; Horace, Carm. Saec. 1: Phoebe silvarumque potens Diana;
also Carm. 3.22.1.
263 anfractus — aethereos: cf. Claudian, De Rap. Pros. 2.156: per anfractus . . . opacos.
264 iura resolve: cf. Vergil, Aen. 4.27: aut tua iura resolvo. 265-266 die — sedem: cf.
Vergil, ibid. 3.85-86: Da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis/et genus et
mansuram urbem.
247-248 nunc — submittitur om DEH. 247 innectit) amplectit innectit (del. mi) C.
248 ipse for ipsa in C.
249 Prospero) Rospero (»«««/ missing) E; igitur) itaque DEH; cursu) ventorum flatu H ;
nocte) noctu H.
250 in quandam)ad H; nomine Loegeciam)Loegiam vocatam H; Loegeciam)Leogeciam DE.
251 erat om DEH. 252 reperientes)invenientes D; copiosa) copiose C.
253 refecerunt)referserunt H. 254 Dianae)Dyanae C; reppererunt)reperiunt CH; reperierunt E.
256 qualis om DEH.
257 Brutus secum) secum Brutus DE.
258 tempora) timpora DH; vittis) victis C.
260 sanguine — cervae)candidae cervae sanguine E; dextra) dextera H.
262 Diva)Quia (del. m,) D; in marg. m,: Diva; Via, with q indicated in marg. (for Quia)
E. •
263 anfractus) affractus E.
264 infernasque corr. per ras. and nit ex Infirmasque (?) C; resolve)revolve H.
Cl6r
D 2v
*5°
255
H$t
260
265
34
Die certain sedem, qua te venerabor in aevum,
qua tibi virgineis templa dicabo choris.
270
C i6v
275
jgo
15. Haec ubi novies dixit, circuivit aram quater, fuditque vinum, quod
tenebat, in foco iuxta morem litantium ibi accenso. Postea recubuit super
pellem albae cervae, quam ante aram extenderat, invitatoque somno obdormivit. Eratque tune quasi noctis tertia hora. Tune visum est illi deam
astare ante eum et sese sic affari: ||
Brute, sub occasu solis, trans Gallica regna,
insula in Oceano est, undique clausa mari;
insula in Oceano est habitata gigantibus olim,
nunc deserta quidem, gentibus apta tuis.
Hanc pete: namque tibi sedes erit ilia perennis:
haec fiet natis altera Troia tuis,
hie de prole tua reges nascentur et illis
totius mundi subditus orbis erit.
16. Tali visione dux expergefactus, in dubio mansit an somnus fuerat
quern viderat, an dea praedixerat viva voce patriam quam aditurus erat.
Tandem, vocatis sociis, rem per ordinem narravit, ut sibi dormienti contigerat. Dehinc ad naves repedavit et, flante secunda aura, prospero cursu
285 E102 triginta dierum spatio venerunt ad Affricam, deinde ad lacum Sa || linarum
et ad Aras Philistinorum. Hinc navigaverunt inter Rusciadam et montes
Azarae. Ibi ab incursione piratarum maximum passi sunt periculum. Victoriam tamen adepti, spoliis eorum ditati sunt.
<i.i2>
17. Porro flumen Malvae transcurrentes Mauritaniam devenerunt, quam
290
ob penuriam cibi et potus e navibus egressi vastaverunt a mari usque ad
mare. Inde, refectis navibus, petierunt columnas Herculis, ubi Sirenes,
269 iuxta morem: cf. 1 Reg. 2.16: iuxta morem. 269-271 Postea — obdormivit: Vergil, Aen.
7.88: pellibus incubuit stratis, somnosque petivit; invitatoque somno: cf. Ovid, Met.
11.604: invitat somnos. 277 Hanc pete: cf. Ovid, Met. 2.841: hanc pete. 279-280
hie de — erit: cf. Vergil, Aen. 3.97-98: Hie domus Aeneae cunctis dominabitur oris/et
nati natorum et qui nascentur ab illis.
284 flante — aura: cf. Ovid, Her. 2.96: aura secunda; Ep. ex Ponto 2.3.26: flavit velis aura
secunda; see Hist. 4.34.
267 dicabo) ditabo C.
268 circuivit)circumivit D; fuditque)funditque C.
270 albae om. DEH; invitatoque)invitato C; somno)sompno CDEH. 271 Eratque)Erat H;
noctis tertia)tertia noctis H; tertia hora^hora tertia D. 272 ante eum om CDE.
273 Brute) Rute (initial missing; B indicated in marg.) E.
274 insula — mari om CH; Oceano) Occiano (also for line 275) E. 275 est om E.
278 h a e c ) H i c D E H .
279 illis) ipsis DEH.
280 mundi)terrae DEH.
281 dux expergefactus) expergefactus dux D ; somnus) sompnus C. 281-283 in dubio —
Tandem om DEH.
285 lacum) lacus C.
286 Rusciadam) Ruscicadam DE; Rusciscadam H.
289 Malvae) Malnae H; Mauritaniam devenerunt) applicuerunt Mauritaniam DE; applicuerunt in Mauritaniam H.
290 ob penuriam) penuria DEH; e om DE.
291 refectis) referus H; columnas) columpnas CDEH; Sirenes) Syrenes CDH; Serenes E.
Liber Frimus
35
monstra maris, apparuerunt eis, quae ambiendo naves fere obruerant.
Elapsi tamen inde Hispaniae oras praetereuntes, venerunt ad Tyrrhenum
mare, ubi iuxta litora invenerunt quatuor generationes de exulibus Troianis,
quae Antenoris fugam comitatae erant. Quorum dux dictus erat Corineus,
vir magnae virtutis || et audaciae. Qui, si cum aliquo gigante congressum
faceret, ilico obruebat eum ac si cum puero contenderet. Agnita itaque
veteris originis prosapia, asso 11 ciatus est eis cum maxima populi parte cui
praesidebat. Deinde Aquitaniam et ostium Ligeris ingressi anchoras fixerunt moratique sunt ibi septem diebus, situm regni explorantes.
18. Regnabat tune in Aquitania Gofferanus rex Pictus. || Hie cum
audisset, fama indicante, externam gentem in fines regni sui applicuisse,
misit nuntios ad explorandum utrum pacem ferrent an arma. Nuntii autem
classem petentes obviaverunt Corineo, egresso iam cum ducentis viris, ad
venandum. Mox allocuti eum (quaerunt) cur sine licentia saltus regis invasissent ad venandum. Statutum enim ab antiquo fuerat, neminem sine
principis iussu ibidem debere feras capere. Corineus respondit se prohibitionem nescire sui regis, neque etiam huius rei alias prohibitionem audisse,
sed et nequaquam fieri debere. Quo dicto, unus ex illis, Imbertus nomine,
curvato arcu, sagittam in ipsum direxit: vitavit earn Corineus et, impetum
faciens in Ymbertum, ipso arcu, quern tenebat, caput ei in frusta concidit.
Diffugientes autem socii Gofferano necem Imberti nuntiaverunt et hostes
fortissimos adventasse.
19. Rex ergo contristatus collegit statim Pictaventium exercitum gran300 morati — diebus (passim): cf. Jos. 3.1: et morati sunt ibi tres dies. 303 utrum — arma:
cf. Vergil, Aen. 8.114: qui genus'unde domo? pacemne hue fertis an arma?
311 in — concidit: see Hist. 8.157, ' 5 8 314 Rex — contristatus: cf. 1 Reg. 18.33: Contristatus itaque rex; also Daniel 6.14.
292 quae) qui E; obruerant) obruebant DEH.
293 Hispaniae) Hyspaniae C; praetereuntes) praetermeant DEH; Tyrrhenum for Tirrenum
in C. 293-294 venerunt — mare om DEH.
294 Troianis) Troianorum H.
295 erant)fuerant DEH; dictus — Corineus)Corineus dictus erat H.
296-297 Qui si — contenderet om DEH. 297 contenderet for contendebat in C; itaque)
itaque invicem H.
299 Aquitaniam) Acquitanniam C; Aquitanniam (Aquitaniam H) a dextra praetereuntes
DEH; et om DEH; ostium)hostia C.
300 ibi om CDE; septem diebus) diebus septem D.
301 Aquitania)Acquitannia C; Aquitannia DE; Gofferanus)Gofarius DE; Goffarius H.
303 nuntios) nuntium suum D; nuntium E; nuntios om C; ferrent) ferant C.
306 ab antiquo fuerat)fuerat ab antiquo D; antiquo)antiquis H.
308 nescire after regis E; huius) huiuscemodi D; huiuscemode E; huiusce H; alias) alias se
H. 309 et om DEH; nequaquam) nequacquam C; Imbertus) Mibertus (or Nubertus?)
DE; Nubertus H. 310 sagittam) sagitta C; vitavit)vitavitque C; Corineus) C. E; et,
impetum)impetumque DEH. 311 faciens in Ymbertum)in Nubertum faciens DE;
Ymbertum)Nubertum H; ei)eius H; frusta)frustra CE; concidit)conscidit D. 312
autem om CH; Gofferano)Gofario D; Goforio E; Goffario H ; Imberti)Miberti(or
Nuberti) DE; Nuberti H.
314 collegit statim)statim collegit H; Pictaventium om DH; statim Pictaventium om E.
29s
H $v
300
D$t
305
310
36
315
C17V
dem, ut in ipsos animadverteret necemque Imberti vindicaret. At Brutus,
divulgato eiusdem adventu, naves munit, 11 mulieres et parvulos infra
castra iubet commanere. Ipse vero cum multitudine virorum bellatorum
obvius Gofferano regi progreditur. Inito itaque certamine dira pugna
utrobique committitur et, cum multum diei in agendo consumpsissent,
320 £103 puduit Corineum Aquitanos tarn audacter in eos resistere, 11 non triumphare Troianos. Unde, sumpta audacia, sevocavit in dextram partem
proelii socios et, facto agmine, celerem impetum in hostes facit, ipsosque
dextra laevaque caedit et, penetrata cohorte, cunctos in fugam coegit.
Fortuna enim ei, amisso gladio, bipennem administravit, qua cunctos, quos
325
attingebat, a summo usque deorsum findebat. Miratur Brutus, mirantur
socii, mirantur etiam hostes audaciam viri et virtutem. Qui, bipennem post
fugientes librans, timorem illorum his verbis coercebat: "Quo fugitis
timidi? Quo segnes abitis? Revertimini, obsecro, revertimini et congressum cum Corineo facite! Pro pudor! Tot milia solum fugitis? Sed habete
330 H6r solacium fugae vestrae quod dextra haec sole || bat Tyrrhenos gigantes et
O.13) fugare et prosternere ac ternos atque quaternos ad Tartara trudere." Ad
haec verba Corinei, quidam consul nomine Suhardus, cum trecentis militibus, impetum faciens Corineum undique circumdedit. At Corineus non
oblitus bipennis ipsam in consulem erectam vibrat, percussumque a summo
335
usque ad imum in duas partes dissecuit. Sed et confestim irruens in
C i8r ceteros, || bipennem rotat, stragem magnam faciens et nunc hac, nunc iliac
discurrens, huic manum cum bracchio amputat, illi scapulas a corpore
316 mulieres et parvulos: cf. Gen. 33.5: vidit mulieres et parvulos; also ]ud. 21.10; Mattb.
15.38. 317 virorum bellatorum: see Hist. 6.127. 3'7 Inito— certamine {passim): cf.
1 Reg. 4.2: Inito autem certamine.
325 a summo — deorsum: cf. Marc. 15.38: a summo usque deorsum. 327 Quo fugitis: cf.
Vergil, Aen. 10.369: quo fugitis. 327-328 Quo fugitis timidi? Quo segnes abitis? is
metrical. 327-329 Quo — pudor: for the possible source see Statius, Theb. 8.600-606.
329 Pro pudor!: cf. Lucan 1047, 77; Statius, Theb. 10.874: pro pudor! 331 ad Tartara
(passim): cf. Gildas, De Excidio 26: ad tartara; Vergil, Aen. 6.543: ad impia Tartara.
315 necemque Imberti) mortemque nuntii DE; mortemque nuntii sui H.
316 eiusdem) eius DEH. 317 castra) transtra DE; vero) autem DEH. 318 Gofferano regi)
regi Gofario D; regi G*. E; regi Goffario H; Inito itaque) Initoque DEH; pugna)
pungna C. 320 Aquitanos) Aquitannos C; Aquitaneos DE. 321 Troianos after
resistere (320) DEH; sevocavit) sese vocavit C; se vocavit E; dextram)dexteram H.
322 socios et)et suos C; sui et H; et facto)factoque C; impetum)cursum C.
324 Fortuna enim)Fortunaque CDE; ei after bipennem C.
325 attingebat) attigebat E; Miratur) Miratus C.
328 obsecro)o DE; a H.
329 Pro)Proth CD; Proh EH; milia)milia hominum H; solum om H.
330 fugae vestrae om DEH; Tyrrhenos for Terrenos in CH; Tyrrenos D; Tirrenos E.
331 atque)et H; trudere)tradere C.
332 Suhardus)Suardus E. 332-333 militibus corr. mi ex milibus C.
334 ipsam in)in ipsum DEH.
335 ad om C; ** ™ u ™ Us m.) H; partes om E.
336 magnam) maximam H.
337 manum cum bracchio)bracchium cum manu H.
Liber Frimus
37
separat, alii caput truncat. Omnes in ipsum solum et ipse solus in omnes
irruit. Quod Brutus cernens a longe, motus amore et probitate viri, cucurrit
cum turma ut auxilium ei subrogaret. Mox ingens oritur clamor et crebri
ictus multiplicantur, fit in utraque parte caedes durissima. Nee mora,
victoriam adepti sunt Troes et regem Gofferanum cum suis Pictavensibus
in fugam vertunt. Fugiens itaque Gofferanus partes Galliarum adiit, ut
ab amicis et cognatis auxilium peteret. Erant autem in Gallia tune temporis
duodecim reges, quorum regimine tota patria pari dignitate regebatur. Qui
benigne suscipientes eum, promittunt sese unanimiter expulsuros a finibus
Aquitaniae 11 externam gentem.
20. Brutus autem, victoria Iaetus, peremptorum spoliis socios ditat et
in turmas et centurias resociatos per patriam duck et diktat, volens earn
penitus delere. Agros igitur depolulatur, civitates incendit et gazas
absconditas inde subtrahit, stragem miserandam civibus ac plebanis infert.
Dumque tali clade Aquitaniae partes infestaret, venit ad locum ubi nunc
est civitas Turonorum, quam, ut Homerus testatur, ipse prior construxit
atque ibidem castra metatus est, ut, si ne || cessitas urgeret, se suosque infra
ipsa castra reciperet. Peractis itaque castris, post biduum, ecce Gofferanus
cum immenso exercitu collecto ex omni 11 Galliarum parte adventavit.
Torva igitur lumina in castra Troianorum retorquens, tristis in haec verba
erupit: "Pro fatum triste! Castra en etiam in regno meo ignobiles exules
statuerunt! Armate vos, o viri, armate celeriter et per turmas ordinatas ad
pugnam incedite. Nulla mora erit quin semimares istos velut oves intra
caulas capiemus et captos captivos per regna nostra mancipabimus."
340 ingens — clamor: cf. Sallust, B.I. 57.3: clamor ingens oritur; see also Ovid, Trhtia
1.3.77; Vergil, Aen. 2.313, 12.756. 350 penitus delere: cf. Deut. 7.23: donee penitus
deleantur.
357 Torva — lumina: cf. Culex 189-190: torva tenentem/lumina. 358 Pro — triste: cf,
Lucan 6.305, 7411: pro tristia fata. 360 Nulla mora: cf. Ovid, Met. 1.369, 13458;
Vergil, Aen. 2.701, 12.11: nulla mora. 360-361 oves — caulas: see Hist. 1.186.
338 alii)illi H.
339 irruit) ruit DE; motus after viri H; amore et om DEH.
340 ut)et DEH; ei after ut D; subrogaret) subrogat DEH; ingens oritur) oritur ingens
DEH. 341 fit)et fit DEH; in utraque parte om DEH; durissima) dirissima DE. 342
Gofferanum) Gof. D ; G. E; Goffanum H; cum om C; Pictavensibus om DEH. 343
Gofferanus)Gof. D; G. E; Goffarius H; adiit)adivit H. 344 peteret corr. m, ex
peterent H; autem om DEH; in Gallia after reges(345> DEH.
346 benigne) benignitate C; unanimiter om DE.
347 Aquitaniae) Aquitanniae CDE. 348 autem om H.
350 igitur)itaque H; depopulatur)depopulat H; incendit)ascendit E.
351 subtrahit)extraxit D; abstraxit E; extrahit H; ac)et H.
352 Aquitaniae) Aquitanniae CE.
355 Gofferanus) Gofar\ D; G. E; Goffarius H. 356 immenso) universo E.
357 Torva)Torvo DE; lumina) lumine DE; for Torvo lumine see Ovid, Met. 9.27 and
Vergil, Aen. 3.677: lumine torvo. 358 Pro)Proth CD; Proh EH; fatum)factum H; en
om DEH; exules)viri et exules H . 359 statuerunt after meo (358) DEH; o om DH;
turmas ordinatas) ordinatas turmas DEH. 360 pugnam) pungnam C; incedite) accedite
C. 361 et captos) atque H; mancipabimus) captivabimus C.
340
345
D jv
(«-'4>
350
EI0
4
355
C i8v
O-'s)
i60
38
H6v
365
370
375
Ci5>r
380
385
21. Armaverunt se socii omnes ad praeceptum regis Gofferani et, per
duodena agmina statuti, hostes invadunt. Hostes econtra, || dispositis turmis, eos audacter suscipiunt. In congressu ergo praevaluerunt Troes et
caedem magnam ex hostibus fecerunt, fere ad duo milia hominum. Gallorum autem numerus maior erat et magis ac magis augmentabatur. Undique convenientes Galli igitur, quoniam tricies plures erant ceteris, quamquam primo oppressi fuerant, tandem tamen resociati impetum in Troas
acriter fecerunt et eos in castra regredi coegerunt. Obsessi itaque a Gallis, sub
noctis silentio consilium inierunt, ut Corineus cum suis, per quaedam
divortia, intempesta nocte egrederetur et in nemore, quod prope erat, usque
ad diem delitesceret, ut, cum Brutus diluculo egressus cum eis dimicaret,
ipse, cum cohorte gentis suae, improvisus a dorso superveniret et sic
utrimque attonitos Gallos invaderent. Quod itaque factum est. Et dum
mane, die illucescente, Brutus, cum suis de castris exiens, cum Gallis decertaret, mutuis vulneribus prosternuntur et antequam Corineus cum suis ||
se exercitui manifestaret, cecidit nepos Bruti, Turnus nomine, vir magnae
audaciae, quo fortior sive audacior nullus, excepto Corineo inter Troas,
aderat. Hie solus solo gladio sescentos viros straverat, sed ab irruenti
multitudine, dum eos persequeretur, a suis avulsus, multis vulneribus confossus est. De nomine itaque ipsius civitas Turonis vocabulum sumpsit,
quia ibidem sepultus est Turnus. Interea, superveniente Corineo a tergo,
hostes invadit. Troes audaciores et multo acriores propter mortem Turni
vindicandam insurgentes sternunt Gallos et trucidant undique sine intermissione. Tandem clamore Corenensium, qui a tergo invaserant, stupefacti
et arbitrantes plures advenisse quam advenerant, fugam arripiunt Galli
369-370 sub noctis silentio: cf. 3 Reg. 3.20: intempestae noctis silentio; Cicero, De Div.
2.26(57): silentio noctis; Statius, Theb. 9.793, 10.202; Vergil, Aen. 4.527, 7.87: sub
nocte silenti. 371 intempesta nocte: cf. Sallust, B.C. 27.3; B.I. 384: intempesta nocte;
see Cicero, In Pisonem 38(93); In Verr. 24.94; Vergil, Georg. 1.247: intempesta
silet nox; Aen. 3.587: nox intempesta.
362 Armaverunt) Armaverant E; socii om H; Gofferani)Gof. D; G. E; om H.
363 statuti)statim DE. 363-364 turnus) catervis H. 364 In congressu) Ingressu DE; Troes)
omnes Troes (del. ntt) C.
365 ex) in E; ad) usque ad D. 365-366 Gallorum) Gallicorum C; Gallorum — erat) Galli
autem quia eorum maior erat numerus DE; Galli . . . maior numerus erat H. 366
autem st m, C; augmentabatur) augmentabantur CDE.
367-368 Galli — resociati om DEH.
369 coegerunt) fecerunt vel coegerunt E.
371 intempesta)in tempesta E; nemore) nemus CH. 372 delitesceret)deliteret DEH; diluculo) diliculo C. 373 cum)in H; improvisus)diliculo C.
374 itaque)ita DEH. 375 illucescente)illuscescente CH; illucessente E.
376 suis)gente sua H .
377-378 magnae audaciae) audaciae magnae D. 378 inter Troas om C. 379 solus om C;
sescentos) secentos C.
380 persequeretur)persequitur H .
382 Corineo) C. E. 383 invadit) invadunt D.
385-386 clamore — advenerant om DEH. 386 arbitrantes for arbitantes in C.
Liber Trivms
39
et campum deserere festinant, quos Troes animosi ferientes usque insequuntur. Patrata igitur victoria, Brutus, receptui lituum sonans, reverti
et coadunari ad castra 11 facit suos, decernitque cum eis naves repetere, ne E105
iterum hostes, conglobati et pluriores prioribus effecti, sustinere eos nequi390
rent, sed magis periclitarentur. Contione itaque facta, classem repetunt et
de praeda diversarum divitiarum earn replent. Prosperis itaque ventis, diis
faventibus terram divinitus promissam petunt et in portu Dertae fluminis,
qui Totonensium 11 dicitur, applicant.
D 41
22. Insulae huic tune Albion nomen erat, quae a nemine, exceptis paucis 395 <'-l6
gigantibus inhabitabatur. Amoeno igitur situ locorum et copia piscosorum
fluminum nemoribusque praeelecta, affectum habitandi Bruto 11 sociisque
C19V
eius inferebat. Diffusi itaque Troes per patriam gigantes reperiunt, quos
statim ad cavernas montium fugant. Quadam autem die, dum in eodem
portu diis libamina ex more solvunt et, victimis caesis, festivum diem cele4°°
brant, supervenit Geomagog gigas cum aliis viginti gigantibus, il || los a
Hjr
sacrificio incepto disturbant et quosdam de Bruti sociis lapidibus et contis
obruerunt. At Troes, undique circumfluentes, omnes interf ecerunt, praeter
solum Geomagog. Hunc ergo Brutus vivum servari praecepit, volens
videre luctam inter ipsum et Corineum. Corineus haec audiens de monti4°5
bus accurrit et videns gigantem ad luctandum provocat. Inito denique
certamine, hinc stat Corineus tunica succinctus, hinc stat gigas ad luctam
paratus et exsertis bracchiis, alter in alterum tendens, dorsa vinculis bracchiorum adnectunt, crebris flatibus auras vexantes. Nee mora, Geomagog,
400 ex more (passim): cf. Ruth 2.15; 1 Reg. 20.5: ex more; also Ovid, Met. 14.156 and
Vergil, Aen. 5.244, 8.186. 408 exsertis bracchiis: cf. Statius, AMI. 1.346: umeros
exsertaque bracchia; also 1.769; Theb. 4.235: exserti ingentes umeros. 408-409 vinculis
brachiorum: cf. Gen. 49.24: vincula brachiorum; bracchiorum — vexantes: cf.
Vergil, Aen. 5.376-377: ostenditque umeros latos alternaque iactat/bracchia protendens
et verberat ictibus auras.
387 ferientes om H; usque) usquequaque H.
389 coadunari corr. mi ex coadnari E; decernitque)discernitque C; decrevitque E; cum eis
om DE.
390 effecti) effecti essent DE. 391 facta) peracta H.
392 de)dum E; itaque)denique DEH; diis om D. 393 Dertae)Derce C.
394 Totonensium)Totenesium E; dicitur)appellatur DE.
395 Albion)Albyon H; nomen after tune H; erat om H; but there is space left for it.
396 inhabitabatur) inhabitabantur C. 396-398 Amoeno — inferebat om DEH.
398 Troes after patriam H.
400 portu) portu navium H; celebrant) celebrarent H.
401 Geomagog) Goemagog DEH; aliis) alii C.
402 disturbant) disturbans DEH; contis) concis C; conchis H.
403 circumfluentes) confluentes DEH. 404 Geomagog) Goemagog DEH; ergo)enim DE;
servari) servare DE; reservari H.
405 haec) ergo DE; vero H. 405-406 de montibus — videns) cucurrit vidensque C.
406 denique )deinde EH; inde in text D; in marg. mr. deinde.
407 hinc[2] hie E; gigas)gigans C. 408 et om H; tendens)ostendens C; vinculis)vinclis CDE.
409 adnectunt) annectens, followed by an erasure of three letters; tens in ras. H; Geomagog)
Goemagog DEH.
40
410
415
C zor
42°
4*5
Corineum totis viribus astringens, pectore pectus illius illisit fortiter, tribus
Corineo fractis costis. Mox ille, in iram accensus, vires renovat et toto
conamine amplexatus ipsum in umeris impositum et, quantum velocitas
prae pondere sinebat, ad proxima litora cucurrit. Denique summitatem excelsae rupis nactus, excussit se et praedictum letabile monstrum infra mare
proiecit. At ille, per abrupta silicum ruens, in frusta dilaceratus, exspiravit
fluctusque sanguine maculavit. Locus ergo ille ex casu ipsius nomen sortitus
est usque in praesentem diem Saltus Geomagog. Hinc Troes agros incipiunt 11 colere, domos aedificare, ut in brevi tempore terram diu inhabitatam censeres. Postea Brutus de nomine suo insulam Britanniam appellat
sociosque suos Britones: unde postmodum loquela gentis, quae prius Troiana nuncupabatur, dicta est Britannica. Corineus quoque ad Occidentem
portionem regni sortitus est: ab appellatione nominis sui Coreneam vocat,
quae nunc vel a cornu Britanniae, — quia ceu cornu ea pars terrae in mari
producta est, — vel per corruptionem praedicti nominis, Cornubia appellatur.
LIBER SECUNDUS
<i.i7)£io6
1. Potitus tandem regno Brutus 11 affectavit civitatem aedificare. Ad
quam aedificandam congruum quaerens locum, pervenit ad Tamensem
fluvium locumque nactus est proposito suo perspicuum. Condidit itaque
ibidem civitatem eamque Novam Troiam vocavit, quae postmodum per
411 in — accensus: cf. Lucan 3.133—134: victor in iram . . . accensus.
411-412 toto conamine (passim): cf. Ovid, Met. 3.60: magno conamine; Statius, Theb.
5.558: ingenti conamine. 412 in — impositum: cf. Jud. 16.3: impositasque humeris suis.
415-416 per abrupta — maculavit: cf. Ovid, Met. 1.719: et maculat praeruptam sanguine rupem. 416 sanguine maculavit: cf. Ovid, Met. 7.315: maculavit sanguine. 417
usque — diem: cf. Gen. 26.33: usque in praesentem diem.
410 Corineum om H; illisit) laesit DE; allisit H.
411 accensus) accenssus C; vires renovat)revocat vires H; renovat)revocat DE.
412-415 ipsum in umeris — proiecit) de litore proximo super rupes excussit DE; de litore
. . . proiecit H. 412 impositum)amplexatum impositum (del. m,) C. 415 abrupta)
abruta C; frusta)frustra CE. 416 maculavit)commaculavit H; ipsius)illius DEH;
nomen after ille H. 417 in)ad DE; Saltus Geomagog om DEH.
418-419 inhabitatam)habitatam D; inhabitatam habitabilcm H.
420 Britones) Britannos DEH.
421 est Britannica) brittannica est H.
422 est om DEH; Coreneam) Corineiam DE; Corneam H.
423-424 in mari producta est)producta est in mari DE.
424 After appellatur in red ink: Explicit liber primus. Incipit secundus. De acdificatione
Lundon(iarum) H.
1 tandem) tamen C.
2 aedificandam) aedificandum E; Tamensem)Thamensem D; Thamense EH.
4 vocavit) vocat CH.
Liber Secundus
41
corruptlonem vocabuli Trinovantum dicta est. Condita itaque civitate
munivit earn civibus convicturis deditque legem qua pacifice tractarentur.
Regnabant tune in Troia filii Hectoris, expulsis Antenoris reliquiis. Praeerat in Iudaea Hely sacerdos et Archa Testamenti capta erat a Philisteis.
Regnabat in Italia Silvius Aeneas, Aeneae filius, avunculus Bruti, Latinorum
tertius.
5<'-l8>
10
2. Cognoverat autem Brutus Innogen, uxorem suam 11 et ex ea genuit tres <*.i) H7V
filios, quorum nomina erant Locrinus, Albanactus, Kamber. Mortuo autem Bruto, vicesimo quarto anno adventus sui in Britanniam, sepelierunt
eum filii sui infra urbem quam condiderat et diviserunt regnum Britanniae
inter se et habuit quisque partem suam. Locrinus, qui et primogenitus,
'5
sortitus est earn partem quae 11 postea, de nomine suo, appellata est Loegria. C 20V
Kamber autem partem illam quae est ultra Sabrinum flumen, quae nunc
dicitur Wallia, sed de nomine suo prius Kambria || nomen retinuit. Unde
adhuc gens ilia lingua Britannica sese Kembre appellat. Albanactus iunior
20
possedit partem quae de nomine suo Albania dicta est, sed nunc Scocia
appellatur. Illis deinde concordi pace inter se regnantibus, applicuit Humber, rex Hunnorum, in Albaniam et, commisso proelio cum Albanacto, interfecit eum et maximam gentis suae partem; ceteri vero ad Locrinum
diffugerunt. Locrinus igitur, audito rumore, indoluit, accitoque fratre
<*•*)
2
suo Kambro, cum magno exercitu perrexit vindicare fratrem suum. Rex
s
autem Hunnorum eis obvius fuit circa Humbrum fluvium et, congressu
facto, compulsus est rex Hunnorum cum suis fugam arripere quousque in
flumen fuic praecipitatus et nomen suum flumini reliquit. Locrinus itaque et
11 Cognoverat—suam: cf. Gen. 4.17: Cognovit autem Cain uxorem suam.
24 accitoque fratre: cf. Esther 4.5: Accitoque Athach.
5 Trinovantum after dicta est DE; itaque)ergo DEH. 6 munivit corr. mt ex muniit D;
convicturis) iure curiae victuris E; iure victuris DH. 7 tune om C. 8 Testamenti
corr. per ras. ex testamentis C. 9 Italia) Ytalia CDEH; Silvius om H; Aeneae) Anchisae
H.
10 After tertius: De divisione Angliae et Walliae et Scoriae H. On bottom of p. 106,
nit: Explicit liber primus E.
11 Cognoverat) Ognoverat (no initial; c indicated in marg.) E; Cognovit C.
12 erant om C.
13 anno after sui DE. 14 infra)in britan fra niam terra (del. rrtt) C.
15 habuit) accepit H; quisque) unusquisque H; qui et primogenitus om C.
16 appellata) dicta DE; Loegria)Leogria E.
17 flumen) fluvium E. 18 dicitur Wallia) Guuallia dicitur E; Gualia dicitur DH; prius
om H; Kambria)Cambria D. 19 ilia om H; Kembre)Cambra D; Kambra E; Kambro
H; appellat) appellant C. 20 partem) partem suam DE; Albania) Albanica C; Scocia)
Scothia D.
21 inter se om C; regnantibus) )viventibus H. 21-22 Humber, rex)rex Humber rex H.
22 Hunnorum) Hunorum DEH.
22-23 interfecit — partem)magnam gentis suae partem occidit C. 23 maximam)magnam H;
vero) autem H.
24 accitoque) ascitoque DH. 25 suo om DE.
26 Hunnorum) Hunorum DEH (same for line 27).
28 fuit praecipitatus)praecipitatus est DEH; flumini)flumen C.
42
Kamber, potiti victoria, naves hostium petunt, spolia diripiunt et sociis
largiuntur. Tres puellas ibidem mirae pulchritudinis invenerunt, quarum
una fuit filia regis Germaniae, quam praedictus Humber cum ceteris
rapuerat, dum patriam vastaret. Erat autem nomen illius Estrildis et tantae
pulchritudinis fuit quod nulla ei in pulchritudine comparari posset. Candorem carnis eius nee inclitum ebur, nee nix recenter cadens, nee lilia
•35 E107 ulla vincebant. Amore itaque illius captus Locrinus 11 iussit earn sibi servari, ut in uxorem duceret. Quod cum Corineo compertum esset, indignatus est, quoniam Locrinus pactus ei fuerat sese filiam ipsius ducturum.
C*ir Adiit ergo regem et bipennem || in dextra manu librans, taliter ilium allo*2'3'
cutus est iratus: "Haeccine rependis mihi, Locrine, ob tot vulnera quae in
4°
obsequio patris tui perpessus sum, dum proelia cum ignotis committeret
gentibus, ut, filia mea postposita, barbaram praeponeres? Non impune
feres, dum vigor huic dextrae superfuerit, quae tot gigantibus per Tyrrhena litora causa mortis exstitit." Hoc autem iterum iterumque replicans,
librabat bipennem quasi regem percussurus, cum inter utrumque inter45
posuerunt se amici. Sedato vero Corineo, Locrinum quod pepigerat sic
H8r
laudaverunt exsequi, ac si coegissent.||
(14)
3. Duxit itaque Corinei filiam Locrinus, Gwendolenam nomine, nee
tamen Estrildis amoris oblitus est, sed, facto infra urbem Trinovantum subterraneo, inclusit earn ac familiaribus suis servandam tradidit ibique fur50
tivam Venerem agens septem annis earn frequentavit. Quotienscumque
30
33—35 Candorem — vincebant: cf. Claudian, Carm. Min. 25 (30-3O.125-126: matura
tumescit/virginitas superatque nives ac lilia candor; perhaps also Vergil, Aen. 12.84:
qui candore nives anteirent. 35 Amore . . . captus: cf. Ovid, Met. 6.465, 8435; Sallust,
B.C. 15.2; Vergil, Aen. 12.392: captus amore. 41 Non impune: cf. Lucan 8.493, 49^:
Non impune. 41-42 Non — feres: cf. Ovid, Met. 11.207, 12.265, 14.383: non impune
feres.
48 amoris oblitus: cf. Vergil, Aen. 5.334: oblitus amorum. 49-50 furtivam Venerem: see .
Hist. 1.66.
30 ibidem)ibi D; invenerunt)inveniunt C.
31 fuit) fuerat H. 32 autem om DEH.
33 fuiOerat DE; nulla ei)ei nulla D; ei om C.
33-35 Candorem—vincebant om DEH.
35 itaque om C; illius) ipsius D; eiusdem E; iussit) praecepit DEH.
36 Quod)Et E. 36-37 indignatus est om C.
37 fuerat) antea fuerat DEH. 38 ergo om C; dextra) dextera H; om C; ilium) eum D.
39 ob tot) hoc ob C.
41 praeponeres) praeponens C; sibi praeponeres H. 42 dextrae superfuerit) inerit dextrae
DEH.
42-43 per Tyrrhena litora om DEH; Tyrrhena for Tirrena in C. 43 Hoc)Haec E;
iterumque om C. 44 regem om DEH; inter utrumque) utroque DE. 44-45 inter—
amici)utrorum sese interposuerunt amici H; interposuerunt se)se interposuerunt DE.
45 Locrinum) Locrinum regem DEH; sic om DEH. 46 laudaverunt exsequi) exequi laudaverunt DEH.
47 Locrinus)Locf E; Gwendolenam nomine)nomine Guendoloenam DEH. 48 tamen)
tune DE; Estrildis) Estrildidis DE; Estrildae H; amoris) amorem DE; infra) intra CH.
49 familiaribus suis servandam) servandam familiaribus suis H.
Liber Secundus
43
igitur adibat illam, fingebat se velle occulta libamina diis suis offerre. Interea gravida facta est Estrildis ediditque filiam mirae pulchritudinis, quam
vocavit Habren. Gravida etiam facta est Gwendolena genuitque filium
cui impositum est nomen Madam. Hie, Corineo, avo suo, traditus est ad
nutriendum, cuius doctrinam et mores exsecutus est.
55
4. Subsequente deinde tempore, defuncto Corineo, deseruit Locrinus (2.5)
Gwendolenam et Estrildem in reginam sublimavit. Indignata igitur Gwendolena secessit in partes Cornubiae collectaque totius patriae iuventute
coepit Locrinum inquietare. Consertoque tandem utrorumque exercitu,
commiserunt proelium iuxta flumen Sturam ibique Locrinus || ictu sagittae 60C21V
occubuit. Mortuo itaque Locrino, Gwendolena suscepit regni gubernacula,
paterna furens insania. Iubet deinde Estrildem et filiam eius praecipitari
in fluvium Sabrinae fecitque edictum ut flumen nomine puellae vocaretur
in posterum, tantum honoris tribuens pro eo quod earn genuerat Locrinus,
6
vir suus. Unde usque in hodiernum diem vocatum est flumen Sabrina, a
5
26
nomine Habren puellae per corruptionem. Regnavit deinde Gwendolena
<->
D jr
quindecim annis, cum Locrinus 11 antea secum decem regnasset annis. Et
cum vidisset Aladan, filium suum, aetate adultum, sceptro regni eum
insignivit, contenta regione Cornubiae, dum viveret. Tune Sa 11 muel E108
propheta regnabat in Iudaea et Silvius Aeneas adhuc vivebat et Homerus
70
clarus habebatur rhetor et poeta.
5. Insignitus igitur Madan regno, duxit uxorem et ex ea genuit duos
filios Mempritium et Alalin et regnum cum pace quadraginta annis tenuit.
Quo defuncto, discordia orta est inter praedictos fratres propter regnum,
58 secessit in partes: cf. Matth. 2.22: secessit in partes.
65 usque — diem (passim): cf. 1 Reg. 5.5: usque in hodiernum diem; also Matth. 27.8; Act.
51 offerre) reddere H.
53 Gwendolena) Guendoloena DEH. 54 Madam) Aladdan DE; Madan H; ad om H.
54-55 ad nutriendum) nutriendus DE.
56 Locrinus) Locr E; om H. 57 Gwendolenam) Guendol' DE; Guendoloenam H; Estrildem) Estrildidem DE; sublimavit) sullimavit H; igitutyergo DEH. 57-58 Gwendolena)
Guendol' DE; Guendoloena H.
59 Locrinum) Locr E; tandem om DE; utrorumque) utrinque H.
60 Sturam)Sturen C; ictu sagittae preceded in C by ictus sagittae (del. m,). 61 Gwendolena) Guendol' DE; Guendoloena H; suscepit) accepit C. 62 Estrildem) Estrildidem
DE. 63 fluvium) flumen DE; flumen om DE. 64 Locrinus) Locr E.
65 vocatum) appelktum DEH. 66 Habren puellae) puellae Habren DE; corruptionem)
corruptionem autem vocabuli Sabrina nunc appellatur C; Gwendolena) Guendoloena
DEH. 67 Locrinus) Locrino autem D; Loci E; secum om DE.
68 Madan) Maddan DE. 68-69 eum insignivit) insignivit eum DEH. 69 Cornubiae om H.
70 et Silvius) Silvius C. 70-71 et Silvius — poeta) et Homerus clarus habebatur et Silvius
Aeneas adhuc vivebat E. 71 rhetor et poeta om DH.
72 igitur) ergo DE; Madan) Maddan DE; regno om H; regno, duxit uxorem) uxore DE;
et om DE; ex ea genuit) genuit ex ea E.
73 Mempritium)Menpricium CD; Menbricium H; Malin)Maucium C; Malim DH; et regnum) regnumque H; tenuit) retinuit H. 74 discordia after fratres E; praedictos
omitted in text; added in marg. m, E; fratres) ipsos fratres E; discordia — fratres)
orta est inter fratres praedictos discordia D.
44
75
quia uterque totum possidere volebat. Mempritius ergo Malin, fratrem
suum, in dolo simulata pace colloquio postulans, inter proloquendum ipsum
interemit solusque regni monarchiam adeptus in tantam tyrannidem exarsit ut quemque fere nobilissimum interficeret. Sed et totam progeniem
suam exosus, quemcumque in regni successione suspectum habebat, aut
80 H 8v vi aut dolo perime 11 bat. Relicta etiam propria coniuge, ex qua inclitum
CUT iuvenem Ebraucum genuerat, sese Sodomitico 11 operi (pro nefas!) subdidit. Tandem vicesimo regni sui anno, dum venatum iret, a sociis avulsus
in quandam convallem, a multitudine rabiosorum luporum dilaceratus interiit. Tune Saul regnabat in Iudaea et Eristenus in Lacedaemonia.
85 (2.7)
6. Defuncto itaque Mempritio, Ebraucus filius suus, vir magnae staturae
et mirae fortitudinis, regimen Britanniae suscepit et triginta annis rexit.
Hie primus post Brutum classem direxit in partes Galliae provinciasque
mari proximas caede virorum et praedationibus affecit, ditatusque auri
argentique copia ac spoliis diversis in Britanniam reversus est. Deinde trans
90
Humbrum condidit civitatem, quam de nomine suo vocavit Kaerebrauc,
id est civitatem Ebrauci. Aedificavit et aliam civitatem Alclud nomine,
versus Albaniam et oppidum montis Agned, quod nunc Castellum Puellarum dicitur et Montem Dolorosum. Et tune David rex regnabat in
Iudaea et Silvius Latinus in Italia et Gad et Nathan et Asaph in Israel
95
prophetabant.
<z.8>
7. Genuit autem viginti filios ex viginti coniugibus, necnon et triginta
fllias. Erant autem nomina filiorum eius: Brutus, Viride Scutum; Margadud; Sigillius; Regin; Moruid; Balduc; Lagon; Bodlaon; Kyngar; Spaden;
76 simulata pace: cf. 2 Macb. 5.25: pacem simulans. 81 pro nefas: cf. Seneca, Agatn. 35:
pro nefas! 88 caede virorum: cf. Vergil, Aen. 11.634: caede virorum.
75 Mempritius) Menpritius D; Menbricius H; Malin) Mausium C; Malim H.
76 colloquio)colloqium C; ipsum)eum D. 77 interemit)interfecit DEH.
79 quemcumque)et quemquam quern D; cum quemquam quern E; suspectum after quemcumque H. 80 etiam)igitur C. 81 Ebraucum)Eubraucum DE; Sodomitico)sodomatico
E; pro)proth C; proh DEH.
84 Saul after Iudaea H; EristenusJEricteus DE; Eristeus H; Lacedaemonia) Lacedemona
DE; facing Lacedemona, in marg. m,\ sub quo militavit Hercules D.
85 Mempritio)Mepritio C; Menbricio H; Ebraucus)Eubraucus DE; Ebrauchus H; suus)
eius D.
86 regimen) regnum E; triginta) LX DEH; rexit) erexit E.
87 direxit after Galliae DEH.
88 et om C; affecit om C; ditatusque) ditatus C. 89 argentique) et argenti DH; ac spoliis)
spoliisque DEH. 90 vocavit om H; Kaerebrauc) Kaer ebrauch, ivith ss appellavit
m§ H. 91 civitatem)civitas H; Ebrauci)Eubrauci D; Alclud)Alelud E; nomine om C.
93 Montem Dolorosum)Mons Dolorosus H. 94 Latinus)Latinis H; Italia)Ytalia CDEH;
et Nathan)Nathan DEH; Asaph)Aseph C. 95 prophetabant)prophetabat C.
96 autem) quoque DEH; viginti coniugibus) IX coniugibus DE; necnon om DE.
97 nomina omitted in text; added above eius m, H. 97-98 Margadud)Marcadud E; Margad
H.
98 Sigillius)Sisillius DEH; Regin)Reghin DE; Balduc)Blandiud DE; Bladud H ; Bodlaon)
Bodloan DEH; Kyngar) Kinear DE; Kincar H.
Liber Secundus
'
45
Gaul; Dardan; Eldad; Iuor; Cangu; Hector; Kerin; Rud; Assarach; Buel.
Nomina autem filiarum: Gloigin; Inogin; Oridas; Gwenlliant; Guaurdid;
Agharad; Guendolet; Tanguistil; Gorgon; Median; Methael; Ourar; Maylur; Kambreda; Ragau; Gad; Eruli; Nest; 11 Chem; Stadud; Gladus; Ebreon;
Rugan; Abalalc; Agnes; Galaes (omnium pulcherrima); || Edra; Anor;
Stadralis; Egron. Has omnes direxit pater in Italiam ad Silvium Albam,
qui post Silvium Latinum regnabat, fueruntque ibi maritatae nobilibus Troianis, quorum cubilia Latinae et Sabinae diffugiebant. At filii, duce Assaraco fratre, duxerunt classem in Germaniam et auxilio Albae Silvii usi,
subiugato populo adepti sunt regnum. Brutus autem cognomento Viride
Scutum cum patre remansit regnique gubernacula post ilium adeptus,
duodecim annis regnavit.
8. Huic successit Leil, filius suus, pacis amator et aequitatis, qui urbem
construxit de nomine suo Kaerleil, in aquilonari parte Britanniae. Vixit
autem Leil 11 post sumptum regnum viginti quinque annis, sed regnum in
fine te 11 pide rexit. Quocirca civilis discordia in regno orta est. Post hunc
regnavit filius suus Ruhudibrias triginta novem annis. Iste populum a
civili discidio in concordiam revocavit condiditque Kaerkeint, id est Cantuariam civitatem et Kaerweint, id est Wintoniam atque oppidum montis
Paladur, quod nunc Sceptonia dicitur. Ibi tune, ut dicitur, aquila locuta
est, dum murus fabricaretur, cuius sermones, si veros esse putarem, sicut
cetera memoriae dare non diffugerem. Tune Salamon coepit aedificare
99 Iuor)Luor DE.
100 Inogin) Innogen DE; Innogin H; Gwenlliant) Guenlian DEH; Guardid)Guanardid DE;
Guardit H. 101 Agharad)Angarat DE; Angarad H; Guendolet) Guenlodee DEH;
TanguistiDTangustel DEH; Median)Methlan H; MethaeDMethabel DE; Ourar)
Durar DE. 101-102 Maylur) Melure DE; Mailure H. 102 Ragau)Ragan H; Eruli)
Echub DE; Ecub H; Chem; Stadud) Cheimstadud C; Kein; Statud D; Chein; Stadud
H; Gladus) Gladius DE; Ebreon) Ebrem DEH. IOJ Rugan) Blangan DEH; Abalalc)
Aballac DEH; Agnes) Angues H; Galaes) Galahes H.
104 Stadralis)Stahalt H; Egron)Edron DE; pater om DE; Italiam)Ytaliam C; Silvium)
Silvinum D; Silvium Albam om H.
105 qui post om H; Silvium)Silvinum D; regnabat om H. 105-106 fueruntque — diffugiebant om H.
106 Latinae et Sabinae) Sabinae et Latinae DE.
107 Albae Silvii) Silvii Albae DE; Silvii om H.
108 regnum) regimen C; cognomento after Scutum (109) DE.
109 regnique)regni D. n o duodecim)XXII H.
112 construxit) constituit DEH; de om C; Kaerleil) Kairleil E; aquilonari) acquilonari C;
aquilonali DEH.
113 autem) quoque DE; om H; regnum after fine (114) DE.
114 in regno om C; after est DE.
115 filius suus om C; Ruhudibrias)Rudhudibras DEH; in marg. mt: Runhirwras D; Iste)
Ipse D. 116 Kaerkeint) Kaerkein DH; Kaerkem E.
117 civitatem)urbem H; Kaerweint)Kaerguent DE (with ss Kaerwent m, D); Kaergueint
H; Wintoniam)Guentoniam DEH (with ss Wintoniam m, D); atque) et DE.
j 18 Sceptonia)Sephtonia E; Scephtonia in text D; in marg. mt: Sceptesburch; Scehptonia H;
Ibi)Ibique E. 119 fabricaretur)aedificaretur H. 119-120 cuius sermones — diffugerem
om DEH. 120 Salamon) Salomon DEH.
100
E109
Cuv
'°5
<*-9>
no
D $v
Hgt
«5
«o
46
(2.io>
C 23r
12 j
130
<2.n)
135
E110
»4°
'
templum Domini in Ierusalem et Aggeus et Amos, leu et Ioel et Zacarias
prophetabant. Et tune Silvius Epitus patri Albae in Italia successit.
9. Successit deinde Bladud, filius Rudhudibrae, rexitque regnum pacifice viginti annis. Hie aedificavit urbem Kaerbadum, quae nunc 11 Bado
nuncupatur, fecitque ibidem balnea calida ad usus mortalium apta. Quibus praefecit numen Minervae, in cuius aede inextinguibiles posuit ignes,
qui numquam deficiunt in favillas, sed ex quo tabescere incipiunt in saxeos
globos ferventes vertuntur, quod per nigromanticam artem addidicit facere:
adeo enim ingeniosus fuit. Alulta etiam alia praestigia fecit et per totum
regnum Britanniae docuit fieri et ad ultimum, ceu Daedalus, alis sibi factis,
per aera volare praesumpsit, unde summo infortunio lapsus cecidit super
templum Apollinis, infra urbem Trinovantum, membrisque fractis miserabiliter exspiravit.
10. Quo defuncto, Lleir, filius eiusdem, in regem erigitur, qui sexaginta
annis regnum viriliter rexit. Aedificavit autem super flumen Soram civitatem, de nomine eius dictam Kaerllir; saxonice vero Leicestre nuncupatur.
Huic natae sunt 11 tres filiae, denegata masculini sexus prole. Nomina earum
Gorenilla, Ragau, Cordeilla. Pater eas paterno amore, sed magis iuniorem
Cordeillam diligebat. Cumque in senectutem vergere coepisset, cogitavit
regnum suum ipsis dividere et cum parte regni maritis copulare. Sed, ut
sciret, quae illarum parte regni potiore dignior esset, interrogationibus
125-127 Quibus — favillas: cf. Lev. 6.13: Ignis est iste perpetuus, qui numquam deficiet
in altari; Solinus, Pol. 22: Quibus fontibus praesul est Minervae numen, in cuius aede
perpetui ignes numquam canescunt in favillas, sed, ubi ignis tabuit, vertit in globos
saxeos.
135 aedificavit—civitatem: cf. Jos. 19.50: et aedificavit civitatem. 139 in — vergere:
i
cf. Statius, Theb. 1.391: in senium vergens.
121 Domini om C; Ierusalem) Hierusalem H; after Ierusalem omission mark; in marg.
m,\ (et tune) Capis filius Epiti in Ytalia regnabat et regina Saba venit audire sapientiam
eius D; et Amos) Amos DE; Ieu)Leu CDE; et Abbacuc H; IoeDJohel DEH; Zacarias)
Azarias DE; Zacharias H.
122 Epitus)Egipti C; Egypti E; with ss Epitus tin D; Epyti filius H; Italia)Ytaliam C;
Ytalia D.
124 Kaerbadum)Kaerbaelum DE; in marg. m,: Kayrbadum D ; Bado)Bada DE; Bathonia
H. 125 ibidem)ibi DE; balnea calida)calida balnea DEH; apta om DEH. 126 aede)
sedetf.
128 quod)id est quod C; nigromanticam corr. mt ex nigromantiam C; nigromantiam DEH;
addidicit) addidit H. 120 enim om CEH; etiam om C; etiam alia)et alia E; quidem et
alia H; praestigia) presagia C.
129-130 et per — docuit fieri om DEH.
131 summo) suppremo H. 132 Apollinis) Appollinis C; fractis)confractis H; miserabiliter)
mirabiliter DE; facing exspiravit in marg. m, (line 133): Tune propheta oravit ne
plueret super terram annos tres et menses sex D.
134 Lleir)Leir DEH. 135 rexit)rexit et H; autem om H; flumen)fluvium DE; Soram)
Coram C; Suram H.
136 eius)eiusdem C; Kaerllir)Kaerleir DEH; LeicestreJLeircestria E; Leircestra DH. 138
Gorenilla) Goronilla E; Gonorilla DH; Ragau) Regau H; amore) amore amavit DE;
iuniorem om C; iuniorem )minorem H.
139 senectutem) senectute DE.
Liber Secundus
47
suis singulas temptavit, scilicet quae magis ilium diligeret. Interroganti
igitur, Gorenilla, quae maior natu erat, numina caeli testata est se ipsum
magis diligere quam vitam suam. Cui pater: "Quoniam senectutem meam
tuae vitae praeposuisti, te, carissimam filiam maritabo iuveni quemcumque
elegeris in regno meo, cum tertia parte regni mei." 11 Deinde Ragau, secunda,
exemplo sororis suae benivolentiam patris captans, hire iurando || respondit
se super omnes creaturas eum diligere. Credulus ergo pater, eadem dignitate qua primogenitam cum tertia parte regni maritare spopondit. At Cordeilla iunior, cum intellexisset sororum adulationibus acquievisse eum,
temptare cupiens patrem, respondit: "Est uspiam, pater mi, filia quae patrem
suum plus quam patrem praesumat diligere? Non credo etiam ullam esse
quae hoc fateri audeat, nisi iocosis verbis veritatem celare nitatur. Nempe
ego semper te dilexi ut patrem et adhuc a proposito non desisto. Et si a
me amplius extorquere vis, audi amoris certitudinem quern tecum habeo
et interrogationibus tuis finem impone. Etenim quantum habes, tantum
vales, tantumque te diligo." Porro pater ratus earn ex iracundia aut derisione tale responsum dedisse, indignans stomachando, ait: "Quoniam sic
patris senectutuem sprevisti, ut vel eo amore quo me sorores tuae diligunt
dedignata es respondere, ego in tantum te dedignabor ut in regno meo
partem cum sororibus tuis non ha 11 bebis. Quippe cum te plus quam
ceteras hucusque dilexerim, tu me minus quam ceterae diligere fateris."
Nee mora, consilio procerum suorum praedictas puellas dedit, unam duci
Cornubiae et alteram regi Albaniae, quibus post decessum suum totam
143 numina — testata est: cf. Seneca, Troad. 28: Testor deorum numen; Vergil, Aen. 2.154155: vestrum/testor numen; 12.201: numina testor.
143-144 se — suam: cf. 1 Reg. 18.3: diligebat enim eum quasi animam suam; also 1 Reg.
20.17.
156 finem impone: cf. Vergil, Aen. 2.619: finemque impone. 156-157 quantum — diligo:
see Remarks pp. 513-518.
142 diligeret) diligebat DE. 142-143 Interroganti igitur) Interrogans autem C.
143 Gorenilla) Gorenillam C; Goronilla E; Gonorilla DH; quae om DEH; erat om DEH;
se ipsum)ipsum se DEH. 145 tuae vitae)vitae tuae DEH; carissimam)karissimam
CDE; filiam) filiam meam DE.
146 elegeris)eligeris C; mei om DEH; Ragau)Regau H. 147 respondit)re iurando respondit
(del. mi) H. 148 omnes creaturas)creaturas omnes DE; eum om E. 149 qua)qua
et D ; spopondit) spospondit DE. 150 iunior after intellexisset E; sororum)sorores H;
eum om DEH.
152-153 Non credo — nitatur om DEH. 154 semper te)te semper DE; a[2])ex H. 155 amplius om E; amoris certitudinem) amorem certitudinis H; quern) quam C. 156 impone)pone E.
156-157 quantum — vales)tantum vales, quantum habes H. 157 tantumque)tantum C;
ratus eam)iratus C; iratus putans DE.
158 tale) taliter CH; responsum dedisse) dedisse responsum DE; sic om C. 160 in tantum —
dedignabor) dedignabor in tantum te DE; dedignabor te in tantum H ; ut)quod H.
161 partem before non DEH; tuis)tui E; above habebis: (e)arum(?)largitione m, D; cum
om C.
162 fateris) respondisti C.
163 consilio)concilio £ ; unam)una C.
164 alteram)aliam C.
145
c 23V
150
155
160
D 61
48
165
regni monarchiam concessit. Contigit interea quod Aganippus, rex Francorum, uxore carens, audita fama pulchritudinis Cordeillae, nuntios dirigit
ad regem Britonum ut illam sibi connubio copularet. Pater autem, filiae
Cl
^
responsionum nondum oblitus, ait se earn daturum sibi, ||sed sine dote:
duabus enim prioribus regnum suum diviserat. Quod cum Aganippo in170E111 timatum esset, a||more virginis inflammatus, remisit iterum ad regem,
dicens se satis auri et argenti et terrae possidere, neque dote alia indigere
nisi tantummodo puellae nobilis coniugio, de qua postmodum sibi heredes
procrearet. Confirmato igitur nuptiali foedere, mittitur Cordeilla ad regem
Aganippum et ei in uxorem coniungitur.
i75<2.u)
11. Post multum vero temporis, ut Lleir rex, senio affectus, torpere
coepit, insurrexerunt in ilium duces, quibus filias praedictas locaverat et
abstulerunt ei regnum et regiam potestatem. Concordia tamen inter eos
habita, rex Albaniae, Alaglaunus, alter generorum, ilium secum retinuit
cum sexaginta militibus, ne inglorius esset propter filiam suam, coniugem
180
eius. Moram autem apud ilium eo faciente, indignata (est) aliquando filia
sua Gorgonilla, ob multitudinem militum secum commanentium, quia ministris eiusdem conviciabantur. Maritum suum affata, iussit patrem suum
H ior contentum esse debere obsequio 11 triginta militum. Indignatus ille, relicto
Maglauno, secessit ad Henuium, ducem Cornubiae, sponsum alterius filiae.
l8
5
Apud quern moratus, infra annum orta est discordia inter utrorumque
famulos, unde iussus est a filia pater senex totam familiam deserere, praeter
quinque milites, qui ei obsequio satis essent. Porro pater, ultra quam dici
potest, tune anxius et tristis, reversus est iterum ad primogenitam, sperans,
mutato animo eius, ipsum cum tota familia honorifice velle retinere. At
170 amore — inflammatus: cf. Vergil, Aen. 3.330: magno inflammatus amore. 175 Post —
temporis: cf. Exod. 2.23; Matth. 25.19: Post multum vero temporis.
179 ne inglorius esset: cf. Statius, Theb. 4.82: ne . . . inglorius iret. 180 Moram —
faciente: cf. Matth. 25.;: Moram autem faciente.
166 Cordeillae om C. 167 ad regem) regi H; connubio) coniugio DEH.
167-168 filiae responsionum nondum)nondum filiae responsionibus H.
168 responsionum) responsionibus DE; daturum) daturam E; sibi om DE; daturum sibi)sibi
daturum H. 169 enim)etenim DEH; suum om C; Aganippo)Aganippo regi H. 170
esset)fuisset H; iterum)nuntium C. 171 neque)nec C. 172 tantummodo om DE;
nobilis om H; sibi after qua DEH.
175 Lleir)Leir DEH; senio)senio corporis H.
176 ilium) eum DE; praedictas) priores H.
177 tamen) autem DE. 178 Maglaunus)Maglaunius H; generorum)generum C.
179 cum sexaginta)et cum quadraginta H; inglorius)ingloriosus H; suam)eius H; coniugem) uxorem H.
180 eius om E; eius)suam H; autem)itaque DEH; ilium)eum H; eo)illo H. 181 Gorgonilla) Goronilla DEH; commanentium) commorantium DEH. 182 eiusdem) eius H.
184 MagIauno)Mauglaunio H; Henuium)Henninum in text D; in marg. m,: Henuinum;
Hemmium (?) or Henninum (?) E; Henuinum H.
186 totam familiam)familiam totam H. 187 milites om CDH; ei)ei in H. 188 tune om C.
189 eius om DEH; ipsum) se DEH.
Liber Secundus
49
ilia per numina caeli iuravit quod nullatenus secum commaneret, nisi,
relictis omnibus, solo milite contentus esset. Paruit || ille tristis et cum
solo milite illi adhaesit. Recordatus || itaque sui honoris pristini et dignitatis amissae, detestando miseriam ad quam redactus erat, cogitare coepit
quod iuniorem filiam expeteret. Aestimans earn pietate posse moveri
paterna, transfretavit ad Gallias et in transfretando, cum se tertium infra
navem inter principes, qui aderant, conspexisset, memor praeteritorum, ait:
"O irrevocabilia seria fatorum, quae solito cursu fixum iter tenditis! Cur,
inquam, me ad instabilem felicitatem promovere voluistis, cum maior poena
sit ipsam amissam recolere, quam sequentis infelicitatis praesentia urgeri?
Magis enim gravat me illius temporis memoria, quo, tot centenis militibus
stipatus, moenia urbium diruere et provincias hostium vastare solebam,
quam calamitas miseriae meae, quae ipsos, qui iacebant sub pedibus meis,
iam debilitatem meam deserere coegit. O irata fortuna! O Cordeilla, filia,
quam vera sunt dicta ilia quae quaestionibus meis sapienter respondisti ut,
quantum haberem, tantum valerem, tantumque me diligeres! Dum igitur
habui quod dare possem, visus fui valere his, qui non mihi sed donis meis
applaudebant. Interim dilexerunt me, sed abeuntibus muneribus et ipsi
abierunt. Sed qua fronte tamen, filia mea carissima, tuam audebo videre
faciem, vel me ipsum tibi praesentare, qui, quasi vilem et abiectam, te
deterius et sine dote, quam sorores tuas, inter extraneos locare curavi?"
fl 12. Dum ergo haec et his similia in mente volveret, applicuerunt in
Galliam et venit Kariciam ubi filia sua carissima erat. Cum || autem veniret
11 ad urbem ubi ipsa tune manebat, erubuit ingredi ad earn solus in paupere
veste, retinensque pedem, per nuntium, qui solus armiger sibi adhaerebat,
190 numina caeli: see Hist. 2.143.
192 Recordatus itaque: cf. Tob. 8.2: Recordatus itaque. 197 iter tenditis: cf. Vergil, Aen.
7.7: tendit iter velis; also 1.656, 6.240.
208-209 Sed qua fronte — abiectam: cf. Terence, Phormio 917: nam quo redibo ore ad
earn quam contempserim? See also Latomus 5(1946), 299-301.
211 in mente volveret: cf. Lucan 8.621: haec in pectore volvit; Vergil, Aen. 1.305: Aeneas
. . . plurima volvens. Sallust, BJ. 6.2 multa cum animo suo volvebat; Seneca, Ep.
13.13: hoc in animo volve.
192 itaque sui)subinde DEH. 194 filiam) filiam suam H; Aestimans) aestimansque DE.
195-196 cum se — ait) haec apud se memorabat dicens DE; haec apud se cogitans memorabat H. 197 quae) quo DEH. 198 voluistis)voluisti H. 199 ipsam) ipsa DE; amissam)
amissa DE; infelicitatis corr. m, ex felicitatis C.
200-203 Magis enim — deserere coegit om DEH.
203 irata)irrita DE; fortuna)infortunia C; Cordeilla)Chordeilla H.
204 ilia om C.
207 abeuntibus)abientibus H. 208 carissima)karissima CDEH (also for line 212, C).
208-209 videre faciem)faciem videre DEH.
211 his similia) alia C. 212 Galliam) Gallias DEH; Kariciam om C; Kamiam in text D; in
marg. m,: Kariciam; Karinam E; filia om E; carissima om DE; filia — erat) erat filia
sua//.
213 earn) ipsam D.
190
C24V
£112
195
200
205
210
C25r
D 6v
50
«o
H IOV
(2-'3>
225
<2.i4>
230
C25V
*35
(2.15)
Histork Regum Britanniae
indicavit eius adventum, historiam suae miseriae pandens. Manifestato
itaque patris infortunio, contrita est corde et flevit amare celerique consilio
usa, tradidit clam nuntio, qui haec sibi indicaverat, auri argentique copiam,
praecipiens ut ad aliam civitatem patrem deduceret, ibique se infirmum
fingeret ac balneis || et optimis cibis indulgeret et foveret vestibusque melioribus ornaret. Iussit quoque ut quadraginta milites secum retineret et tune
demum regi Aganippo, viro suo, adventum || suum et causam adventus per
internuntios manifestaret. Quo facto atque completo secundum reginae
voluntatem, post paucos dies notificato regi eius adventu, venerunt ad
eum rex et regina, magna stipati militum caterva atque honorifice ilium
susceperunt dederuntque ei potestatem in toto regno suo, donee in pristinam dignitatem ipsum restituissent.
13. Interea collecto grandi p e r totam Galliam exercitu, Cordeilla c u m
patre in Britanniam transivit, commissoque proelio c u m generis, triumpho
potitus est atque totius regni dominium adeptus est tribusque annis post
imperavit genti Britonum, restituens u n u m q u e m q u e potestati suae. D e functo autem eo in senectute bona, suscepit Cordeilla regni gubernacula,
sepelivitque patrem in quodam subterraneo supra fluvium Soram, infra
Leicestriam. E r a t autem subterraneum illud in honore bifrontis Iani dedicatum, ubi gens idolatriae data totius anni opera in sollemnitate || eiusdem
dei auspicabatur. N a m illuc omnes operarii conveniebant et opera, quae
per totum annum acturi erant, illo die ibi recipiebant.
14. Mortuo quoque Aganippo rege, Cordeilla regnum Britanniae per
216 contrita — corde: cf. Jer. 23.9: Contritum est cor meum.
224 magna — caterva: cf. Ovid, Met. 3.186: comitum turba stipata; Vergil, Aen. 1497:
magna iuvenum stipante caterva; also 2.370 and 4.136 and Gildas, De Excidio 13: magna
comitante satellitum caterva; see Hist. 3.104-105. 225 dederuntque — potestatem: cf.
1 Mach. 10.8: dedit ei rex potestatem.
231 in — bona: cf. Gen. 25.8: in senectute bona; also Jud. 8.32.
215 adventum)adventum eius(?) C; suae miseriae)miseriae suae DEH.
216 contrita)contristata H; et)ac DH. 216-217 consilio usa)usa consilio H.
219 After balneis the scribe of E repeated the passage muneribus (207)—balneis (219),
which he marked by "Va-cat"; etUl) ac C; vestibusque)vestibus C.
220 Iussit quoque)Iussitque H; quadraginta)sexaginta DE; secum)pariter secum H.
221 regi om DE.
223 voluntatem)praeceptum H; adventu)adventum C; venerunt)veniunt DEH.
225-226 pristinam dignitatem)pristinum statum D; see Hist. 2.299. **<* ipsum)illum DE.
227 exercitu corr. mt ex exercitum C; after grandi H.
228 transivit)transiit DEH; generis)generibus H.
229 totius corr. ex tori by a late hand H; dominium after atque DE; tst(i) om H; tribusque) Tribus DE.
230 unumquemque)quaecumque C; quemque H; potestati)dignitati E.
232 patrem)patrem suum H; supra fluvium Soram in text D; in marg. m,\ sub fluvio sora;
Soram)Sora H. 233 Leicestriam)Leircestram D; Leircestriam EH; Iani om C.
234 gens)gentes D; idolatriae)ydolatre C; sollemnitate)sollempnitate CD; solempnitate EH.
235 auspicabatur for auspicabantur in CDEH; auspiscabantur (del. mt) C.
235-236 Nam illuc — recipiebant om DEH.
Liber Secundus
51
quinquennium in bona pace rexit, donee a filiis sororum suarum inquietata,
Morgano videlicet et Cunedagio: his enim nominibus insigniti erant. Quorum Morganum Mangalius genuerat, Cunedagium Enwinus. Itaque hi,
cum post obitum patrum in ducatus eorum successissent, indignati sunt
Britanniam femineae potestati subditam esse. Collectis igitur hinc et inde
exercitibus, multis proeliis commissis, ad ultimum devicta ab eis et capta,
miserias carceris sortita est, ubi ob amissionem regni dolore obducta || sese
interemit.
15. Exinde partiti sunt iuvenes regnum et pars ea quae est trans Humbrum cessit Morgano. Alia vero pars regni, quae vergit ad occasum, submittitur Cunedagio. Emenso deinde biennio, accesserunt quibus perturbatio regni placebat, ad Morganum animumque illius pulsabant, dicentes
dedecus et iniustum fore, cum primogenitus esset, totius regni dominium
non habere. Cumque sic a pravis hominibus incitatus esset, duxit exercitum
per provincias Cunedagii, ferroque et incendio vastare coepit. Orta igitur
inter fratres discordia, obvius venit Morgano Cunedagius cum maxima
exercitus multitudine, factoque congressu caedes immensa utrimque facta
est et Morganus in fugam vertitur. Quern secutus Cunedagius fugientem
a provincia in provinciam, tandem intercepit eum in pago Kambriae et, eo
interfecto, de nomine suo illi pago usque in hodiernum diem nomen dedit,
scilicet Morganwc. 11 Potitus itaque victoria, Cunedagius monarchiam totius regni adeptus, triginta tribus annis gloriose rexit. Tune Isaias et Osee
prophetabant et Roma condita est a geminis fratribus, Remo et Romulo
undecimo Kalendas Maii, expletis itaque annis ab origine mundi 4347, anno
247 vergit — occasum: cf. Lucan 9.421: vergit in occasus. 249 animum — pulsabant: cf.
Cicero, De Div. 2.58(120): dormientium animos . . . pulsari; Lucan 7.128: animi
. . . pectora pulsant.
260-262 Roma — 429: cf. Papias, Vocabularium, under Roma (Venice, 1496):. . . Roma
post excidium Troiae anno CCCOXXVIII condita est . . . Roma . . . a Remo et
Romulo geminis condita fertur.
238 bona pace)pace bona H. 239 Morgano)Morgauno, (with n Maglauni et Goronillae
filio mi) D; Margauno E; Margano H; Cunedagio)Conedagio CH; with ss filio
Henvini et Ragau v?t D; Cimedagio E.
239-243 Quorum — exercitibus om DEH.
243 multis)post multis DEH. 246 Exinde)Exin H; iuvenes regnum)regnum iuvenes H;
ea)illa H. 246-247 Facing Humbrum in marg. mt: versus Katanesiam D. 247 Morgano)
Margauno D; Marganno E; Margano H.
248 Cunedagio)Conedagio H. 248-249 perturbatio regni)regni turbatio DEH.
249 Morganum)Margaunum E; Marganum DH; illius)ipsius DE.
251 Cumque)Et cum C; a pravis )perversis E; a perversis DH; incitatus)excitatus DE.
252 Cunedagii) partemque Conedagii H; ferroque) ferro H; igitur) autem C; ergo E.
253 venit om C; Morgano) Margauno DE; Margano H; Cunedagius) Conedagius H.
254 immensa utrimque) utrinque inmensa H. 255 Morganus) Margaunus DE; Marganus H;
Cunedagius)Conedagius H. 258 scilicet Morganwc om DEH; Cunedagius)Conedagius
H. 259 Isaias)Ysayas CH; Ysaias E; Osee)Iosue DE; in viarg. «;«(?): Osee D. 260 et
Roma)Item Roma E.
261 Maii)May H; expletis — anno om DEH.
240
£114
245
250
255
C 26r
260
52
autem ab excidio Troiae 429, secundum Papiam. Nota ibi de eius fundatoribus quod fuerunt Troiani, secundum Salustium.
(2.16) Dyi
16. Postremo, defuncto Cunedagio, successit ei Rivallo, filius eius, ||
16; H ur iuvenis fortissimus et prudens, qui regnum cum dili || gentia gubernavit. In
tempore eius cecidit pluvia sanguinea per tres dies et muscarum affluentia
homines moriebantur. Rivallo successit Gurgustius, filius suus. Cui Sisillius; cui Iago, Gurgustii nepos; cui Kimarocus, Sisillii filius; cui Gorbodiago. Huic nati sunt duo filii, Ferreus et Porrex, inter quos orta est con270
tentio regni, vivente adhuc patre, sed vergente in senium. At Porrex, regni
cupiditate accensus, fratrem suum dolo interficere parat. Quod cum illi
compertum fuisset, vitatis insidiis transfretavit in Gallias, ususque auxilio
Sywardi, regis Francorum, reversus est et cum fratre dimicavit. Pugnantibus autem illis, Ferreus interfectus est et omnes sui. Porro mater eorum,
275
nomine Ludon, de morte filii commota, quia artius eum diligebat, in odium
et iram adversus fratrem concitata est. Nacta ergo tempus vindicandi,
filium aggreditur, somno oppressum, cum ancillis suis et in plurimas secC26V tiones dilaceravit. Exinde civilis discordia multo tempore 11 populum afflixit
et regnum quinque regibus submissum est, qui sese mutuis cladibus infesta280
<2.i7>
E115
285
bant.
17. Succedente tempore, surrexit quidam iuvenis Dumwallo Molinticius nomine, filius Clotonis, ducis Cornubiae, || specie et audacia omnes
reges Britanniae excellens. Qui, ut patris hereditatem suscepisset, surrexit
in Pinnerem, regem Loegriae et, facto congressu, interfecit eum. Deinde
convenerunt Rudaricus, rex Kambriae atque Staterius, rex Albaniae, confirmatoque inter se foedere duxerunt exercitus suos in terram Dumwallonis,
262-263 Nota — Salustium: cf. Sallust, B.C. 6.1: Urbem Romam . . . condidere atque
habuere initio Troiani. 270 vergente — senium: cf. Lucan 1.129-130: vergentibus annis
/ in senium; Statius, Sil. 44.70: vergimur in senium.
277 somno oppressum: tee Hist. 1.182.
262-263 autem — Salustium om DEH. 264 Cunedagio) Conedagio H ; Rivallo) Kadwallo C;
Riwallo DE.
267 Rivallo)Kadwallo C; Riwall' D; Riuuall' E; Riuuallo H; Gurgustius) Gurgucius C;
Gurgustus H; suus) eius DEH.
268 Iago)Yago D; Lago H; Gurgustii)Gurguthii C; Kimarocus)Kimarcus D; Kimmarcus
£; Kinmarcus H\ Sisillii filius om C; Sisillii > Sisilli E; filius in text D; in marg. nit:
nepos; Gorbodiago)Gorbodugo D.
273 Sywardi)Suhardi DH\ „
.. E. 273-274 Pugnantibus)Pungnantibus C.
274 Ferreus after est H. 275 Ludon)Ydon (Y tampered m,) D; Indon E; Inden H; artius)
arctius DH.
276 fratrem)victorem fratrem DE; victorem fratrem suum H ; concitata)incitata DEH.
277 somno)sompno CDEH. 277-278 sectiones)seditiones H . 278 dilaceravit)dilacerant H ;
Exinde corr. mt ex Exin E; civilis) civili(?) C.
281 tempore)ergo tempore D ; Dumwallo Molinticius)Dunwallo Alolmutius DE; Dunuuallo
Molmitius H. 282 Clotonis) Clotenis DEH.
283-284 surrexit—Loegriae)in Pinnerem regem Loegriae insurrexit H. 284 Pinnerem)
Pynnerem D.
285 Rudaricus) Rudaucus DEH.
286 inter se om H; Dumwallonis) Dunwallonis DE; Dunuuallonis H.
Liber Secundus
53
omnia depopulantes. Quibus venit obvius Dumwallo cum triginta milibus
virorum proeliumque commisit. Ut autem multum diei pugnatum est et
adhuc victoria staret utrisque in ambiguo, vocavit Dumwallo ad se sescentos
audacissimos iuvenes et armis interemptorum armavit eos. Ipse quoque.
proiectis illis quibus armatus erat, fecit similiter. Deinde duxit eos in catervas hostium quasi ex ipsis essent. Nactus ergo locum in quo Rudaricus et
Staterius erant, commilitonibus dixit ut in ipsos hostes irruerent et fortiter
ferirent. Facto itaque impetu, perimuntur duo praedicti reges et plures
alii cum illis. At Dumwallo, timens ne a suis opprimeretur, proiectis hostium armis et suis resumptis, ad suos revertitur et ruens acriter in hostium
catervas victoria potitus est, fugatis partim caesisque partim hostibus 11
terraque omnis siluit in conspectu eius. Cumque totam Britanniam dominio
suo subiugasset, fecit sibi diadema ex auro et regnum in pristinum statum
reduxit. Hie leges quae Molmuntinae dicuntur inter Britones statuit, quae
usque ad hoc tempus inter Anglos celebrantur. Statuit quoque inter
cetera, ut 11 templa deorum et civitates tali dignitate pollerent, ut quicumque
fugitivus sive reus ad ea confugeret, liber ab omni impedimento et securus
abiret et ad propria rediret. Decretum est etiam ut in itinere templi et civitatis et fori, necnon et culturae aratri, eadem lex haberetur. Cessabant
itaque in diebus eius latronum mucrones et raptorum rapinae, nee erat
usquam qui violentiam alicui inferret. Hac pace et quiete, cum regnum
quadraginta annis administrasset, diem clausit ultimum in urbe Trinovantum et prope templum Concordiae sepultus est, quod ipse ad 11 confirmationem legum construxerat.
288 multum diei: cf. Gen. 29.7: multum diei. 298 terraque — conspectu eius: cf. 1 Mach.
1.3: et siluit terra in conspectu eius. 299 in — statum (passim): cf. 2 Par. 24.13: in
statum pristinum.
301 usque — tempus: cf. 2 Esdras 1.6: Usque ad quod tempus. 302-303 ut — confugeret:
cf. Jos. 20.3: ut confugiat ad eas quicumque animam percusserit nescius. 306 in —
eius (passim): cf. 1 Mach. 14.36: Et in diebus eius; also 4 Reg. 23.29, 24.1.
287 Dumwallo)Dunwallo DE; Dunuuallo H. 288 diei)die E.
289 vocavit) sevocavit DEH; Dumwallo) Dunuuallo H; Dumwallo ad se)ad se Dunwallo
DE. 290 audacissimos) viros audacissimos DE.
291 fecit after similiter DEH.
291-292 Deinde — ipsis essent om E. 292 in otn DE; in quo)ubi H; Rudaricus) Rudaucus
DEH. 293 dixit) ait C; hostes om DEH.
294 praedicti om E. 295 Dumwallo) Dunwallo E; Dunuuallo H.
300 Molmuntinae) Molmitinae H. 302 After cetera omission mark; in marg. m>: ut beams
Gildas commemorat D.
304 et ad propria rediret om D.
306 itaque) ergo DEH; eius)illius DE.
307 violentiam) molestiam E; violuntiam H; regnum after annis (308) DEH.
309 est om C.
310 After construxerat: Explicit liber II. Incipit III H; in marg. mt: Incipit liber HI E.
19°
295
Czjr
300
H11 v
305
D 7V
310
54
<3-«>
5
En6
C 27V
10
15
{3.2)
20
25
LIBER TERTIUS
i . Dumwalloni successerunt filii eius, Belinus et Brennius, qui, cum inter
se de regno contenderent, censuerunt proceres terrae regnum hac ratione
dividendum u t Belinus in parte sua Loegriam et Kambriam, necnon et
Cornubiam possideret. Erat enim primogenitus, poscebatque Troiana c o n suetudo u t hereditatis pars dignior ei proveniret; Brennius vero iunior
Nordanhumbriam ab H u m b r o usque ad Catenesiam possideret et || fratri
subderetur. Confirmato igitur super his foedere, rexerunt terram cum pace
et iustitia per quinquennium. Interea surrexerunt quidam adulatores, mendacii fabricatores, Brennium 11 adeuntes et sic aff antes: "Utquid te ignavia
occupat qua fratri Belino subiciaris, c u m idem pater et mater eademque
generis nobilitas te ei parem fecerit? Adde quod in militia praevales, t o tiens expertus vires tuas in duce Morianorum Cheulfo, terra marique A l banorum provinciam devastante, cui resistere et de regno fugare potuisti.
Rumpe ergo foedus quod tibi dedecori est et contra generositatem tuam
fecisti et fac, consilio procerum tuorum, u t ducas filiam Elfragi, regis
Norweigensium et ipsius auxilio dignitatem amissam recuperes." U t igitur
his et aliis animum iuvenis corruperunt, acquievit consilio eorum et transiens in Norwegian^ duxit regis filiam. Q u o d cum fratri nuntiatum esset,
indignatus quod sine sui licentia seque inconsulto id egisset, adiit c u m exercitu Nordamhumbriam occupavitque comprovincialium civitates et munitiones et custodibus suis tradidit custodiendas. Porro Brennius, peracto
negotio, cum uxore et magnis copiis Norwegiensium parato navigio redit
Britanniam. R u m o r enim innotuerat de fratre, quia urbes et munitiones
suas armato milite invaserat. Cumque iam in altum aequora sulcaret, G u d lacus, rex Dacorum, qui ipsum insecutus fuerat, ex insidiis prosiliens, in8-9 mendacii fabricatores: cf. Job 134: fabricators mendacii.
24 in altum: cf. Vergil, Aen. 1.34, 3.11 and passim: in altum; aequora sulcaret {passim):
cf. Vergil, Aen. 5.158: sulcant vada salsa; 10.197: sulcat maria; Ovid, Ex Fonto 14-35:
vastum sulcavimus aequor.
1 Dumwalloni)Vnwalloni {no initial; d indicated in marg.) E: Dunwalloni D; Dunwallo H; eius) eius duo H. 1-2 inter se de regno) de regno inter se DEH. 3 parte
sua)partem suam C. 5 pairs dignior) dignior pars DEH; iunior) minor H . 6 Nordanhumbriam)Nordamhumbriam D; Nordamhimbriam E; ad om H; Catenesiam)
Catinesiam DE; Catanesiam H; possideret)optineret H. 7 his)hoc E. 8 quidam adulatores) adulatores quidam DEH. 9-10 ignavia occupat) occupat ignavia H.
10 eademque) eadem CH. 11 generis) gentis DE; nobilitas)nobilitate H; parem fecerit)
parificet DEH; in om H.
12 Cheulfo)Cheulpho H. 13 devastante)vastante DEH; de)e DEH; regno)regione D. 14
foedus)moras foedus {del. mi) D; dedecori)dedecus H. 15 Elfragi)Elfingii DEH. 16
Norweigensium)Norguegensium D; Norgue gentium E; Norguensium H; igitur om
H. 17 corruperunt) corrumperunt C; consilio) consiliis H.
18 Norwegiam)Norguegiam DH; Noruegiam E. 19 seque)se DE; et se H.
19-20 exercitu) consilio C. 20 Nordamhumbriam)Nordanhumbriam H.
22 Norwegiensium) Norguegensium DE; Norguensium H.
24-25 Gudlacus) Guthlacus H . 25 Dacorum)Dachorum H; qui — fuerat om DEH.
Liber Tertius
$$
vasit classem; nam ultra modum dolens de puella classem et ipse paraverat
et exercitum collegerat ipsumque cirissimis velis sequebatur et, dimicans
cum Brennio, cepit || forte navem in qua puella fuerat illatisque uncis illam Ct$r
inter consocias naves attraxit. Ardebat enim eius amore et duxisset earn
uxorem, nisi Brennius praepedisset. Interea ruunt ex ad || verso venti fac- J0Hi2r
toque turbine navigium dissipant et in diversa litora compellunt. Rex autem
Dacorum, vi tempestatis actus, quinque dierum cursu rabie ventorum pulsus, applicuit cum puella in Britanniam, nescius quam esset nactus patriam.
Captus itaque a pagensibus ductus est ad Belinum regem, qui et ipse super
maritima adventum fratris praestolabatur. Erant autem cum nave Gudlaci
35
tres aliae naves, quarum una fuerat ex Brennii navigio lapsa; quorum hominum relatu rei causa et infortunium patuit Belino. Captus ergo Gudlacus
rex cum puella et ceteris qui in navibus erant, custodiae mancipantur.
2. Emensis deinde aliquot diebus, ecce Brennius, resociatis navibus, in <3-3>
Albaniam applicuit. Qui, cum audisset || et uxoris retentionem et regni 40 E117
occupationem, misit nuntios fratri ut uxor et regnum restituerentur sibi.
Sin autem, testatus est numina caeli, se totam Britanniam, a mari usque
ad mare ferro et igne vastaturum. Audiens ergo Belinus negabat plane
quod petebat collectoque omni exercitu venit obviam fratri pugnaturus.
Brennius quoque, confidens in Norwegiensibus suis et exercitu undecumque
45
collecto, occurrit illi obviam 11 in nemore quod vocatur Calaterium, ubi
D 8r
congredientes magnam caedem utrimque fecerunt. Concidebant namque
ex utraque parte corruentes vulnerati quemadmodum segetes a falcatoribus.
|| Postremo, praevalentibus Britonibus, diffugerunt Norweigenses vulnerati CzSv
ad naves, Belino insequente et stragem magnam peragente. Ceciderunt in
5°
30-31 vend — turbine: cf. Vergil, Aen. 2.416-417: ceu quondam turbine venti/ confligunt;
ibid. 9.91: turbine venti; also 1.82-83: venti, velut agmine facto . . . ruunt.
32 rabie ventorum: cf. Ovid, Met. 5.7: ventorum rabies; Statius, Theb. 7.810: ventorum
rabiem. 42 testatus — caeli: see Hist. 2.143.
26-27 n a m ultra — velis sequebatur om DEH.
28 forte)fortem C. 28-29 illam inter)intra illam C; illam intra EH. 29 consocias)ad socias
(corr. mi ex socians) C; Ardebat—amore) Amore enim eius ardebat H\ earn)illam C.
32 vi)in H; tempestatis)tempestate H. 33 applicuit after puella DE; nescius)nesciens DEH.
35 adventum fratris)fratris adventum DEH; autemjenim H; Gudlaci)Guthlaci H.
36 fuerat) fuit H. 37 causa corr. m, ex causam C; patuit extended to margin, but tuit added
mi, followed by tamen or fratri in ras. and mt before Belino in the next line D; Belino)
Bellino H. 37-38 Gudlacus rex) rex Guthlacus H.
40 retentionem)re retentionem D; regni)regni sui H. 41 uxor)sponsa H; restituerentur
sibi)sibi restitueretur H. 42 Sin autem)Si non DE; numina caeli)caeli numina DEH.
43 negabat)negavit H. 44 exercitu)exercitu suo DE; obviam fratri)fratri obviam H;
pugnaturus) pungnaturus C. 45 quoque) ergo C; confidens) fidens DEH; Norwegiensibus) Norguegensibus DE; Norguensibus H.
46 obviam om H; Calaterium)Calaterinum DE (with ss Kalaterium m> D).
47 caedem om E. 47-48 Concidebant — falcatoribus om DEH.
49 diffugerunt) diffugiunt H; Norweigenses) Norguegenses DE; Norguenses H.
49-50 vulnerati ad naves) ad naves vulnerati DE. 50 Belino) Bellino H; stragem magnam)
magnam stragem DE; stragem maximam H; peragente)patrante DEH; Ceciderunt)et
ceciderunt H.
56
55<34>
60
(3.5)
6
5
7oCz9r
H12V
75
Historia Regum
Britanniae
illo conflictu quindecim milia hominum, nee ex residuis ulli superfuerunt
qui nisi laesi abscederent. A t Brennius, vix unam navim nactus, ut fortuna
dedit, Gallicana petivit litora; ceteri quoque, quo casus ducebat, fuga
delituerunt.
3. Cum ergo victoria Belino cessisset, convocavit regni proceres infra
Eboracum, consilio eorum tractaturus, quid de rege Dacorum faceret. Mandaverat namque illi ex carcere quod sese regnumque Daciae sibi submitteret
tributumque singulis annis daret, si liber cum arnica sua sineretur abire,
pactumque fidei iuramento et obsidibus datis firmaret. Audita ergo huiuscemodi pactione, consilio et assensu baronum, rex Dacorum e carcere
solutus, liber cum suis abire permittitur atque in Daciam sospes rediit.
4. Rex itaque Belinus, totius Britanniae potitus dominio, leges quas pater
adinvenerat confirmavit, stabilem quoque per regnum iustitiam fieri praecepit maxime autem ut civitates et viae quae ad civitates ducebant eandem
pacem quam Dumwallo statuerat haberent. Sed quia de viis orta est discordia, quia nesciebatur quibus terminis dirRnitae erant, rex, omne ambiguum a lege sua auferre volens, convocavit omnes operarios totius
insulae iussitque vias ex lapidibus et caemento fabricari. Unde praecepit
unam fieri quae in longitudinem insulam secaret, scilicet quae a Cornubico
mari usque ad Cathenesium || litus in introitu Albaniae, id est ab australi
plaga in septentrionem protenderetur. Iussit etiam aliam fieri viam, in
latitudinem regni, id est a Menevia urbe, quae super Demeticum mare sita
est, usque ad Por 11 turn Hamonis, id est ab Oriente in Occidentem, ut ducatum praeberet ad urbes infra positas. Alias quoque duas vias ex obliquo
terrae construere praecepit ut ex utroque latere accessus ad urbes et muni70-71 ab australi plaga: cf. Jos. 18.5: ab australi plaga.
51 ulli)mille EH; mille fuerunt (del. mi) E. 52 nisi laesi)illaesi DEH.
53 dedit) dederat H; petivit litora) litora petivit DEH.
53—54 ceteri — delituerunt om H.
55 ergo)igitur DEH; victoria Belino) Belino victoria H.
56 eorum)illomm DE; Dacorum)Daco EH. 58 sua ont CDE.
59 pactumque)pactumque hoc DE; fidei om H; ergo)igitur DEH.
60 baronum) baronum suorum H. 61 Belinus) Bellinus H; potitus dominio) dominio potitus
DEH.
63 adinvenerat corr. nti ex advenerat C; stabilem — fieri om DEH,
63-64 praecepit—quae)addens quoque ut strata viarum(viarum om H) quae DEH.
64 ad civitates after ducebant DEH; ducebant) ducebat C; in tnarg. m>: quia de viis, quae
ad civitates ducebant, orta est dissensio D. 64-68 eandem pacem — vias om DEH.
65 Dumvallo)Dunvallo C.
68 lapidibus et caemento) caemento et lapidibus DEH; fabricari) fierent DE; fabricarentur
H. 68-69 Unde — secaret om DEH. 69 quae [1]) quern C; scilicet quae) scilicet qua
C; quae scilicet DEH; Cornubico) Cornubiensi DEH. 70 Cathenesium) Catinesium
DE; Katinensium H.
71 septentrionem) septemptrionem C; protenderetur) procederetur C; aliam) alia DE; viam
om DEH. 71-72 in latitudinem)a latitudine DE. 72 id est om CH.
74 praeberet) praeberent DE; vias after terrae (75) H. 75 praecepit corr. mi ex cepit E;
ex om DEH.
Liber Tertius
57
cipia paterent. Erat enim terra Britanniae lutosa et aquosa, utpote insula,
terra in mari sita, nee ante Dumwallonem, patrem Belini, exstiterat quisquam, qui viarum aut pontium curam haberet in toto regno. Deinde
sancivit illas Belinus omni honore omnique dignitate iurisque sui esse praecepit, ita ut de illata super eas violentia supplicium sumeretur. Si quis
80
autem desiderat scire omnia quae de eis praeceperit Iegat Molmontinas ||
£u8
leges, quas Gildas historiographus de Britannico in Latinum, rex vero
Aluredus de Latino in Anglicum transtulit et reperiet luculenter scripta
quae optat.
5. Belino autem regnum cum pace et tranquillitate regente, frater eius 85 (3.6)
Brennius, in Gallias, ut dictum est, appulsus, principes regni, duodecim
tantum militibus comitatus, adiit, casum suum singulis ostendens atque
auxilium ab eis petens, quo honorem amissum recuperare queat. Et cum
nullum ab aliquo auxilium impetrare quivisset, venit tandem ad Segetium,
ducem Allobrogum, a quo gratanter susceptus est, turn quia nobili prosapia
©o
ortus, turn quia curialiter erat edoctus et per temporis spatium retentus est.
Erat enim pulcher aspectu, 11 venatu et aucupatu praecellens omnibus.
Cum ergo in amicitiam et familiaritatem ducis incidisset, statuit dux, suorum
consilio fidelium, unicam filiam quam habebat ei copulare cum ducatu
Allobrogum, si masculino careret herede. Sin autem filius ei superveniret,
95
promittebat auxilium ut in regnum Britanniae promoveretur. Quod non
solum ab ipso duce, verum a ducibus sibi subditis appetebatur. Nee mora,
desponsatur ei puella, principesque terrae ei subduntur. Et vix annus emensus est, suprema die adveniente, mortuus est dux Sigunius.
6. Brennius itaque pricipatu potitus, quos prius amicitia et obsequiis 100(3.7)
illexerat, largitionibus donorum accumulat. Procedente itaque tempore,
92 Erat—aspectu: cf. i Reg. 16.12: Erat autem . . . pulcher aspectu; alto ibid. 1742;
Statius, Sil. 5.2.22: pulcher visu.
99 suprema — adveniente: cf. Lucan 1041: occurrit suprema dies.
76" Britanniae om DEH. 77 terra in)intra DEH; mari) mare DEH; Dumwallonem) DunwalT
CDE; Dunuuallum H; Belini) Bellini H.
79 sancivit)sanxcivit C; sanxivit D; illas) eas DEH.
80 ita ut)quicquid C; violentia supplicium) iniuria C.
81 desiderat scire)scire desiderat H; eis)ipsis H; praeceperit)praeceperat C; statuerit H;
Molmontinas) Molmuntinas DE; Molmitinas H. 82 Gildas) Gyldaf H; historiographus)
historigraphus CE; Britannico) britannico transtulit C; brittanno H; in Lacinum)in
latinum transtulit E; transtulit added in marg. by a 15th century hand D.
83 transtulit om E. 86 in Gallias after dictum est DE; dictum) praedictum H; regni om H.
88 ab eis petens) petens ab eis DE.
88-89 Et cum — quivisset om DEH.
89-90 Segetium — Allobrogum) Siginum Allobrogum ducem DE; Seginum A.d. H.
90 est om DEH; turn) tarn H. 91 turn) tarn H; et om DEH.
92 praecellens omnibus) omnibus praecellens DEH. 93 ergo)igitur H; suorum after consilio (94) DEH. 94 ei copulare omitted in text; in marg. m,; ei dare H.
95-97 Sin autem — appetebatur om DEH. 99 est)erat DEH; dux om D; Sigunius)Siginus
D; om EH.
100 potitus)potito H; amicitia et obsequiis) obsequiis et amicitia D.
58
DSv
105
no
H i3r
115
£119
no
per totam Galliam collecto exercitu, in Britanniam profectus est, congregato
in Neustria ab omni litore navigio. Inde secundis velis || in Britanniam
applicuit. Divulgato autem eius adventu, Belinus, armatorum stipatus
caterva, proelium cum illo commissurus obvius venit. Sed cum hinc et
inde cohortes se ad bellum pararent, mater amborum ducum, Conwenna
nomine, adhuc vivens, se mediam aciebus interserit, per dispositas incedens
turmas. Aestuabat enim filium videre quern multo tempore non viderat.
Ut igitur tremulis gressibus ad locum, in quo ipse erat, pervenit, bracchia
materna collo filii innectit, optata carpens oscula nudatisque uberibus ilium
in hunc modum affata est, sermonem impediente singultu: "Memento, fili,
memento, uberum istorum, quae suxisti, maternique uteri, unde te rerum
opifex in hominem, cum non esses, || creavit. Anxietatum ergo, quas pro
te pertuli, reminiscens, petitioni meae || acquiesce atque inceptam iram
compesce. Nam quod dicis te a natione tua per fratrem tuum expulsum,
si rei veritatem consideres, tu ipse te expulisti, non ille, sicut nosti, quando
Norwegiensium regem, eo inconsulto, ut fratrem tuum gravares, adi(i)sti.
Denique, fugiens ad summum honoris culmen provectus es: || plus profecisti in fuga quam si stares in patria. Subditus namque illi, partem regni
quae tibi contigerat, possidebas. Adhuc, si voluisses, habere potuisses,
quam ut dimisisti, par ei, aut maior factus es, regnum Allobrogum adeptus.
Quid ergo fecit, nisi quod te ex paupere in sublimem erexit ducem? Adde
quod gentem barbaram super eum adduxisti, quae te et ipsum forsitan
104-105 armatorum — caterva: see Hist. 2.224.
109 tremulis gressibus: cf. perhaps Ovid, Met. 14.143: tremuloque gradu; Vergil, Aen.
4.641: ilia gradum studio celerabat anili.
n o carpens oscula: cf. Ovid, Her. 11.117: oscula . . . carpsi; also Met. 4.358; Propertius,
Carm. 1.20.27: oscula . . . carpere; Statius, Theb. 3.711: carpens . . . oscula vultu.
112 memento — istorum: cf. Cant. 1.3: memores uberum tuorum; uberum — suxisti: cf.
Luc. 11.27: ubera quae suxisti. 114-115 iram compesce: cf. Lucan 9.166: compescuit
iram; Seneca, Here. Oet. 1456: compesce . . . irarum minas.
101 Facing accumulat in marg. m,: et quod Allobroges pro maximo habebant, profusus
erat in dandis cibis, nulli ianuam suam prohibens, D; itaque)ergo DEH.
102 totam)omnem H; collecto after tempore (101) H.
103 Neustria)Neustriam DEH; in Britanniam om C.
104 eius om E; Belinus)Bel' E. 105 illo)eo D; et om DEH.
106 bellum )bella C; pararent corr. vii ex parent C; ducum om C; Conwenna)Tonwenna
DE; Tonuuenna H.
107 interserit Hnterserat H.
109 in om DEH. n o materna om C.
112 istorum om H; suxisti) succisti C. 113 in hominem om C; Anxietatum)Anxietates
D; ergo)igitur DE; om H. 114 reminiscens)remiminiscens C. 115 Nam quod)
Namque C.
116 quando om C. 117 Norwegiensium regem) regem Norguegensium DE; r. Norguensium H; tuum om DEH. 119 si om H. 120 Adhuc)et adhuc DEH; potuisses corr. mi
ex potuisset C. 121 ei om E; sibi H.
122 ergo)igitur DEH; te after paupere H; paupere with ss regulo mi D; sublimem)sullimem
E; facing erexit ducem, in marg. mi: promovit regem D.
123 eumjillum H; quae)qui CDE; ipsum)ilium H .
Liber Tertius
59
regno privassent, si partes vestras debiliores aspexissent." Brennius igitur,
super lamentationibus matris motus, sedato animo acquievit et, deposita
galea, secum ad fratrem perrexit. Belinus quoque, pacifico vultu, ut ilium
ad se calluit venire, abiectis armis obvius ei venit et in amplexus, cum
osculo pacis, se invicem bracchiis fraternis innexuerunt. Nee mora, amici
facti, urbem Trinovantum ingressi, ibique consilio capto, ut cunctas provincias suae submitterent potestati, communem exercitum parant et cum
magno navigio ad Gallias simul transfretaverunt. Quod cum per nationes
divulgatum fuisset, convenerunt omnes reguli Francorum in unum exercitum contra eos ut bellando eos vi de terra sua eicerent. At Belino et 11
Brennio victoria favente, fractis catervis atque diffusis, Franci fugam arripiunt. Fugientes ergo Francos Britones et Allobroges insequuntur, caedunt,
interimunt et quosdam capiunt, captos compedibus et manicis ferreis tradunt. Ipsos quoque regulos deditioni coegerunt, urbibusque eversis et
muntionibus captis, totum Galliae regnum infra annum submiserunt.
7. Postremo, petentes Romam, Italiam ferro et igne depopulant. Erant
autem tune temporis Romae duo consules creati, Gabius et Porsenna,
qui, cum nullam fiduciam resistendi super gentem suam haberent, assensu
et consilio senatus concordiam et amicitiam petentes, auri et argenti copiam
plurimaque diversa donaria largiendo, quod petebant impetraverunt, singulis annis tributum de Italia et de censu Romanorum paciscentes. Acceptis
itaque obsidibus et foedere confirmato, in Germaniam duxerunt exercitum
ad debellandos eiusdem terrae populos. Exeuntibus autem illis de Romanorum finibus, terrore sublato, piguit Romanos praefati foederis et,
resumpta audacia, a tergo eos oppugnare coeperunt. Germanis itaque a
fronte resistentibus et Italis a tergo infestantibus, terror invasit Britones
125 sedato animo: cf. Vergil, Aen. 12.18: sedato . . . corde. 132 convenerunt — reguli: cf.
Sallust, BJ. 11.2: reguli in unum convenerunt.
124 vestras) nostras H; aspexissent) invenisset H. 125 lamentationibus matris) matris lamentationibus H.
126 Belinus) Bellinus H . 126-127 ut ilium — venire om DEH.
127 obvius)obviam DE; ei om C; obvius ei)ei obviam H.
128-131 Nee mora — transfretaverunt om H.
129 facti)facti sunt DE; urbem)et urbem DE; ingressi Jpariter ingressi sunt DE.
129-130 ut — potestati om DE.
130 exercitum) excercitum C. 131 ad Gallias simul) simul ad Gallias DE.
132 fuisset)esset DE; omnes)omnia C; reguli)regna C. 133 vi om H; Belino)BeI' E. 134
fugam corr. m, ex fugant C. 136 captos) captosque DH.
136-137 tradunt)traduntur C.
139 Italiam) Ytaliam D. 140 autem om DEH. 142 et[i]) suo C; senatus)senatorum DEH;
copiam)copia CH. 143 plurimaque — largiendo)plurimisque diversis donariis elargatis C; plurimisque diversis donariis largiendo H.
144 Italia)Ytalia CDE; de om C; de censu)censum H; paciscentes)pasciscentes H. 145 et
om C; foedere confirmato) firmato foedere H; confirmato) firmato DE; duxerunt)
direxerunt DEH. 146 debellandos)debellandum D; bellandum E; eiusdem terrae
om C. 148-149 eos — tergo om H. 148 oppugnare) opungnare C.
149 et ss mi C; Italis) Ytalis D.
1*5
130
<3.8>
C 30V
135
<3-9>
'4°
'45
60
155
IJV
160
165
170
et Allobroges. || In tanta autem anxie || tate positi, festino utuntur consilio
fratres ut Belinus, scilicet cum Britonibus suis, Germanos oppugnare insisteret, Brennius vero cum suis Romam rediret et rupti foederis iniuriam
in Romanos vindicaret. Reverso ergo Brennio in Italiam, Romani qui ad
Germanos auxili 11 andos exercitum Britonum et Allobrogum per notas
vias praeterierant, Romam redire coeperunt et Brennium praecedere f estinabant. Belinus autem, praecognito per exploratores eorum transitu, Alpium
itinera occupat vallemque nactus qua hostes futura nocte || transituri
erant, infra Ulam cum suis delituit, omnem strepitum suorum compescens.
Venientes itaque Itali ad eundem locum, nil tale verentes, insidias Belini
compererunt et cum vallem hostium armis fulgere ad lunae radios cernerent,
stupefacti in fugam versi sunt. Quos gradu propero insequens Belinus,
stragem non modicam, illucescente aurora, incepit Italis inferre, nee cessavit
gladius eius a mane usque ad vesperam Romanos caedere, donee nox superveniens eorum impetum compescuit.
8. Prostratis itaque Romanis atque dispersis, flectit iter post Brennium
atque Romam petit. Ut igitur communem exercitum simul fecerunt,
Romam undique obsidione cinxerunt et invadentes muros machinis prosternunt et Romanis immensum terrorem inferunt. Romani igitur econtra
viriliter resistentes a muris propulsabant fundibulis et ballistis eorum ferocem audaciam et lapidibus immensis muros infestantes obruebant. Quod
cum duces ambo, Belinus et Brennius aspexissent, indoluerunt de strage
suorum et accensi ira obsides, quos a Romanis acceperant, scilicet viginti
160 ad lunae radios: cf. Ovid, Met. 4.99: ad lunae radios.
162-163 nee cessavit—vesperam: cf. Eccl. 11.6: et vespere ne cesset manus tua; 1 Mach.
9.73: Et cessavit gladius ex Israel; Exod. 18.13; Ecclesiasticus 18.26 and 1 Mach. 9.13,
10.80: a mane usque ad vesperam. 164 impetum compescuit: cf. Seneca, Here. Fur.
975: compesce dementem impetum. 165 flectit iter: cf. Claudian, In Ruf. 2.252:
flexit iter; Lucan 8.471: flectit iter; Vergil, Aen. 7.35: flectere iter sociis.
172 et accensi ira: cf. Vergil, Aen. 12.946: furiis accensus et ira; see Hist. 4.172-173.
150 autem)tamen DE; turn H; utuntur consilio om C. 151-152 cum Britonibus — insisteret)
Germaniam subiugaret H. 151 Germanos oppugnare) oppugnare Germanos DE.
152 Brennius vero)et Brennius H; cum — rediret et om H.
153 Italiam) Ytaliam CDH; ad ss m, C. 154 Britonum et Allobrogum) Allobrogum et Britonum DEH. 156 Bellinus (del. vt.) C.
159 Itali)Ytali D ; verentes)timentes H. 160 compererunt)comperierunt C; vallem)
convallem H; hostium armis)armis hostium H; fulgere after radios DE; radios)radios
fulgerent (del. mi) C.
161 propero)prospero CH. 162 illucescente)illuscescente CH; illucessente E; Italis) Ytalis D ;
inferre) inferre molestias C. 164 compescuit) compescuit atque diremit DEH; cf.
Sallust, BJ. 60.8: Denique utrimque proelium nox diremit; Statius, Theb. 3.677: haec
alterna ducum nox interfusa diremit; Vergil, Aen. 5.467: proelia voce diremit; see
Hist. 4.116.
167 et om CH; machinis) maxinis C. 167-168 prosternunt)ad terram prosternunt DEH.
168 Romanis after terrorem DE; igitur) ergo DEH. 168-169 econtra viriliter) viriliter
econtra DE.
169 fundibulis) fradibulis H.
170-171 Quod cum)Cumque id C. 171 duces — aspexissent)conspexissent fratres C; Belinus
et Brennius) Brennius et Belinus H; aspexissent) inspexissent D.
171-172 indoluerunt—suorum et om C. 172 acceperant)susceperant DEH; scilicet om CH.
Liber Tertius
61
quatuor ex nobilioribus, patibulis ante portas affixerunt. At Romani, proterviores propter filiorum contumeliam et nepotum effecti, freti legatione
consulum, scilicet 11 Gabii et Porsennae, qui, ut congregarent exercitum 175C31V
de Apulia et Italia, praecesserant, eadem die qua eos adesse eis voverunt
in auxilium, statutis agminibus, urbe egrediuntur et comminus cum ducibus
congrediuntur. Hinc Gabius et Porsenna, hinc Romani, hostes imparatos
occupare temptant. Porro fratres ambo, cum cladem commilitonum tarn
subito ilia tarn inspexissent, convocato exercitu, in turmas et centurias suos
180
resociaverunt et irruptionem in hostes audacter facientes, 11 retrocedere £121
coegerunt. Postremo, innumerabilibus utrimque caesis, victoria cessit fratribus. Interempto namque in certamine Gabio et Porsenna capto, urbem
victores subintrant, diversi generis opibus ditati.
9. Capta itaque, sicut dictum est, Roma, Belinus in Britanniam reversus 185 (3.10)
est, Brennius vero in Italia remansit, populum premens inaudita tyrannide.
Cuius vitam et actus textus Romanae Historiae declarat. Belino autem in
Britanniam reverso, renovare coepit urbes veteres, ubicumque collapsae
fuerant et quasdam novas aedificare ubi prius non fuerant. Inter quas condidit unam civitatem super Oscam fluvium, prope Sabrinum mare, quae
190
Kaeroysk appellata, metropolis Demetiae facta est, quae postea a Romanis
Urbs Legionum 11 dicta est, pro eo quod legiones Romanorum in ea hiemare H i<p
solebant. Fecit etiam in urbe Trinovantum portam mirae fabricae, super
ripam Thamensis fluvii, quam postea Saxones Angli Belinesgade || appel- Dgv
laverunt. Desuper vero portam turrim aedi || ficavit mirae magnitudinis,
portumque subtus ad pedem applicantibus navibus idoneum. Leges quoque
paternas in regno renovavit et flrmas teneri praecepit, constant! iustitiae
indulgens. In diebus eius tanta copia divitiarum populum et terram refecit,
174 filiorum contumeliam) contumeliam filiorum DEH.
175 scilicet Gabii) Gabii scilicet E; scilicet om DH; Gabii omitted in text; added by a
later hand C. 176 Apulia)Apulea £ ; Appulia H; Italia)Ytalia CD; eos)illos DE; ilium
H; eis voverunt) noverunt eis DEH. 177 urbejurbem DEH. 178 imparatos)imperatores H.
179 Porro) Orro (no initial; p indicated in marg. m,) E; ambo om DE. 180 illatam om C;
centurias )centuriones H.
182-183 cessit fratribus)fratribus provenit H.
183 capto bis E.
184 ditati )refertam H.
186 est om C; Italia)Ytalia CD; premens inaudita)inaudita premens DE; premens after
tyrannide H.
190 civitatem om DEH; Oscam fluvium) Uscham flumcn DE; Huscham flumen H.
191 Kaeroysk) Kaerusch DE; Kaeruch H.
192 quod) quod in eadem H; in ea om H. 193 etiam) et C.
194 Belinesgade) Belnesgate DE; Belnesgata H.
195 turrim aedificavit)aediflcavit turrim H. 196 subtus) subitus C; ad pedem applicantibus
om DEH.
197 renovavit )regnay it renovavit (del. trti) C; revocavit H.
198 divitiarum om DEH; populum et om DEH.
6i
JOO
quantam nee retro ulla aetas habuisse meminit, nee subsequens subsecuta
fuit. Cum igitur summa tranquillitate rexisset populum, ultimum clausit
diem in urbe Trinovantum. Cuius corpus combustum in aureo cado repositum in summitate turris quam fecerat decenter collocatum est.
(3.11)
10. Successit ei filius eius, Gurguint Barbedruc nomine, vir modestus et
prudens, qui per omnia patris actus imitans, pacem et iustitiam amavit.
205
Interea contigit Dacos non reddere tributum quod diebus patris et pacti
sunt reddere et sibi persolvebant. Q u o d graviter ferens, transivit cum magna
classe in Daciam, afflictoque durissimis proeliis populo, regem Dacorum
interfecit et regnum pristino iugo subdidit.
(3.12)
11. Ea tempestate, cum, dispositis omnibus pro voluntate sua, domum
210
per insulas Orcadum rediret, invenit ibi triginta naves viris et mulieribus
plenas. Causam ergo adventus eorum quaerens, accessit ad eum dux classis
eiusdem, Partholomi nomine et, adorato eo, veniam rogavit eum et pacem.
Q u a impetrata, dixit se ex partibus Hispaniarum expulsum et maria circuire, u t locum mansionis inveniret. Petiit ergo u t portiunculam Britanniae
21JC32V; ad inhabitandum praestaret, ne odiosum iter maris diutius || pererraret, ||
quod iam per annum et dimidium perfecerat. U t igitur rex ipsos ex Hispania venisse et Ba(s)clenses vocatos esse edoctus fuisset, petitioni eius haud
defuit et inhabitandam non Britanniam, sed Hiberniam eis insulam indulsit,
quae intacta adhuc hominum accessu fuerat, ductoresque de suis eis tradi220
dit, qui eos illuc usque dirigerent. U b i cum venissent, invenerunt terram
opimam et apricam, nemoribus et fluminibus et omni Dei munere opulentam, coeperuntque continuo ibi tabernacula sua aedificare et terram colere,
creveruntque et multiplicati sunt ibidem usque in hodiernum diem. G u r 209 Ea tempestate: cf. 2 Par. 28.9; Sallust, BJ. 8.1: Ea tempestate; see Hist. 3.254.
223 creveruntque — sunt: cf. Exod. 1.7: filii Israel creverunt, et . . . multiplicati sunt; also
Act. 7.17.
199
201
203
205
207
208
in
212
subsecuta) consecuta (con tampered) D. 200 igitur) ergo DEH.
aureo) auro C. 202 collocatum) collatum H.
eius om E; BarbedrucJBarthruc D; Bartruch E; Bartruc H.
et om C. 206 sibi om C; persolvebant) etiam persolvebant H; transivit) transiit DE.
durissimis)cum durissimis (del. vu) C; dirissimis (corr. ex durissimis)D; dirissimis EH.
subdidit)restituit DE. 210 Orcadum) Orchadum H.
Causam)Casus C; ergo)modo DE; in marg. mi: vero D; eum)ilium H.
Partholomi)Partholoita (final ta in ras. mi) D; Partholoum E; Parcholoun H; eum om
DEH.
213 dixit)dicit DE; partibus)parte H; Hispaniarum)Hyspaniarum CD.
116 quod)quia E; annum) annum unum DEH; perfecerat) fecerat DEH.
216-217 Ut igitur — fuisset) Quo audito rex DEH; after audito omission mark; in
marg. m,: eos ex Hyspania venisse et Basclenses vocatos esse didicisset D; Hispania)
Hyspania C.
217 petitioni eius haud)haut petitioni eius DEH.
218 Hiberniam) Hyberniam CE; insulam indulsit) indulsit insulam H.
219 de suis eis) eis de suis DEH. 220 venissent) venirent DE.
111 apricam)apris earn H; etUDac DEH; fluminibus)fluminibus rivisque H. 111 coeperuntque) coeperunt E; continuo) continuoque E.
Liber Tertius
63
guint vero rex, peracto vitae suae cursu, mortuus est et sepultus in Urbe
Legionum fuit.
"5
12. Post hunc Gwntelinus diadema || regni suscepit, quod satis modeste (3.13) H14V
omni tempore vitae suae rexit. Erat ei nobilis uxor, Marcia nomine, omnibus artibus erudita, quae inter plurima, proprio ingenio reperta, legem
quam Britones Marcianam appellant, invenit. Hanc rex Aluredus inter
cetera transtulit et Saxonica lingua Marchenelaga vocavit. Mortuo autem
230
Gwntelino, gubernaculum regni praedictae remansit reginae. Erat enim
ei filius, Sisillius nomine, septem annorum, cuius aetas nondum erat apta
regimini. Sed postquam adolevit in virum diademate regni potitus est.
<3-«4>
1 3 . Mortuo Sisillio, Kynowarus, filius suus, regnum obtinuit. Cui successit Danius, eiusdem frater. Huic successit Morwynus, ex concubina,
235
Tagustla nomine, genitus. Hie probitate famosissimus esset, nisi proeliis ||
nimia crudelitate indulsisset. Iratus namque modum non habebat, nee
cuiquam parcebat, sed proprio telo interficiebat. Pulcher tamen erat aspectu
et in dandis muneribus profusus, nee erat alter tantae fortitudinis in regno.
Temporibus eius applicuit quidam dux Morianorum cum magna classe
armatorum in Northumbrian! et devastare coepit patriam. || Cui Morwinus D ior
occurrens cum manu valida Britonum, congressus est et victoria potitus.
Ipse solus plus in proelio illo profecit quam maxima pars sui exercitus et
post victoriam vix superfuit unus quern propriis manibus non interficeret,
ut vel sic truculentiam suam satiaret. At postquam perimendo fatigatus
245
est, vivos excoriari praecipiebat et excoriatos comburi. Inter haec saevitiae
suae acta, accidit ei quoddam infortunium, quod suam saevitiam penitus
224 peracto — cursu: cf. Vergil, Aen. 4.653: vixi et, quern dederat cursum Fortuna, peregi.
238 Pulcher — aspectu: see Hist. 3.92.
242 cum manu valida: cf. 4 Reg. 18.17: cum manu valida.
247-248 penitus delevit: see Hist. 1.350.
224 est om C. 225 fuit om DEH.
226 hunc) haec E; Gwntelinus) Guizelinus DEH; modeste) honeste H. 227 uxor in text
D; in marg. w«: mater.
229 invenit)adinvenit DEH; Aluredus) Aldredus C; inter om C.
230 cetera om C; Marchenelaga)Merchenelaga DE; Alerthenelaga H. 231 Gwntelino)
Guizelino DEH; remansit reginae)reginae remansit DEH. 232 ei om E; ei filius)
filius ei H; Sisillius nomine after annorum DEH; erat apta) apta erat DEH.
233 regni om C. 234 Kynowarus)Kineuarus DE; Kinuuarus rex H.
235 Danius with ss Morpidus m, E; Morwynus)Morpidus with ss Merwidus m, D; Morpidus with ss Danius vit E; Morpidus H; concubina with ss id est Tangustela m> D.
236 Tagustla om DEH; nomine om DEH; Hie)Is DEH. 236-237 proeliis — crudelitate)
plus nimio crudelitati DEH.
240 dux Morianorum)Morianorum dux H; cum — classe om C.
241 armatorum om C; Northumbrian^ Nordamhumbriam D; Nordanhumbriam E; Nordanhymbriam H; coepit) cepit in (del. mi) C; coepit patriam) patriam coepit DE;
Morwinus) Morpidus with ss Morwidus mt D; Morpidus with ss Danius m, E; Morpidus H. 242 manu after valida DEH.
243 maxima)magna H. 244 unus)ullus H. 245 sic)sibi C; sic ss vi, H; postquam)post C.
246 est)fuisset C; saevitiae) sententiae H. 247-248 accidit—delevit om DEH.
64
Historia Regum
Britannke
delevit. Contigit enim a parte Hibemici marls beluam inauditae magnitudinis et feritatis advenisse, quae incolas secus maritima repertos misera250 £123 bilker lacerabat et devorabat. Cuius fama, cum a u | | r e s eius pulsasset,
accessit ad earn solus, viribus fidens et congressus est cum ilia. At, cum
omnia tela sua in ea consumpsisset, arreptum faucibus apertis, ipsum velut
(3.16) pisciculum devoravit. Genuerat ipse quinque filios, quorum primogenitus,
Gorbodianus nomine, solium regni suscepit. Nullus ea tempestate iustior
255
erat aut amantior aequi, nee qui populum maiori diligentia tractaret. Mos
eius continuus erat debitum honorem diis impendere et rectam plebi iustiC33V tiam. Per cunctas Britanniae || civitates templa deorum renovabat et plura
nova aedificabat. Omnibus diebus eius tanta divitiarum copia implevit
insulam, quanta nulla collateralium provinciarum habebat. Quippe colonos
260
ad agriculturam animabat, ab iniuriis dominorum suorum ipsos defendens,
bellicososque iuvenes auro et argento ditabat, ita ut nuUi esset opus alii
iniuriam facere. Inter haec et plurima innatae probitatis ipsius bona, debita
naturae solvens, ab hac luce migravit et in urbe Trinovantum sepultus est.
(3.17)
14. Successit illi Archgallo, frater eius, qui in actibus suis germano dis265
similis exstitit. Nobiles namque deponere, ignobiles exaltare affectabat et
quibusdam sua auferre, thesauros accumulare non destitit, donee regni forH i5r tiores diutius ferre non valentes, eum 11 a solio deposuerunt et Elidurum,
fratrem suum, in regem erexerunt, qui postea, propter misericordiam quam
in fratrem suum fecit, Pius vocatus est. N a m ubi Archgallo per quin270
quennium notos et ignotos comprovinciales et alios circuisset, ut amissum
honorem per eorum auxilium recuperaret, nee a quoquam exauditus fuisset,
254-255 iustior—aequi: Cf. Ovid, Met. 1.322-323: non illo melior quisquam nee amantior
aequi/vir fuit. 258 Omnibus — eius: cf. 1 Macb. 9.71: omnibus diebus vitae eius.
262-263 debita — solvens: cf. Hyginus, Tabulae 26.3: debitum naturae persolvit; ibid. 52.2:
debitum naturae solvebat; also Nepos, De Reg. 1.5. 263 ab — migravit: cf. Cicero,
De Rep. 6.9.9: ex hac vita migro; also De Fin. 1.19.62; see Hist. 3.302-303.
268-269 propter — fecit: cf. 2 Reg. 9.7: faciam in te misericordiam propter Jonathan; also
ibid. 10.2.
248 enim om DEH; Hibernici)Hybernici CEH. 249-250 miserabiliter)misere H.
251 eam)illam DEH. 252 sua om CH; ea)eam H; consumpsisset with « . . . inutiliter
nit D; in viarg. mi: acceleravit monstrum illud D; arreptum corr. mt into arreptumque
D; ipsum)illum H. 253 devoravit)belua devoravit H; quinque filios)filios quinque
H. 254 Gorbodianus) Gordianus in text D; in marg. 7%: Gorbonianus; Gordianus E;
Gorbonianus H.
255 erat) erat illo ss; illo m$ H; aequi) aequi erat C.
255-262 Mos eius — iniuriam facere om DEH. 257 renovabat for renovabit in C.
262 innatae)in natae E. 263 solvens)solves C.
264 illi)ei DE; Archgallo)Ardigallo DEH; germano)fratri DE.
265 namque om C; affectabat) affectavit DEH. 166 quibusdam)quibusque DEH; destitit)
desistit E. 266-267 regni fortiores)fortiores regni H. 268 suum) eius DE.
269 suum om DEH; Archgallo) Ardigallo DEH.
270 comprovinciales)provinciates DEH; et alios om DEH. 271 eorum auxilium) auxilium
eorum DE; a om C.
Liber Tertius
6$
paupertate cogente, reversus est ad fratrem, Elidurum regem. Cui mox
rex occurrens in nemore Calaterio, amplexatus est eum ei oscula dans innumera. Et ut aliquamdiu fraternis amplexibus et fletibus invicem consolati sunt, duxit eum Elidurus in civitatem Alclud et in thalamo suo occul*7S
tavit et se aegrotare finxit, nuntios mittens per totius regni barones ut ad
se visitandum venirent. Qui, cum venissent, praecepit, 11 ut unusquisque
singillatim et sine strepitu ingrederetur thalamum. Dicebat enim sermonis
tumultum plurimum capiti suo nociturum, si catervatim supervenissent.
Credulus quisque iussioni regis paruit et unus post alium ingressus est.
280
Praeceperat autem Elidurus fidis ministris et satellitibus, ad hoc praeparatis, ut capite truncarentur extractis gladiis, nisi se iterum fratri Archgalloni,
sicut prius subiecti fuerant, submitterent. Sic igitur separatim de cunctis
agens, omnes Archgalloni, mediante timore, pacificavit. Confirmato itaque
omnium foedere, duxit fratrem ad Eboracum, cepitque de capite suo
285
diadema et fratris capiti imposuit. Unde postea, quia pius in fratrem
exstitit, Pius nomen accepit. Regnavit deinde Archgallo decem annis et a
nequitia antecepta correptus iustior et mitior apparuit. Vice etenim versa,
coepit ignobiles deponere et generosos exaltare, quod suum erat unicuique
permittere rectamque iustitiam tenere. Superveniente denique languore
290
obiit et in urbe Kaerleir sepultus est.
15. Elidurus vero iterum || erigitur in regem et pristinae dignitati resti- £124 (3.18)
tuitur. Sed, dum Gorbonianum, fratrem suum primogenitum, in omni
bonitate sequeretur, duo residui fratres eius, Ingenius et Peredurus, ilium
272 fratrem)fratrem suum H; Elidurum regem)regem Elidurum H; Elidurum)Elid'. E;
mox) rex H.
273 rex) mox H; amplexatus) osculatus C; ei om DEH. 273-274 innumera)communia C.
274-275 consolati sunt)sunt consolati DE. 275 eum)ilium H; Elidurus)Elid'. CE\ Elidurus
secum H; Alclud) Aldclud DE; Alelud H. 275-276 occultavit)occuluit DEH.
276 se om H; se aegrotare) aegrotare se DE; finxit) finxit eum H; totius) universi D.
278 singillatim)singulatim EH; et sine strepitu om C; ingrederetur thalamum)thalamum
ingrederetur H; thalamum om C.
279 suo om EH. 279-281 si catervatim — ad hoc)Singulis ergo quiete ingredientibus praecipiebat satellitibus Elidurus (Elid' JS)ad hoc DEH; satellitibus Elidurus) Elidurus
satellitibus H.
281 hoc)haec C. 282 capite)capita CDE; extractis gladiis om H; fratri)fratri suo H;
Archgalloni)Ardigalloni DEH. 283 subiecti om DEH; submitterentur (del. mi) D;
igitur)ergo D; cunctis)singulis C. 284 Archgalloni)Ardigalloni DEH.
285 omnium)omni C. 286 diadema after cepitque (285) H.
287 Pius)pium C; Pius nomen)nomen Pius H; accepit)suscepit H; facing accepit in marg.
m,\ solebat ipse versa vice ignobiles deponere, nobiles autem exaltare D. Archgallo)
Ardigallo DEH. 287-288 a nequitia antecepta)ab antecepta nequitia DEH.
288 iustior corr. mi ex iusticior C; mitior)mitior omnibus H. 288-290 Vice etenim — tenere
om DEH.
290 denique) itaque C; languore) langore C.
292 Elidurus)Elid' C; Elidurus — erigitur) Eligitur Elidurus (Elid' E) iterum DE; Erigitur
Elidurus iterum H; erigitur)assumitur C. 293 suum om H; primogenitum after
Gorbonianum H.
294 residui — eius) fratres eius residui H; Ingenius) Iugenius DH; Peredurus) Paredurus DE.
66
Historia Regum
Britanniae
295
lacessere et infestare bello temptant. Congressi itaque potiti sunt victoria
et ipsum captum turri urbis Trinovantum custodiae mancipaverunt. Deinde
D iov partiti 11 regnum in duo diviserunt; Ingenio ab Humbro flumine usque in
C 34V Occidentem 11 tota terra cessit, Pereduro Albania, usque Humbrum. Emensis autem septem annis, obiit Ingenius et totum regnum cessit Pereduro
300
ipsumque post temporis spatium mors repentina surripuit. Elidurus igitur,
carcere ereptus, tertio in regni solium sublimatur et cum totum tempus
vitae suae in bonis moribus et pietate iustitiaque explesset, ab hac luce
migrans, exemplum pietatis successoribus dereliquit.
(3.19)
16. Eliduro successit <Regin), nepos eius, Gorboniani films, avunculum
305 H15V moribus et prudentia imitatus. Post hunc regnavit Alor 11 ganus, Archgallonis
filius. Qui etiam parentum exemplo serenatus, gentem suam cum tranquillitate rexit. Cui successit Enuianus, frater suus. H i e tractando populum iniuste et cum tyrannide exercens, sexto regni sui anno a regia sede
depositus est. In cuius loco positus est cognatus eius Idwallo, Ingenii
310 filius, qui eventu Enuiani correptus, ius atque rectitudinem colebat. Cui
successit Runo, Pereduri filius; cui Genentius, Eliduri filius. Post hunc
Catellus, filius eius; post Catellum Coillus; post Coillum Porrex. Porrecti
successit Kerin. Huic nati fuerunt tres filii, Fulgenius videlicet et Eldaldus
necnon et Andragius, qui omnes, alter post alterum regnaverunt. Post hos
3'5
successit Virianus, Andragii filius. Cui Quid; cui Cledaucus; cui Dotennus;
301—301 totum — explesset: cf. Gen. 50.25: mortuus est, expletis . . . vitae suae annis; see
Hist. 4.360.
295 lacessere) lacescere D; lassescere H; bello om H. 296 custodiae om E; Deinde) Denique
C. 297 partiti)p. sunt C; Ingenio)Iugenio DH. 298 tota om H; Pereduro)Pareduro
DE; Albania om C.
299 autem)igitur C; Ingenius)Iugenius DH; Pereduro)Pareduro E. 300 ipsumque)ipsum
C; mors repentina) repentina mors D; surripuit) subruit C; Elidurus igitur)Elidurusque C; Elidurus)Elid' E; igitur om H.
301 solium) solio C; sublimatur) sblimatur C; sullimatur EH.
302 in om CH; iustitiaque)iustus C.
303 dereliquit) reliquit DEH.
304 avunculum)patrem et patruum D; patrem et patrum E; before Gorboniani omission
mark; in marg. m>: Reyn nomine D.
305 et)et sapientja (del. m,) C; Morganus Archgallonis) Marganus Ardigallonis DEH.
306 parentum exemplo) exemplo parentum H.
307 Enuianus) Emmannus DE; in marg. mt: Eyniaunus D; Enmaunus H; frater) filius C.
307-308 populum iniuste)iniuste populum DEH. 309 After depositus est omission mark;
in marg. m,(}): Postposita enim iustitia tyrannidem exercere praeelegit D; cuius
loco)loco cuius DEH; Idwallo)Ituuallo H; Ingenii)Iugenii D; Iugeni H. 310 After
filius omission mark; in marg. m>: Hie Eyniauni eventu correctus, ius atque rectitudinem colebat D; qui eventu — colebat om DEH; Cui om H. 311 Pereduri) Pareduri E;
cui Genentius) Huic Gerontius DEH. 312 Catellus) Katullus H; eius) suus DEH;
Catellum) Catullum H; Coillus) Koillus H. 313 Kerin) Cherin E H ; corr. m, into
Cherein D; fuerunt)sunt H; Fulgenius)Fulgentius in text D; in marg. »«,(?); Sulgenius;
Eldaldus) Eldanus H. 314 Andragius •with ss Androgeus m> D.
315 Virianus) yili Virianus (del. m,) C; Urianus DEH; Andragii with ss Androgei m, D;
Cluid)Eliud DE; Heliud H; cui om C; Cledaucus om C; Dotennus) Cloteus E; Clotenus DH.
Liber Tertius
67
cui Gurgucius; cui Merianus; cui Bledudo; cui Capp; cui Oeneus; cui Sisillius; cui Bledgabred. Hie omnes cantores quos retro aetas habuerat et in
modulis et in musicis 11 instrumentis excessit, ita ut deus ioculatorum
C j5r
diceretur. Post hunc regnavit Archianus, frater suus; post hunc Edol.
Huic successit Reidion; cui Kederkius; cui Samuel Penissel, qui ante vocatus
320
fuit Penuchel; cui Pir; cui Capoir; cui Eligueillus, Capoiri filius, vir in
omnibus actibus modestus et prudens. Post hunc Heli, filius eius, regnum- 0.20)
que quadraginta annis rexit. Hie tres genuerat filios, scilicet Llud, Cassibelaunum, Nennium. Quorum primogenitus, id est Llud, post obitum
patris regnum suscepit. Hie gloriosus urbium aedi || ficator exsistens, reno- 325 E125
vavit et sublimavit prae ceteris muros urbis Trinovantum et plurimis turribus circumcinxit earn praecepitque civibus ut palatia in ea construerent,
ita ut non esset in longe positis regnis civitas quae huic posset parificari.
Iste Llud bellicosus et satis probus exstitit et in dandis epulis profusus, et,
cum plures civitates possideret, hanc prae ceteris ornavit. Unde post330
modum, de nomine suo, Kaerllud dicta est ac deinde, per corruptionem
nominis, Kaerloudein. Succedente tempore, propter commutationem linguarum, dicta est Lundene et postea Lundres, applicantibus alienigenis,
qui patriam linguam in suam commutaverunt.
17. Defuncto tandem Lud, corpus eius reconditum est in praedicta civi335
tate, iuxta portam illam quae adhuc de nomine suo Porthllud britannice,
saxonice vero Leudegade || nuncupatur. Nati fuerant ei duo filii, An- Hi6r
drogeus et Tenuancius, qui cum adhuc aetate iuniores || regni admini- C35V
316 Gurgucius) Gurgutius DEH; Merianus) Meriafi C; Bledudo) Bledud H ; Capp; cui
Oeneus)Caipenroneus C; Capenronius £ ; Capeiuoenus H ; cui[5] ss m, D. 316-317
Sisillius)Sissilius C
317 Bledgabred in text D; in marg. #/;(?): Blethgeuret. 318 excessit)excesserat E; ioculatorum )iaculatorum E. 319 Archianus) Aromail DE; with ss Arthnail m, D; Arkinail
H ; frater) filius DE; EdoDEldol DEH. 320 Reidion) Redion DEH; Kederkius) Rederchius DEH; Samuel) Samuil (del. in,}) D; Samuil EH.
320-321 qui ante — Penuchel om DEH. 321 Pir)Peir H; Capoir)Kapoir H; Eligueillus)
Cligueillus D; Capoiri)Capoir DE; Caipoiri H. 322 After prudens omission mark;
in marg. m,: qui super omnia rectam iustitiam inter populos exercebat D. Heli)
Beli D; Bely E.
323 genuerat)generavit DEH; scilicet Llud)Llud scilicet D; Lud scilicet EH.
323-324 Cassibelaunum)Cassibellaunum DH; corr. m, ex Cassibelaunus C.
324 id est om CH; Llud)Lud E; Lhud H. 325 regnum after Llud(324) DEH. 326 et
om E; sublimavit)sullimavit EH; urbis om C. 327 circumcinxit eam)eam circumcinxit
DEH; civibus)omnibus C; ea)eadem H ; construerent)construeret C. 328 posset)
possit E. 329 Llud)Lud DE; Hlud H ; et in)in C. 331 Kaerllud)Kaerlud DEH. 332
nominis om C; Kaerloudein) Kaerlunden DH; Kaerlondem E; Succedente) et succedente D; after tempore omission mark; in marg. m,: decoratum est illud nomen
et Ludeyn dicta est deinde D; propter) per DEH; commutationem) communicationem
H . 333 Lundene "with ss ab Anglis m,Q) D.
335 reconditum) conditum H.
336 illam om D; Porthllud)Portlud DE; Porhlud H . 337 vero om C; Leudegade)Ludesgate
DE; Ludesgata H ; nuncupatur) appellatur DE; Nati) Deinde nati C; Nam DE; duo
filii)filii duo H. 337-338 Androgeus et Tenuancius)Tenuantius et Androgeus D;
Tenuancius et Androcheus E.
338 adhuc aetate)aetate adhuc H .
68
340
Dnr
345
<4.i>P69r
5P69V
10
E116
Pjor
Cj6r
strationi minime sufficerent, Cassibelaunus, eorum avunculus, loco illorum
in regem sublimatur. Mox, diademate insignitus, tanta coepit largitate ac
probitate pollere, ut 11 fama illius undique divulgaretur, etiam in extrema
regna. Nepotibus deinde surgentibus et adultis et ad virilem aetatem excretis, pietati indulgens, noluit illos omnino expertes regni esse, sed in
partes tamquam ascivit, urbem Trinovantum cum ducatu Canciae tribuens
Androgeo, ducatum Cornubiae Tenuancio. Ipse diademate praelatus, ipsis
et totius regni principibus imperabat.
LIBER QUARTUS
1. Interea contigit, ut in Romanis reperitur historiis, Iulium Caesarem,
subiugata Gallia, in Britanniam transisse; sic enim scriptum est anno ab
Urbe Condita sescentesimo nonagesimo tertio, ante vero Incarnationem
Domini sexagesimo anno. Iulius Caesar, primus Romanorum, Britones
bello pulsavit, 11 in navibus onerariis et actuariis circiter octoginta advectus. Cum enim ad litus Ruthenorum venisset et illinc Britanniam aspexisset,
quaesivit a circumstantibus quae patria esset, quaeve gens inhabitasset.
Cumque nomen regni didicisset et populi, ait: "Hercle, ex eadem prosapia
nos Romani descendimus, quia ex Troiana gente processimus. Nobis
Aeneas post destructionem Troiae primus pater fuit, illis autem Brutus,
Silvii Aeneae filius. Sed nisi fallor, valde a nobis degenerati sunt, nee quid
sit militia noverunt, cum infra Oceanum, extra orbem commaneant. ||
Leviter cogendi erunt nobis tributum dare et obsequium 11 Romanae dignitati
praestare: 11 prius tamen per nuntios requirendi sunt ut Romanis subiciantur
341 fama — divulgaretur: cf. Sallust, BJ. 13.1: fama . . . brevi divolgatur; also 30.1
339 minime om C; Cassibelaunus) Cassibellaunus DH; eorum avunculus)patruus eorum
DE; illorum) eorum D.
340 regem)regnum DEH; sublimatur)sullimatur EH; ac)atque H. 341 illius)eius H ; extrema) externa H .
342 surgentibus et om DEH. 342-343 excretis)erecris C.
345 Androgeo) Androgeno H.
346 imperabat) imperavit C; after imperabat: Explicit liber III. Incipit liber MI H; in
marg. m,: Incipit liber IIII E.
2-4 anno ab — anno: cf. Bede, Eccl. Hist. 1.2: anno ab Urbe condita DCXCIII, ante vero
incarnationis dominicae tempus anno LX mo .
5 navibus — octoginta: cf. Bede, ibid.: navibus onerariis atque actuariis circiter octoginta.
I ut in — historiis om HP; Iulium om HP. 2 sic)sicut CH; anno om C.
3 sescentesimo —tertio) 694 C; DCXXIII HP.
4 sexagesimo) quinquagesimo DE; sexagesimo anno) anno LX HP; Britones) Britannias
DEHP. 5 actuariis) acticariis C. 5-6 advectus)adventatus H; advectatus P.
6 Ruthenorum)Rutenorum DEHP; venisset)advenisset D; Britanniam)B. insulam HP.
7 esset om DEHP; quaeve) quae DEHP.
8 didicisset) didiscisset C; populi tampered; in marg. populi in later hand E; ait deleted P.
9 quia)qui P. 10 illis)Filius P.
II Silvii) et Silvius C; Silvii (del. mt) in text D; in marg. m,: filius Silvii, filius Ascanii;
filius) filii D; nisi)ni P. 12 Oceanum) Occianum E; Oceanum, extra om C; orbem)
orbem non C.
13 nobis tributum) tributum nobis DEHP; dignitati corr. m, ex digniti C.
14 prius )primitus H.
Liber Quartus
69
et vectigal reddant, ut ceterae gentes, ne nos ipsorum cognatorum no15
strorum sanguinem fundentes, antiquam dignitatem patris nostri Priami
offendamus." Quod cum litteris regi Cassibelauno intimasset, indignatus
rex epistulam suam ei remisit, haec verba continentem:
2. "Cassibelaunus, rex Britonum, Gaio Iulio Caesari. Miranda est,
(4.2)
Caesar, Romanorum cupiditas: quae, quicquid est usquam auri vel argenti
20
in toto orbe terrarum sitiens, nos extra orbem positos praeterire intactos
non patitur. Censum exigis, || tributarios nos facere quaeris, qui perpetua Hi6v
libertate hactenus floruimus, qui a Troiana nobilitate, || sicut Romani, de- P70V
scendimus. Opprobrium generi tuo, Caesar, si intelligis, postulasti, qui isdem
ortos natalibus iugo servitutis subdere non erubuisti. Libertati animos in
*5
tantum assuevimus et tarn nobis ab antecessoribus familiaris est, ut, quid
sit in genere nostro servitus, penitus ignoremus. Quam libertatem, si dii
ipsi quoque conarentur auferre, nos omni nisu elaboraremus, ne, quod
nobis tamquam insitum a natura est et par cum diis tanto tempore tenuimus,
per hominem mortalem amitteremus. Liqueat igitur, tibi, Caesar, pro regno
30
nos et libertate, dum vita comes fuerit, indefessos || communiter stare et P7ir
mortem subire paratos, si tempus nostrae dissolutionis forte institerit."
3. His itaque lectis, Caesar navigium parat; ventis et mari se committens <4-3>
vela erigit ac, aura flame prospera, in ostio Thamensis fluvii cum toto navigio applicuit. 11 Vix terram attigerat et ecce Cassibelaunus rex cum omni 35 C 36V
exercitu Britonum Doroberniam advenit, paratus pugnantium copiis non
impiger occurrere Caesari. Aderat secum Belinus, princeps militiae suae,
For the sources of the second chapter see Latomus 5(1945), 79-82. 29 insitum a natura: cf.
Cicero, Pro Sulla 30(83): . . . hoc natura est insitum. . .
31 dum—fuerit: cf. 4 Reg. 4.16: si vita comes fuerit.
15-17 ne nos — offendamus DEHP.
17 regi)suis P; Cassibelauno) Cassibellauno DH; Cassibellano P; intimasset) nuntiasset P.
19 Cassibelaunus)Cassibellaunus CDH; Cassibellanus P; Gaio)Caio P; Iulio om DEHP.
20 Romanorum cupiditas)cupiditas Romanorum D; quae)qui P; usquam)usque P; vel)et P.
22 patitur) patietur P; quaeris after tributarios DE; qui)quum P.
23 libertate hactenus) hactenus libertate DE.
24 generi tuo)gentis ruae C.
25 subdere)premere DEHP; erubuisti)eribuisti E; Libertati)libertatem DEHP; animos)
autem DE; autem nos HP.
26 assuevimus)consuevimus DEHP; et tam)traditam P; antecessoribus)ancessoribus E.
27 genere)ipso genere P; nostro servitus) servitutis C. 28 ipsi quoque)quoque ipsi DE;
elaboraremus) elaboremus P.
29 est after insitum H; et om H; par om C; et par cum)partum P; tanto tempore) tantopere DE. 30 hominem) hostem P; amitteremus) amittamus DE; Liqueat) Liceat P;
tibi om C.
31 dum) cum P; comes) comite P; for vita comite see Gen. 18.10: vita comite; fuerit)
fuerie(?) P; communiter)contra P; et)etiam DEH. 32 tempus after dissolutionis DE;
dissolutionis)resolutionis H P ; for tempus resolutionis see 1 Tint. 4.6: tempus resolutionis meae instat; forte om HP; institerit) instcte P. 34 Thamensis) Tamensis E.
35 attigerat)attigerant DE; attigerunt H ; Cassibelaunus)Cassibellaunus D; Kassibellaunus
H. 36 exercitu Britonum) B. exercitu H ; Doroberniam) Dorobernum DE; Dorobernium H; pugnantium) pungnantium C; copiis) cohorte H.
37 secum) tune H.
70
cuius consilio et providentia totius regni monarchia tractabatur; duo quoque nepotes sui, viri strenuissimi, Androgeus scilicet, dux Trinovantum
40
et Tenuancius, dux Cornubiae, latus eius stipabant necnon tres sibi subD 11 v diti reges, scilicet Cridionus Albaniae et Gurthaet Venedotiae Britha 11 elque
Demetiae. Qui omnes ad libertatem tuendam animati dederunt consilium
ut in hostes, antequam se castris munissent, haud segniter insilirent et a
regno suo eos vivaciter perturbarent. Assensum ergo praebentes cuncti
45
petierunt litora in quibus Iulius Caesar castra et tentoria sua erexerat. Dispositis itaque agminibus, ad bellum intrepidi procedunt, hostibus se comminus offerunt, pila pilis obviant ac tela omnium generum utrimque vibran£127 tur. ||Hinc et inde mox corruunt vulnerati, telis infra vitalia receptis.
Manat tellus cruore morientium ac super ipsa cadavera ferociter pugso
natur. Concurrentibus itaque catervis, obtulit casus Nennium et Androgeum duces cum Cantuariis et civibus Trinovantum, quibus praeerant,
aciei in qua Caesar erat inseri et cum ictus mixtim ex utraque parte multiH IJI; plicarent, sors dedit Nennio (occasionem) congressum in ipsum Caesarem
37r
faciendi. Irruens ergo in ilium 11 toto conamine, || laetatur se posse vel
55
solum ictum tanto viro inferre. Quern Caesar, ut vidit impetum in se velle
facere, praetenso clipeo excepit et, nudato gladio, quantum vires dederunt,
ipsum super cassidem et scutum, quo erat ille protectus, tanto conamine
percussit, ut gladius inde extrahi a Caesare nequaquam posset. Irruentibus
ergo turmis coactus est Caesar gladium Nennio relinquere. Nennius itaque,
60
gladio imperatoris insignitus, eo pugnavit toto certamine et quemcumque
eo percutiebat Ietaliter vulnerabat. Illi ergo in hostes properanti obviavit
Labienus, Romanorum tribunus, et a Nennio peremptus est; sicque dimicantibus Romanis et Britonibus magna caedes ex utraque parte facta est
48 corruunt vulnerati: cf. 2 Par. 13.17: et corruerunt vulnerati; also 1 Par. 5.22.
49 Manat — cruore: cf. Ovid, Met. 6.388: cruor undique manat.
38 tractabatur) tradebatur H.
39 scilicet) videlicet H. 40 stipabant) stipebant C. 41 scilicet om DEH. C; Cridionus)
Cridious E; Cridious in text D; in marg. m,(}): Cridoo; Eridion H; Gurthaet)Guerthaec E; Guherthaet in text D; in marg. m,: Gweyctah * (margin cut); Guernaet H;
Brithaelque in text D; in marg. ms: Brithathel; Britoelque H. 43 se castris)castris se
DE\ segniter insilirent)segnis insiliret DEH; for haud segnis cf. Vergil, Aen. 3.513;
see also Hist. 4.106; et om H. 44 eos om C; perturbarent) perturbaret DEH.
44-45 Assensum — erexerat om DEH.
46 procedunt) incedunt D;
m
,
E.
,
48 et om DEH. 49 Manat)Manabat H; ferociter) atrociter D. 51 Cantuariis)catervis H;
et civibus Trinovantum om DEH; et civibus urbis Trinovantum added in marg. mt D.
52 inseri) inserere DEH. 54 ergo om H; laetatur)laetatus C.
55 vidit) videt H. 57 tanto om H.
58 inde extrahi) extrahi inde DE; a Caesare nequaquam) nequaquam a Caesare H.
59 gladium Nennio)Nennio gladium D.
60 eo)in eo DE; est, in quo H (for in / suggest vi); pugnavit)pungnavit C; quemcumque)
quicumque C.
61 in) in hunc modum DEH; properanti)prostranti DEH.
Liber Quartus
71
plurima parte diei. Denique irruentibus Britonibus strictis turmis et audaces
impetus facientibus, victoria eis, favente Deo, provenit. Nocte superveniente castra petunt Romani, telorum ictibus graviter vulnerati et labore
diurno mirabiliter fatigati sumuntque mox consilium nocte eadem naves
ingredi et ad Gallias redire. Abeuntibus itaque Romanis Britones quidem
gratulantur de victoria. Sed contigit statim dolere et tristari, Nennio, viro
egregio ac bellicoso, de vulnere Caesaris infra quindecim dies moriente.
Quern, in urbem Trinovantum delatum, sepelierunt iuxta aquilonarem
portam, exsequias ei regias facientes, pro eo quod nepos regis esset et filius,
gladium quoque Caesaris, quern in congressu scuto suo retinuerat, in sepulchro iuxta ilium, ob || memoriam probitatum, collocantes. Nomen gladii
scriptum erat in eo, "Crocea Mors," quoniam vix eo quis percussus mortem
poterat evadere. Caesare itaque in Gallias appulso, rebellionem moliuntur
Galli, dominium Romanorum formidantes. Fugae enim eorum fama divulgata, minus terrori illis iam erant, quorum dominium inviti et coacti susceperant et crescebat quoque fama cotidie, totum mare Britonum navibus
plenum ad fugam Romanorum insequendam. Audaciores igitur effecti,
cogitabant qualiter || Caesarem a finibus suis arcerent. Quod Iulius callens,
noluit anceps bellum cum feroci populo committere, sed, apertis thesauris,
maiores atque nobiliores regni vel terrae muneribus donavit, promissisque
maioribus, sibi eos allexit, pollicens, si fortu || na iuvante a Britannia victor
subiugata rediret, populo libertatem, exheredatis restitutionem, principibus
munificentiae largitatem se velle facere. Qui prius leonina feritate fulminans ipsis omnia abstulerat, nunc mitis agnus, humili voce balans, omnia
posse reddere laetatur. Nee ab his blanditiis quievit, donee, pacificatis
cunctis, amissam potestatem recuperavit, sicque delinitos et pacificatos in
64 After diei omission mark; in marg. m,: tandem cedente victoria Britonibus D.
64-65 Denique — provenit om DEH.
66 labore) diurno DE. 67 diurno) labore DE; sumuntque) sumptumque est D. 68 quidem
om H. 69 gratulantur de)congratulantur H; tristari) contristari E.
71 urbem)urbe H; aquilonarem)acquilonarem C; aquilonalem DH; aquilonem E.
72 portam)pattern DE; facientes)ferentes DE; nepos)frater DE; filius H; esset)erat DE;
et filius om DEH. 74 iuxta ilium)illius H; probitatum)probitatis DEH.
75 vix om DE; mortem)mortis periculum DEH. 76 poterat evadere)vix evadere poterat
DE; rebellionem) rebellare H.
77 formidantes -with ss abicientes m, D. 78 terrori) terroris E; illis om CH; iam om DEH;
erant) erat E; et coacti) atque coacti DE.
79 et om DEH; crescebat) crebrescebat DE; fama cotidie) cotidie fama H; Britonum navibus) navibus Britonum DE. 80 plenum om H; igitur om C. 81 callens with ss callidus
m, D. 82 noluit)timuit H; feroci)feroce H; sed, apertis)apertisque EH; sed ss m, D.
83 regni vel om DEH; donavit) dotavit E; ditavit H.
84 a Britannia victor) victor a Britannia DE; victor om H.
86 munificentiae)munifice E; se om DEH; leonina feritate corr. m,Q) ex leoninam
feritatem C. 86-87 fulminans)fluminans C. 86-89 Qui prius — recuperavit om DEH.
89 amissam) admissam C.
65
(4-4)
7°
C37V
75
<4-5>
*»
E llS
I?v
72
90
Diir
tantum amorem sibi omnes devinxit, ut non solum ipsum debellare sed
etiam Britonum iniuriam et ferocem || audaciam se coercere et vindicare
secum promitterent.
(4.6)
4. Paratis itaque omnibus quae ad tantum negotium pertinebant, biennio
Cj8r
emenso, navibus sescentis utriusque commodi comparatis, || Britanniam
95
iterum adiit et per Thamensem fluvium prosperis velis evectus, urbem
Trinovantum primo aggredi temptat. Verum Britones praemoniti, ita
alveum fluminis palis ferreis et plumbatis et ad modum humani femoris
grossis per totum amnem fixis constipaverunt, ut nulla navis illaesa et sine
<47>
periculo flumen transmeare posset. Venientes ergo Romani ad illam
100
palorum Charybdim, infiguntur palis, perforantur, naves aquis absorbentur
et in hunc modum ad milia periclitantur. Caesar, videns stragem suorum,
indoluit et dimisso itinere alvei quod coeperat, ad terram divertere classem
imperat. Qui, vix elapsi de periculo, plurimis submersis, terram subeunt,
navibus egrediuntur, castra figunt. E t ecce Cassibelaunus ex ripa, quo
105
aderat, aspiciens, gaudet propter periculum submersorum, sed tristatur ob
salutem ceterorum. Igitur, ut animose proposuerat, haud segnis, comparatis
bellatorum copiis, descendit in proelium datoque signo irruit in Romanos
et eos caedere audacter coepit. Romani autem, quamquam periculum passi,
viriliter Britonum primam invasionem sustinuerunt et eos a castris propu,, 0
lerunt: audaciam pro muro non minimam habentes ex hostibus stragem
fecerunt. At Britones suorum agminibus constipati, multo maiorem numerum armatorum quam prius conflaverant, ita ut aestimarentur tricies
maiorem numerum habere. Augmentabantur praeterea omni hora supervenientibus turmis undique; Caesar autem videns eorum multitudinem
115 C 38V atque invincibiles eorum impetus se non posse sustinere, receptui canens ||
94 utriusque commodi: cf. Bede, Eccl. Hist. 1.2: D O " naves utriusque commodi fieri
imperavit. 103 vix elapsi: cf. Vergil, Aen. 9.544-545: vix . . . elapsi. 106 haud segnis:
cf. VergiL Aen. 3.513: haud segnis; see also Hist. 443.
n o pro muro: cf. 1 Reg. 25.16: Pro muro erant nobis.
90 ipsum omitted in text; added in viarg. m, C; ipsum debellare) rebellare DEH. 91 etiam) et
C.
94 navibus) navibusque DEH. 94-95 Britanniam iterum) iterum Britanniam DEH.
95 Thamensem)Tamensem E; Thamense H. 96 temptat) temptant H; praemoniti for
praemuniti in CDEH.
97-98 et plumbatis — grossis om DEH. 98 amnem) ampnem CD; navis om H. 99 flumen
om E; flumen transmeare)transmeare flumen DH; Romani)naves H. 100 Charybdim
for Caribdim in CDEH. 101 ad milia)plures DEH.
102 indoluit) condoluit H; divertere) ducere C.
103 plurimis) paucis DEH; submersis corr. mi ex emersis C.
104 Cassibelaunus) Cassibellaunus D; Kassibellaunus H.
104-106 ex ripa — proposuerat om DEH.
106 comparatis) paratis H. 107 bellatorum om DEH.
109-110 propulerunt)procul pulerunt DEH. n o non minimam habentes)habentes non
minimam DEH.
112 armatorum om DE; conflaverant) habentes DE.
113 maiorem numerum habere) habere maiorem C.
115 invincibiles eorum impetus) vesanam rabiem DEH; se om DEH.
Liber Quartus
73
certamen diremit et suos ad castra redire coegit, ne maius periculum sustinerent. Naves igitur protinus ingreditur et ad Gallias, aura flante prospera, quantocius devenit, ibique prope litus turrim ingressus, quam ipse
antea sibi praeparaverat propter dubios belli eventus, tuto se collocavit
loco. Turri illi Odena nomen erat, ubi exercitum misere dilaceratum
longa admodum quiete refecit et proceres terrae||ad se colloquendum
venire fecit.
5. Cassibelaunus autem, se de Romanis triumphum secundo habuisse
conspiciens, magno exsultans gaudio, statuit vota diis omni 11 potentibus
solvere atque pro tanto eventu sacrificiorum ritus adimplere. Monuit itaque
omnes qui erant in exercitu ut constituto termino convenient ad urbem
Trinovantum cum uxoribus et filiis et caris suis, quatinus ibidem pro
adepta victoria diem exsultationis secum agerent. Cumque omnes absque
mora advenissent, diversa libamina facientes, prout unicuique suppetebat,
litaverunt. Numerus holocausti illius comprehensus est in quadraginta
milia vaccarum et centum milia ovium et triginta milia silvestrium animalium
sive ferarum cuiuscumque generis collectarum, praeterea diversorum generum volatilia, quae numero comprehendi difficile fuit. Libaminibus itaque
pro more peractis, refecerunt se residuis epulis, ut fieri assolet in huiusmodi
sacrificiis atque perfuncti diversorum generum ferculis, quod reliquum fuit
diei, ludis exsultantes indulserunt.
6. Interea contigit inclitos iuvenes palaestra exerceri, inter ||quos erat
nepos regis, Hireglas nomine, alter vero Androgei ducis nepos, Cuelinus
dictus. Qui caestibus contendentes invicem se ad iracundiam indignando
124 exsultans gaudio: cf. Vergil, Aen. 12.700: laetitia exsultans; see Hist. 5.538.
124-125 vota — solvere: cf. Ovid, Met. 7.652: vota Iovi solvo; also 8.152—153 and 9.708;
Vergil, Aen. 3404: vota . . . solves; also Aen. 114 and Georg. 1436. 125 sacrificiorum
— adimplere: cf. Lev. 8.34: ut ritus sacrificii compleretur.
130-131 Numerus — ovium: cf. 2 Par. 29.32: Porro numerus holocaustorum quae obtulit
multitudo hie fuit: tauros septuaginta, arietes centum, agnos ducentos. 139-140 ad
iracundiam — provocaverunt: cf. 1 Esdras 5.12: ad iracundiam provocaverunt; also
Isaias 1.20.
116 diremit)dirimit E; et om DEH. 117 Naves igitur)navesque DEH.
118 devenit) devenit, ut canit poeta: Territa quaesitis ostendit terga Britannis H; see Lucan
2.572; ibique)ibi DEH; ipse om H. 119 antea)antea E; antea sibi)sibi antea H;
sibi om DE.
120 Turri illi)Turris illius C; Odena)ydonea E; ydonea in text D; in marg. m, Odnea; Odnea
H. 121 colloquendum) collocutum DEH.
123 Cassibelaunus) Cassibellaunus D ; Kassibellaunus H. 123-124 se — conspiciens) secundo
de Romanis triumphans DEH.
125 tanto eventu)adventu C. 128 diem)dies DEH; omnes om C; absque)sine H.
129 unicuique) cuique DEH.
131 animalium om DEH. 132 sive om DEH; cuiuscumque)cuiusque DEH.
133 itaque)itaque diis H. 134 assolet)solet H; huiusmodi)huius C.
135 ferculis) epulis ferculis (del. m,) E; reliquum) residuum D. 136 exsultantes) exultantantes
H; indukerunt)indulgerunt C.
137 exerceri) exercitari DEH.
138 Hireglas) Hirelglas D; Hirelglas E; Hyrelglas H; Cuelinus)Evelinus DEH.
139 Qui)que E; caestibus) animose C.
120
E120
<4-8>
H «8r
"5
l
i°
'35
C
39r
74
14°
provocaverunt. Quorum alter Cuelinus, Androgei nepos, Hir(e)glas, nepotem regis, arrepto gladio interfecit. Perturbata igitur curia, rumor ad
Diiv Cassibelaunum regem pervenit et de laetitia, qua prius 11 fluctuabat, in
maerorem conversus est. Advocato igitur Androgeo praecepit ut nepos
suus Cuelinus sibi ad iustitiam praesentaretur protinus et sententiam quam
145
proceres dictarent subiret. Cumque animum regis ira commotum dubitasset Androgeus, respondit sese suam curiam habere et in ilia definiri
debere calumniam suorum. Si igitur morem antiquitus statutum intemeratum custodire vellet, die statuto praesto esset ut in curia sua iuvenem
legibus coerceret et de praesenti calumnia satisfaceret. Rex indignans re150
cessit iratus, Androgeo gladium et mortem comminatus, nee distulk quin
mox terras et possessiones eius ferro et flammis vastaret. Androgeus ergo,
iram regis sustinere non valens, per internuntios coepit regem compellare
et eius iracundiam mitigare. Sed cum furorem eius nullatenus posset refrenare, diversis cogitationibus angebatur, qualiter regi valeret resistere. Itaque,
155 E130 omni alia spe decidente, auxilium || Caesaris expetere decrevit, litterasque
illi in hanc sententiam direxit:
7. "Gaio Iulio Caesari, Androgeus, dux Trinovantum, post optatam morC 39V tern optandam salutem. Paenitet me, Caesar, adversus te egisse, dum 11
H i8v regem meum ad Romanos expel 11 lendos de terra nostra viribus meis adiuvi.
160
Si enim me bello subtraxissem, Cassibelaunus Romanorum victor non
exstitisset, cui post triumphum tanta irrepsit superbia ut me, per quern
141 arrepto gladio: cf. Gen. 22.10: arripuit gladium; Num. 25.8: arrepto pugione.
142-143 de laetitia — conversus est: cf. Jacobi Ep. 4.9: risus vester in luctum convertatur,
et gaudium in moerorem.
145 animum — commotum: cf. Terence, Andria 937: animus commotus . . . metu.
155 spe decidente: cf. Terence, Heaut. 250: quanta de spe decidi!
140 Cuelinus) Evelinus DEH; Hir<e)glas)Hirelglas D ; Hirelglas E; Hirelglam H.
140-141 nepotem regis) regis nepotem H. 141 arrepto — interfecit) interfecit arepto gladio
C; gladio arrepto interfecit H. 142 Cassibelaunum)Cassibellaunum D; Kassibellaunum
H. 143 Advocato igitur) Advocatoque DEH; praecepit) praecipitur C; om DE. 144
Cuelinus sibi)ei DE; Cuelinus)Evelinus H; praesentaretur protinus)protinus praesentaretur H; protinus after proceres(i45) DE. 145 subiret)subiret praecepit DE.
145-146 dubitasset)dubitaret DE.
146 suam om H; definiri) diffiniri CD. 147 calumniam suorum) suorum calumniam E;
calumniam) calumpniam CDEH. 148 custodire) custodiri D ; die)de E; esset for erat in
CDEH. 149 calumnia)calumpnia CDEH. 150 comminatus)minatus C.
151 flammis)igne H. 152 regem om D; compellare)compellere H.
153 nullatenus posset)posset nullatenus DE. 155 decidente)decidens DEH.
156 sententiam direxit) direxit sententiam H; direxit after illi DE.
157 Iulio om DEH; post optatam) praeoptatam E; optantam {del. mi) H. 158 Caesar om
CH; adversus) adversum H.
159 Romanos expellendos)expellendos Romanos H; de terra) dextera H; nostra) mea H;
viribus) et viribus H; adiuvi) adiutus sum CDE. 160 me bello) bello me H; Cassibelaunus) Cassibellaunus D; Kassibellaunus H .
Liber Quartus
75
triumphavit, a finibus meis exterminare praesumat. Haeccine ergo merita
(ita) rependenda essent? Ego ilium hereditavi, ipse me exheredare conatur.
Ego eum in regno secundo restitui, ipse me destruere affectat. Me etenim
contra te pugnante, omnia ista largitus sum. Numina caelorum test or, me
non promeruisse iram illius, nisi dicar promereri, quia diffugio nepotem
meum tradere curiae suae, iudicandum morte, quern iniuste iratus exoptat
damnare. Quod ut manifestius discretioni tuae liqueat, rei causam adverte.
Contigerat nos ob laetitiam triumphi libamina diis patriis offerre, in quibus,
dum celebraremus quae agenda essent sollemnia, iuventus nostra ludos
mutuos componens inter ceteros inierunt duo nepotes nostri palaestram,
exemplo aliorum ducti. Cumque meus triumphasset, accensus est alter
iniusta ira, festinavitque eum percutere. At ille, vitato ictu, cepit socium
per manum qua extractum ensem tenebat, volens {eum) eripere, ne sibi
noceret. Interea cecidit nepos regis super mucronem confossusque morti
succubuit. Quod cum regi nuntiatum esset, praecepit ut puerum meum
curiae suae traderem, ad ulciscendum nepotem suum, ut pro homicidio
supplicium pateretur. Cui cum contradixissem, venit cum exercitu terras
meas et possessiones ferro et igne vastare. || Unde a serenitate maiestatis
tuae auxilium peto, quatinus per te dignitati meae restitutus, tu per me
Britannia potiaris. De hoc autem nihil haesitaveris, quia omnis abest proditio. Ea autem condicione moventur mortales, ut post inimicitias amici
fiant et post fugam ad triumphum accedant." His Caesar inspectis, consilium mox capit a familiaribus suis, ne verbis solummodo Androgei crederet
et invitatus in Britanniam adiret, nisi tales dirigerentur obsides, quibus
datis securus incederet. Nee mora misit ei Androgeus Scenuam, filium
suum et triginta iuvenes nobiles ex propinquis suis. Transiens itaque Caesar
applicuit in Rutubi portu et terram ingrediens venit improvisus usque
ad Doro || berniam.
165 Numina — testor: see Hist. 2.143.
172-173 accensus — ira (passim): see Hist. 3.172; cf. also 1 Mach. 7.39: rex, accensus ira.
162
165
168
170
172
176
177
178
179
exterminare)eterminare E. 162-165 Haeccine — largitus sum om DEH.
pugnante)pungnante C. 167 tradere om H; morte)morti CE.
damnare) dampnare CDEH; discretioni) celsitudini H; rei causam) causam rei DEH.
quae om H; essent for sunt in CDE; om H; sollemnia)sollempnia CDH; solempnia E.
accensus)succensus DEH; see Hist. 9.288. 174 extractum)exactum C.
succubuit) subiacuit DEH; nuntiatum) notum DEH.
traderem after meum H (176).
supplicium pateretur)supplicio plecteretur DEH; cum (1)] dum CDE.
igne)igni CD. 181 Britannia)Britanniam E. 182 autem)enim DEH; moventur)voventur
H.
184 mox om DE; crederet om DEH. 185 et om DEH; in om DEH. 186 datis om DEH;
securus) securius DEH; incederet) incederet, nisi tales dirigerentur obsides, quibus
datis securus applicare quivisset C; Scenuam)Scenam E. Cenam H; Scenuam filium)
filium suum D. 187 suum)Sceuam D; iuvenes nobiles) nobiles iuvenes DEH. 188
Rutubi) Rutupi DE.
189 ad om DEH; Doroberniam)Dorobernum DEH.
165
170
175
180
<4-9>
185
D i3r
76
190
E«3'
195
CAOVH
i9r
200
205
210
215
8. Interea obsidere Cassibelaunus urbem Trinovantum parat. Sed ut
Caesaris adventum cognovit, exercitum congregat et ei ire obviam festinat.
U t igitur vallem prope Doroberniam || intravit, aspexit in eadem Romanorum castra et tentoria fixa: ductu etenim Androgei illuc convenerant. N e e
mora, advertentes Romani Britones supervenire, armaverunt se ocius, militesque suos per catervas statuerunt. Ex alia autem parte Britones advenientes statuerunt se per catervas, cum Romanis pugnaturi. Androgeus autem,
cum quinque milibus armatorum in prope sito nemore delimit, ut auxilium
Caesari ferret. U t ergo hinc inde convenerunt, tela iaciunt et invicem
vulnerantur et, dimissis telis, iam comminus 11 certamen 11 agere meditantur,
cum Androgeus, de nemore egrediens cum suis, Cassibelauni aciem a tergo
invadit. Unde Britones attoniti stationem suam dimittere et aciem dirimere coacti sunt. Fugam itaque validam simul arripientes, montem petunt
in loco prope situm, rupibus et coruletis obsitum, cuius summitatem nacti
ab hostibus se tuentur et iaculis ac lapidibus, tamquam de munitione celsa,
in terrain proiectis, a se longius propellunt. Caesar itaque montem obsedit
et Britones undique circumvallavit, obstruens vias et aditus, ne vel quis
eorum evadat. Affectabat namque regem cogere fame deditioni, quern
armis nequiverat, memor dedecorum et fugarum praeteritarum. O admirabile genus Britonum, qui ipsum, cui totus mundus nequivit resistere,
bis fugere coegerunt, qui totum mundum sibi submiserat! Cui totus mundus nequivit resistere, illi etiam fugati resistunt! Hinc ad laudem eorum
cecinit Lucanus de Caesare:
Territa quaesitis ostendit terga Britannis.
Devicti quoque et fugati resistunt, parati mortem pro patria et libertate
subire. Emenso itaque die primo ac secundo, cum non haberent quid
comederent obsessi, cum fame captionem Caesaris formidantes et iram eius
abhorrentes, misit nuntios Cassibelaunus Androgeo, orans ut sese cum
213 See Lucan 2.572; cf. Hist. 4.118 and the critical apparatus.
190 obsidere before parat H; Cassibelaunus) Cassibellaunus D; Kassibellaunus H; urbem
om C. 191 et om CH. 192 Doroberniam) Dorobernum DE.
193 etenim)enim DH. 194 advertentes)advenientes DEH; Romani om DEH. 194-196
supervenire — advenientes om DEH.
196 pugnaturi) pungnaturi C. 197 sito) situ E; ut auxilium om D.
198 Caesari ferret om D; inde)et inde DE. 199 agere -with ss ensibus m» D; agere)ensibus agere H. 200 de om H; Cassibelauni) Cassibellauni DH. 201 attoniti) antoniti C.
202 arripientes) accipientes H. 203 coruletis) coriletis DEH.
205 proietcis)proicientibus H; propellunt) expellunt H.
206 vel om DEH. 207 eorum om C.
207-208 Affectabat—nequiverat om DEH. 208 dedecorum et)dedecoris DEH.
209 genus) ergo E; qui) quod D.
210-213 qui totum — terga Britannis om DEH. 211 resistunt bis, once del. mi C.
213 Territa for Tertia in C.
214 Devicti)Deducti C; divicti E. 215 subire)et subire C; itaque)igitur DEH.
217 Cassibelaunus) Cassibellaunus D; Kassibellaunus H; sese)se DE.
Liber Quartus
77
Iulio pacificaret, ne dignitas gentis suae, qua ortus erat, ipso deleto deleretur. Mandavit etiam supplicans, se nondum promeruisse ut mortem
suam optaret, licet inquietudinem sibi intulisset. Androgeus autem nun220
tiis 11 respondens ait: "Dii caeli et terrae, orat me nunc herus meus cui C4ir
prius despectui eram et quern iniuriis laccessierat? Pacificarine Caesari per
me desiderat rex Cassibelaunus, qui, exustis ferro et flammis possessionibus
meis, ceu pro nihilo ducens, exheredare me cogitaverat? Non est valde
timendus princeps terrae, vel diligendus, qui in pace ferus est ut leo et in
225
bello timidus ut lepus. Vereri tamen debuerat ne ilium iniuriose tractaret,
per quern tantus vir, videlicet Romanus imperator ac totius orbis victor,
bis devictus est ac fugatus. Insipientia enim obducitur qui commilitones,
quibus triumphat, iniuriis et contumeliis infestat. Non enim unius ducis
est victoria, immo omnium commilitonum, qui pro duce suo se et san230
guinem suum fundunt. || Quiescat ergo rex noster amodo, qui praesumit E132
se victorem absque aliis exstitisse, per quos tota victoria patrata est. Et
ego, licet me indigne exacerbasset, pacificabo eum Caesari, non reddens
malum pro malo. Satis vindicata est iniuria quam mihi intulit, cum miseri2
cordiam meam et auxilium supplex imploret."
35
9. Haec dicens, festinus venit ad Caesarem, amplexisque genibus eius, <4-'°>
sic allocutus est eum: "Ecce satis vindicasti te, Caesar, in Cassibelaunum,
cum ad deditionem et ad tributum reddendum Cassibelaunum compulisti;
quid amplius ex eo exigere censes quam subiectionem sui et vectigal Ro221 Dii — terrae: cf. Ovid, Tristia 1.2.1: Di maris et caeli; Vergil, Aen. 3.528: Di maris et
terrae.
225-226 in pace ferus — lepus: cf. Sidonius, Ep. 5.7.5: sint in praetoriis leones, in castris
lepores; Tertullian, De Corona 1.2: Novi et pastores eorum, in pace leones, in proelio
cervos.
233—234 non reddens — malo: cf. 1 Thes. 5.15: Videte ne quis malum pro malo alicui reddat;
1 Pet. 3.9: non reddentes malum pro malo. 236 amplexisque genibus: cf. Vergil, Aen.
3.607: et genua amplexus.
218 qua)quarum stirpe DEH. 219 nondum)non DE. 220 Androgeus autem) At Androgeus
H.
222 et om H; lacessierat)Iaceserat C; Pacificarine)Pacificari C; Caesari per)per me
DE; per)se per H. 223 me)Caesari DE; Cassibelaunus)Cassibelianus C; Cassibellaunus
D; Kassibellaunus H.
224 me om DEH; cogitaverat)cogitaret C; cogitarat DH. 225 princeps terrae)terrae princeps H; ut om C. 116 timidus)timidus est C.
228 est after fugatus DE; ac)et H; enim om H; obducitur)ducitur C. 229 et)vel DE.
231 rex—amodo)amodo rex noster DE; noster)vester CH; qui praesumit)praesumere DEH.
232 patrata)parata C. 233 me indigne)indigne me H; exacerbasset)exarcerbasset C.
234—235 misericordiam meam)meam misericordiam DE. 235 et)in C.
236 genibus eius) eius genibus H; eius om C.
237 Ecce — Cassibelaunum om C; Cassibelaunum)Cassibellaunum D; Kassibellaunum H.
238 cum om C; ad(2) om DEH; Cassibelaunum)Cassibeliaunum C; om DEH.
239 ex)ab H; ex eo — censes)exigere censes ab eo DE.
78
240C41V manae dignitati? Nulla virtus dementia dignior est imperatori. Esto ||
H19V igitur || ei propitius et clemens et non reddas ei iuxta sua scelera." Cumque
D13V ad haec verba Androgei Caesar nihil respondisset, || sed quasi surda aure
ilium praeterisset, indignatus Androgeus iterum Caesari ait: "Hoc solum
me pepigisse tibi, Caesar, memini, ut, submisso Cassibelauno, Britanniam
245
Romano imperio subdere laborarem. Ecce quod pepigi habere potes.
Quid ultra tibi debeo? Nolit caeli terraeque rector ut dominum meum et
avunculum, tali iustitiae se offerentem, patiar aut captum vinculis teneri
aut dira morte interimi. Non est facile Cassibelaunum interfici me vivente,
cui auxilium in tanta necessitate denegare non possum, nisi petitionem
250
meam pro eo benigne susceperis." Hac ergo oratione mitigatus ac timore
viri perterritus, Caesar concessit Androgeo quod petebat. Datis itaque
obsidibus et tributo de Britannia quocumque anno tria milia librarum
argenti aerario Romano assignato, Concordes facti Caesar et Cassibelaunus
dextras sibi invicem dederunt et oscula pacifica, sicque contione separata
255
quisque in sua cum gaudio remeat. Caesar autem tota hieme in Britannia
remansit; vere redeunte in Gallias transfretavit. Inde Romam, contra
Pompeium, collectis ex omni genere militibus, cum omni exercitu suo se
contulit, sicut in historia legitur Romanorum.
<4«i)
10. Postea, cum Cassibelaunus septem annis supervixisset, mortuus est
et in Eboraco sepultus. Cui 11 successit Tenuancius, dux Cornubiae, frater
Androgei, nam Androgeus, frater eius, Romam cum Caesare profectus
fuerat. Qui diademate insignitus, regnum cum diligentia, quoad vixit,
240 Nulla — imperatori: cf. Seneca, De dementia 1.3.3: Nullum tamen dementia ex omnibus magis quam regem aut principem decet; 1.5.2: dementia . . . maxime . . . decora
imperatoribus . . . 240-241 Esto — propitius: cf. Gen. 33.11: esto mihi propitius.
241 et non reddas — scelera: cf. Jud. 20.10: et reddere ei pro scelere, quod meretur.
242-243 surda — praeterisset: cf. Propertius 2.16.48: surda neglegit aure preces; Statius, Sil.
2.1.7: surdaque averteris aure.
240 est om C. 241 igitur) ergo C; iuxta sua scelera) secundum opera sua DEH; cf. Jer.
25.14: et reddam eis secundum opera eorum; also 2 Tim. 4.14; Rom. 2.6; Apoc. 22.12.
243 ilium om H; iterum Caesari) Caesari iterum H. 244 pepigisse)pepegisse C; Cessar (del.
m,) C; memini) nosti C; Cassibelauno) Cassibellauno D; Kassibellauno H.
247 se after avunculum H.
248 interimi )interimere C; Cassibelaunum) Cassibellaunum D ; Kassibellaunum H; interfici
after vivente H.
250 pro eo benigne)benigne pro eo E; benigne)digne D; ergo)igitur H; mitigatus)mitigatus
Caesjf concessit (del. m,) C; ac timore om DEH. 251 viri perterritus om DEH. 252
Britannia)Britannis DEH; quocumque)quoquo D ; quoque E H ; tria in text D; in marg.
m,: XXX; tria)quatuor H. 253 aerario) errario C; Romano assignato)assignato romano
H; Cassibelaunus) Cassibellaunus C; Cassibell' DE; Kassibellaunus H. 254 dextras)
dextrasque (que ss) D; contione separata) condiuone firmata C. 255 in sua after
gaudio H ; remeat corr. mi ex rcmaneat C; remearunt DE; remeavit H. 256 Gallias)
Galliam H; contra om DEH.
257 Pompeium — militibus om DEH. 259 Cassibelaunus)Cassibell' DE; Kassibellaunus H;
supervixisset)vixisset H. 260 in om E; Eboraco)Eburaco H; frater om DEH. 261
Androgei om DEH.
262 diademate)dyamate C; quoad vixit)quo advixit £ ; vixit)vinxit C.
Liber Quartus
79
tractavit. Post ilium Kimbelinus, filius suus, miles strenuissimus, suscepit
imperium, quern Caesar Augustus Romae nutrierat et armis decoraverat.
Hie in tantam Romanorum amicitiam venerat, ut, cum posset tributum
eorum detinere, gratis daret. ||
His diebus natus est Salvator noster, Iesus Christus, in Bethlehem, sicut
evangelica narrat historia.
11. Huic Kimbelino nati sunt duo filii, Gwider et Avigarus et, cum
rexisset feliciter decem annis regnum Britanniae, moriens dimisit sceptrum
regni Gwidero, primogenito suo. Hie cum tributum Romanis denegaret,
emissus est Claudius imperator a senatu cum exercitu ad Britanniam ut
iterum subiugaret earn et tributum redderet. Princeps militiae Claudii
Lelius Hamo vocabatur, cuius consilio et ope Claudius utebatur. Venientes
igitur in Britanniam applicuerunt Porcestriam civitatem supra mare sitam.
Quam cum obsedisset Claudius et portas eius muro obstruxisset, ut vel sic
afflictos cives eius deditioni cogeret, supervenit Gwiderius cum exercitu
Britonum, || commissoque proelio cum Romanis acerrimo, coepit hostes
infestare, plures solus cum suo gladio quam maior pars exercitus sui perimens. Dissipatis itaque omnibus Romanis, ipsum Claudium ad naves
fugere coegit. Sed inter bellandum Hamo, prae 11 fatus princeps militiae,
versuto usus consilio, abiectis armis propriis, capit Britannica arma defunctorum in bello et quasi unus ex Ipsis pugnabat contra suos, exhortans
Britones ad insequendum Romanos, citum promittens ex illis triumphum.
Noverat enim linguam Britannicam, quam didicerat Romae inter obsides
Britonum. Deinde accessit paulatim iuxta regem, adituque invento, quod
cogitaverat explevit et regem, nil tale timentem, mucrone percussum sufTocavit. Elapsus deinde ab hostium catervis, sese inter suos recepit. Frater
263 Kimbelinus) Kimbellinus E; Kembelinus H; strenuissimus) strnuissimus C; strenuus DE;
strennuus H.
264 et ss mz D; om CEH. 265 Romanorum amicitiam) amicitiam Romanorum DE.
166 daret) dabat CDE. 267 Iesus)Ihesus CDEH; Bethlehem) Betleem C; Bethleem DEH.
269 Kimbelino)Kymbelino D; Gwider)Guider DEH; Avigarus)Arviragus DEH; et, cum)
Hie cum H.
271 Gwidero) Guiderio DEH; suo om DEH. 272 emissus) missus DEH; Britanniam) Brittannias H. 274 cuius — utebatur omitted in text; added in viarg. in, C; utebatur)
nitebatur DE. 275 igitur)ergo DE.
276 obsedisset Claudius) Claudius obsedisset DE; obstruxisset) exclusisset DE; praeclusisset
H. 277 afflictos) fame afflictos H; Gwiderius) Guiderius DEH. 278 Britonum) B. com-
mjs (del. m,) C.
278-280 acerrimo, coepit — Romanis, ipsum) maiorem partem exercitus ipsumque DE;
maiorem partem exercitus et ipsum H.
279 plures for plus in C. 279-80 perimens)perimentis C.
281 inter)in inter D; bellandum) bellando D; Hamo om C; princeps militiae)militiae princeps DE.
282 abiectis)proiectis H. 282-283 defunctorum)interfectorum H. 283 unus om DEH; pugnabat) pungnabat C; pugnabat contra suos)contra suos pugnabat DEH.
284 ex)de DEH. 285 didicerat)didiscerat C. 286 Deinde)Denique E.
287 cogitaverat) cogitarat H; nil)nichil EH.
288 Elapsus)Elapsis E; catervis) cuneis H; before Frater: Arviragus m, E.
265
E 133
<4.i2>
270
275
(4.13)
4
C 2V
280
H 2or
l8
5
80
autem regis, ut ilium peremptum invenit, deponens arma sua regiis se induit
290 D i4r armis, hinc inde Britones ad perstandum exhortans, tamquam esset || Gwiderius. Qui, nescientes casum regis, stragem non minimam de hostibus,
usque ad naves persequendo, egerunt. Caedentibus itaque Britonibus
divisi sunt Romani in duas partes, campum turpiter deserentes. Nam, ut
C43r dictum est, Claudius, cum quadam parte suorum, naves || ingreditur, Hamo
295
autem, quia naves ingredi non licuit, nemorum tutamina petit. Arviragus
igitur, existimans in comitatu Hamonis Claudium esse, persequitur fugientes de loco ad locum nee cessavit eos insequi usque ad litus maris. Ibi,
dum in portu navium Hamo se de equo misisset, ut in unam navem mercatorum ascenderet et de instante mortis periculo se eriperet, mox super300
venit Avigarus et, stricto ense, eum interfecit nomenque loco imposuit, qui
usque hodie Portus Hamonis appellatur, Hamonica scilicet.
7/(4.14)
12. Interea Claudius, resociatis suis, 11 praedictam oppugnat civitatem,
£l
34
quae tune Kaerperis, nunc autem Porcestria dicitur. Nee mora, moenia
diruit, civibusque subactis insecutus est Aviragum, iam Wintoniam in305
gressum {et) obsedit civitatem diversisque machinis oppugnat. Aviragus
vero, se obsessum indignans, copias suorum per catervas disponit apertisque portis ad proeliandum educit. Cumque irruptionem facere affectaret,
direxit Claudius nuntios suos ad ipsum, mandans ut concordiam inirent.
Quippe timebat regis audaciam Britonumque fortitudinem a pluribus audi310
tarn et in se ipso suisque expertam praeferebatque ipsos sensu et sapientia
subiugare quam dubium inire certamen. Verum, pro subeunda concordia,
pactus est Claudius se filiam suam Avirago daturum, tantum ut se cum
regno Britanniae potestati Romanae subiectum cognosceret. Postpositis
300 stricto ense: cf. Juvenal 1.165: ense . . . stricto; Ovid, Met. 14.296: stricto . . . ense;
Vergil, Aen. 12.175: stricto sic ense.
289 regis)regis Arviragus H; illum)alium C; regiis)regis C. 290 ad perstandum om H.
290-291 Gwiderius)Guiderius DEH. 291 minimam) modicam D. 293 divisi sunt)dividuntur
H.
293-294 campum — dictum est om DEH.
296 Hamonis)H. gladium (del. tni)C; Claudium corr. mi ex cladium C; persequitur)prosequitur DE.
297 a d d ) ] in DE; nee)non C.
298 unam navem)navi una C. 299 instante)instanti DE. 300 Avigarus)Arviragus DEH;
ense)gladio H; loco imposuit)dedit loco DEH. 301 Hamonica scilicet om DEH.
302 suis)sociis DE; turmis H; praedictam oppugnat)oppugnat praedictam DEH; oppugnat)
oppungnat C. 304 diruit) dirimit H; civibusque) civibus E; Aviragum)Arviragum
DEH; Wintoniam) Wyntoniam E. 305 diversisque) diversis H; oppugnat) oppungnat
C; Aviragus) Arviragus DEH. 306 catervas) turmas H. 306-307 apertisque)apertis H.
307 educit) inducit C. 307-311 Cumque irruptionem — subeunda concordia) sed intervenientibus ex utraque parte maioribus natu concordiam facere statuerunt ne strages
populi amplior (amplior populi H) fieret. Requisitus Claudius pacemne (pacem D)
an bellum mallet, respondit se salvo Romano honore malle pacificari. Neque enim
(enim adeo H) humanum cruorem adeo(adeo om H) sitiebat, ut extra rationem eos
debellare vellet. Ductis igitur ad (usque ad DH) id loci sermonibus DEH. 312 se)sese
DEH; Avirago) Arvirago DEH.
Liber Quartus
81
ergo debellationibus utrimque suaserunt maiores natu Avirago huiuscemodi pactionibus acquiescere. 11 Dicebant autem non esse dedecori subditum esse Romanis, cum totius orbis imperio potirentur. Paruit itaque et
subiectionem fecit Caesari confestim. Claudius vero Roman mittens, natam
suam, ut Avirago sponsaretur, adduci praecepit. Interea usus Arviragi
auxilio, Orcades et proximas Britanniae insulas po 11 testati Romanae ad- W 20V
quisivit. Porro, emensa hieme, redierunt legati cum filia, Genuissa nomine 320 <4!
et Avirago, nuptiali copulata toro, celebraverunt nuptias iuxta Sabrinam
fluvium, in confinio Demetiae et Loegriae. Erat autem puella tantae
pulchritudinis, ut aspicientes in admirationem induceret, tantoque fervore
amoris succendit regem, ita ut ipsam solam cunctis rebus praeferret. Unde
rex, locum nuptiarum celebrem post se esse cupiens, suggessit Claudio ut
3*5
ibidem civitas aedificaretur et de nomine eius Kaerglov, id est Claudiocestria appellaretur. Quidam autem ipsam traxisse nomen a Glodio duce
aiunt, quern Claudius in ilia genuerat, cui post Aviragum gubernaculum
Demetici ducatus cessit. His igitur patratis, Claudius reversus est Romam,
ubi tune temporis Petrus apostolus, de Antiochia veniens, praedicationem
33°
evangelii Romanis intimabat.
13. Post discessum Claudii a Britannia Aviragus coepit sensum et probi- <4-l6>
tatem habere, coepit civitates et oppida reaedificare populumque regni
tanta iustitia coercere, ita ut longe positis regnis timori esset. Ex hoc
autem in superbiam elatus, despexit || Romanae subiacere potestati. Missus 335
est igitur Vespasianus in Britanniam a senatu, ut Aviragum et gentem
rebellem compesceret et tributum restitueret. Cum iam navigaret et in
Rutubi portu applicare vellet, Avigarus, de adventu illius praemonitus, a
323 tantoque fervore: cf. Vergil, Aen. 10.578: tanto fervore.
335 in superbiam elatus: cf. 1 Tim. 3.6: in superbiam elatus; see Hist. 5.45.
314 Avirago) Arvirago DEH. 314-315 huiuscemodi)huiusmodi E.
315-316 Dicebant — potirentur om DEH. 317 fecit Caesari) Caesari fecit DEH; vero om
DEH. 318 A virago) Arvirago DEH; sponsaretur) desponsaretur) DE; usus Arviragi)
usus Caesaris C; Arviragi usus DE; auxilium Arviragi H. 319 auxilio) usus H.
321 Avirago) Arvirago DEH; celebraverunt)celebrarunt DEH; Sabrinam)Sabrinum DEH.
322 Demetiae)Demeticae DE.
322-324 Erat autem — praeferret omDEH.
325 nuptiarum) eundem DEH; celebrem after se DE.
326 Kaerglov)Kayrglou DE; in marg. mt: Kayrgloyu D; Kaerglou H. 326-327 id est
Claudocestria)a Claudio H. 327 autem)tamen DEH; ipsam om C; Glodio)Gloio
DEH. 328 Claudius om C; genuerat)generavit DE; ^eneraverat H; Aviragum)Arviragum DEH. 329 Demetici)Demetiae CH; igiturhtaque DEH; patratisJparatis C;
Claudius after est DEH. 332 discessum)dicessum C; Aviragus)Arviragus DEH. 332335 coepit sensum — Ex hoc autem DEH.
335 subiacere potesti) potestati subiacere DEH.
336 Vespasianus)Vaspasianus E; in)ad DE; a senatu after Vespasianus DEH; Aviragum)
Arviragum DEH; et gentem om DE.
337 restitueret om C; iam) autem DEH.
338 Rutubi)Rutupi DE; Avigarus)Arviragus DEH; illius)illorum DE; praemonitus) praemunitus CDE; a om C.
82
portu eum prohibuit. Retraxit igitur se Vespasianus a portu illo, retor340 E135 tisque velis in Totone || sio litore se contulit et, exiens in terrain, civitatem Kaerpenhuelgoit, quae nunc Exonia vocatur, adiit. Cumque earn
septem diebus obsedisset, supervenit Aviragus cum exercitu forti, conD14V gressusque cum Romanis totum diem consumpserunt ambo exercitus||
lacessentes invicem vulneribusque utrimque lacerati, superveniente noctis
345
crepusculo, quieverunt. Mane autem facto, mediante Genuissa regina,
Concordes facti sunt Vespasianus et Aviragus. Hieme vero emensa, navigavit Vespasianus in Galliam et inde Romam rediit.
14. Rex inde Aviragus regnum Britanniae cum pace et tranquillitate
usque in senectutem rexit dilexitque senatum et gentem Romanam propter
350
uxorem suam quam diligebat, quae de Romanis, sicut praedictum est,
originem duxerat. Leges veteris traditionis confirmabat, novas inveniebat,
donaria maxima cuique probo largiebatur. Divulgata ergo per totam
Europam fama eius, diligebant eum Romani et timebant, ita ut prae omnibus regibus sermo de eo apud Romam fieret. Unde Iuvenalis caecum quen355
dam Neroni dixisse in libro suo commemorat, cum de capto rhombo
loqueretur, inquiens:
Regem aliquem capies, aut de temone Britanno,
decidet Arvigarus. 11
160
<4'7>
Nullus in bello ferocior, nullus in pace mitior, nullus iocosior, nullus in
dandis muneribus profusior. Ut igitur dies vitae suae explevit, mortuus
est et sepultus Claudiocestriae, in templo quod in honorem Claudii dicaverat.
15. Successit Avirago Marius, filius suus, vir mirae prudentiae et sapien339-340 retortisque velis: cf. Ovid, Tristia 1.1.84: vela retorsit.
345 Mane — facto: cf. Jud. 19.8; Matth. 27.1: Mane autem facto.
349 usque — senectutem: cf. Ecclesiasticus 46.11: usque in senectutem. 360 dies — mortuus:
see Hist. 3.301-302. 349-350 propter — suam: cf. Num. 12.1: propter uxorem eius.
358-359 Regem — Arvigarus: see Juvenal 4.126-127.
339 portu om C; eum)eos DE; Retraxit igitur) Retraxitque C; Vespasianus) Vaspasianus E;
a)de DE; illo)suo CDE. 340-341 civitatem om D.
341 Kaerpenhuelgoit) Kaerpenhuelgdit E; Kaerpenhelgoit H; nunc om C.
342 Aviragus) Arviragus DEH. 344 lacessentes) laciscentes DE; lasescentes H; vulneribusque) vulneribus C; utrimque om H.
345 autem om C.
346 Concordes facti sunt)facti sunt Concordes D; facti)effecti H; Vespasianus)Vaspasianus
JS; Aviragus) Arviragus DEH.
347 Vespasianus) Vaspasianus E; Galliam)Gallias DE.
348 Rex) Rexit H; inde)deinde DEH; Aviragus) Arviragus DEH; tranquillitate) tranquillitate regens DE.
349 rexit)vergens H; rexit dilexitque)vergens dilexit DE.
351 duxerat) duxit DE.
351-360 Leges veteris — muneribus profusior om DEH.
355 rhombo for rumbo in C. 357 capies corr. per ras. ex capiens C.
363 Avirago)Arvirago DEH; Marius after suus DEH.
Liber Quartus
83
tiae. Regnante itaque illo, quidam rex Pictorum, Rodric nomine, de Scithia
adveniens, cum magna classe applicuit in Albaniam coepitque provinciam
vastare. Collecto igitur Marius exercitu, obviam ei venit et congressus cum
illo interfecit eum et victoria potitus erexit lapidem in signum triumphi in
loco qui postea de nomine suo dictus est Westmaria, in quo titulus scriptus
memoriam eius usque in hodiernum diem testatur. Perempto vero Rodric,
devicto populo, qui cum eo venerat, partem Albaniae dedit ad inhabitandum, quae pars Katenesia nuncupatur. Erat autem || terra deserta, nullo
habitatore antea culta. Cumque uxores non haberent, a Britonibus natas
et cognatas uxores sibi petentes, repulsam passi sunt. Transeuntes igitur
in Hiberniam, duxerunt uxores de populo illo, ex quibus orta soboles in
multitudinem magnam creverunt et exinde Picti Britanniam incoluerunt.
At Marius, cum totum regnum summa pace composuisset, coepit cum
Romanis dilectionem habere, tributum solvens et, exemplo patris incitatus,
iustitiam et leges paternas atque omnia honesta sectabatur. Cumque cursum
vitae suae explesset, moriens filio suo Coillo regni guberna || culum dimisit.
Hie ab infantia Romae nutritus, mores Romanorum edoctus, in amicitiam
eorum incidit et tributa libenter reddens, adversari eis in nullo volebat.
Videbat quippe totum mundum subditum illis eorumque potestatem quamque provinciam superare. Solvens igitur quod exigebatur, in pace quod
possidebat obtinuit. Nullus in regibus maiorem reverentiam nobilibus regni
praestabat, quia aut ipsos in pace manere permittebat, aut assiduis donariis
munerabat.
If 16. Interea natus est illi unicus filius cui nomen Lucius impositum est.
366 Collecto — exercitu: cf. 2 Mach. 12.38: Judas autem, collecto exercitu. 371 Erat —
deserta: cf. Lev. 26.33: eritque terra vestra deserta; Tob. 14.7: Omnis autem deserta
terra. 371-372 nullo habitatore: cf. Soph. 3.6 neque ullo habitatore. 373 repulsam —
sunt: see Hist. 6.71. 374-375 in — creverunt: cf. Gen. 48.16: et crescant in multitudinem.
378-379 cursum — explesset: cf. Cicero, Pro Caelio 17.39: omnemque vitae suae cursum . . .
conficeret.
381 adversari—volebat: cf. Ruth 1.18: adversari noluit.
364 quidam om E; Pictorum) Piccorum H; Rodric nomine) nomine Rodric H; Scithia)
Scitia C; Cichia E. 365 Albaniam)Albania DEH; provinciam)in provinciam C;
patriam D; patriam in ras. vu E. 367 illo)eo D; eum)illum D; triumphi)tituli triumphi
H.
368 dictus) dicta DEH; Westmaria) Westinaria C; Westimaria H.
370 dedit after Rodric (369) DEH. 371 Katenesia)Katanesia H.
373 igitur) autem C. 374 Hibemiam)Hyberniam DE; uxores after illo DEH. 375 multitudinem magnam) maximam multitudinem DE; magnam multitudinem H.
376 summa) in suma C; summa pace) cum pace summa H.
377 tributum)tributa DEH; incitatus)invitatus C. 378 iustitiam)iustitias CH; atque)et C.
379 Coillo)Koillo H. 380 amicitiam)amicitia C.
381 libenter) libenter eis H; adversari eis in nullo) in nullo eis adversari DE.
382-386 Videbat quippe — munerabat om DEH.
387 Interea)Interim CDE; est(i) oin E; illi)ei DE; illi om H; cui)cuius C; impositum
est om C.
365
370
HIM
375
<4.i8>
C45r
380
385
<4.i9>
84
Eij6
39°
395
400
C45V
Di$r
405
410
Hie post mortem 11 patris regni diademate insignitus, omnem viam prudentiae atque actus patris bonosque mores insecutus, ab omnibus ad quos
fama bonitatis illius pervenerat, amabatur et colebatur. Audiens quoque
Christianitatem Romae et in aliis regnis exaltari, primus omnium regum
Britonum Christi nomen affectans, epistulas dirigit Eleutherio papae, petens
ut ad se personas mitteret tales, a quibus Christianitatem susciperet. Serenaverant enim eius mentem miracula quae Christi discipuli et praedicatores
per diversas nationum gentes ediderant. Et quidem in omnem terram exivit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum. Et quia ad amorem
verae fidei anhelabat, piae petitionis effectum consecutus est. Siquidem
praedictus pontifex, gloriam in excelsis Deo canens, duos religiosos doctores Faganum et Duvianum, de latere suo misit Britanniam, qui verbum
Dei caro factum et pro hominibus passum, regi populoque praedicarent et
sacro baptismate insignirent. Nee mora, concurrentes populi undique ||
diversae nationis, exemplum sequentes regis, lavacro sacro intinguntur
atque omnipotenti Deo subduntur, idola despicientes et minutatim confringentes. Beati igitur docto || res, cum paganismum de gente Britonum
in maiori parte delevissent, templa quae in honore plurimorum deorum
fundata erant, mundatis ruderibus, uni Deo consecraverunt et viris religiosis custodienda tradiderunt. Fuerant tune in Britannia constituti per
regiones viginti octo flamines et tres archiflamines, quorum potestati ceteri
iudices atque fanatici submittebantur, qui tura diis ex ritu gentilium
cremabant atque libamina de pecudibus litabant. Hos itaque idolatriae ex
apostolica doctrina eripientes, episcopos ubi erant flamines, archiepiscopos
395-396 in omnem — eorum: cf. Psalm. 18.5: In omnem terram exivit sonus eorum, et in
fines orbis terrae verba eorum; also Rom. 10.18. 397 piae — est: cf. Bede, Eccl. Hist.
14: et mox effectum piae postulationis consecutus est.
398 gloriam — Deo: see Luc. 2.14. 399 de — suo: cf. 3 Reg. 3.20: de latere meo. 399-400
verbum — factum: cf. Joan. 1.14: Et Verbum caro factum est.
388-389 viam prudentiae)prudentiam H. 389 bonosque)et bonos H.
390 Audiens quoque) Audiensque DE. 391 regnis)terris DE; exaltari corr. per ras. ex
exalutari(?) D; regum)rex C.
392 dirigit) direxit H. 393 personas mitteret) mitteret personas H; mitteret tales) tales
mitteret DE; susciperet) suscipere deberet DEH.
394 eius mentem) mentem eius DEH; quae) qui E.
395 quidem)quod H. 397 verae om H; fidei)Dei H; anhelabat)hanelabat CD.
398 gloriam)gloria H. 399 Duvianum)Dumanum DE; Dimianum H; misit with ss in «*«(?)
D. 400 caro)carnem H; populoque)populorum C. 401 insignirent)insignarent C;
populi undique) undique populi H; undique after nationis (402) DE. 402 sequentes
regis)regis sequentes DE; regis insequentes H; sacro)sancto E.
404 igitur)ergo C; paganismum)paganissnum H.
406 erant)fuerant H; mundatis)mundata D; mundati E; ruderibus)rudibus H.
407 Fuerant)Fuerunt H, constituti after regiones (408) DEH. 408 viginti octo)xxxviii H.
408-409 quorum — submittebantur om DEH.
409 fanatici for phanati in C. 410 Hos)Haec DEH; idolatriae om DEH.
411 doctrina)doctrina idolatriae DEH; erant om C; archiepiscopos om H.
Liber Quintus
85
ubi erant archiflamines, consecraverunt. Sedes principales archiflaminum
scilicet in nobilioribus civitatibus fuerant, Londoniis, Ebo |[ raci et in Urbe
Huv
Legionum, quae super Oscam fluvium, in Glamorgantia sita est. Ita in his
tribus, evacuata superstitione, tribus archiepiscopis metropolitanas sedes
415
dicaverunt. In reliquis episcopos ordinaverunt divisisque parochiis unicuique suam ita assignaverunt. Metropolitano Eboracensi Deira et Albania,
sicut flumen magnum Humbri eas a Loegria secernit, in parochiam cessit;
Londoniensi vero submissa est Loegria et Cornubia. Has duas provincias
seiungit Sabrina a Kambria, id est Wallia, quae Urbi Legionum subiacuit.
420
His ita nutu 11 Dei constitutis, redierunt Romam antistites praefati et cuncta C46r (4.20)
quae fecerant a beato papa confirmari impetraverunt. Palliis itaque ac
ceteris honoribus decenter ab ecclesia Romana insigniti, reversi sunt||in
£137
Britanniam cum pluribus viris religiosis comitati, quorum doctrina et praedicatione gens Britonum in fide Christi roborata et aucta est. Quorum actus
425
in libro quem Gildas historiographus composuit De Victoria Aurelii Ambrosii luculento dictamine peraravit. Quod autem tarn lucido tractatu
inscripserat, nullatenus opus fuit ut inferiori stilo renovaretur.
LIBER QUINTUS
1. Interea gloriosus rex ille Lucius, cum cultum verae fidei crescere et
exaltari in regno suo vidisset, magno fluctuans gaudio, possessiones et
territoria quae prius templa idolorum possederant, in meliorem usum vertens, ecclesiis fidelium habenda concessit augmentavitque illas amplioribus
412 ubi om H; erant om CH; archiflamines om H; principales) principalis H. 413 scilicet
for sicut in CDEH; civitatibus fuerant) fuerant civitatibus H; Londoniis) Lundonis
H; Eboraci) scilicet et Eboraci DEH.
414 Oscam)Oscham CD; Glamorgantia)Clamorgantia H.
41 j metropolitanas sedes om DEH. 416 divisisque) distinctisque C; diversisque DE; in marg.
mi: divisis D. 416-17 unicuique suam ita)ius suum unicuique DH. 417 suam ita)
ius suum E; Deira)Deiria CEH. 418 flumen magnum)magnum flumen DEH;
Humbri eas)Humbreas H; Loegria)Loegria et Cornubia DE; cessit)secessit H.
418-419 secernit—provincias om DE. 419 Londoniensi)Lundoniensi H; Has duas)quas
H; provincias) provincia C. 420 seiungit Sabrina) Sabrina seiungit H; Sabrina) Sabrinaque E; Sabrina D, followed by an erasure of 2 letters; id est Wallia om E; ss m, D;
Wallia) GuaUaH.
421 ita) itaque C; nutu Dei) Dei nutu DEH; antistites) antitistes C.
422 a beato)ambo C; ac)a c (ss mi) D. 422-423 ac ceteris)ceterisque H.
424 cum om C; comitati) concomitati C.
426-428 De Victoria — renovarentur)Iucide scripti reperiuntur D; luci descripti reperiuntur
E; lucide scripta reperiuntur H; after reperiuntur: Explicit liber IIIL Incipit V H;
in marg. m,: Liber V E.
427 luculento) luculenti C.
1 rex ille) ille rex DEH. 3 possederant corr. mi ex possiderent H.
4 habenda) habendas C; augmentavitque) ampliavitque DE; et augmentavit H; illas) et illas
H.
<5.i)
86
5
agris et mansis omnique libertate donavit. Peracto itaque vitae suae cursu,
ab hac luce migravit in urbe Claudiocestriae et in ecclesia primae sedis
honorifice sepultus est, anno ab Incarnatione Domini centesimo quinquagesimo sexto. Defuncto eo contentio inter Britones orta est quis heres
eius esse deberet: carebat enim sobole quae ei hereditario iure succederet.
10(5.2) Sed ut Romae nuntiatum est, misit senatus Severum senatorem duasque
legiones cum illo, ut patria Romanae potestati restitueretur. Mox, ut terram
ingressus est, rebellabant Britones adversus eum, quorum pars sibi continuo submissa est. Pars autem, quae subici Romanae potestati renuit,
C46V trans || Humbrum usque in Scotiam fugata est ab ipso imperatore. At ilia,
15
duce Fulgenio, omni nisu Severo resistens, irruptiones molestas, consociatis
sibi Pictis, in regnum Deirae, dum procul abesset, faciebat. Quam irruptionem graviter ferens imperator, iussit vallum construi inter Deiram et
Albaniam, ut vel sic eorum impetus arceretur, ne longius nocere posset.
Facto igitur vallo a mari usque ad mare Fulgenius, quia terram sibi obstrui
20
videt, marinum petit auxilium, navigavitque in Scithiam, ut Pictorum auxilio pristinae restitueretur dignitati. Reversus itaque cum magno navigio
Eboracum obsedit, ubi magna pars Britonum Severum deserens Fulgenio
adhaesit. Sed Severus, convocatis ceteris Britonibus atque j | Romanis, viriD15V liter adiit obsidionem || congressique pariter inter pugnandum occubuit
2
5
Severus cum pluribus suorum et Fulgenius letaliter vulneratus est. Sepultusque est Severus Eboraci, sicut legiones suorum Romanorum postulaverunt, cum regali honore et reverentia. Reliquit ille duos filios post se,
Bassianum et Getam, quorum Geta, matre Romana generatus erat, Bassi5 Peracto — curso: see Hist. 3.224. 6 ab — migravit: see Hist. 3.263.
9 hereditario iure {passim): cf. Lev. 2546: hereditario iure.
5 mansis)mansis sive mansionibus D; mansionibus E; donavit)dotavit E; itaque)igitur
feliciter DEH.
7 est om C. 7-8 centesimo — sexto) 157 C.
9 ei)sibi H. 10 ut)ur £ . 1 1 restitueretur)restueretur C.
12 rebellabant) rebellant C.
13 autem om H; Romanae potestati)potestati Romanae DE.
14 fugata est after imperatore DEH. 15 Fulgenio) Sulgenio D; consociatis) resociatis DE.
16 in regnum)ut a regno C; dum om H; abesset)abesse H.
17 vallum)vallem C; construi)constitui H\ Deiram)Deiriam C. 18 arceretur)arcerentur
C.
19 Fulgenius)Sulgenius D; terram — obstrui)obstrui sibi terram D. 20 videt)vidit C; navigavitque )navigatque C; Scithiam) Sciciam C; Sithiam EH. 21 pristinae om DEH;
restitueretur dignitati) dignitati restitueretur DE; dignitati om H.
22 Eboracum obsedit)obsedit Eboracum DE; Fulgenio)Sulgenio D. 23 ceteris Britonibus)
Britonibus ceteris H.
24 congressique)congressisque C; pugnandum)pungnandum C. 25 Fulgenius)Sulgenius D.
26 legiones)legitimi H. 27 regali honore)honore regali H; ille)ipse DEH; duos filios
after se H. 28 Bassianum) Basianum DE; Getam) Ietam C; is Ietam a reminiscence of
Ieta in Jos. 21.16? quorum)quorum alter C; generatus)natus DE. 28-29 Bassianus)
Basianus DE.
Liber Quintus
87
anus Britannica. Romani igitur Getam arripientes sublimaverunt in regem,
Britanni vero Bassianum elegerunt. Orta itaque discordia inter eos et alter30
catione, pugnare invicem coeperunt fratres confestimque Geta || perempto E138
Bassianus regno potitur.
2. Ea tempestate erat in Britannia iuvenis quidam, nomine Caurausius, (5-3>
ex infima || gente natus. Qui, cum virtutem suam et probitatem in multis
Cw
negotiis examinasset, profectus est Romam, petivitque a senatu et obtinuit
35
ut maritima Britanniae ab incursione barbarica navigio tueri liceret promisitque rei publicae augmentum in tributis. Reversus itaque cum signatis
chartis in Britanniam, mox, collectis undecumque navibus, cum magna
iuvenum turba novitates affectantium, tamquam pirata crudelis, mare ingressus est. Proxima igitur aggressus litora, urbes et villas finitimorum de4°
populari ferro et igne non cessabat. Insulis quoque comprovincialibus
appulsus, omnia sua incolis atrocker eripiebat. Sic itaque illo agente, confluxit ad eum nimia multitudo perditorum hominum aliena rapere anhelantium, ita ut in brevi tantum congregaret exercitum quantus uni regno sufficeret ad possidendum. Elatus ergo in superbiam petivit a Britonibus ut
45
sese regem facerent et ipse Romanos omnes de regno exterminaret. Quod
cum impetrasset, statim dimicans cum Bassiano, interfecit eum: quippe
proditus est a Pictis, quos dux Fulgenius, matris suae frater, in Britannia
locaverat. Nam his confidens cum dimicaret, promissis et donis Caurausii
corrupti, a Bassiano mox in ipso congressu se subtraxerunt et inter Carausii
50
copias se inserentes de commilitonibus hostes facti sunt. Unde Carausio
victoria ocius cessit. Ut autem regni gubernacula Carausius adeptus est, || C47V
dedit locum mansionis Pictis in Albania, ubi Britonibus admixti in aevum
subsequenter permanserunt.
3. Cum ergo Carausii invasio Romae nuntiata foret, legavit senatus 55<54>
45 Elatus — superbiam: see Hist. 4.335.
53-54 in — permanserunt: cf. Ecclesiasticus 41.16: permanebit in aevum.
19 igitur) ergo DEH; Getam arripientes) arripientes Getam DEH; sublimaverunt) sullimaverunt E; sullimaverunt eum H.
30 Bassianum) Basianum DE; discordia om DEH; et om DEH.
31 pugnare)pungnare C; fratres om C; confestimque)confestim DEH. 32 Bassianus)
Basianus DE.
33 Caurausius)Carausius DE; Karausius H. 34 natus)creatus H.
37 cum signatis)consignatis C; corr. ex insignatis D; insignatis E. 39 mare corr. mt ex
matre C.
41 igne)igni H; comprovincialibus)comprovincionalibus E. 42 incolis after appulsus DE;
eripiebat) aripiebat C. 43 nimia) non minima DEH; 43-44 anhelantium)hanelantium C.
44 quantus)quantum H. 45 ad om H; superbiam)superbia C. 46 de regno om C. 47
statim) confestim DEH; Bassiano) Basiano DE. 48 dux Fulgenius om H; Fulgenius)
Sulgenius D; Britannia)Britanniam C. 49 Nam)Nam cum DE; Nam dum H; confidens cum)fidens DE; cum om H; Caurausii) Carausii DE; Karausii H. 50 Bassiano)
Basiano DE; inter) inter ipsas H; Carausii) Karausii H. 51 facti) effecti H; Carausio)
Karausio H. 52 Carausius)Karausius H; place after autem H. 53 Pictis after dedit H;
ubi)ut H.
54 subsequenter) subsequens DEH; permanserunt) permanent H.
55 ergo) igitur H; Carausii) Karausii H; foret) fuisset H.
88
Allectum, virum fortem et prudentem, cum tribus legionibus in Britanniam,
ut tyrannum ilium de regno deleret et tributum Romanae potestati restitueret. Nee mora, veniens Allectus in Britanniam, proelium commisit cum
Carausio, illoque interfecto, regni solium suscepit. Deinde persecutes
<5o
est Britones, qui relicta re publica Carausio adhaeserant. Britones vero id
Hiiv
non feren || tes erexerunt sibi in regem Asclepiodotum, ducem Cornubiae,
communique assensu persecuti sunt Allectum inveneruntque eum Londoniis festum patriis diis celebrantem. Qui cum Asclepiodoti adventum
comperisset, statim dimisso sacrificio, egressus est contra eum in campum
65 £139 et, 11 proelium committentes, dissipatus est Allectus cum suis fugiensque
interfectus est. Livius vero Gallus, Allecti collega, reliquos convocans
Romanos in urbe, clausis portis resistere Asclepiodoto parat, turribus ac
muris armato milite munitis. At Asclepiodotus obsidens civitatem misit
ocius nuntios ducibus regni ut sibi festinarent in auxilium, quatinus Ro70 Di6r manorum gens de regno exterminaretur, ne amplius dominium 11 eorum
super se paterentur. Ad edictum vero illius venerunt Demeti, Venedoti,
Deiri et Albani et quicumque ex genere Britonum erant. Cumque omnes
C48r simul convenissent, machinis muro diversis || admotis, cum ballistis et sagittariis civitatem undique invadentes, dirutis muris ac portis, urbem in75
grediuntur, stragem de Romanis non modicam facientes. Interfectis itaque
Romanis praeter unam legionem, suaserunt Gallo ut deditioni se et eos
traderet, quatinus vivi abscedere sinerentur. Assensum ergo praebens
Gallus, tradidit se cum ceteris, fide interposita, ut vivi Britanniae fines exirent. Cumque Asclepiodotus eis misericorditer assentiret, supervenerunt
80
Venedoti et, facto impetu, omnes decollaverunt super rivum qui per mediam
fluit civitatem, qui postea de nomine ducis britannice Nant Gallim, saxonice vero Gallebroc nuncupatus est. Triumpho itaque peracto, cepit
Asclepiodotus regni diadema et, populo concedente, capiti suo imposuit
78 fide interposita: cf. Sallust, BJ. 32.1: interposita fide.
56 Allectum) allectu E; virum fortem)fortem virum DE. 57 tyrannum ilium) tyrannidem
Karausii H.
59 Carausio) Karausio H (also for line 60). 60 vero)igitur DEH; id om E. 61 non)graviter
DEH; sibi in regem) in regem sibi H; in om DE.
61 assensu) consilio DE; inveneruntque) et invenerunt H. 62-63 Londoniis)Londoniae DE;
Lundoniae H. 63 Asclepiodoti)Adsclepiodoti C.
64 comperisset corr. mt ex comperissent C; statim dimisso) intermisso DEH. 65 suis)sua
gente DE; gente sua H.
66 vero) ergo DEH. 67 urbe) urbem H. 68 At om DEH; Asclepiodotus) Adsclepiodotus C.
69-70 Romanorum gens) gens Romanorum DEH. 71 vero) ergo DEH.
72 Deiri)Deirici C; Deeri E; erant)eorum C; omnes after simul (73) DE. 73 convenissent)
advenissent C; diversis om DEH.
75 de Romanis non modicam) non modicam de Romanis D; itaque) igitur DE.
78 Britanniae fines) de regno Britanniae DEH.
79 eis misericorditer) misericorditer illis DEH.
81 fluit) currit E; Nant Gallim) Nantgallin D; Nentgallin E; Venegalli H. 82 vero om C;
Gallebroc) Galesbroc D; Galasbroc E; Galabroc H; est om C.
83 populo — capiti suo) et capiti suo, populo concedente H; suo om C.
Liber Quintus
89
rexitque terram cum pace et iustitia decem annis, latronum atque raptorum
8
saevitiam compescens.
s
4. H i s diebus orta est persecutio Diocletiani in Christianos et, edicto
eius grassante per universum orbem, missus est Maximianus Herculius trans
Alpes in Gallias, edicta principis facturus. Perveniens ergo dira haec
exsequitur examinatio usque in Britanniam, trucidatis episcopis atque sacerdotibus nee non et de populo innumeris. Cuius imperio omnes subversae
90
sunt ecclesiae et cunctae sacrae scripturae quae inveniri poterant in mediis
(foris) exustae. Magnificavit igitur misericordiam suam nobis Deus, qui
gratuito munere, persecutionis tempore, ne penitus crassa atrae noctis
caligine populus Britonum obfuscaretur, clarissimas lampades sanctorum
martyrum || ei accendit: quorum nunc sepulturae et passionum loca n o n 95 C 48V
minimum divinae caritatis ardorem intuentium mentibus incutere(n)t, si
non lugubri barbarorum divortio civibus ade(m)pta fuissent. Inter ceteros
utriusque sexus summa magnanimitate in acie Christi perstantes, passus est
Albanus Verolamius, Iulius quoque et Aaron, Urbis Legionum cives.
Q u o r u m Albanus, caritatis gratia fervens, confessorem (suum) Amphiba100
lum, a persecutoribus insectatum et iamiamque comprehendendum, primum
in domo sua occuluit et deinde, mutatis vestibus, sese discrimini mortis
obtulit, imitans in hoc Christum, animam suam p r o ovibus ponentem.
Ceteri autem duo, inaudita membrorum discerptione lacerati, ad supernae
Ierusalem regna felicia cum martyrii triumpho gloriose convolaverunt.
105
5. Surrexit interea Coel, dux Caercolun, in regem Asclepiodotum et, (5.6)
conserto proelio, interfecit eum regnique diademate insignitur. Q u o d ubi
103 animam—ponentem: cf. Joan. 10.15: et animam meam pono pro ovibus meis.
84 pace et iustitia) iustitia et pace DEH.
84-85 latronum — saevitiam) latronum saevitiam atque raptorum H.
84-91 latronum atque — sunt ecclesiae om DE. After annis (84), omission mark in D;
on bottom of f. 16 r, nit, the passage is found in this form: latronum saevitiam atque
impiorum compescens. Hiis diebus orta est persecutio Dyoclitiani in Christianos et,
edicto eius grassante per universum orbem, missus est Maximianus Herculius trans
Alpes in Gallias, edicta principis facturus. Perveniens itaque haec examinatio usque in
Britanniam trucidatis episcopis atque sacerdotibus necnon de populo innumeris.
86 Diocletiani )Dioclitiani H.
89 exsequitur om H; examinatio om C; usque om C; Britanniam) Britannia C; atque )ac H.
90-97 Cuius — fuissent om H.
91-105 et cunctae — convolaverunt om DE; 97-99 Inter—Legionum cives is found in D, on
bottom of f. 16 r, mt, in an abbreviated form: Inter ceteros passus est sanctus Albanus
Verolamius, Iulius quoque et Aaron, Urbis Legionum cives.
91 nobis for nobiscum in C. 93 crassa atrae for crassatrae in C.
97 lugubri for lugubris in C.
98 utriusque sexus — perstantes om H. 99 Verolamius) Verolanus C.
100-105 Quorum Albanus — convolaverunt om H.
ioz occuluit for occubuit in C.
103 imitans for imitads in C.
106 CoeUCohel DE\ Choel H; Caercolun)Kaercolim DE; Kaercolin, id est Kolocestriae H.
107 insignitur)se insignivit DEH.
90
Historia Regum
Britanniae
Romae nuntiatum est, gavisus est senatus de morte illius, quia per omnia
Romanam potestatem turbaverat atque deleverat. Recolentes quoque damno
num quod pro amisso tributo sustinebant, legaverunt in Britanniam Constantium senatorem, qui antea Hispaniam Romanis subdiderat, virum sapienH*i'
tern, audacem et | j bellicis rebus studentem, rei publicae fidelem. Porro
cum Coel adventum illius in Britanniam nosset, timuit ei bello occurrere,
quia fama ipsum virum fortem atque bellicosum ubique praedicabat. Direxit
j C491 ergo Coel nuntios Constantio cum infra insulam applicuisset, 11 pacem
petens et subiectionem cum tributo promittens. Acquievit Constantius
pacemque receptis obsidibus confirmaverunt. Emenso deinde mense uno,
gravi aegritudine correptus, Coel infra octo dies mortuus est. Constantius
£140 ergo regni diademate insignitus, || duxit. filiam Coel, Helenam nomine,
120
pulchram valde ac formosam, artibusque liberalibus edoctam: sed et in musicis instrumentis non reperiebatur talis, nee erat regi Coel films, qui regni
solio potiretur. Unde ita patri cara exstiterat, ut artibus omnibus imbui earn
faceret, quo facilius et sapientius regnum post ilium regere nosset. Cum
igitur illam in tori societatem recepisset Constantius, genuit ex ea filium
125
vocavitque eum Constantinum. Subsequente deinde tempore, cum undecim anni praeterissent, Constantius Eboraci obiit, regnum Constantino,
filio suo, relinquens. Qui, ut solio sublimatus est, probitatem patris excedens, infra paucos annos magnaminus et prudens omnibus apparuit,
latronum ac tyrannorum rapacitatem coercuit et iustitiam pacemque
1 jo
populo donavit.
(5.7)
6. Tempore itaque illo Maxentius Romani imperii curam agens, tyrannidem gravissimam exercuit, rem publicam opprimere ac nobiles quosque
senatores exterminare non destitit, donee saevitia illius exterminati, ad
no
pulchram — formosam: cf. Esther 1.11: Vashti . . . pulchre valde; 2.15: erat . . .
formosa valde.
108 quia)qui H. 100-110 damnum)dampnum CDEH. n o pro)de H; sustinebant) sustinuerant D. 110-111 Constantium corr. mi ex Constantinum C.
i n Hispaniam)Hyspaniam D. m - 1 2 sapientem)prudentem H. 112 audacem)audacem,
bellicosum H; et om H. 113 cum CoeDCohel cum DE; Choel cum H; illius) eius DE.
114 ipsum)illum DE; praedicabat)praedicaverat D. 115 Coel)Cohel DE; Choel H; Constantio) Constantino C; cum infra — applicuisset om DEH.
116 subiectionem)subiectom C. 118 CoeDCohel DE; Koel H; infra octo dies om C.
119 insignitus)potitus H; Coel)Cohel D; om E; Koel H.
120 artibusque)artibus EH. 120-121 sed in — talis om DEH.
121 after reperiebatur: altera deleted in red ink C; Coel)Cohel DE; Koel H.
122 ita patri)patri ita H ; cara om D; exstiterat)extitit DE; imbui earn)earn imbui D. 123
regnum — illum)post ilium regnum H. 123-124 Cum igitur)Cumque (que in ras. m,)
D. 124 illam) ilia E; tori societatem) societatem thori H; recepisset) suscepisset C;
genuit) generavit DEH.
126 regnum after suo (127) H ; Constantino after suo (127) DE. 127 sublimatus)sullimatus
EH. 129 ac) atque D .
132 ac om C; quosque)quoque C. 133 destitit)desistit C; saevitia)saeviciam C.
Liber Quintus
91
Constantinum in Britanniam diffugerunt. Qui ab eo honorifice recepti,
querimonias graves de Maxentio ei attulerunt in haec verba: "Quousque || 135C49V
calamitatem et exilium nostrum patiaris Constantine? Utquid moraris nos
in natale solum restituere? Tu solus es rex generatione nostra qui quod
amisimus nobis reddere expulso vales Maxentio. Quis enim princeps regi
Britanniae conferri queat, sive in fortitudine robustorum militum, sive in
copia auri et argenti? Obsecramus te, redde nobis possessiones nostras,
140
redde nobis coniuges et liberos nostros, dele istum tyrannum, Romam
nobiscum cum exercitu petendo." Audiens ergo Constantinus, lamenta(5-8)
tionibus eorum incitatus, Romam adiit cum infinito exercitu subiugavitque
illam sibi et postmodum monarchiam totius mundi obtinuit, ducens secum
tres Helenae avunculos, Loelinum videlicet, Trahaern Mariumque et ipsos
145
in senatorium ordinem promovit.
7. Interea insurrexit Octavius, dux Gewisseorum, in proconsules Romanae dignitatis, quibus permissa fuerat a Constantino potestas Britanniae 11 et, illis peremptis, solio regni potitus est. Cumque id Constantino D i6v
nuntiatum esset, direxit Trahaern, Helenae avunculum, in Britanniam cum
150
tribus legionibus, ut ausum Octavii vindicaret. Appulsus itaque in litore
iuxta urbem Kaerperis, infra duos dies recepit illam civitatem, a civibus
sibi redditam. Deinde tendens Wintoniam obviavit ei Octavius cum grandi
exercitu non longe a Wintonia, in campo qui britannice Maysuriam appellatur, coepitque proeliari et victoria potitus est. Trahaern || autem, fugiens 155 c$or
cum suis, naves petit ingressusque mare altum, Albaniam aequoreo itinere
adiit et provinciam totam depraedatus 11 est et spoliis Albanorum ditatus H 23V
est. Quod cum Octavio nuntiatum esset, resociatis suis tendit Albaniam,
135—136 Quousque — Constantine: tf. Cicero, In Cat. 1.1; Sallust, B.C. 20.9.
134 recepti) accepti DE; excepti H.
135 ei after graves D.
135-142 in haec verba — exercitu petendo om DEH. 141 coniuges corr. m, ex coniunges C.
142 Audiens ergo)Audiensque C.
143 Romam) ac Romam C; subiugavitque om DEH.
144 illam — obtinuit om DEH.
145 Helenae)EIenae E; Loelinum)Iohelinum H; videlicet)silicet C; Trahaern) et Trahern
DEH; et ipsos) ipsosque H. 146 senatorium) senatorum CEH.
147 insurrexit) surrexit DEH; Gewisseorum) Geuisseorum DE; Geuuisseorum H. 147-148
Romanae)romone E. 148 permissa) promissa E.
149 peremptis)interemptis H. 150 esset)fuit D; foret E; Trahaern)Trahern DEH; Helenae)
Elenae E; Helenae avunculum) avunculum Helenae H. 152 duos bis C; illam om DE;
illam civitatem) civitatem illam H.
153 redditam)tradjtam redditam (del. m,) D; Wintoniam)Wyntoniam E; ei)illi DEH;
grandi) exercitu DE.
154 exercitu)grandi DE; Wintonia)Wyntonia C; Maysuriam)Maisuram DEH i t c T r a haern) Trahern DEH.
"
156 mare altum)altum mare DEH. 157 est et om DEH.
92
in provinciam quae Westinerilandia dicitur. At Trahaern audacter Oc160
tavius suscipiens, bello devicit atque fugavit insecutusque eum toto regno
privavit. At ille fugiens, navigio petit Norweiam, regem Gumpertum
E140 adiens, ut auxilio eius regno Britanniae || restitueretur. Interea Trah(a)ern
a quodam familiari Octavii interfectus est. Edixerat enim Octavius recedens
quibusdam familiaribus suis ut insidias illi pararent et se de illo vindica165
rent. Comes igitur oppidi municipii, qui eum prae ceteris diligebat, complens Octavii votum, dum Trah(a)ern quadam die ex urbe Londoniarum
recederet, delimit cum centum militibus in quadam nemorosa valle, qua
ille transiturus erat, atque inopinatum insultum faciens, ipsum praetereuntem inter commilitones interfecit, mittensque post Octavium nuntiavit ei
170
rei eventum. Octavius igitur gaudens reversus est in Britanniam et, dissipatis Romanis, solium regni recuperavit. Exinde regnum cum pace obtinuit
copiamque auri et argenti divitiasque innumeras congregans, in thesauro
reposuit. Regnum itaque Britanniae ab illo tempore usque in diebus Gratiani
et Valentiniani f eliciter rexit.
«75 <5-9>
P . Denique, senio confectus, Octavius cogitavit de regno || disponere,
C5 v
°
qualiter post mortem suam pace hereditaria frueretur. Neque enim ei
erat filius, sed unicam habens filiam optabat earn posse in regni solio sublimari. Consilium igitur inde a familiaribus fidelibus sumens, fuerunt qui
filiam alicui nobilium Romanorum locare laudarent, ut firmiori pace regnum
180
tueretur. Fuerunt quoque qui censerent Conanum Meriadocum, nepotem
suum, heredem facere; filiam vero alicui principi extra regnum, cum magna
175 senio confectus: cf. Cicero, De Sen. 5.14 (quoting Ennius): senio confectus; Sallust,
BJ. 9.4: morbo atque aetate confectus; Vergil, Aen. 4.599: confectum aetate; 11.85:
aevo confectus.
179 filiam — locare: cf. Terence, Fhormio 645-646: quid si filiam suam unicam locaret?
159-160 in provinciam — suscipiens, bello) Sed Trahern citra Albaniam in provincia quae
Westmarielanda (Westimarialanda H) dicitur evagatus audacter Octavium bello
(bello Octavium H ) suscipiens DEH.
161 navigio om H; petit Norweiam)Noruuegiam petit H; Norweiam)Norguegiam DE;
Gumpertum) Gubtum C; Gumperium D; Guperium E.
162 restitueretur) potiretur H. 163 est)periit DEH.
164 insidias corr. nil ex insidians C; insidias illi) ei insidias DE; illi)ei H. 165 municipii)
municipii H.
166 Trah(a)ern)Traharn D ; quadam die after Londoniarum (Lundoniarum H) DEH.
167 qua) in qua DE. 168 ille om DE; inopinatum — ipsum omitted in text; added in marg.
nti C; om DEH. 168-169 praetereuntem)praetereuntem inopinate H . 169 interfecit)
inopinate interfecit DE; suos interfecit H; ei ss vii H.
171 Exinde)Exin E H . 172 copiamque)copiam CH; divitiasque)ac divitias H; innumeras)
innumas E; innumerabiles H; congregans) aggregans C. 173 Britanniae)Britonum
DEH. 174 Valentiniani) Valentiani DE.
176 ei)erat DEH. 177 erat)ei DEH; unicam)unam tantum DEH; habens filiam)filiam
habens H; in om C. 177-178 sublimari)sullimari EH. 178 igitur om H; inde om DE;
fidelibus)suis H. 178-179 qui filiam — laudarent)qui laudarent filiam locare alicui
nobilium Romanorum H . 179 alicui — locare) locare alicui nobilium Romanorum D;
locare alicui Romanorum nobilium E; firmiori) firmiore D. 180 Meriadocum) Meriaducum C; Meridocum H. 181 filiam)filia C.
Liber Quintus
93
auri et argenti copia copulandam. Dum ergo haec inter se ambigue gererent,
surrexit Karadocus, dux Cornubiae, sententiamque dedit potiorem, quatinus puella donaretur Maximiano, senatori Romano, nobili ac prudenti viro,
ut esset heres regni post fata Octavii. Erat autem patre Britannus, quia
18$
Loelinus, avunculus Constantini, ipsum genuerat, matre vero et natione
Romanus et ex utraque parte regalem protrahebat dignitatem. Unde spes
omnibus dabatur turn propter originalem cognationem, turn propter prosapiam imperialem, turn propter afBnitatem, turn propter puellae regalem
et hereditariam dignitatem, tranquilla pace diebus eorum posse regnum
190
Britanniae florere. His auditis, Conanus, qui priorem sententiam audisse
gaudebat omnique nisu ad regnum anhelabat, totam fere curiam perturbavit, indignans quod contra se dux Cornubiae sententiam dedisset. At || C$it
Karadocus, vilipendens temerarii iuvenis ex 11 actionem, ex consilio et D171
voluntate regis misit Mauricium, filium suum, Romam, ut||ex senatus 195
consultu Maximianum adduceret. Veniens itaque Mauricius Romam, invenit Romam turbatam et magnam 11 inquietudinem inter ipsum Maxi- E142
mianum et duos imperatores, Gratianum videlicet et fratrem suum Valentinianum, qui ambo vi imperii potestatem usurpaverant, repulso Maximiano
ex imperii tertia parte et societate quam petebat. Mauricius ergo evocans
200
seorsum Maximianum intimavit ei super legatione et negotio pro quo
venerat et in haec verba ipsum affatur: "Utquid Gratianum times, Maximiane, cum tibi pateat via qua ei imperium eripere poteris? Veni mecum in
Britanniam insulam et diadema regni possidebis. Octavius enim rex, senio
et languore gravatus, nihil aliud desiderat nisi ut aliquem talem inveniat cui
205
regnum suum cum filia donet. Masculina namque prole caret consiliumque
a proceribus suis petivit, cui unicam filiam suam cum regno copularet. Et
ut affectui eius parerent heroes, decreverunt ut tibi concederetur regnum
cum puella direxeruntque me ad te, ut id tibi notificarem. Si igitur mecum
veniens inceptum iter perpetraveris, copia auri et argenti Britanniae, per
210
185 post fata: cf. Vergil, Aen. 4.20: post fata.
205 languore gravatus: cf. Ecclesiasticus 10.11: Languor . . . gravat.
182 inter se ambigue) cum ambiguitate inter se H; ambigue) cum ambiguitate DE.
183 Karadocus)Caradocus DE; sententiamque)sententiam H. 185 ut)ut haec (del. mi) C;
esset heres)heres esset DEH; quia om DEH. 186 Loelinus)Loelini filius D; Leolini
filius E; filius Leolini H; avunculus) avunculi DEH; ipsum genuerat om DEH.
187 et om H; protrahebat) protraxerat C.
188 dabatur om H. 188-189 originalem cognationem — imperialem, turn propter om DEH.
189-190 regalem — dignitatem) dignitatem ac regalem et hereditariam H. 191 sententiam) de
se sententiam DEH (se ss mi D). 192 anhebat)hanelabat CD.
194 Karadocus) Caradocus DE.
195 Mauricium corr. m> ex Alauricum H. 197 turbatam) perturbatam H.
198 fratrem suum om H. 198-199 Valentinianum for Valentinum in C; Valentianum DEH.
199 vi om C; in E; imperii potestatem)potestatem imperii D. 200 ex)ab H; tertia om DEH;
parte et om H; et societate om DE; quam) quod E.
202-210 et in haec — Britanniae, per om DEH.
205 languore for langore in C. 207 copularet for culparet in C.
94
C51V
<5.io>
215
220
225
230
C52r
235
240
multitudinem etiam bellicosorum militum ibidem manentium, Romam
redire valebis. Sic enim egit cognatus tuus Constantinus pluresque reges ||
nostri, qui ad imperium ascenderunt."
U9. Quibus auditis Maximianus laetus suscepit hanc legationem et iter
arripiens cum Mauricio Britanniam petebat, petendo subiugabat Francorum urbes, subiugando aurum et argentum coacervabat militesque sibi
undique associabat. Exinde Oceanum mare ingressus, in Portum Hamonis
secundis velis applicuit. Cumque id regi nuntiatum esset, expavit stupore
vehementi, existimans hostilem exercitum supervenisse. Vocato igitur
Conano, nepote suo, iussit eum colligere omnem armatum militem insulae
atque obviam hostibus procedere. Collegit igitur Conanus cunctam iuventutem regni venitque ad Portum Hamonis, ubi tentoria sua Maximianus
erexerat. Qui, ut adventum tantae multitudinis comperit, maximis angustiis cruciabatur, quia ignorabat quid faceret. Paucioribus namque catervis comitatus, dubitabat et virorum multitudinem et audaciam, quia de
pace nullam spem habebat. Convocatis igitur maioribus natu et Mauricio,
dicere praecepit quid contra talem eventum agendum foret. Cui Mauricius:
"Non est nobis cum tot bellicosis militibus pugnandum, nee ea de causa
venimus in Britanniam ut subiugaremus earn proelio. Pax roganda est et
hospitandi licentia, donee animum regis sciamus. Dicamus nos missos ab
imperatoribus eidemque Octavio mandata 11 def erre et callidis verb is
populum istum mulceamus." Cumque id omnibus placuisset, assumpsit
secum duodecim canutos proceres, sapientiores ceteris et ramos olivae in
dextris (ferentes) venitque Conano obviam. Videntes ergo Britones viros
reverendae aetatis et olivam in signum pacis gestantes, assurgunt eis honori
et viam patefaciunt, ut ducem liberius adeant. Mox illi, in praesentia
Conani Aleriadoci stantes, salutaverunt eum ex parte imperatorum et senatus dixeruntque Maximianum missum ad regem Octavium ut mandata
Gratiani et Valentiniani eidem portaret. Ad haec Conanus: "Utquid ergo
eum sequitur tanta multitudo? Non haec fades esse solet legatorum, sed
supervenientium hostium, qui iniuriam inferre meditantur." Tune Mauricius: "Non decebat tantum virum inglorium sine commilitonibus incedere,
216 aurum — coacervabat: cf. Eccl. 2.8: coacervavi . . . argentum et aurum; see also
Zttch. 9.3. 218 secundis velis: see Hist. 1.243.
218-219 expavit — vehementi: cf. Gen. 27.33: Expavit Isaac stupore vehementi.
226 Convocatis — natu: cf. Exod. 19.7: convocatis maioribus natu.
211-213 multitudinem — ascenderunt om DEH.
212 enim for etenim in C.
215 Britanniam petebat) in Britanniam venit DE; venit in Britanniam H.
215-242 petendo subiugabat—commilitonibus incedere om DEH.
217 Hamonis for Haumonis in C. 220 insulae corr. m, ex insule C.
223 comperit for coperit in C.
228 pugnandum)pungnandum C. 231 callidis for calidis in C. 237 Meriadoci for Meriodaci
inC.
239 Valentiniani for Valentini in C.
Liber Quintus
95
praesertim cum propter Romanam potentiam et propter actus avorum
suorum pluribus regibus odiosus habeatur. Nam si raro comitatu incederet,
fortasse ab inimicis rei publicae perimeretur. In pace venit pacemque petit,
245
quod ex actu suo credi debet. Ex quo namque applicuimus, sic nosmet
ipsos habuimus, ut nemini iniuriam intulerimus expensamque nostram ut
gens pacis ferimus, quia necessaria ementes nihil vi cuipiam subripuimus."
Cumque haesitasset Conanus an pacem daret, accessit Caradocus, dux
Cornubiae, accesserunt ceteri proceres et dissuaserunt Conano post hanc
250
petitionem bellum gerere. Qui licet dimicare maluisset, depositis armis,
concessit eis pacem duxitque cum eis Maximianum || Londonias et rem ex C$iv
ordine manifestavit.
TTio. Tune Caradocus, dux Cornubiae, assumpto secum Mauricio, filio <5.u)
suo, iussit astantes semoveri, regemque in haec verba adivit: "Ecce quod
255
longo tempore desiderabant qui fidelitati tuae veriori affectu oboedientiam
servant, disponente Deo, successibus tuis accessit. Praeceperas namque
proceribus tuis consilium dare, quid de filia tua, quid de regno tibi agendum
foret, cum tua aetas in tantum repugnet his diebus ut populum tuum
diutius gubernes. Alii itaque censebant Conano, nepoti tuo, tradendum
260
filiamque tuam alicubi digne maritandam, timentes civium exterminationem,
si alterius linguae (princeps) superveniret. Alii censebant regnum filiae et
alicui nostrae loquelae nobili, qui post obitum tibi succederet, maritandam.
Maior autem pars laudabat ut ex genere imperatorum mandaretur aliquis,
cui nata tua cum diademate donaretur. Promittebant enim firmam et stabi265
lem pacem inde proventuram, cum Romana potestas ipsos protegeret.
Ecce ergo tibi dignatus est Deus subvectare iuvenem istum et ex genere
Romanorum et ex regali prosapia Britonum creatum, cui filiam tuam meo
consilio maritare non differas. Quamquam autem id abnegares, quid iuris
tibi contra ilium in regnum Britanniae foret? Constantini etenim con270
sanguineus est et nepos Coel, regis nostri, cuius filiam Helenam nequimus
abnegare hereditario iure regnum istud possidere." Cumque haec retulisset
Caradocus, acquievit Octavius 11 communique assensu illato, regnum Britanniae cum filia sua Maximiano donavit. Quod videns Conanus Meria248 necessaria ementes: cf. Gen. 42.2: emlte vobis necessaria; also 42.7 and 43.22.
243-272 praesertim cum — istud possidere om DEH.
246 applicuimus for amplicuimus in C.
248 quia for qua in C. 251 gerere for gerege in C. 253 manifestavit corr. mi ex manifestat
C.
2J4 dux for rex in C; cf. line 249; Mauricio for Marico in C. 255 quod)quod in haec verba
(del. m.) C.
257 Praeceperas for Praeceperatque in C.
272-274 Cumque haec — donavit) Rex igitur Octavius, cum honore summo suscipiens Maximianum, dedit ei filiam suam et heredem regni constituit DEH (dedit ei in ras. m, H).
274-275 Meriadocus)nepos ipsius DEH.
9<5
*75
docus, indignatus est ultra quam credi potest, secessitque in Albaniam et
exercitum colligere vacavit ut Maximianum inquietaret. Multitudine ergo
consociata, praeterivit Humbrum flumen, quasque provincias ultra et citra
depopulans. Quod cum Maximiano nuntiaretur, collecta tota fortitudine
potestatis suae, festinavit in obviam et cum illo proeliatus est et cum vic280
toria redivit. Nee tamen deficiebat Conanus, sed, resociatis iterum catervis,
destructioni provinciarum imminebat. Redibat ergo Maximianus et, commissis proeliis, quandoque cum triumpho, quandoque superatus abibat.
Denique, cum alter alteri maximum damnum fecisset, concordiam, annuentibus amicis, fecerunt.
185 (5.1 j>
11. Post quinquennium, congregatis copiis auri et argenti ac innumerabilium divitiarum, Maximianus navigium parat atque in Galliam transiens,
Armoricum regnum, quod nunc Britannia dicitur, primitus adiit et populum, qui terrain incolebat, debellare coepit. At Franci audientes, duce
Humbalto, cum exercitu venerunt et congredientes pugnam fecerunt
29°
Franci et Britones. Sed Franci, in maiori parte debilitati, fugam arripiunt.
Britones vero insequentes, fere quindecim milia eorum, qui ex omni regno
illuc convenerant, cum ipso duce Himbalto trucidaverunt. Maximianus
itaque, victoria potitus, ad castra cum suis rediit, gratulans quia terram
C 53V sibi subdendam leviter aestimabat. Vocato igitur ad 11 se Conano separatim
295
extra turbam, subridens ait: "Ecce subiugavimus partem Galliae potiorem
Francosque devicimus. Ecce spem ad cetera subicienda nobis habemus.
Festinemus ergo urbes et oppida nostro dominio subiugare, antequam fama
in ulteriorem Galliam evolans adversus nos universos populos excitet.
275 ultra — potest: cf. Gen. 27.33: ultra quam credi potest.
275 est—ultra potest om EH; ultra — potest om D; secessitque)cessessitque C; et secessit D;
secessit EH.
276 colligere — inquietaret) collegit quantum potuit, venitque cum DEH; ergo om DEH.
277 consociata, praeterivit) Pictorum ac Britonum trans DE; Britonum ac Pictorum trans H ;
ultra et citra om DEH.
278-281 Quod cum Maximiano — Maximianus et)At Maximianus, collecto fortiori exercitu,
contra ilium venit et cum illo dimicans in fugam coegit et cum victoria domum
rediit. Conanus, iterum resociatis turmis, inquietabat regnum Britanniae. Sed Maximianus DEH.
282 superatus)victus DE; abibat)abibat (adibat E), ut assolet in dubio eventu belli (belli
eventu H) DEH.
283 Denique — alteri)Tandem DEH; damnum)dampnum C.
283-284 maximum — fecerunt)annitentibus viris sapientibus et amicis eorum, Concordes facti
sunt et amici ad invicem DE; Tandem annitentibus amicis eorum, Concordes facti sum
ad invicem H.
286 navigium — Galliam om C. 287 regnum om E.
289 Humbalto)Inbaltho H; cum exercitu om H; pugnam fecerunt) pugnaverunt DE;
fecerunt) inierunt H.
291 fere om C; after eorum H; qui — regno om DEH. 292 illuc — Himbalto om DEH.
293 gratulans quia)gratulansque C; gratulans quod D.
294 subden / / / dam (eras. 3 letters) C; Vocato igitur)Vocatoque DEH. 295 ait / / (eras. 2
letters) C; potiorem om DEH. 296 Francosque)Francos DEH; Ecce)ece H; subicienda nobis) nobis subdenda DE.
297 f ama) rumor H. 298 adversus) adversum H.
Liber Quintus
97
Nam si regnum istud habere poterimus, non dubito quin totam Galliam
per hoc ad libitum subdamus. Ne igitur pigeat te regnum Britanniae mihi
300
cessisse, quia quicquid in ilia amisisti, tibi in hac patria restaurabo. || Regem E 143
enim te faciam esse regni huius et erit haec altera Britannia eamque ex
nostro genere, pulsis indigenis, replebimus. Terra enim haec fertilis est
et omni fructu repleta, flumina piscosa et piscibus copiosa, 11 nemora et H 24V
saltus venatibus apta, nee est uspiam meo iudicio gratior tellus." Ad haec,
305
submisso capite, Conanus gratias egit promisitque se omni tempore vitae
suae sibi fidelem fore. Post haec, convocatis militum turmis, Redonum <5-«j>
civitatem petunt, quam mox, eadem die, cives ei reddiderunt. Quidam
enim eorum, audita Britonum audacia et peremptorum casu, diffugerant ad
nemora, relictis mulieribus et infantibus, quippe ubicumque vi vel sponte
3' 0
intrabant, quod erat masculini sexus, interficiebant, || solis mulieribus par- D17V
centes. Cumque universam terram ab incolis delevissent, munierunt civitates et oppida suis viris armatis et castra in diversis promontoriis statuerunt. Saevitia ergo || Maximiani per ceteras Galliarum provincias divulgata, C54r
timor nimius quosque duces quosque principes invadebat, ita ut nullam
315
aliam spem nisi in votis solvendis haberent. Diffugiebant itaque ab omni
pago ad civitates et oppida et (ad) quaecumque loca tutum praebebant
refugium. Maximianus ergo, sese timori esse comperiens, maiorem audaciam sumit exercitumque suum profusis donariis augere festinat. Quoscumque enim aliena captare callebat, associabat sibi et nunc auro, nunc
320
argento ceterisque muneribus illos ditare non diffugiebat. Exinde tantam (5.14)
multitudinem collegit, quantam existimabat sufficere sibi ad omnem Galliam subiugandam. Distulit tamen saevitiam suam paulisper ulterius ingerere, donee sedato regno Armorico, quod ceperat, ipsum Britannico
populo replevisset. Incolis quippe penitus in ore gladii, ut dictum est, iam
325
311 quod erat — parcentes: cf. Exod. 1.22: Quidquid masculini sexus natum fuerit, in flumen
projicite; quidquid feminini, reservate. 315 timor — invadebat: cf. Sallust B.I. 13.1:
metus invadit; see Hist. 8.54.
320 aliena captare: cf. Sallust, B.C. 12.2: aliena cupere.
325 in ore gladii: cf. Num. 21.24: in ore gladii; also Deut. 13.15, 20.13, 16.
299 istud) illud C; habere) retinere DEH.
300 hoc ad libitum)istum (hunc H) aditum potestati nostrae DEH; Ne)Nec DE; igitur)tibi
CDE; te om DE.
302 esse om DE. 303 nostro genere)genere nostro DE; haec om E.
304 et om H; omni) cum DE. 305 saltus) saltibus C.
306 Conanus after egit DE; Conanus — egit)grates egit Konanus H; promisitque)et promisit
H; se)se fidelem sibi H. 307 sibi fidelem om H; fore)esse C; Redonum)Rodonum C.
308 ei)eius DE; eis H. 309 casu)casum H. 310 mulieribus)mulierculis DEH; ubicumque)ubique C. 313 viris om DEH; promontoriis)promuntoriis H. 314-325 Saevitia —
populo replevisset om DEH.
315 quosque (2) for quous in C.
319 profusis for profugis in C.
321 illos for ilium in C.
325-326 Incolis quippe — iam deletis)Sed DEH.
98 .
deletis, deerant habitatores qui totam terrain occuparent. Misit ergo in
Britanniam et edicto praecepit ut centum milia plebanorum colligerentur
sparsim per regiones regni et triginta milia militum, quibus totam terram
incolendam traderet. Qui, cum ad eius iussionem convenissent, distribuit
330
eos per diversas partes regni et habitatores fecit et Conanum eis in regem
promovit. Ipse deinde cum suis ulteriorem Galliam penetrans, gravissimis
proeliis illatis, subiugavit earn, necnon et totam Germaniam, civitate Treveri solium imperii sui constituens. Postea in Gratianum et Valentinianum
C 54V imperatores vim sui furoris ex 11 acuens, uno perempto, alterum a Roma
335
fugavit. Ipse vero Romae imperator factus, quadragesimus ab Augusto
imperium rexit, anno ab Incarnatione Domini trecentesimo septuagesimo
septimo. Valentinianus autem, frater Gratiani, ad Theodosium, in Orientem fugiens, imperio per Theodosium restitutus est et Maximianum subinde
apud Aquileiam, fratrem vindicans, interfecit.
340 <5.i5>
12. Interea infestabant Conanum in Armorica Galli et Aquitani crebrisque irruptionibus inquietabant. Quibus ille viriliter resistens, commissam sibi patriam ab eorum incursionibus protexit. Cumque sibi de omnibus
cessisset victoria, volens commilitonibus suis uxores dare, ut ex eis nascerentur heredes qui terram hereditate possiderent, decrevit ut ex Britannia
345
sortirentur uxores quibus maritarentur. Direxit ergo legatos ad Dionotum,
ducem Cornubiae, qui Karadoco, fratri suo, successerat, et curam huius
negotii amicabiliter ostendit. Erat iste Dionotus totius regni custos, dum
Maximianus aberat et principatum Britanniae sub eo regebat, dum MaxiE144 mianus maioribus negotiis 11 intenderet. Habebat ipse filiam mirae pul350
chritudinis, quam Conanus sibi in uxorem delegerat, cui nomen erat
335-339 quadragesimus — interfecit: copied in part from Bede, Eccl. Hist. 1.9; cf. Orosius
7.35. 339 apud Aquileiam: cf. Gildas, De Excidio 13: apud Aquileiam. 344 terram—
possiderent: cf. Ezech. 33.15, 26: terram hereditate possidebitis.
326 terram occuparent)occuparent terram DEH.
328 et triginta milia militum after plebanorum (327) DE.
329 traderet)contraderet DE; crederet H; iussionem convenissent)convenissent iussionem
DE.
330 diversas om CDE; Conanum) Konanum H; eis) sibi C.
331 cum suis om C. 332 illatis om CE; added in marg. m% D. 332-333 civitate Treveri)civitatem Treverim H. 333 imperii)regni E; Valentinianum)Valentianum EH; corr. mt
into Valentinianum D. 334 imperatores om C; exacuens) exactuens C; perempto) interempto H.
335 factus)creatus H. 336 imperium rexit)rexit imperium DE. 337 Valentinianus) Valentianus CEH; corr. m, into Valentinianus D. 337-338 in Orientem — per Theodosium
omH.
338 Maximianum)Maximianus C. 339 Aquileiam corr. mi ex Aquileam H. 340 Conanum)
Konanum H; Galli after Conanum C; Aquitani)Aquitannia C. 341 ille) ipse DEH.
343 ex om H.
345 Dionotum) Dyonotum D.
346 Karadoco) Caradoco DE; suo om DEH. 347 amicabiliter) commitabiliter E; ostendit)
inpendit H; dum om DEH. 348 Maximianus — eo regebat om DEH.
349 ipse)et DEH. 350 Conanus)Konanus H; delegerat)delegaverat H. 350-351 cui —
Ursula after pulchritudinis (350) DEH.
Liber Qutntus
99
Ursula. Dionotus igitur, auditis Conani legationibus, paruit libens collecrisque per diversas provincias filiabus nobilium numero undecim milia, de
plebanis vero sexaginta milia, omnes convenire in urbe 11 Londonia praecepit. Inde per Thamensem fluvium, navibus collocatis, in altum se
dederunt et maria 11 sulcantes versus terram Armoricanorum navigabant.
Nee mora, insurgunt venti contrarii in classem illam et in brevi per totum
pelagus dissipaverunt. Periclitatae sunt ergo quaedam, in maiori parte
submersae; sed quae periculum evaserunt, applicuerunt in barbaras insulas
et ab ignota et nefanda gente sive trucidatae sive carceri sunt mancipatae. Inciderant siquidem in dirum exercitum Gwanii et Melgae, quorum
Gwanius rex Hunnorum, Melga Pictorum rex fuerat, qui, mittente Gratiano, maritima Germaniae dira clade vexabant. Hi itaque, obviantes
navigio praedictarum puellarum, rapuerant eas ad se, lascivire cum eis
cupientes. Sed cum abhorrerent puellae eorum immundam dementiam,
quaedam ab eis absque ulla pietate trucidatae sunt, quaedam ad externas
nationes venumdatae. Deinde, cum didicissent praedicti piratae Britanniae
insulam armato milite fere evacuatam, direxerunt iter ad illam et applicuerunt in Albaniam. Agmine igitur facto, invaserunt regnum quod rege
et defensore carebat, vulgus inerme caedentes. Nam, ut praedictum est,
Maximianus omnem iuventutem validam secum abduxerat et colonos simul,
qui, si forte affuissent, || hostibus illis resistere potuissent. Praefati itaque
tyranni, Gwanius et Melga, postquam grassati sunt pro voluntate sua
super vulgus inerme, urbes et munitiones sibi subdentes, totam Britanniam
suo dominio subiugaverunt. Cum igitur haec calamitas Maximiano Romae
nuntiata fuisset, 11 misit Gratianum municipem cum duabus legionibus in
Britanniam, ut auxilium ferret oppressis. Qui venientes, disturbatis hosti356 insurgunt venti: cf. Vergil, Aen. 5.20: consurgunt venti.
35« igitur)ergo C; Conani)Konani H. 352 diversas provincias)provincias diversas DE.
353 vero om C; sexaginta) quadraginta H; Londonia) Lundonia H . 354 Thamensem)
356
358
360
363
364
370
371
372
374
375
Thamense H; collocatis) collectis D. 355 maria) terram maria (del. mi) D; Armoricanorum) Morianorum EH.
in brevi)brevi E. 357 ergo om C; quaedam)quaedam et D.
applicuerunt) appulsae sunt DEH; insulas) nationes CDE; nationes with ss et insulas mt
D. 359 et (2) ss mi C; carceri om DEH. 359-360 sunt mancipatae)mancipatae sunt
DEH.
Gwanii) Guanii DE; Guanni H. 361 Gwanius) Guanius DE; Guannius H; Hunnorum)
Hunorum DEH. 362 obviantes) navigio H.
navigio)obviantes H; rapuerant)rapuerunt DEH; lascivire cum eis)volentes lascivire
DEH.
cupientes) cum eis DEH; eorum immundam) immundam eorum DE. 365 ab eis after
pietate H; externas) exteras DEH. 366 praedicti)praefati H.
validam om C.
illis)istis H; PraefatDPraedicti H.
Gwanius) Guanius DE; Guannius H; postquam om C; grassati) crassati E.
suo domino) dominio suo H.
nuntiata) nuntiatum E; fuisset) esset DE. 376 ferret) afferret D.
<5.i6>
H i$r
355 C 55'
360
365
370
Di8r
375 C 55V
ioo
bus qui se per totam terram tamquam municipes locaverant, acerrima caedt
affectos, in Hiberniam, quotquot evasere periculum, fugaverunt.
13. Interea interfecto Maximiano Romae ab amicis Gratiani et Britoni380
bus qui cum eo venerant dissipatis et in parte necatis et in Armoricam, quae
(6.1) Altera Britannia vocabatur, ad suos concives fugientibus, Gratianus municeps regnum Britanniae adeptus est et tyrannidem non modicam in popuE145 lum exercuit, || donee catervatim se stipantes plebani et irruentes in eum,
interfecerunt ipsum. Quod audientes praedicti hostes, ex Hibernia navi385
gium educentes et secum Scotos, Norweienses, Dacos cum magna manu
conducentes, Britanniam a mari usque ad mare ferro ac flammis vastaverunt. Mittuntur ergo legati Romam cum epistulis ad senatum, lacrimosis
suspiriis postulantes auxilium, voventes se in perpetuum servituros, si ab
hac dira hostium impressione liberarentur. Quibus mox committitur
390 H 25V legio, || praeteriti mali non immemor, quae ut advenit in Britanniam, cum
hostibus congressa magnam multitudinem stravit atque reliquos usque in
Albaniam fugere coegit. Sicque Dei nutu a tarn atroci oppressione exempti, vallum cum muro immensum inter Albaniam et Deiram, a mari
usque ad mare, construxerunt, arcendis hostibus opportunum, indigenis
vero magnum 11 tutamen et defensionem facturum. Erat autem tune Albania penitus incursione barbarorum vastata, ita ut, indigenis expulsis,
receptaculum esset omnium perditorum.
<6.2)
14. Romani ergo, depulsis hostibus, R o m a m reverti decreverunt, d e nuntiantes Britonibus, nequaquam se laboriosis expeditionibus posse ulterius
400
f atigari et o b erraticos latrunculos R o m a n a m iuventutem ac potestatem terra
marique tarn frequentibus expeditionibus vexari. Malle potius se toto
tributo fraudari quam t o t laboriosis occursionibus subiacere, sed u t potius
ipsi armorum consuetudine ac viriliter dimicando terram, substantiam,
coniuges, liberos et quod his maius est, libertatem vitamque totis viribus
378 Hiberniam) Hyberniam E; evasere periculum) periculum evasere H.
380 in pane om C; necatis) neccatis C.
380-381 et in Armoricam — concives fugientibus om DEH.
381-382 municeps om DEH.
383 et om C. 384 ipsum om DEH.
385 et om DEH; Scotos) Scottos DH; Norweienses)Norguegenses DE; Norguegienses H.
387 Romam after epistulis H.
389 hostium impressione)impressione hostium DE; oppressione hostium H.
390 legio with ss cui praeerat Severus m, D; mali non immemor)non immemor mali D;
non om C.
391 atque) et DE.
393 Deiram) Deiriam C.
395-396 Albania corr. m, ex Albanie H. 396 incursione barbarorum)barbarorum incursione
DEH.
398 Romani) Omani (no initial; r indicated in marg.) E.
399 se)se tarn H.
401 se om DEH. 402 sed — potius om DEH. 403-404 ipsi armorum — totis viribis om DEH.
Liber Quintus
101
defenderent. Convocatis itaque in urbe Londonla optimatibus terrae, repedare se Romani profitentur et sermo admonitionis Guithelino, Londoniensi metropolitano commissus est, qui ipsos in haec verba adivit: "Cum vos
iussu astantium principum alloqui deberem, magis in fletum prorumpere
cogor quam in excelsum sermonem. Miseret enim me orphanitatis et debilitatis quae vobis accessit, postquam Maximianus regnum illud omni milite
omnique iuventute spoliavit. Vos autem reliquiae eratis, plebs ad usus
belli ignara, quae ceteris negotiis, ut in terris colendis diversique commercii
machinationibus, intendebat. Cum ergo supervenerunt ab alienis nationibus inimici, velut oves sine pastore errantes, vos ovilia 11 vestra deserere
coegerunt, donee Romana potestas vos possessionibus vestris restituit. Eritne
ergo spes vestra semper in alieno tutamine et non instruetis manus vestras
peltis, ensibus, hastis, in latrones nequaquam vobis fortiores, si segnitia et
torpor abesset? lam taedet Romanos tarn assidui itineris, quo vexantur, ut
pro vobis cum hostibus congrediantur. Prius omne tributum quod solvitis
amittere praeeligunt, quam hoc modo diutius terra marique fatigari. Quid?
Si tempore militum vestrorum fueratis vulgus, putatis idcirco humanitatem
a vobis diffugere? Nonne homines transverso ordine nascuntur, ita ut ex
rustico generetur miles et ex milite rusticus? Miles ergo de mangone venit
et mango de milite. Cum ergo sitis homines, habetote vos ut homines et
invocate Christum ut audaciam adhibeat et libertatem vestram defendite
et cetera."
U15. Post haec Romani fortia monita formidoloso populo tradunt atque
ut se ab incursione erraticorum hostium tueantur, tres turres, in litore quo
navigium piratarum applicare formidabant, struendas decernunt, ut, sicut
praefatus murus in terra ad munitionem erat, ita et turres sibi a man pro
munimento fierent. Armorum quoque instruendorum exemplaria a Romanis habuerunt, peltis et pilis suadentes ut se ipsos, coniuges, liberos, opes
et, quod maius his erat, libertatem, vi propria atque armorum defensione ||
414 oves sine pastore: see Hist. 6.264. 432 peltis — suadentes: cf. Gildas, De Excidio 18:
peltis ensibus hastis . . . suadentes.
405 defenderent om DEH; Londonia)Lundonia H. 406 Romani) Romam DEH.
406-427 et sermo — populo tradunt om DEH.
412 colendis) collendis C; commercii for commerciis in C.
416 instruetis for instruitis in C.
423 generetur for generatur in C.
428 tres om DEH.
429 struendas) struenda H; decernunt) discernunt C.
430 praefatus murus) murus praefatus H; sibi a mari)a mari sibi H.
431 munimento corr. nti ex monumento H; quoque) quorum C.
432 habuerunt om CH; peltis for peltibus in CDE; peltis et pilis)pellibus et pilis (del. m,)
H; ut om CDE; added in marg. tnt H; opes)opesque C. 433 vi)in D; atque del. mi H;
armorum om C.
405
4«°
C 56V
415
420
425
(6-i)
430
C
57r
IO2
viriliter dimicando tuerentur. Sicque vale dicto Romani, tamquam ultra
non reversuri, profecti sunt. Quo audito, Gwanius et Melga navibus, quibus fuerant in Hiberniam vecti, emergentes cum Scotis et Norweiensibus,
Dacis et Pictis, omnem Albaniam murotenus capessunt. Contra hos conE'4"5 stituuntur in edito murorum rudes||ad pugnam qui, leviter prostrati
atque telorum grandine territi, muris deiciuntur et fugam arripiunt. Hostes
44°
itaque, deiecto ad solum muro, fugientes persequuntur, persequendo interimunt, quosdam mancipatos carceribus tradunt et fit tanta strages temporibus illis quanta antea numquam facta fuerat. Sed in hoc immaturae
mortis proficiebat supplicium eis, qui tali funere rapiebantur et fratrum
pignorumque suorum miserandas imminentes poenas cito exitu devitabant.
44S
O divinam ob praeterita scelera ultionem! O tot bellicosorum militum per
vesaniam Maximiani absentiam! Qui, si in tanta calamitate adessent, non
supervenisset populus quern non in fugam pellerent. Quod manifestum
fuit, dum manebant: nam et longe posita regna adiciebant potestati suae
et Britanniam cum traquillitate possidebant. Sic est cum regnum tutamini
450
rusticorum deseritur. Quid plura? Relictis civitatibus muroque celso,
iterum civibus fugae, iterum dispersiones desperabiliores solito, iterum ab
hoste insectationes, iterum crudeliores strages accelerant. Et sicut agni
C 57V a 11 lupis, ita deflenda plebs ab inimicis discerpitur.
16. Igitur rursum nihilominus miserae Britonum reliquiae mittunt Ro45jD i8v mam epistulas || ad Agitium, summum Romanae postestatis virum, in hunc
modum:
"Agitio, ter consuli, gemitus Britonum." Et post pauca querentes adiciunt: "Nos mare ad barbaros, barbari ad mare repellunt. Interea oriuntur
duo genera funerum: aut enim submergimur, aut iugulamur." Verum
460 H I6T Romani, nulla commoti pietate, auxilium ferre recusant, praetendentes 11
eorum saepissime laboriosam in Britanniam expeditionem et praeterea de
435
434 ultra)non H. 435 non)ultra H; Gwanius)Guanius DE; Guaunius H.
436 fuerant om C; Hiberniam) Hybemiam E; vecti) evecti H; Scotis) Scottis DH; Norweiensibus)Norguegensibus DE; Norguensibus H.
437 capessunt)capescunt C. 438 in edito)medito E; in edicto H ; pugnam)pungnam C.
439 muris deiciuntur)muri prosternuntur H ; arripiunt)arripiunt. Facilius est enim ex
miluo accipitrem fieri, quam ex rustico subitum eruditum H . 440 persequuntur) persecuntur et C.
441-442 temporibus illis quanta) quanta nullis temporibus DEH. 442 antea after fuerat H;
numquam om DEH; fuerat corr. wzi ex fuerant H.
442-453 Sed in hoc — discerpitur om DEH.
451 civibus for civitatibus in C. 453 discerpitur for discerpatur in C.
454 nihilominus om H.
454-455 Romam epistulas) epistulas Romam DE.
459 genera funerum) funerum genera DE; iugulamur) iugulamus C; victi debellamur H.
460 praetendentes) pendentes C.
461 in Britanniam expeditionem) expeditionem in Britanniam H.
Liber Quintus
103
tributis fraudationem. Legati tristes redeunt atque huiuscemodi repulsam
denuntiant.
17. Inito ergo consilio, transfretavit Gwitelinus, Londoniensis metropolitanus in Minorem Britanniam, quae tune Armorica, sive Litavia dicebatur,
ut auxilium a fratribus postularet. Regnabat tune in ilia Aldroenus, quartus a Conano, primo duce. Qui, viso tantae reverentiae viro, excepit ilium
cum honore causamque adventus sui inquisivit. Cui Guitelinus: "Satis
patet nobilitati tuae et te in fletum movere potest miseria quam nos, conbritones tui, passi sumus, ex quo Maximianus insulam nostram suis spoliavit
militibus istudque regnum, quod possides et utinam cum diuturna pace
possideas, ab ipsis inhabitari praecepit. Insurrexerunt etenim in pauperculas nostrum reliquias omnes comprovinciales insulae et insulam nostram,
omni copia divitiarum || repletam, evacuaverant, ita ut universae nationes
totius cibi baculo, excepto venatoriae artis solatio, careant; nee fuit qui
obviaret, cum nullus potens nullusque bellicosus ex nostris remanserit.
Nam Romani in taedium nostri versi sunt et omnino auxilium abnegaverunt. Ab omni igitur alia spe repulsi, adivimus misericordiam tuam, te
implorantes ut praesidium adhibeas et debitum tibi regnum a barbarorum
irruptione protegas. Quis etenim alius, te invito, diademate Constantini et
Maximiani coronari debeat, cum avi atque atavi tui ipso insigniti fuerint?
Para ergo navigium tuum et veni: ecce regnum Britanniae in manus tuas
trado." Ad haec Aldroenus: "Olim tempus erat quo non negarem insulam
Britanniae recipere, si quis earn largiretur: non enim existimo alteram
patriam fertiliorem fuisse, dum pace et tranquillitate frueretur. At nunc,
quoniam infortunia accesserunt, vilior facta est et mihi et ceteris principibus odiosa. Super omnia vero mala potestas Romanorum in tantum
nocuit, ita ut nemo stabilem dignitatem infra illam habere queat, quin
iugo servitutis oneratus libertatem amittat. Quis ergo non mallet minus
464 Inito — consilio {passim): cf. 1 Par. 30.2: Inito ergo consilio; also 32.3.
483 tempus — quo: cf. Lucan 8467: Tempus erat, quo.
462
464
465
466
huiuscemodi) huius C.
Gwitelinus) Guizelinus DEH; Londoniensis) Lundoniensis H.
Litavia) Licania C; Letania H.
a fratribus) a confratribus (a ss m>) D; confratribus E; a confratribus H; Aldroenus)
Aldrogeus H. 467 Conano) Konano H.
468 causamque — inquisivit) cognitaque sui adventus causa, tristis et (ac H) maestus de persecutione agnatorum et (del. vu H) patriae, subsidium (sub E) se ferre (ferre se H)
quale posset promisit DEH.
468-487 Cui Guitelinus — principibus odiosa om DEH. 472 inhabitari for inhabitare in C.
473 nostrum for vestrum in C. 475 venatoriae for venatore in C; artis corr. m, ex aris C.
481 Maximiani for Maximiano in C; coronari bis C.
483 negarem for regnarem in C.
487-489 Super omnia — minus) tradiditque sibi Constantinum, fratrem suum bellicosum
et duo milia militum (militum om DE) ex electis Britonibus DEH; after bellicosum
omission mark; in marg. mt: virum D.
(64)
465
47°
C58r
475
480
485
104
490
alias cum libertate possidere, quam divitias ipsius sub iugo servitii habere?
Regnum illud, quod nunc potestati meae subditum est, cum honore et
sine obsequio, quod altiori impendam, possideo. Unde istud ceteris
nationibus praeferre elegi, cum illud cum libertate gubernem. Attamen
quoniam ius in insulam avi et atavi mei habuerunt, trado tibi Constantinum,
495 C 58V fratrem || meum et duo milia militum, ut, si Deus permiserit, patriam a
barbarica irruptione liberet et sese diademate insigniat: est enim in militia
ceterisque probitatibus audacia praevia strenuus et famosus. Ampliorem
autem numerum non vacat concedere, cum inquietudo Gallorum cotidie
immineat." Cum rex finem sermoni dedisset, Gwitelinus gratias regi egit.
500 (6.5) Congregatis igitur militibus ac navigio iam parato, ingressi sunt mare atque
in Totonesio portu applicuerunt. Nee mora, collecta multitudine senum
ac iuvenum atque florentis aetatis virorum regni, cum hostibus congressi,
victoriam per meritum beati viri adepti sunt.
18. Exinde confluxerunt undique Britones dispersi prius et in abditis
505
locorum latitantes, factaque inter se Cilcestriae condone, erexerunt Con(64)
stantinum in regem et regni diadema capiti suo imposuerunt. Tune erumpens Gwintelinus pontifex, qui ilium adduxerat, in vocem laetitiae, cantando gratulanter ait: "Christus regnat, Christus vincit, Christus imperat.
Ecce quod desideravimus, ecce rex Britanniae desertae, ecce defensor
510 <6.5> noster, assit modo Christus!" Dimissa itaque contione ilia cum exsultatione, dederunt regi suo uxorem ex nobili genere Romanorum ortam, quam
ipse Guitelinus archiepiscopus secum educaverat. De qua genuit tres
filios, quorum nomina sunt Constans, Aurelius Ambrosius, Uthyrpendragun. Constantem primogenitum tradidit ecclesiae Amphibali nutriendum
5«5
infra Gwintoniam, ubi etiam monasticum sucepit ordinem. Ceteros, vide508 Christus — imperat: cf. the early Laudes Regiae of Rheims and Aries, of which the
above acclamations form a part. See Laura Keeler, Geoffrey of Monmouth and the
Late Latin Chroniclers 1300-1^00, pp. 8, 92 (note 15), 127-129 (Berkeley, 1946).
490-501 alias cum—Totonesio portu) Qui mare ingressi in portu Totonesio (Tottonesio H)
DEH. 493 illud for ilium in C. 498 cum ss. m, C; Gallorum for Gallicorum in C. 501
applicuerunt for amplicuerunt in C.
502 atque) ac C; florentis for utriusque in CDEH.
503 per — viri om DEH.
504 Exinde)Exin DE; confluxerunt)collecti struxerunt (del. JKi[?]) D; collecti E; Britones
— prius) prius dispersi Britones H.
505 inter se)intra D; in H; Cilcestriae)Cilcestriam D; Silcestriam EH.
506 et regni) regnique DEH; Tune erumpens)At C. 507 Gwintelinus) Guizelinus DEH;
ilium) eum D. 508 gratulanter om E; Christus regnat after vincit DEH.
509 defensor) defensio DEH. 510 noster) nostra DEH. 511 suo om C; uxorem) coniugem
DEH; genere Romanorum)Romanorum genere H. 512 Guitelinus)Guizelinus DEH;
archiepiscopus om DE; genuit) progenuit DE.
513—514 Uthyrpendragun)Utherpendragon DEH. 514 Before Amphibali omission mark;
in marg. m,: sancti D. 515 Gwintoniam)Wintoniam DE; Guintoniam H; monasticum) mosticum C; suscepit ordinem) ordinem suscepit H.
Liber Quintus
105
licet Aurelium et Uthyrpendragun, 11 Gwitelino 11 praesuli nutriendos com- E147; C
59r
misit. Cumque decem annis regnasset Constantinus, quidam Pictus, qui in
obsequio suo fuerat, accessit ad eum {et) quasi secretum colloquium habiturus, in virgulto quodam, semotis omnibus arbitris, cum cultro dolose
interfecit eum.
520
19. Defuncto itaque Constantino, dissensio facta est inter regni proceres
<6.6)
de duobus fratribus, quis eorum in regem sublimaretur. Erant siquidem
ambo adhuc pueri infra aetatem tanti culminis regendi. Cumque diu contendissent et alii hunc, alii ilium acclamarent, accessit vir gnarus quidem,
sed dolosus, Vortigernus, dux Gewisseorum, qui et ipse ad regnum toto
525
nisu anhelabat et persuasit optimatibus regni, quatinus Constantem primogenitum, qui in monasterio Gwintoniensi degebat, in regem eligerent. Quod
cum quidam propter monasticum ordinem abhorrerent, ipse se ultro ad hoc
opus praesto esse atque iuvenem de monasterio exempturum spopondit.
Re || lictis ergo illis, Gwintoniam tendit, monasterium intrat atque collo- 530 H i6v
quium regalis iuvenis deposcit. Cumque extra claustrum eductus esset,
verba huiuscemodi auribus illius secreto instillavit: "Ecce pater tuus defunctus est et fratres tui propter aetatem in regem sublimari nequeunt,
nee alium habemus praeter te de || genere tuo quern nobis regem eligamus. D i$t
Acquiesce ergo consilio meo et, si possessionem meam augmentare volueris,
535
suadebo populo et in affectum convertam sublimandi te in regem et ex hoc
habitu, licet ordo repugnet, mutatis vestibus te abstraham." Quod cum
audisset Constans, magno exsultans gaudio, quod petebat 11 se libenter ex- C 59V
sequi confessus est et quicquid callebat ipsum velle iure iurando con519
521
524
532
semotis — arbitris: cf. Sallust, B.C. 10.1: omnibus arbitris . . . amotis.
dissensio — inter: cf. Joan. 10.19: Dissensio . . . facta est inter . . .
vir gnarus: cf. Gen. 25.27: Esau vir gnarus.
verba — instillavit: cf. Horace, Ep. 1.8.16: praeceptum auriculis hoc instillare memento;
also Juvenal 3.122: facilem stillavit in aurem.
516 et om H; Uthyrpendragun) Utherpendrag' D; Utherp. E; Utherpendragon H; Gwitelino) Guizelino DEH. 517 annis) annos H.
518 accessit ad eum om C; secretum colloquium) colloquium secretum H.
519 cum)et cum DEH.
521 dissensio) dissencio C; regni proceres)proceres regni DEH.
522 sublimaretur)sullimaretur H. 523 adhuc om C; pueri)puerili C.
524 ilium) alium H; acclamarent) attollerent C; quidem) quidam DE. 525 Vortigernus)
Vortigernus nomine DE; dux) consul H; Gewisseorum) Geuisseorum DE; Geuuisseorum H. 526 anhelabat) hanelabat C; regni) terrae H; quatinus) ut DE.
527 Gwintoniensi) Wintoniensi D; Vintoniensi E; Guintoniensi H; in om H.
528 abhorrerent corr. m, ex abhorrent D; se om H; hoc)opus C.
528-529 ad hoc — esse)praesto ad hoc esse opus H. 529 opus)suum C; spopondit)spospondit
DE.
530 Gwintoniam)Wintoniam DE; Guintoniam H; intrat)ingreditur DEH. 531 Cumque
corr. nti ex Cum D. 532 illius secreto)eius C.
533 propter—sublimari)sublimari (sullimari E) in regem propter aetatem DE; in regem
sublimari)sullimari in regnum H. 535 ergo)igitur H; consilio meo)meo consilio DE.
536 populo) populum DEH; sublimandi)sullimandi EH.
537 licet ordo repugnet om DEH; repugnet) repungnet C.
538-539 exsequi)exequi DEH. 539 callebat)volebat C. 539-540 confirmavit)firmavit C.
io6
Historia Regain
Britanniae
54°
firmavit. Assumpsit itaque Vortigernus eum, vellent nollent monachi,
atque mutato habitu regiis ornamentis mox indutum, Londonias secum
duxit. Sed tune temporis, defuncto Gwitelino (archi)episcopo, ecclesia
ilia carebat pontifice, nee affuit alter qui eum inungere et coronam imponere praesumeret, quia ex monasterio transferebatur. Arripiens igitur
545
ipse Vortigernus propter necessitatem instantem coronam, capiti ipsius
manibus propriis imposuit.
(6.7)
20. Sublimatus itaque Constans totam curam regni Vortigerno commisit,
necnon et semetipsum consilio et moderationi eiusdem tradidit. Elapso
autem tempore, cum totas regni habenas ipse Vortigernus pro voto mode550
raretur, coepit apud se deliberare et intenta mente excogitare, qualiter
E148 quod desiderabat de regno compleret. Vide 11 bat namque congruum tempus
adesse quo id ad effectum duceret, cum ei totius regni dominium cessisset
et regis Constantis fatuitas pateret universis. Quippe in claustro enutritus
nullam dispensationis curam vel providentiam regni gerere callebat. Aliud
555
namque regularium more didicerat, omnia Vortigerno tantum committebat. Duo autem fratres illius tamquam in cunis adhuc nutriebantur. Praeterea regni proceres, maiores natu, mortibus diversis omnes fere obierant
et erat terra omni consilio destituta nisi quantum in ipso erat, qui astutus
et sapiens magnique erat consilii: ceteri omnes pueri et iuvenes erant. Haec
5<5oC6or itaque || in animo volvens, excogitavit fraudem pravi consilii, quo ingenio
tectius atque callidius Constantem monachum deponeret, ut in locum
ipsius erumperet. Quod tamen differre praeelegit, donee prius diversas
nationes potestati et familiaritati (suae) submisisset. Tandem accessit ad
regem Constantem dolenti similis, dicens: "Moveor propter te, carissime
560 in animo volvens: see Hist. 2.211. 564 dolenti similis: cf. Ovid. Met. 6.532: lugenti
similis.
540 itaque)ergo E; Vortigernus eum)eum Vortigernus DEH (Vortig' DE); vellent erased
in E, but found in marg. m,. 541 Londonias) Lundonias H.
542 Gwitelino)Guizelino DEH; (archi) episcopo)pontifice DEH. 543 pontifice om DEH;
inungere)ungere {in ras.) H; et)atque DE. 544 praesumeret)praesumebat C; quia ex —
transferebatur om DEH; igitur)ergo E. 545 Vortigernus)Vortig' DE; necessitatem
instantem)instantem necessitatem DEH; ipsius)illius H. 546 propriis)suis DEH.
547 Sublimatus)Sullimatus EH; curam regni)regni curam DE; regni curiam H; Vortigerno)
Vortig' DE. 548 semetipsum) se ipsum C.
549 autem)itaque H; Vortigernus)Vortig' DE. 550 et intenta — excogitare om C.
551 namque)namque vir C. 552 cessisset)cederet H. 553 Constantis om H.
554 gerere callebat) gerebat DEH; Aliud om DEH. 555 namque — didicerat om DEH;
didicerat) didiscerat C; Vortigerno)Vortig' DE. 555-556 committebat)committens
DEH.
556 in om C; nutriebantur)iacebant H. 557 obierant corr. nit ex obierat H. 558 ipso)se
DEH; qui astutus oin DEH. 559 et sapiens — iuvenes erant om DEH. 560 itaque)
omnia D; excogitavit) cogitavit C; quo ingenio om DEH.
561-563 tectius atque — submisisset om DEH.
563 Tandem accessit) et accessit quadam die DEH. 564 regem om DEH; Constantem)
Constantium H; carissime) karissime CDEH.
Liber Quintus
107
domine, quia regnum tuum inquietare affectant collaterales insulani et
565
maxime Norweienses et Daci. Rumor etenim et fama late vagans innotuit
terrain hanc carere viris, et senioribus morte deletis, et te ipsum nihilominus
iuvenem cum fratribus tuis puerili inniti consilio; quam ob rem te provida
uti oportet deliberatione, quatinus ab imminentibus hostibus, antequam
quod moliuntur incipiant, praemonitus eripiaris et regnum in pace et
570
tranquillitate perseveret." Cui Constans: "Nonne omnia disposition! tuae
commisi? Fac ergo quaecumque ad salutem meam et regni pacem noveris
utilia fore." Ad haec Vortigernus: "Si in manum meam commiseris munitiones terrae, 11 urbes et castra et cetera quibus regnum ab incursione
H i^
hostium tueatur, thesauros quoque, quibus milites et viri bellicosi per
575
universas terrae regiones disponantur, non vereor te corroborari consilio
ut facile caveas hostium circumvenientium temeritatem." Respondit rex:
"Sicut tibi omnem curam regni commisi, ita fac, ad libitum tuum, omnia
quae dixisti." Cui Vortigernus: "Dictum est mihi Pictos velle ducere
Dacos et Norweienses super nos, ut inquietudinem maximam inferant."
580
"Oportet ergo te," ait ille, || "aliquos ex Pictis tecum in familia habere et
C6ov
curiam tuam talibus munire custodibus, qui mediatores inter te et hostes
exsistant et eorum machinationes explorent, quo tutius et in domo et in
curia esse possis." Hoc dicens misit ocius nuntios in Scotiam, invitans
Pictos ad regis praesidium; veneruntque centum milites Picti et honorabat
585
eos Vortigernus super omnes regis familiae tirones et donariis 11 ditabat, D19V
cibis et potibus, quibus gens ilia nimis indulgebat, usque ad crapulam et
ebrietatem replebat, unde Vortigernum pro rege magis habebant quam
ipsum Constantem. Inebriati ergo per vicos et plateas, tamquam fanatici
cla || mabant: "Dignus est Vortigernus imperio, dignus est Britanniae seep- 590 E149
566 fama — vagans: cf. Vergil, Aen. 2.17: ea fama vagatur.
587-588 crapulam et ebrietatem: cf. Luc. 21.34: in crapula, et ebrietate. 589 per — plateas:
cf. Cant. 3.2: per vicos et plateas.
56? insulani)insulae C. 566 Norweienses)Norguegenses DEH; etenim om DE; enim H;
late vagans)longe vagans et late D; innotuit)intimavit C.
568 tuis)tuis in (del. m,) C; inniti)inviti C; meriti E; te provida)provida te DEH. 569 uti
oportet) oportet uti DE.
570 quod moliuntur) moliri C; praemonitus for praemunitus in CDEH; eripiaris corr. mi
ex erudiaris C; in)cum H. 571 Nonne)Nonne ait DEH. 572 quaecumque)quodcumque D; noveris om C.
573 utilia) utiliora DE; Vortigernus) Vortig' DE. 575 tueatur) tuear DE.
576 te)eo te DE; corroborari) roborari H. 577 facile after circumvenientium DE.
578 curam regni)regni curam DEH; omnia)universa DE.
579-580 Cui Vortigernus — inferant om DEH. 579 Vortigernus)Vortiger C.
581 te after ille DEH.
583 tutius et) tutius DE; securus H. 584 Hoc) Haec DEH; ocius nuntios) nuntios ocius H.
585 praesidium — honorabat om H; veneruntque centum) quibus adductis DE; milites Picti et om DE.
586 eos — regis om H; Vortigernus)Vortig' DE; super)supra DE. 587 indulgebat)indulget
cotidie DE; indulgebat cotidie H.
588 unde) unde plus H; Vortigernum) Vortig' DE; pro rege magis) magis pro rege DE;
magis om H. 589 ergo)vero H; vicos et plateas) plateas et vicos DEH.
590 clamabant)acclamabant DEH; Vortigernus) Vortig' DE; est (2) om H.
108
tro, Constans vero indignus." Sub his autem favoribus diu latere non
potuit versuti viri ac dolosi animus, utpote qui ad argumenta suae nequitiae haec omnia praeparabat. Quadam ergo die, dum inebriati ex more
fuissent Picti, accessit Vortigernus subtristis ad eos, simulans se e regno
595
Britanniae velle recedere, ut ampliores adquireret possessiones, ut et sibi
et suis possent stipendia sufficere. Neque id tantillum quod possidebat
quinquaginta militibus, ut unusquisque modicum quid acciperet, satis esse
dicebat. Sic loquens, Pictos ebriosos ad scelus animavit et se ad hospitium
suum contulit, illos in aula regia potantes dimittens. Mi vero ad invicem
600
murmurantes quod talem tamque honoratum virum tamque munificum
C6ir amitterent, arbitrantes verum esse quod ille falso ac||simulato ore protulerat, dixerunt furore repleti: "Utquid monachum istum vivere permittimus? Utquid non interficimus eum, ut Vortigernus regno potiatur?
Dignus namque est imperio et regni honore, dignus etiam omni dignitate
605 (6.8) qui nos ditare non cessat." Irruentes ergo in thalamum, impetum fecerunt in Constantem et, amputato eius capite, coram Vortigerno detulerunt.
Quod cum vidisset, in fletum, quasi contristatus, erupit; numquam tamen
prius maiori gaudio mentaliter fluctuaverat. Vocatis igitur civibus Londoniae civitatis, — nam id in ea contigerat, — iussit omnes proditores alli610 g a r i atque teneri et ad ultimum decollari, qui tantum scelus perpetraverant.
Vindicta itaque de Pictis peracta, fuerunt in populo qui aestimarent, etsi
proloqui non auderent, proditionem illam et regis interfectionem per
Vortigernum machinatam fuisse, Pictos siquidem nullatenus nisi assensu
illius tale facinus ausos fuisse committere. Fueruntque qui a tali crimine
6l
5
verbis ipsum contradicentibus purgarent. Re tandem in ambiguo relicta,
nutri || tores duorum fratrum, assumentes eos, fugerunt in Minorem Britanniam, timentes ne idem contingeret eis quod primogenito factum
601-602 simulato — protulerat: cf. perhaps Vergil Aen. 4.105: simulata mente locutam. 602
furore repleti: cf. Ecclesiasticus 39.16: furore . . . repletus.
607 quasi contristatus: cf. Psalm. 34.14: quasi lugens et contristatus.
591 Constants — indignus om DEH. 592 viri after dolosi H; ad argumenta) argumento H.
594 Picti om H; accessit) accessit Pictis H; Vortigernus)Vortig' DE; ad eos om DEH.
595 velle after simulans (594) H; recedere) discedere C; adquireret) quaereret C; ut
(2) om DE.
596 et suis)suisque DEH; Neque)Neque enim H; Neque with ss enim m, D. 597 esse
om CH. 598 dicebat) ducebat EH; ebriosos) ebrios DE. 599 in aula regia om DE.
600 tamque)tam C; tamque)tamquam C. 601 verum esse)quod verum esset DE.
603 Vortigernus) Vortig' DE. 604 et regni) regni et DEH. 605 ergo) itaque H; in om H.
fecerunt tampered in D. 606 amputato)amputatum (corr. wi. ex amputantum) C;
capite) capud C; Vortigerno)Vortig' DE. 607 numquam tamen om DEH.
608 prius — fluctuaverat om DEH; Vocatis igitur) vocatisque DE; Convocatisque H. 608609 Londoniae)Lundoniae H.
610 perpetraverant)perpetraverunt C. 612 proloqui) loqui DE.
613 Vortigernum) Vortig' DE. 614 committere om DEH.
615 ipsum om DEH; purgarent) pugnarent D.
Liber Sextus
109
fuerat. Ibique rex Budicius eos cum honore quo decebat excepit et summa
diligentia educavit.
21. At Vortigernus, diadema regni capiti suo imponens, duabus cotidie 620 (6.9)
angustiis vehementer angebatur, videlicet reatus sui conscientia atque
Pictorum, mortem suorum vindicare volentium, infesta contumacia. Detrimentum suae gentis non || modicum et totius regni inquietationem sus- C6iv
tinens, || accedebat quoque ad cumulum doloris sui interminatio duorum £150
fratrum Constantis, quorum fama, adventare eos in proximo super se,
625
faventibus illis terrae optimatibus, divulgabatur.
LIBER SEXTUS
1. Interea applicuerunt tres ciulae, quas naves longas dicimus, in partibus Cantiae, plenae armatis militibus, quorum duces Horsus et Hengistus
dicebantur. Erat tune temporis Vortigernus Doroberniae, quae nunc Cantuaria dicitur. Cui cum nuntiatum esset viros ignotae linguae magnaeque
staturae in Iongis navibus advenisse, missis nuntiis, ad se venire cum pace
fecit. Mox ut adducti sunt, vertit oculos in duos praefatos germanos: nam
ipsi prae ceteris statura et decore eminebant. Intuitusque eos ac ceteros
consodales ait: "Quae patria, iuvenes, vobis materna est aut quae causa
vos hue in regnum nostrum appulit? Edicite!" Cui Hengistus, ut erat
prae ceteris amplioris et maturioris aetatis persona, qui et sapientia ceteris
praepollebat, in haec verba pro omnibus respondit: "Rex, virorum nobilissime, Saxonica tellus, quae una est ex regionibus Germaniae, nos editos
618 eos — excepit: cf. i Mach. 1243: excepit eum cum honore.
621 reatus — conscientia: cf. Apuleius, Met. 7.9: malae conscientiae reatum.
625-626 fama — divulgabatur: cf. Luc. 4.37: Et divulgabatur fama.
618
620
621
624
626
Budicius) Hudicius E; Gudicius H; eos after Ibique DEH.
Vortigernus) Vortig' DE.
vehementer angebatur) angebatur vehementer E; angebatur after cotidie (620) D.
accedebat — cumulum om C.
terrae optimatibus) optimatibus terrae DE; divulgabatur) divulgatur C; after divulgabatur: Explicit liber V. Incipit VI H.
4-5 Cui — advenisse: cf. Vergil. Aen. 7.167-168: Nuntius ingentes ignota in veste reportat /
advenisse viros.
1 ciulae for qulae in C (cf. Gildas, De Excidio 23); cymbae D; cimbae E; cuilae H; naves
longas) longas naves DEH.
2 armatis) de armatis DEH.
3 Erat — Vortigernus) Eratque Vortigernus tune temporis C; Erat) Eratque H; Vortigernus)
Vortig' DE. 3-4 Cantuaria)Kantuaria H.
4 esset) fuisset H.
5 Iongis navibus) magnis navibus et Iongis E; venire cum pace) cum pace venire DE; cum
pace after nuntiis H.
6 in) ad DE. 7 ipsi)et ipsi DEH; eminebant) immincbant DE; ac ceteros om DEH. 8 consodales om DEH; iuvenes, vobis) vobis o iuvenes DE; o iuvenes vobis H. 9 vos om
DEH; appulit) appulerit H ; Edicite) dicite C. 10 persona om C.
IO-II qui et sapientia — haec verba om DEH.
n pro)prae H; respondit)ait H; virorum)tuorum DEH.
, 6l0 .
5
I0
no
D 2or
»5
C62r
20
2
5
30
H28r
E151
35
appulit hue. Causam itineris nostri et profectionis de terra nostra, si placet
audire, in pacis 11 securitate disseremus." Concessa igitur a rege cum pace
loquendi facultate, sic orsus est: "Mos et consuetudo patriae nostrae est,
bone rex, ut, cum abundantia virorum excreverit, conveniant principes
terrae et totius regni iuventutem, in annos quindecim aut eo amplius excretam, coram se venire compellunt || positaque sorte, potiores atque fortiores, in externas regiones tamquam exilio relegatos, dirigunt, ut patria
ipsa a multitudine superflua vacuetur. Est enim terra nostra fecundior
hominum procreandorum ubertate quam ceterorum animalium, licet ipsa
quoque ferarum abundantia atque divitiarum copia in suo genere nequaquam fraudetur. Sic itaque a patria sorte praefata deiecti sumus, non ob
aliud. Nos quoque duos germanos, quorum ego Hengistus, iste Horsus
nuncupamur, oboedientes decretis ab aevo sancitis, mare ingressi, o rex,
ceterorum nobilissime, istis in oris, Mercurio duce, advecti sumus." Audito
igitur nomine Mercurii, interrogavit rex qua religione colerent Deum.
Cui Hengistus: "Deos patrios, Iovem, Saturnum, Mercurium atque ceteros
quos coluerunt patres nostri veneramur atque colimus, maxime Mercurium, quern Woden lingua nostra appellamus. Huic maiores nostri
quartam feriam dicaverunt, quae usque in hodiernum diem lingua nostra
nomen Wodenesdei de nomine ipsius sortita est. Post hunc colimus deam ||
inter ceteras potentissimam, nomine Fream, cui etiam dicaverunt sextam
feriam, quam || de nomine ipsius Fridei appellamus." "De religione vestra,
quae potius irreligio dici potest," ait Vortigernus, "vehementer doleo.
De adventu autem vestro non modicum laetor, si moram nobiscum placuerit
vobis per temporis spatium agere. Sive enim Deus, sive fortuna vos hue
appulerit, congruo tempore necessitati nostrae auxilium ferre potestis.
29-30 colimus — Mercurium: cf. Caesar, B. G. 6.17.1: Deorum maxime Mercurium colunt.
37-38 Sive — appulerit: cf. Vergil, Aen. 3.715: vestris deus appulit oris; also 1.377, J-338.
7-3913 appulit hue) hue appulit DEH; Causam) Causa H; nostri om DE; profectionis) profectionis nostrae DE.
14 disseremus)diceremus C; a rege om C. 15 loquendi after rege (14) H; patriae)terrae C.
16 virorum) virorum in ea H. 17-18 excretam) excreta E. 18 compellunt) compellant H .
19 externas)exteras DEH; tamquam)tamque C; tanquam in H. 10 rpsa)jsta ipsa (del. nti)
C. 21 ceterorum)ceterarum C.
22-23 ncquaquam)nequacquam C. 23 sorte praefata)praefata sorte DE; sumus om DEH;
non ob om DEH. 24-26 aliud — nobilissime om DEH. 25 sancitis for sanxitis in C.
26 oris)horis CDEH. 27 colerent Deum)Deum colerent DEH.
28 Iovem — Mercurium) Mercurium, Iovem, Saturnum H.
w
30 Woden) innoden (del. and corr. vtt) H; Huic) Hunc E.
31 diem om H; lingua nostra om C. 32 nomen om C; Wodenesdei) Wodenesdai D; Wodnesday E; Wodnesdei H. 33 inter ceteras) ceteris H.
34 Fridei)Fridai DH; Friday E; appellamus)vocamus H.
35 Vortigernus) Vortig' DE.
37 temporis spatium) spatium temporis DEH; sive (2)] seu DE.
' Liber Sextus
111
Infestant enim nos quidam latrunculi, inimici nostri, undique, quos 11 vestra C 62V
ope longius abigere a terra nostra et in speluncas terrae suae nequissime
40
agitare optarem aut omnino, si fieri posset, exterminare. Unde vos, quotquot venistis, in regno meo honorifice retinebo et diversis muneribus et
agris ditabo." Paruerunt barbari et, foedere firmato, curiam repleverunt
proceribus et validis viris et ad bellandum strenue edoctis, stipendia accepturi pro consuetudine legis suae.
45
2. Nee mora, emergentes ex Albania Picti exercitum grandem valde in
fines Britannorum et ultra eduxerunt magnamque partem terrae vastaverunt. Contra quos Vortigernus Saxones barbaros cum exercitu suorum
educens, trans Humbrum obvius venit illis et congressus magnam stragem ex eis faciens in fugam eos coegit. Sed quia hostes consueverant pri5°
oribus bellis esse superiores, duriter resistendo multos Britonum, plures
suorum vulneratos ac telis confossos amiserunt. Rex ergo, per Saxones C5-")
victoria potitus, donaria sua ampliavit eis atque Hengisto dedit agros et
mansiones plurimas in Lindeseia regione, quibus se et suos commilitones
sustentaret. Cumque Hengistus, ut erat vir doctus atque astutus, se neces55
sarium Vortigerno regi sentiret et eius amicitiam atque benivolentiam pro
virtute ac probitate sua erga se pronam aspiceret, fidenter quadam die
accessit ad eum in iocunditate regia dicens: "Domine mi, rex patriae, si
placet, (sine) me ad te pauca proloqui de statu regni atque tuorum fidelitate: comperi enim, ex quo tibi adhaesi, || quia undique inquietant te inimici 60 C6$i
tui; pauci sunt ex tuis qui te perfecte diligant et honorem tuum defendant.
Omnes fere tibi malum interminant, dicentes, nescio quos fratres, heredes
regni iustiores te, in proximo ascituros de Armorico tractu, ut te deponant
et illos promoveant. Nunc igitur, si tibi (bonum) videbitur consilium ut
de gente nostra invitemus aliquos ad tuendam patriam ab hostium incur65
52 telis confossos: cf. Seneca, Troad. 559: confossa telis.
55 erat — astutus: cf. Ecclesiasticus 37.21: Est vir astutus multorum eruditor.
58 in iocunditate: cf. Judith 12.12, 17: in iucunditate; Domine — rex: cf. 1 Reg. 14.19, 20:
domine mi rex.
39 vestra)longius DE. 40 ope longius)ope vestra DE; abigere)abire C. 41 agitare for latitare
in CDE and actitare(?) in H. 42 in)infra H; regno meo)regnum meum DEH.
44 bellandum)bellum DEH; strenue )strenuue H; stipendia bis C.
48 Vortigernus)Vortig' DE. 49 educens) colligens C; dirigens H.
50 eos om H; hostes om DEH. 50-51 prioribus)antea prioribus H.
51 plures)pluresque D. 52 suorum)suosum in text E; in marg. m>: suorum; confossos)
confectos H.
53 ampliavit) applicuit C; atque) et H. 54 Lindeseia) Lindiseia D; Lindissea H; et suos)
suosque DEH; commilitones om DEH. 55 Hengistus after regi (56) DE; after
necessarium (56) H; ut erat—astutus om DEH.
56 Vortigerno om DEH; amicitiam om C; atque om C; et H.
57 probitate)bonitate C. 58 patriae)pater H. 59 ad te om DE.
60 comperi corr. m> ex cooperimur H; enim om H. 60-61 undique — inimici tui om DEH.
61 ex)de C. 62 tibi malum) malum tibi DE; interminant: in in ras. m, H.
63 ascituros in text D; in marg. vn: expulsuros; de)ex DEH.
64 videbitur)videtur H. 65 tuendam)tuendum E.
ii2
Histork Regum Britanniae
D 20V
sione et tuorum proditione, palam manifestare ne dubites, ut 11 numerus
nostrorum augeatur in tuam fidelitatem et terreantur externi et privati
£152 hostes, cum te ac regnum tuum || cinxerit ac protexerit fortissimorum
virorum robur." Ad haec Vortigernus: "Mitte, ut dixisti, ad terram tuam
7°
et invita quos volueris, tantum ut fideles vos in mea dilectione inveniam
H 28V et pete 11 a me quod volueris: nullam patieris repulsam." Qui audiens regem
erga se benivolum, inclinato capite, gratias multimodas de benivolentia
egit et adiecit: "Ditasti," inquit, "me largis mansionibus et agris, sed cum
desit civitas aut munimentum in quo me meosque in necessitate recipiam,
75
securus non sum de vita aut de possessione. Verum, nondum ditasti me
honore quo decuerat, cum duces me progenuerint. Danda enim essent
oppida sive civitates, ut dignior inter proceres regni tui censerer. Dignitas
namque consulis sive principis adhibenda esset ex utroque genere edito."
Cui Vortigernus: "Prohibitus sum huiusmodi dona largiri, quia alienigenae
80 C6jv estis et pagani, nee adhuc mores vestros et consuetudines agnosco, ut vos ||
concivibus meis parificem." Cui Hengistus: "Concedat ergo dominus meus
rex servo suo fideli Hengisto, quantum corrigia una possit ambire terrae
in aliqua mansionum mearum, ut ibi aedificem domum cum propugnaculis
ad defensionem meam, si contigerit me ab hostibus circumveniri; et ego
85
interim mittam pro uxore et liberis, parentibus et amicis, ut securior de
nobis, quicquid commiserim exsistam." Motus itaque rex, petitioni eius
acquievit. Nee mora, missa in Germaniam Hengistus legatione, coepit
corium tauri in unam redigere corrigiam nactusque saxosum locum, aptum
ad munimentum, quern magna elegerat cautela, circuivit cum corrigia et
70 fideles — dilectione: cf. Sap. 3.9: et fideles in dilectione.
71 pete — repulsam: cf. Ovid, Met. 2.97: posce bonis aliquid: nullam patiere repulsam; also
3.289. 72 inclinato capite: cf. Judith 15.2; Joan. 19.30: inclinato capite.
81-82 Concedat — suo: cf. 4 Reg. 5.17: concede mihi servo tuo.
66 proditione)proditionem E; ne)non H. 67 tuam fidelitatem)tua fidelitate C; et)et augeatur (del. mi) C.
68 cinxerit) auxerit H.
69 Vortigernus) Vortig' DE.
70 vos) vos semper D; inveniam) semper inveniam H. 71 patieris) patiens DEH.
73 Ditasti )Ditastis D; inquit, me)me, inquit H.
74 me ss m, H; in necessitate om C. 75 vita)vita mea H; de (2) om CH.
75-81 Verum, nondum — Cui Hengistus om DEH.
78 principis for principatus in C. 79 huiusmodi for huius in C.
80 vestros et for vestros in in C.
81 meus om DEH. 82 terrae om DE.
83 aliqua) aliquo C; mansionum) mansione DE; propugnaculis) propungnaculis C.
84 meam)nostram DEH; me omDEH.
85 et liberis) ac liberis DEH; parentibus) et parentibus DEH. 86 nobis) vobis C; commiserim) commiserimus H; exsistam) existas DEH. 87 in Germaniam after legatione
DE; Germaniam) Germania C; Hengistus after missa DE; Hengistus) Hengestus E.
88 saxosum) Saxones H; aptum om DEH. 89 quern for quod in CDEH. elegerat cautela)
cautela elegerat H; cum om H.
Liber Sextus
113
infra spatium metatum castrum aedificavit, quod aedificatum traxit nomen
90
ex corrigia, saxonice Thagcestre, vel Dwanccastre, britannice vero Kaerygarrei, quod Latino verbo Castrum Corrigiae sonat.
3. Interea, reversi e Germania nuntii, adduxerunt duodeviginti naves <6.u>
electis militibus plenas. Inter quos adducta fuerat filia Hengisti, vocabulo
Ronwen, pulchra facie ac venusto corpore. Patrato igitur Hengistus aedi95
ficio suo, invitavit ad prandium regem, ut et domum novam et novos
milites videret. Qui non distulit venire privatim et absque multitudine ut
delectaretur in fideli suo Hengisto. Ut autem descendit rex, laudavit opus
gnaviter et quasi subito aedificatum ac milites e Germania invitatos secum
retinuit. Postquam regiis epulis refecti sunt, j | egressa est puella de thalamo, 100 C64T
filia Hengisti, aureum vas vino plenum manu ferens accedensque propius
regi, flexis genibus lingua Saxonica ait: "Washail, Lauert King." At ille,
mox visa puella, miratus faciem decoram cum venusto corpore, incaluit
interrogavitque interpretem suum quid puella sermone suo dixerat et quid
eodem sermone respondere deberet. Cui interpres ait: "Vocavit te domi'°s
num regem et vocabulo salutationis honoravit. Quod autem ei respondere
debes illud est "Drinchail." Respondens igitur Vortigernus "Drinchail," ||
E'53
iussit puellam potare recepitque scyphum de manu eius et ex more Saxonico
osculatus est earn et potavit. Ab illo ergo die usque in hodiernum diem
remansit consuetudo ilia in Britannia inter convivantes et potantes ut per
"o
"Washail" et "Drinchail" se invicem salutarent. Rex autem multo || diversi H v)t
90 traxit nomen: cf. Ovid, Met. 4.291: nomen quoque traxit; also 15.57.
95 pulchra — corpore: cf. Gen. 29.17: Rachel decora facie, et venusto aspectu; Esther 2.7:
Esther . . . pulchra nimis, et decora facie. 102 flexis genibus: cf. 2 Par. 6.13: flexis
genibus . . . ait.
103 visa — incaluit: cf. Ovid, Met. 2.574: vidit et incaluit pelagi deus; 3.371: vidit et incaluit;
also Fasti 2.307; facie — corpore: see Hist. 6.95.
91 Thagcestre)Thancastre DE; Wangcastre H; Dwanccastre)Twangcastre DE; vel
Dwanccastre om H; Thancastre vel deleted in D. 91-92 Kaerygarrei)Kaercarrei DE;
in marg. m%: Dynas dyn carrey, D; Kaercorrei H.
93 e)a E; duodeviginti) octodecim E. 94 fuerat) erat DE; vocabulo) nomine DE.
95 Ronwen) Ronuuen H; under corpore, in D, there is the following addition m,: cuius
pulchritudo nulli secunda videbatur; Patrato)Parato C; 97 milites videret) videret
milites H.
98 delectaretur) delectaret E; in) cum DEH.
99 gnaviter)graviter C; gnaviter factum et D; et quasi subito after aedificatum C; om DEH.
100 regiis om E; refecti sunt)sunt refecti DE. 101 Hengisti) Heng*. DE; propius)propitius
E.
102 Saxonica)sua DEH; Washail)Washeil DE; Weshail H; Lauert)Lauerd D; Lauert
King)Lauerdeing E; Hlauerd King H . 104 sermone after dixerat E (sermone in marg.
mi). 105 ait after te DEH. io6tiomH.
107 illud)ita DEH; Drinchail)Drincheil DE;
igitur om DEH; Vortigernus)Vortigernus ait DEH (Vortig* D E ) ; Drinchail)
Drinchaeil C; Drincheil DE. 108 iussit) et iussit DEH; puellam) earn H ; receptique)
cepitque C; scyphum) ciphum CDEH; ex om DE.
109 diem om H. n o in Britannia om C. i n Washail)Washeil DE; Weshail H; Drinchail)
Drinchaeil C; Drincheil DE; salutarent coir. mt ex salutaverunt C; corr. into salutent
w,(?) D.
ii4
generis potu inebriatus, instigante Sathana, puellam adamavit et ut sibi
daretur a patre postulavit, licet esset gentilis et non Christiana.
4. Hengistus autem, cognita regis levitate, consuluit Horsum, fratrem
"5
suum, ceterosque maiores natu de gente sua, qui omnes pariter in unum
consenserunt, videlicet ut fieret regis petitio et peteret ille Cantiae proP i ir vinciam in dotem dari puellae. Nee [| mora, data est puella Vortigerno et
Cantia Hengisto, nesciente Gorangono comite, qui in eadem provincia
regnabat. Nupsit itaque rex eadem nocte paganae puellae, nil verescens
120 C64V de sua Christianitate; quae cum placuisset ei, coepit earn quasi reginam ||
habere ac diligere. Unde iram et inimicitiam procerum suorum et filiorum
brevi temporis spatio incurrit. Genuerat namque antea filios tres, de uxore
priore, quorum nomina erant Vortinerius, Karigern, Paschent. Hengistus
autem accedens ad regem, ait: "Ego sum quasi pater tuus et consiliarius
"5
tuus esse debeo. Noli praeterire consilium meum et omnes inimicos tuos
virtute gentis meae superabis. Invitemus adhuc, si placet, Octam, filium
meum e Germania, cum fratruele suo Ebissa: bellatores enim viri sunt et
expugnabunt nobiscum omnes inimicos tuos maris et terrae. Da eis regiones
a Pictis vastatas, quae sunt iuxta murum inter Deiram et Scotiam. Ibi enim
•3°
locati impetum adventantium barbarorum viriliter sustinebunt et sic in
pace citra Humbrum remanebis."
U5. Paruit itaque Vortigernus iussitque invitare quoscumque sciret ad
munimentum militiae et augmentum valere sibi. Missis itaque ilico legatis,
venerunt Octa et Ebissa et Kardich cum trecentis navibus armatorum viro135
rum, quos omnes suscepit rex benigne magnisque ditavit muneribus. Post
iiz puellam adamavit: cf. Esther 2.17: Et adamavit earn rex.
127 bellatores — viri (passim): cf. 4 Reg. 25.4: viri bellatores; also Joel 3.9.
112 inebriatus) inebriatus est et H.
113 esset after Christiana DEH. 114 Hengistus) Heng' DE; autem) ergo DEH; Horsum
after suum ( I I J ) H. 116 consenserunt)concenserunt C; Cantiae)Kantiae H.
117 Vortigemo)Vortig' DE. 118 Cantia) Kantia H; Hengisto) Heng' DE; Gorangono)
Gorangano DE; provincia om DEH. 119 paganae puellae) puellae paganae DE;
verescens)verens H. 120 quae)quod H ; quasi)tamquam DEH. 121 diligere corr. mi ex
diligeret C.
122 brevi)in brevi H; Genuerat)Generaverat H ; filios tres)tres filios D.
123 priore)priori H; Vortinerius)Vortimerus D; Vortimer EH; Karigern)Katigernus D;
Katigern E; Kartigern H; Paschent in text D; in marg. mr. Pascentius; Paskent H ;
Hengistus) Heng' DE. 124 tuus)tibi DEH; consiliarius) consiliator H. 125 Noli) Noli
ergo H. 126 meae corr. m, ex me C; Invitemus) Invitemus igitur DEH; adhuc after
placet H; Octam) Ottam D.
128 expugnabunt) expungnabunt C; nobiscum om H; tuos)nostros C. 129 Deiram) Deiriam
C. 130 impetum)impetum Pictorum et H.
131 remanebis)remanebunt H. 132 itaque om H; Vortigernus)Vortig' DE; iussitque) concessitque H. 133 munimentum)monumentum D; movimentum(?) E; valere sibi)sibi
valere DEH; itaque om H; ilico om DE.
134 Octa)Otta D ; Ebissa) Hebissa C; Kardich) Cherdic in text D; in marg. m,: Cheldric;
Cherdich EH; trecentis)trecentum E.
Liber Sextus
115
hos autem alii atque alii per invitationem Hengisti venerunt et paulatim totam terram repleverunt. Quod cum vidissent Britones, timentes proditionem
dixerunt regi nimium se indulgere et credere Saxonibus paganis in tantum
ut iam fere totam terram cooperirent mixti cum Christianis; rogaveruntque
ut ipsos e finibus regni sui expelleret, quia non decebat paganos communi140
care Christianis nee intromitti, quia lex Christiana hoc prohibebat, nee mutua
subire connubia, || quod et ipsi ad invicem iam fecerunt. Unde non erat C6;r
iam facile dinoscere qui forent pagani, qui Christiani. Insuper tanta multitudo emerserat ut omnibus essent terrori. Dissuadebant ergo et adiudicabant || neminem illorum amplius suscipere, sed et de his qui supervenerant 145 £154
aliquos emittere, ne proditione aliqua cives supergrederentur. At Vortigernus, quia diligebat uxorem suam, flliam Hengisti, diligebat et gentem
suam et consiliis eorum acquiescere renuit. Videntes itaque Britones se
apud regem esse despectui et consilia eorum fore derisui, omnes unanimiter
adversus ilium insurrexerunt et statim convenientes Londoniae, Vortinerii50
um, filium suum, erexerunt in regem. 11 Qui mox, congregato exercitu non H 29V
modico, in Saxones barbaros atque paganos aciem tendit et quater cum eis,
patre adhaerente, bella gessit atque devicit. Primum proelium fuit super
fluvium Derwend; secundum super vadum Episford, ubi simul congressi
Horsus et Catigernus, alter filius Vortigerni, congressuque facto, ambo
155
corruerunt, alterutrum se letaliter vulneraverunt. Tertium bellum super
litus maris Cantiae, iuxta naves ipsorum Saxonum. Diffugientes itaque ab
Albania per longum Britanniae usque illuc contriti proeliis et afflicti impetum Britonum sustinere non valentes, naves ingressi sunt et insulam
Thanet pro refugio adierunt. At Britones nihilominus insequentes navali
160
cotidie illos proelio infestabant et undique telis ac sagittis circumveniebant. Cumque diutius talem insultum sustinere nequirent, coartati undique
et fame iam || afflicti, miserunt Vortigernum regem suum, qui in omni- C6$v
136 autem om DE; etiam H; per invitationem — venerunt) venerunt invitati ab Hengisto C;
Hengisti) Heng* DE.
138 et) atque DH. 139 iam after totam H; rogaveruntque om DEH.
140-141 ut ipsos — fecerunt om DEH. 142 Unde)nec DEH; non om DEH. 143 iam om H.
144 ergo et adiudicabant bis C. 145 amplius om H; et om DEH.
146 ne proditione — supergrederentur om DEH. 146-147 Vortigernus)Vortig' DE.
147 uxorem)coniugem H; Hengisti)Heng' D ; diligebat et)et per earn DEH. 148 et om
DEH; eorum) ipsorum E; itaque) ergo DE; igitur H; se after regem (149) H.
150 ilium) eum C; insurrexerunt) surrexerunt C; Londoniae) Lundoniae H. 150-151 Vortinerium)Vortimerum D ; Vortimer EH. 151 erexerunt in regem)in regem erexerunt
DEH; congregato — non om C. 152 modico om C; quater) quattuor H. 153 Primum
proelium) Proelium primum DE; fuit om DEH. 154 fluvium) flumen DE; Derwend
in text D; in marg. m, ( ? ) : Derwerin; Deruuent H; secundum)secundum autem DE;
Episford)Episfrod DE; in marg. m, ( ? ) : Epilford D; Epiford H . 155 Catigernus) Katigernus DE; Kartigernus H; Vortigerni) Vortig' DE; congressuque — ambo om
DEH. 156 corruerunt om DEH. 157 itaque)enim DEH. 158 usque)huc atque H;
et) atque H. 160 Thanet in text D; in marg. mt: Thaneth; Tharneth H.
161 cotidie illos)illos cotidie DE; illos proelio)proelio illos H.
162 talem insultum)tale assultum H; insultum)assultum D; coartati)coarctati D ; coarti E.
163 fame iam) iam fame E; Vortigernum) Vortig' DE; qui) qui cum illis DEH.
n6
bus bellis illis afFuerat socius, ad filium suum Vortinerium, petentes licentiam abeundi absque detrimento sui. Et dum colloquium inde Britones
cum Vortigerno haberent, Saxones elapsi ingressique ciulas suas, maria
sulcare remis et vento coeperunt relictisque mulieribus suis et liberis
DHV
Germaniam 11 redierunt.
<<5-i4>
6. Victoria itaque potiti Britones cum rege suo Vortinerio possessiones
170 <6.i3> concivibus suis ereptas reddere primo non distulerunt. Deinde iubente et
annuente sancto Germano Antissiodorensi episcopo, ecclesias Christi dirutas renovare et fidem Christi in quibusdam locis corruptam restaurare non
destiterunt, donee ad perfectum reconciliati fuerunt. Ad confirmandam
enim fidem quae per haeresim, primum Arianam et Pelagianam, deinde per
»75
istos gentiles Saxones in Britannia corrupta erat, venerat sanctus Germanus,
cum Lupo, Trecacensi episcopo, missi a papa Romano, ut verbo praedicationis et luce evangelii gens quae errorum tenebris et ignorantia a statu
fidei susceptae deciderat, iterum eorum admonitionibus, Deo per omnia
cooperante, corroboraretur et Ecclesiae Catholicae redderetur. Multa autem
180
per eos Deus fecit miracula in regno Britanniae, quae Gildas in tractatu
suo luculenter exposuit.
E'55
7. Postquam ergo || restituta est fides Christi per totum regnum Britan'
niae ad integrum hostesque deleti qui et fidem et populum impugnabant,
C66r invidia diaboli Ronwen, novercam Vortinerii ad hoc nefas |j instigavit ut
l8
5
neci ipsius immineret. Accitis igitur universis veneficiis suis, dedit per
quendam familiarem suum venenum potare, quern innumerabilibus donariis
corruperat. Quod cum hausisset inclitus bellator ille Vortinerius, subita
infirmitate gravatus est ita ut nullam spem vivendi haberet. Convocans ergo
165
184 invidia diaboli: cf. Sap. 2.24: Invidia autem diaboli.
164 bellis illis om DEH; suum om C; Vortinerium) Vortim' DE; Vortimerium H. 166
Vortigerno)Vortig' DE; ingressique — suas om DEH; ciulas for qulas in C.
167 mulieribus) mulierculis DH; et liberis om H. 168 redierunt om C. 169 Vortinerio)
Vortim' D ; Vort' E; Vortimerio H. 170 concivibus) cum civibus CH; ereptas) eleptas
C.
171 ' annuente) annitente DEH; Antissiodorensi) Altisiodorensi D; Autusiodorensi E; Autisiodorensi H; Christi om H.
172 locis om C. 173 destiterunt) destituerunt E; reconciliati) reconsiliati C; confirmandam)
confirmandum E.
174 Arianam for Arrianam in CDEH; et)vel DE; et Pelagianam om H.
176 Trecacensi)Treverensi C. 177 gens quae errorum) genus errorum quod E; gens
errorum quod (del. nn; in marg. vtt quae, to follow gens) D; et ignorantia) ignorantiae
DE; et ssmtD; et ignorantiae H .
178 iterum)iterum erat (del. m,) C; iterum eorum)eorum iterum D; per omnia om C.
179 corroboraretur) corroborarentur H ; autem om DEH. 180 Deus — miracula)
miracula fecit Deus H; Gildas)Gildad H. 182 ergo)igitur D ; fides Christi om C.
184 diaboli) diaboli qui DEH; Ronwen)Ronuuen H; Vortinerii)Vortim' DE; Vortimerii
H; ut)veneno DEH.
185 neci — immineret) periit Vortimerius(Vortim' D) DEH; Accitis for Ascitis in C; universis) universis suis C. 185-188 Accitis — haberet om DEH.
188 Convocans corr. m, ex Convocatis C; ergo) itaque Vortimerius (Vortim') DE; ergo om
H.
Liber Sextus
117
milites et bellatores per quos vicerat, indicata morte, distribuit aurum et
argentum eis et quicquid ab atavis in thesauris suis antea congestum fuerat,
exhortans ut pro patria pugnantes earn ab hostili irruptione tuerentur. Praecepit quoque pyramidem in litore maris a parte Germaniae || strui in qua,
collocato eius corpore, terrori esset Saxonibus et universis barbaris. Dicebat enim neminem illorum audere propius accedere, si etiam bustum ipsius
aspiceret. O maximam viri audaciam, qui eis, quibus vivens terrori fuerat,
post obitum etiam ut timerent optabat. At ubi defunctus est, postposita
pyramide, in urbe Trinovantum ilium sepelierunt. Vortigernus postea in
regem restitutus, precibus coniugis suae misit in Germaniam pro Hengisto,
ut iterum in Britanniam rediret, sed privatim et cum paucis, ne iterum
discordia inter se et Britones oriretur.
8. Hengistus ergo, audito obitu Vortinerii, laetus efficitur et parato
navigio cum trecentis milibus armatorum sulcavit maria usque in Britanniam. Sed cum tantae multitudinis exercitus Vortigerno et principibus
regni nuntiatus esset, expavit rex et ceteri indignati sunt || initoque consilio, memores admonitionis Vortinerii, constituerunt proeliari tamquam
cum hostibus et a litoribus expellere antequam terram occuparent. Quod
cum Hengisto a filia per internuntios nuntiatum esset, excogitavit malignum
apud se consilium illudque per complices suos, sceleris sui conscios, tractare coepit, videlicet ut regem et gentem suam sub specie pacis adoriretur
prodere. Misit itaque legatos ad regem iussitque nuntiare, quod non conduxerat tantam multitudinem virorum ut vel secum in regno remaneret,
vel violentiam aliquam cum eis patriae ingereret: eratque causa cur earn
conduxisset quia existimabat Vortinerium vivere, cui per eos affectabat
resistere si ilium expugnare incepisset. Quoniam autem non haesitabat
ipsum tune esse defunctum, promittebat quod se et suum populum disposi208 sceleris — conscios: cf. Ovid, Met. 10.367: sceleris . . . conscia virgo; Sallust, B. C. 34.2:
tanti sceleris conscius; also Terence, Phormio 156: audacis . . . facinoris conscius.
190 eis after distribuit (189) DEH; atavis) athavis C; in — suis) suis in thesauris DE.
191 pugnantes) pungnantes C. 191-192 Praecepit quoque)Praecepitque C.
193-196 Dicebat — optabat om DEH.
197 pyramide)apiramide C; Vortigernus)Vortig' DE.
198 Hengisto) Heng' DE. 201 Hengistus) Heng' DE; ergo) autem E; Vortinerii) Vortimeri
D; Vortim' E; Vortimerii H; parato after navigio (202) DEH.
202 maria) aequora DEH. 203 Vortigerno) Vortig' DE.
204 sunt om DE; initoque) Inito C.
205 memores admonitionis)prudentiores ammonitione C; seniores admonitione DE; Vortinerii) Vortig' DE; Vortimerii H; tamquam om H. 206 et om C; et)atque H; a litoribus om C; litoribus) litore DH. 207 Hengisto) Heng' DE; a filia om DEH; nuntiatum)
intimatum D; indicatum H; esset)foret EH; fuisset D. 208 conscios)socios C; concios
E; for sceleris — socios see Sallust, B.l. 33.3: socios sceleris sui.
209 videlicet after regem H; adoriretur) adiret DE. 210 prodere om DEH.
210-15 Misit itaque — suum populum om DEH. 212 ingereret for ingererent in C.
213 Vortinerium corr. per ras. ex Vortigernum C. 214 expugnare) expungnare C. 215-216
disposition!) et dispositioni EH; et se disposition! D.
>9°
H 3or
195
(6.15)
200
C66v
*°5
210
21$
u8
220
«5
C6yr
230
D UT
£156
2
35
tioni regis et optimatum regni committeret, quatinus de tanto numero
Saxonum suorum quot vellent secum remanere, quot in Germaniam redire
sub obtentu pacis decernerent. Pacem enim quaerebat et cum pace et
tranquillitate in regno Britanniae, in quo plurimum ante laboraverat cum
ipsis, degere toto corde suo affectabat. Et si id Vortigerno placuisset, tune
petebat ipse ut diem et locum nominasset Vortigernus, quo pariter convenirent et omnia ex voluntate sua disposuissent. Quod cum per nuntios
regi suisque manifestasset, placuit eis optio huiuscemodi, nihil verentes
de proditione Saxonum, quia et invitus rex sineret Hengistum abire. Postremo iussit et cives et Saxones Kalendis Maii, quae iam instare incipiebant,
in pago Ambrii convenire, ut ibidem praedicta statuerentur.
o. Die igitur statuta mandavit rex Hengisto per legatos ut cum paucis
adveniret. Interea Hengistus, || nova proditione usus, praecepit commilitonibus suis quos ad illud facinus ex omni multitudine elegerat ut unusquisque cultrum ex utraque parte incidentem infra caligas in vaginis
reconderet, ut, cum ventum foret ad colloquium, dato a se signo hoc proditionis "Nimeth 11 or sexes," statim extractis cultris universos occuparent
inermes et interficerent. Nec||mora, die praestituta, quae fuit Kalendis
Maii, iuxta coenobium Ambrii convenerunt Saxones et Britones, sicut
condictum fuerat, sine armis pacem constituere. Ut autem horam proditioni suae aptam nactus fuisset Hengistus, vociferatus est lingua sua:
"Nimeth or sexes." Ipse autem regem per chlamydem arripiens tenuit,
donee in alios scelus perficeretur inceptum. Extractis ilico cultris, sicut
218 sub obtentu: cf. Marc. 1240; Act. 27.30: sub obtentu. 220 toto corde: cf. 1 Reg. 15.13:
Toto corde. 227 Die — statuta: cf. Act. 12.21: Statuto autem die.
216 optimatum) optumatum E.
217 suorum om C; vellent) vellet E; om H; secum remanere, quot om H.
218 decernerent)descemerent C; quaerebat)quaerebant DEH. 219 plurimum ante)iam
plurimum DE; ante om H; laboraverat for laboraverunt in C; laboraverant DEH.
220 corde)desiderio DE; aevo H; affectabat for affectabant in CDEH.
220-222 Et si — disposuissent omitted in text; added on bottom of f. 66 v, m> C; om DEH.
222 cum om C; nuntios)internuntios DEH. 223 manifestasset)manifestassent H; optio)
optatio C; nihil) nil DE.
224-226 quia et invitus — statuerentur om DEH.
227 statuta)statuto DE; statuta cum legatis H; Hengisto per legatos)cum legatis Heng' DE;
per legatos om H.
228 Hengistus)Heng' DE. 228-229 commilitonibus suis)suis commilitonibus H.
229 illud)id DEH; facinus)fascinus C; ex omni multitudine)cum multitudine omni DE;
corr. mt into ex omni multitudine D.
231 ut)et DEH; hoc om H. 232 Nimeth or sexes)Nimat ore(hore D) saxas DE(in D, mt
also: Nymeth oure); Nimat eoure sexas H.
233 mora om E; die praestituta)praestatuta die C; die praestatuta D.
234 Saxones et Britones)Britones et Saxones H. 235 pacem om C.
236 aptam)idoneam H; Hengistus)Heng' DE.
237 Nimeth or sexes)Nimat ore saxas DE; Nimat eoure sexas H; chlamydem for clamidem
in CDEH.
238 scelus om E; inceptum)regem inceptum {del. mi) C; om H; ilico) itaque C.
Liber Sextus
119
praemoniti fuerant, universos fere principes, nihil tale metuentes, iugulaverunt, circiter quadringentos sexaginta, omnes barones et consules, quo140
rum corpora beatus Eldadus postea sepelivit atque Christiano more humavit (non) longe a Karadouc, quae nunc Salesburia dicitur, in cimiterio
quodam iuxta coenobium Ambrii abbatis, qui olim fundator ipsius exstiterat.
Omnes enim sine armis advenerant, nee aliud nisi de pace tractanda existimabant. Unde ceteri, qui propter proditionem accesserant, ipsos in245
ermes, nihil tale praemeditatos, leviter interficere potuerunt. Non impune
tamen hoc egerunt pagani, quia multi eorum perempti fuerunt, dum neci
ceterorum imminerent. Dum enim fieret quasi de ovibus haec caedes,
Britones qui evadere [ | potuerunt periculum aut fugiendo aut lapides in H 30V
hostes mittendo aut palis et||fustibus (sese) defendendo, plures intere- 250 C 67V
merunt.
10. Eldol autem, consul Claudiocestriae, sustulit palum quo fortiter se <<s.i<s>
defendit et sic defensioni vacavit et multos per palum, confractis cervicibus, bracchiis, scapulis aut cruribus, ad Tartara legavit, nee prius destitit,
donee septuaginta ex illis palo suo interfecit. Cum autem tantae multitudini
255
resistere, sociis iugulatis, nequivisset, divertit sese ab eis equumque velocem
ascendens, civitatem suam quam citius potuit adiit. Peracto itaque scelere
voluerunt regem ipsum interficere et mortem comminantes vinxerunt eum
fortiter loris postulaveruntque sibi civitates et castra munitionesque regni
omnes tradi, si mortis periculum evadere vellet. Cumque id iure iurando
260
confirmasset, solventes eum a vinculis urbem Trinovantum primitus
adeuntes susceperunt, deinde Eboracum et Lincoliam necnon et Wintoniam civitatem, quasque provincias devastando. Invadebant undique cives
246 Non impune: see Hist. 241 and cf. Ovid, Met. 6.318, it.67: non impune.
254 nee— destitit: cf. Vergil, Aen. 1.192: nee prius absistit.
239
240
246
248
nihil)nil DEH; tale om C.
et)aut DEH. 240-248 quorum corpora — imminerent om DEH.
leviter) leve C.
enim)autem DEH; caedes)sedes C. 249 potuerunt periculum)periculum potuerunt
DEH; aut (1) om C. 250 aut)et DEH. 250-251 interemerunt)interimerunt E. 252
autem )vero DEH.
252-253 quo fortiter — et sic)quem forte tenebat et DE; above forte reference mark; in
marg. m>: casu invenerat D; quern forte offenderat et H.
253 et multos) quod multos C; cervicibus)visceribus C.
254 bracchiis — cruribus om DEH.
255 palo suo interfecit) palo interfectis DE; interfecit) interfectis H; tantae) tantae multira-
dine (del. m,) C.
255-256 Cum autem — nequivisset om DEH. 256 divertit om C.
i$j ascendens) conscendens C; inscendens D; quam) quo C; adiit) adivit E.
258 et mortem) mortemque DEH. 259 sibi civitates) civitates sibi H.
260 tradi) sibi contradi DE; contradi H; id om C.
261 confirmasset corr. mt ex firmasset D; eum om DE. 262 Lincoliam) Lindicolium (Lindicolinum D) civitatem DE; Lincolinum H; necnon) sed C; om DE. 262-263 Wintoniam)Wentanam H.
263 civitatem — cives om DE; quasque provincias — cives om H.
120
265
{6.17>
*7°
C68r
275
E157
280
285
quemadmodum lupi oves, quas pastures deseruerunt. Ut ergo ab eis
evadere potuit Vortigernus, secessit in partes Kambriae, ignorans quid
sibi agendum foret contra nefandam gentem. Vocatis denique magis suis,
consuluit quid faceret. Dixerunt omnes pariter ut aedificaret sibi turrim
fortissimam quae foret sibi munimentum contra hostes nefandos, qui dolo
regnum sibi surripuerunt. Peragratis igitur quibuscumque locis ut in congruo loco turrim statueret, venit tandem ad montem Eryri, ubi coadunatis
caementariis et 11 artificibus diversis, coepit fundamenta turris iacere. Et
cum ponerentur lapides in fundamento cum caemento, quicquid in die
ponebatur in nocte absorbebatur a tellure, ita ut nescirent quare suum
opus evanesceret. Cumque id Vortigernus comperisset, consuluit iterum
magos ut rei causam indicarent. Qui dixerunt ut iuvenem sine patre quaereret quaesitumque interficeret ut sanguine ipsius caementum et lapides
aspergerentur. Quod profecto asserebant certissimum experimentum ut
fundamentum staret. Nee mora, mittuntur legati per universas provincias
et specialiter per provinciam Demetiae quaerere talem 11 hominem. Qui
cum in urbem quae Kaermirdin nunc dicitur venissent, invenerunt pueros
et iuvenes utriusque sexus ante portam civitatis ludentes, accesseruntque
ad ludum ut aspicerent cum ceteris explorantes quod quaerebant.
11. Interea lis oritur inter duos iuvenes, quorum unus Merlinus dicebatur, alter Dinabutius. Certantibus ergo illis dixit Dinabutius ad Merlinum: "Quid mecum, fatue, contendis? Non est aequa nobis nativitatis
prosapia: ego enim ex regibus originem duxi, tu autem ignoras quis tibi
pater sit." Audientes itaque legati, exploratores Vortigerni, iuvenes in
hunc modum decertantes, intuentes in Merlinum quaesierunt a circumstanti264 oves — deseruerunt: cf. Judith 11.15: sicut oves quibus non est pastor; also 2 Par. 18.16;
Matth. 9.36; Marc. 6.34. 265 secessit — partes: see Hist. 2.58. 266 Vocatis — magis: cf.
Matth. 2.7: Herodes . . . vocatis Magis.
264 quemadmodum — deseruerunt om DEH; ergo)autem DE. 265 Vortigernus)Vortig'
DE; partes) partibus H.
266 Vocatis denique) Vocansque (del. m ) Vocatisque C. 267 Dixerunt) dixeruntque DEH.
268 sibi) sibi in C; hostes nefandos) nefarios hostes DE; nefandos) nefarios H. 269
surripuerunt) surripuerant DH; Peragratis)Peragatis C; ut om C. 270 statueret) statuerent C; Eryri)Erir DEH; in vtarg. m,: Ereri D; ubi corr. m, ex ut H. 272 lapides
after fundamento DEH.
273 a tellure om DEH; nescirent) nesciret E; quare) quorsum DEH; suum om DEH.
274 Vortigernus)Vortig' DE. iy;-iy6 quaereret)quaererent C. 276 quaesitumque)inventumque H; interficeret) interficerent C; ut for et in CDEH; sanguine corr. m, ex
sanguinem C; sanguine ipsius) ipsius sanguine H; caementum) lapides DE; lapides)
caementum DE. 277 aspergerentur)aspergerent C; Quod)Quo C; Id H; asserebant
after experimentum H; certissimum experimentum) experimentum certissimum DE.
278 universas om DEH.
279 et specialiter—provinciam om DEH; specialiter for spaliter in C.
280 Kaermirdin) Kaermerdin DEH; nunc om DEH. 281 sexus) aetatis DE.
282 ut aspicerent om H; explorantes) explorabant H. 283 oritur) exoritur DE. 283-284
dicebatur after Dinabutius (284) DE. 284 Dinabutius after Merlinum (285) DE.
285 fatue)faune C; aequa om E; aequa nobis)nobis aequa H.
286 originem duxi) duxi originem H. 287 Vortigerni) Vortig' DE.
Liber Sextus
121
bus quis esset et unde oriundus. Responderunt dicentes quia nesciretur quis
ei pater esset, sed mater quae eum genuerat, filia regis Demetiae, in ecclesia 11 290 D 22V
sancti Petri mo II nialis, adhuc in eadem urbe viveret. Festinantes igitur <68>tf r
venerunt ad urbis 11 praefectum praeceperuntque ex parte regis ut Merlinus
cum matre sua ad regem mitteretur. Praefectus ilico complevit iussum
regis mittens Merlinum matremque eius ad eum. Cumque in praesentia
eius adducti fuissent, excepit illos rex et diligenter coepit a matre perquirere
295
de quo viro iuvenem concepisset. Cui ilia ait: "Vivit anima tua, rex, et
vivit anima mea, quia neminem agnovi qui ilium in me generaverit. Unum
autem scio, quia cum essem in thalamo parentum puella, apparuit mihi
quidam in specie formosi iuvenis, ut videbatur, et amplectens me strictis
bracchiis saepissime osculabatur et statim evanescebat, ita ut indicium
300
hominis non appareret loquebaturque aliquando non comparens. Cumque
in hunc modum me diu frequentasset, tandem in specie humana miscuit se
mihi et gravidam dereliquit. Sciat ergo prudentia tua, me aliter non cognovisse virum." Admirans autem Vortigernus hos mulieris sermones, ad
se vocari fecit Maugantium magum, ut sibi ediceret si id quod dixerat
3°s
mulier fieri potuisset. Adductus ergo magus coram rege auditisque his
quae mater Merlini dixerat, inquit: "In libris philosophorum et (in) plurimis historiis repperimus multos huiuscemodi habuisse generationem. Nam
ut Apuleius de deo Socratis perhibet, inter lunam et terram habitant maligni et immundi spiritus quos incubos daemones vocant. Hi partim habent
310
naturam hominum, partim vero angelorum et cum volunt assumunt sibi
humanas figuras et cum || mulieribus coeunt. Forsitan aliquis illorum huic C6yc
mulieri stuprum intulit et in ea iuvenem hunc generavit."
296-297 Vivit — tua: cf. i Reg. 1.26: vivit anima tua, domine; also I Reg. 17.55.
297-298 Unum — quia: cf. Joan. 9.25: unum scio, quia . . . 303-304 cognovisse virum: cf.
Num. 31.35: quae non cognoverant viros; 3 Reg. 14: rex vero non cognovit earn.
310 immundi spiritus: cf. Marc. 3.11, 5.13: spiritus immundi. 313 mulieri — intulit: cf.
Cicero, De Officiit 3.9.38: reginae stuprum intulit.
289 et)vel DEH; nesciretur)nescierunt DE. 290 ei pater)pater ei DE; esset)fuisset H.
291 monialis)sanctimonialis DE. 292 urbis)urbem H; praefectum)praefatam H. 293 iussum) iussa H.
294 eum)regem H. 295 eius)regis H; illos ont DE; et diligenter)diligenter eos et DE;
diligenter et H.
297 generaverit)generavit DE. 299 formosi)formosa qui DEH; ut om DEH.
300 osculabatur) deosculabatur DEH; indicium)iudicium C 301 apparareret)apparebat D;
loquebaturque)loquebatur DE.
304 virum after aliter (303) DEH; Vortigernus)Vortig' DE.
305 vocari)vocare DE; Maugantium)Magantium in text D; in marg. mt: Mauganum; Magantium E; si) quod si E. 307 dixerat) edixerat DEH.
308 repperimus)reperimus CDE; multos)multas C; generationem)generationes C.
309 Apuleius) Appuleius H; Socratis) sacratis H; terram) solem H.
309-310 maligni et om DEH. 310 immundi spiritus) spiritus immundi DEH. 311 vero om
C. 312 figuras om D; naturas figuras (del. m,) E; illorum)eorum DEH.
122
Historia Regrnn Britanniae
(6.19) fli2. Cumque omnia haec auscultasset Merlinus, accessit ad regem et ait:
315 £158 "Utquid in || praesentia tua hue adducti sumus?" Cui rex: "Magi," inquit,
"mei dederunt mihi consilium ut hominem sine patre perquirerem, quatinus
opus inceptum sanguine ipsius irroratum firmius staret. Volens enim turrim aedificare non possunt fundamenta eius in loco isto constare, quin
quod in die construitur, in nocte a terra devoretur." Tune ait Merlinus:
320
"lube magos tuos adesse et convincam illos per omnia mentitos." Acciti
ergo magi sederunt coram rege. Quibus ait Merlinus: "Nescientes quid
fundamenta inceptae turris impediat, laudavistis regi ut sanguis meus funderetur in caementum, quasi opus ideo constare deberet. Sed dicite mihi,
si magi estis, quid sub f undamento lateat? Nam aliquid sub illo esse oportet,
315
quod structuram stare non permittit." Attoniti ergo magi conticuerunt
Hjiv
omnes. Tune intendens Merlinus in || regem, ait: "Domine mi rex, voca
operarios tuos et iube fodere terram loci huius usque quo perveniatur ad
stagnum quod subtus latet, pro quo opus stare non valet." Quod cum
factum esset, repertum est stagnum, sicut dixerat Merlinus et credidit illi
330
rex in his et aliis quae locutus est postea. Vertens se deinde Merlinus ad
magos: "Dicite," inquit, "mendaces et fatui, si nostis, quid lateat sub stagno?"
C69V Qui, nee unum verbum proferentes, obmutuerunt. "Praecipe," a i t | | a d
regem Merlinus, "hauriri stagnum per rivulos et videbis in fundo duos
concavos lapides et in illis duos dracones dormientes." Credidit ergo rex,
335
quia verum prius dixerat de stagno et fecit hauriri stagnum. Sed super
omnia Merlinum admirabatur; admirabantur etiam cuncti qui aderant
tantam in eo || sapientiam, existimantes numen esse in illo.
320 convincam — mentitos: cf. Daniel 13.61: convicerat enim eos Daniel ex ore suo falsum
dixisse testimonium. 322-323 ut — caementum: cf. 1 Reg. 26.20: Et nunc non effundatur sanguis meus in terram; Act. 22.20: cum funderetur sanguis.
325-326 conticuerunt omnes: cf. Vergil, Aen. 2.1: Conticuere omnes.
332 nee — verbum: cf. Jos. 2143: Ne unum quidem verbum.
314 auscultasset) ascultasset CDE. 315 hue om C. 316 mihi om DEH.
317 Volens) Volentes C; / suggest the reading Volente me; read therefore: Volente enim
me turrim, etc.
318 constare)consistere DEH; quin)nam H. 319 quod)quicquid H; a)in E devoretur)
devoratur H; ait)ait regi H. 320 tuos)istos H; om C; Acciti for Astiti in C; Asciti
DE; Astantes H. 322 inceptae turris)turris inceptae DE. 322-323 funderetur) fundare-
tur£.
324 sub(i)] in DE. 325 quod)quod et C.
326 in)ad DE; ait)dixit DEH. 327 tuos om DEH; usque quo)quousque H. 328 opus
stare)stare opus H.
329 dixerat)dixit C; illi)ei DE; illi)rex H. 330 rex)illi H; postea)Merlinus C; postea
Merlinus H. 331 inquit)quid C; lateat)sit H. 332 Qui)Illi vero DE; om H; nec)non
DE.
334 ergo om H. 336 admirabatur corr. mi ex ammirabantur H. After illo (337): Explicit
liber VI. Incipit VII H.
Liber Septimus
123
LIBER SEPTIMUS
1. Nondum autem ad hunc locum historiae perveneram, cum, de Mer- <7-»)
lino divulgato rumore, compellebant me undique contemporanei mei prophetias ipsius edere, maxime autem Alexander Linconensis episcopus, vir
summae religionis et prudentiae. Non erat alter in clero sive in populo
cui tot nobiles famularentur, quos mansueta pietas ipsius et benigna largitas
5
in obsequium suum alliciebat. Cui cum satisfacere praeelegissem, prophetias
transtuli et eidem cum huiusmodi litteris direxi:
2. "Coegit me, Alexander, Lincoliensis episcopus, nobilitatis tuae dilec- (7-2)
tio prophetias Merlini de Britannico in Latinum transferre, antequam
historiam perarassem, quam de gestis regum Britannorum inceperam.
10
Proposueram enim illam prius perficere etillud opussubsequenter explanare,
ne, dum uterque labor incumberet, sensus meus ad singula minor fieret.
Attamen quoniam securus eram veniae quam discretio subtilis ingenii tui
donaret, agrestem calamum meum libello apposui et plebeio modulamine
ignotum tibi interpretatus sum sermonem. Admodum autem admiror
'5
quia id pauperi stilo dignatus eras committere, cum tot doctiores, tot ditiores virga potestatis 11 tuae coerceat, qui sublimioris carminis delecta- C7°r
mento aures Minervae tuae mulcerent. Et ut omnes philosophos totius
Britanniae insulae praeteream, tu solus es, quod non erubesco fateri, qui
prae ceteris audaci lyra caneres, nisi te culmen honoris ad cetera negotia
*°
vocaret. Quoniam ergo placuit ut Galfridus Monumutensis fistulam suam
in hoc vaticinio sonaret, modulationibus suis favere non diffugias et, si quid
inordinate sive vitiose protulerit, ferula Camenarum tuarum in rectum
advertas concentum."
14 agrestem calamum: cf. Vergil, Eel. I.IO: calamo . . . agresti.
21-22 fistulam—sonaret: cf. Copa 10: rustica . . . fistula . . . sonat.
1-24 Nondum autem — advertas concentum ont DH; in E, however, chapters 1 and 2 were
added in marg. by a later scribe, who also composed a partial commentary on the
Prophetia. For an edition of this commentary, see Hommages a Joseph Bidez et a
Franz Cumont, pp. i u - n o (Brussels, 1949).
2 undique after mei E.
3 ipsius) eius E; Linconensis)Lincoln E.
5 famularentur) famulabantur C.
6 satisfacere)satis esse E; praeelegissem) elegissem C.
7 huiusmodi) huius C.
8 Alexander) Alex' C; Lincoliensis) Lincoln E.
11 et illud)istud quia E; explanare) explicare E.
12 minor for minus in CE.
14 agrestem) agrestum C; libello)labellis E; plebeio modulamine)plebeia modulatione E.
15 admiror)admiro C. 16 quia)quod (corr. into quia) E; eras)es; in marg. eras E;
ditiores)discretiores E.
18 Minervae)misericordiae(?) E; totius om C. 19 quod)quem C.
20 ceteris) cunctis E. 21 Galfridus) Gaufridus C. 23 Camenarum) Carmenarum C.
124
*5 <7-3>
30
35
E159
C70V
40
45
H}it
5°
Historia Regum Britannlae
3. Sedente itaque Vortigerno super ripam exhausti stagni, egressi sunt
duo dracones de praedictis rupibus concavis, quorum unus erat albus, alter
vero rubeus. Cumque in vicem appropinquassent, commiserunt diram
pugnam, cernentibus cunctis, ita ut ignis de ore eorum et naribus exhalaret.
Praevaluit autem albus draco rubeumque usque ad extremitatem lacus fugavit. At ille, cum se expulsum doluisset, fecit impetum in album ipsumque
retroire coegit. Illis ergo in hunc modum certantibus, praecepit rex Ambrosio Merlino, — sic enim cognomen erat ei — dicere, quid proelium
draconum portenderet. Mox ille in fletum erumpens spiritum hausit
prophetiae et ait: "Vae rubeo draconi, nam exterminatio eius festinat.
Cavernas ipsius occupabit albus draco, qui Saxones quos invitasti significat.
Rubeus vero gentem 11 designat Britanniae, quae ab albo opprimetur.
Montes itaque eius ut valles aequabuntur et flumina vallium sanguine manabunt. Cultus religionis || delebitur et ruina ecclesiarum patebit. Praevalebit tandem oppressa et saevitiae exterorum resistet. Aper etenim Cornubiae
succursum praestabit et colla eorum sub pedibus suis conculcabit. Insulae
Oceani potestati illius subdentur et Gallicanos saltus possidebit. Tremebit
Romulea domus saevitiam ipsius et exitus eius dubius erit. In ore populorum
celebrabitur et actus eius cibus erit narrantibus. Sex posteri eius sequentur sceptrum, sed post ipsos exsurget Germanicus vermis. Sublimabit ilium
aequoreus lupus quern AfTricana nemora comitabuntur. Delebitur iterum
religio et transmutatio primarum sedium fiet. Dignitas Londoniae adornabit Doroberniam et pastor Eboracensis septimus in Armorico regno frequentabitur. ]| Menevia pallio Urbis Legionum induetur et praedicator
Hiberniae propter infantem in utero crescentem obmutescet. Pluet sanguineus imber et dira fames mortales afficiet. His supervenientibus dolebit
25 Sedente — ripam: cf. Matth. 24.3: Sedente autem eo super montem.
25 Beginning with line 2$ the text follows E. Facing Sedente: Prophetia Merlini incipit
H; Sedente)Edente {no initial; S indicated in marg.) E; Vortigerno)Vortig' DE;
Vortigerno rege Britonum C.
26 de praedictis — concavis om C.
27 vero om DEH; in vicem) alter alteri C; appropinguassent)appropinquasset C.
28 cernentibus — exhalaret) et ignem hanelitu procreabant C; eorum after naribus H.
29 Praevaluit)Praevalebat C; autem)ergo DE; lacus)laci H. 29-30 fugavit)fugabat C.
30 fecit impetum)impetum fecit C; ipsumque)et DEH. 31 Illis)Ipsis C; certantibus)
pungnantibus C. 32 sic — ei om C.
33 draconum corr. per ras. ex draconis C; portenderet)protendebat C. 35 ipsius)illius H.
36 vero)ergo DE; designat)significat C; quae)qui H.
37 ut)et C; flumina vallium)valles eius DE.
39 exterorum) exteriorum H; etenim corr. tn, ex enim D.
41 illius) ipsius CH.
e
43 Sex) Sed H. 44 exsurget) exurget DEH; Sublimabit) sullimabit H. 45 quern) qm ( «
mi) H; Affricana)Affricani H.
46 fieOerit DEH; LondoniaeJLundoniae H .
47 pastor Eboracensis) Eboracensis pastor H ; septimus) unus H.
49 HiberniaeJYberniae C; Hyberniae E.
Liber Septimus
125
rubeus, sed emenso labore vigebit. Tune infortunium albi festinabit et
aedificia hortulorum eius diruentur. Sceptrigeri septem perimentur et
unus eorum sanctificabitur. Ventres matrum secabuntur et infantes abortivi
erunt. Erit ingens supplicium hominum, ut indigenae restituantur. Qui
faciet haec, aeneum virum induet et per multa tempora super aeneum
55
equum portas Londoniae servabit. Exin in proprios mores revertetur
rubeus draco et in || se ipsum saevire laborabit. Superveniet itaque ultio
Cyn
Tonantis, quia omnis ager colonos decipiet. Arripiet mortalitas populum
cunctasque nationes evacuabit. Residui natale solum deserent et exteras
culturas seminabunt. Rex benedictus navigium parabit et in aula duo<5o
decim inter beatos collocabitur. Erit miseranda regni desolatio et areae
messium in fruticosos saltus redibunt. Exsurget iterum albus draco et
filiam Germaniae invitabit. Replebuntur iterum hortuli nostri alieno semine
et in extremitate stagni languebit rubeus. Exin coronabitur Germanicus
vermis et aeneus princeps humiliabitur. Terminus illi positus est quern
65
transvolare nequibit. Centum namque quinquaginta annis in inquietudine
et subiectione manebit, tercentum vero insidebit. Tune exsurget in ilium
aquilo et flores quos 11 Zephyrus procreavit eripiet. Erit deauratio in E160
templis, nee acumen gladiorum cessabit. Vix obtinebit cavernas || suas D23V
Germanicus draco, quia ultio proditionis eius superveniet. Vigebit tan7°
dem paulisper, sed decimatio Neustriae nocebit. Populus namque in ligno
et ferreis tunicis superveniet, qui vindictam de nequitia eius sumet. Restaurabit pristinis incolis mansiones et ruina alienigenarum patebit. Germen
albi draconis ex hortulis nostris abradetur et reliquiae generationis eius
53-54 infantes — erunt: cf. perhaps 4 Esdras 6.21: praegnantes immaturos parient infantes.
66-67 Centum namque — insidebit: cf. Gildas, De Excidio 23: certo . . . praesagio, quod
ter centum annis patriam . . . insideret, centum vero quinquaginta . . . saepius vastaret.
51 vigebit) rugebit H.
52 Sceptrigeri septem) Septem sceptrigeri eius C.
53 secabuntur) seccabuntur C.
55 faciet) facit H.
56 Londoniae)Lundoniae H; Exin)Exinde CH; Exinde corr. ntt ex Exin E.
58 Arripiet) Accipiet DE.
59-60 Residui — seminabunt place before Erit (61) C.
60 navigium parabit)parabit navigium CH. 60-61 duodecim)duodecimi H.
61 collocabitur) annumerabitur CH; regni om H. 61 in a mi H; fruticosos) furticosos C;
fructuosos H.
62-63 Exsurget—invitabit om DEH.
64 Exin) Exinde CH; corr. m, into Exinde E. 65 humiliabitur) humabitur DE. 66 quinguaginta)quinquagincta C.
67 et)et in C; exsurget) exurget DEH; ilium) illo C. 68 Zephyrus) Zephirus CE.
69 acumen) accumen C (also for line 115).
72 et)et in C; ferreis tunicis) tunicis ferreis H.
73 mansiones)nationes C.
126
75 7«v decimabuntur. Iugum perpetuae servitutis ferent matremque || suam ligonibus et aratris vulnerabunt.
4. "Succedent duo dracones, quorum alter invidiae spiculo suffocabitur,
alter vero sub umbra nominis redibit. Succedet leo iustitiae, ad cuius rugitum Gallicanae turres et insulani dracones tremebunt. In diebus eius aurum
80
ex lilio et urtica extorquebitur et argentum ex ungulis mugientium manabit.
Calamistrati varia vellera vestibunt et exterior habitus interiora signabit.
Pedes latrantium truncabuntur, pacem habebunt ferae, humanitas supplicium dolebit. Findetur forma commercii, dimidium rotundum erit. PeriH}iv bit miluorum 11 rapacitas et dentes luporum hebetabuntur. Catuli leonis
85
in aequoreos pisces transformabuntur et aquila eius super montem Aravium
nidificabit. Venedotia rubebit materno sanguine et domus Corinei sex
fratres interficiet. Nocturnis lacrimis madebit insula, unde omnes ad
omnia provocabuntur. Nitentur posteri transvolare superna, sed favor
novorum sublimabitur. Nocebit possidenti ex impiis pietas, donee sese
90
genitore induerit. Apri enim dentibus accinctus, cacumina montium et
umbram galeati transcendet. Indignabitur Albania et convocatis collateralibus sanguinem effundere vacabit. Dabitur 11 maxillis eius frenum, quod
in Armorico sinu fabricabitur. Deaurabit illud aquila rupti foederis et
tertia nidificatione gaudebit. Evigilabunt rugientes catuli et postpositis
95
nemoribus infra civitatum moenia venabuntur. Stragem non minimam ex
obstantibus facient et linguas taurorum abscident. Colla rugientium oneraC
75-76 matremque — vulnerabunt: for the thought see Livy 1.56.12; Ovid, Fasti 2.719.
78 sub umbra nominis: cf. Lucan 1.135: Stat magni nominis umbra.
81 Calamistrati: see Speculum 12 (1937). 503-508. 84 Catuli leonis: cf. Job 4.11: et catuli
leonis.
92 Dabitur — frenum: cf. Ezech. 294, 38.4: Et ponam frenum in maxillis tuis.
94 rugientes catuli: cf. Psalm. 103.21: catuli leonum rugientes.
75 decimabuntur om E; after eius omission mark (74); in marg. mr. decimabuntur D;
perpetuae servitutis)servitutis perpetuae H.
78 nominis)novi H; iustitiae omitted in text; added in marg. mt D.
80 lilio) lollio C; manabit corr. per ras. ex manabunt C. 81 varia vellera) vellera varia H.
82 truncabuntur) truncabuntur et exterior habitus interiora significabit. Pedes latrantium
truncabuntur C. 83 dimidium) et dimidium H.
86 rubebit)rudebit in text D; in marg. m,: rubebit; sex) VII H.
88 After provocabuntur: Vae tibi, Nestria, quoniam in te cerebrum leonis effundetur et
dissipatis membris a marino solo eliminabitur (for elimabitur) C; Vae tibi, Neustria, quia in te cerebrum leonis effundetur in marg. m, D. The commentary on the
Prophetia in E contains the following comment (bottom p. 160): Vae tibi, Neustria,
clamor lugentium leonis in te cerebrum effundet et transsecatis membris a paterno
solo eliminabitur turpiter.
88-89 Nitentur—sublimabitur om H. 89 sublimabitur) sullimabitur E.
90 AprDAper C; enim)igitur CDH.
92 vacabit) non vacabit H. 93 aquila) acquila C.
94 rugientes)rugientis CH; rugientes in text D; in marg. m,: regentis(?).
95 infra)in(?) C; civitatum)civitatem D; civitatum moenia)moenia civitatum CH.
Liber Septimus
127
bunt catenis et avita tempora renovabunt. Exin de primo in quartum, de
quarto in tertium, de tertio in secundum rotabitur pollex in oleo.||
5. "Sextus Hiberniae moenia subvertet et nemora in planitiem mutabit.
Diversas portiones in unum reducet et capite leonis coronabitur. Principium eius vago affectui subiacebit, sed finis ipsius ad superos convolabit.
Renovabit namque beatorum sedes per patrias et pastores in congruis locis
locabit. Duas urbes duobus palliis induet et virginea munera virginibus
donabit. Promerebitur inde favorem Tonantis et inter beatos collocabitur.
Egredietur ex eo lynx penetrans omnia, quae ruinae propriae gentis imminebit. Per illam enim utramque insulam amittet Neustria et pristina dignitate spoliabitur. Deinde revertentur cives in insulam, nam discidium
alienigenarum orietur. Niveus quoque senex in niveo equo fluvium Perironis divertet et cum Candida virga molendinum super ipsum metabitur.
Cadwaladrus vocabit Conanum et Albaniam in societatem accipiet. Tune
erit strages alienigenarum, tune flumina sanguine manabunt, tune erumpent
Armorici montes et diademate 11 Bruti coronabuntur. Replebitur Kambria
laetitia et robora Cornubiae || virescent. Nomine Bruti vocabitur insula et
nuncupatio extraneorum peribit. Ex Conano procedet aper bellicosus,
qui infra Gallicana nemora acumen dentium suorum exercebit. Truncabit
namque quaeque maiora robora, minoribus vero tutelam praestabit. Tremebunt ilium Arabes et Affricani, nam impetum cursus sui in ulteriorem
Hispaniam protendet. Succedet hircus Venerii castri, aurea habens cornua
et argenteam barbam, qui tantam ex naribus suis efflabit nebulam, quanta
tota superficies insulae obumbrabitur. Pax erit in tempore suo et ubertate
glebae multiplicabuntur segetes. Mu||lieres incessu serpentes fient et
omnis gressus earum superbia replebitur. Renovabuntur castra Veneris
nee cessabunt sagittae Cupidinis vulnerare. Fons Amne vertetur in sanguinem et duo reges duellum propter leaenam de Vado Baculi committent.
97 Exin)Exinde C.
99 Hiberniae) Hyberniae CE; moenia) moenie E.
101 affectui) effectui C; subiacebit) succumbet CH; convolabit) convalabit C.
102 namque)quoque C; locis)sedibus H.
106 Neustria )Nestria C.
108-109 Perironis)Peryronis H. 109 cum om C.
n o Cadwaladrus) Kaduualadrus H; vocabit Conanum) Conanum vocabit CH.
111 diademate) dyademati D. 113 virescent corr. mi into revirescent D.
115 acumen tampered in text; added in marg. m, E.
116 quaeque om H.
118 Hispaniam)Yspaniam H; Venerii)Venerei CD.
119 tantam after naribus H; suis om H; tantam — suis)e naribus suis tantam C.
120 tota om C; insulae) terrae E; terrae in text D; in marg. m,: insulae.
121-122 Mulieres — replebitur om DE; added in marg. m, D; incessu)in incessu D.
122 omnis)omnes H; earum)eorum H; replebitur) replebuntur H.
123 Amne om C; Amne in text D; in marg. m,: Ampne; Anne H; vertetur)revertetur C.
124 leaenam)lenam C; Vado)vallo DE.
Et6t
I0
°
I0
5
»o
c
7iV
Di
v
"5
I2
°
128
I2
5
Omnis humus luxuriabit et humanitas fornicari non desinet. Omnia haec
tria saecula videbunt, donee sepulti reges in urbe Londoniarum propalabuntur. Redibit iterum fames, redibit mortalitas et desolatione urbium
dolebunt cives. Superveniet aper commercii, qui dispersos greges ad
amissa pascua revocabit. Pectus eius cibus erit egentibus et lingua eius
130
sedabit sitientes. Ex ore ipsius procedent flumina, quae arentes hominum
Ei6i-,C fauces rigabunt. Exin super turrim Londoniarum j | procreabitur arbor, ||
73r
quae tribus solummodo ramis contenta superficiem totius insulae latitudine
foliorum obumbrabit. Huic adversarius Boreas superveniet atque iniquo
flatu suo tertium illi raraum eripiet. Duo vero residui locum exstirpati
'35
occupabunt, donee alter alterum foliorum multitudine annihilabit. Deinde
vero locum duorum obtinebit ipse et volucres exterarum regionum sustentabit. Patriis volatilibus nocivus habebitur, nam timore umbrae eius
liberos volatus amittent. Succedet asinus nequitiae in fabricatores auri
velox, sed in luporum rapacitatem piger. In diebus illis ardebunt quercus
140
per nemora et in ramis tiliarum nascentur glandes. Sabrinum mare per
septem ostia discurret et fluvius Oschae per septem menses fervebit. Pisces
illius calore morientur et ex eis procreabuntur serpentes. Frigebunt Badonis balnea et salubres aquae eorum mortem generabunt. Londonia necem
viginti milium lugebit et fluvius Thamensis in sanguinem mutabitur.
145
Cucullati ad nuptias provocabuntur et clamor eorum in montibus Alpium
audietur.
<74>
6. "Tres fontes in urbe Wintonia erumpent, rivuli quorum insulam in
tres partes, seu portiones, secabunt. Qui bibet de uno, diuturniori vita
fruetur nee supervenienti languore gravabitur. Qui bibet de altero, in>5°
deficienti fame peribit et in facie ipsius pallor et horror sedebit. Qui bibet
C73V de tertio, morte subita periclitabitur 11 nee corpus ipsius subire poterit
sepulchrum. Tantam ingluviem vitare volentes, diversis tegumentis earn
139 In — illis: cf. I Reg. 16.23: in diebus illis. 141-142 Pisces — morientur: cf. Exod. 7.18:
Pisces . . . morientur. 144 fluvius — mutabitur: cf. perhaps Psalm. 104.29: Convertit
aquas eorum in sanguinem; also Exod. 7.17.
126 saecula)scelera C; Londoniarum)Lundoniarum H . 127 desolatione)desolationcm CH.
131 ExinExinde C; Londoniarum) Lundoniarum H .
132 quae)qui H; est erased after contenta C. 133 foliorum corr. m, ex filiorum H ; Boreas)
Borias E.
136 ipse om H; exterarum erased in text; added in marg. m> E.
137 erit deleted before habebitur E. 141 Oschae) Osce C. 142 illius) ipsius C.
143 balnea)balnia E; eorum om DE; Londonia)Lundonia H . 144 milium)miliorum DEH;
milium virorum C; fluvius om C; fluvius Thamensis) Thamensis fluvius H.
147 Tres)Res(wo initial; t indicated in marg.) E; Wintonia)Wintoniae C; Guintonia H ;
rivuli quorum) quorum rivuli CH.
148 partes, seu om CDH; secabunt)seccabunt C; de)ex C; diuturniori)diuturnior E.
149 supervenienti)superveniente C H ; languore)langore CH; de)ex C. 149-150 indeficienti)indeficiente C. 150 ipsius) eius C; pallor) semper pallor H ; sedebit) insidebit H.
151 morte subita)subita morte CH; periclitabitur corr. mi ex periclitatur C; subire
poterit) poterit subire C.
152 vitare om H; eam)eum E.
Liber Septimus
129
occultare nitentur. Quaecumque ergo moles superposita fuerit, formam
alterius corporis recipiet. Terra namque in lapides, lapides in lignum,
lignum in cineres, cinis in aquam, si superiecta fuerint, vertentur. Ad haec
'55
ex urbe Canuti nemoris eliminabitur puella ut medelae curam adhibeat.
Quae, ut omnes artes inierit, solo anhelitu suo fontes nocivos || siccabit. D24V
Exin, ut sese salubri liquore refecerit, gestabit in dextera sua nemus Colidonis, 11 in sinistra vero murorum Londoniae propugnacula. Quocumque H 33V
incedet passus sulphureos faciet, qui duplici flamma fumabunt. Fumus ille
160
excitabit Rutenos et cibum submarinis conficiet. Lacrimis miserandis
manabit ipsa et clamore horrido replebit insulam. Interficiet earn cervus
decem ramorum, quorum quatuor aurea diademata gestabunt. Sex vero
residui in cornua bubalorum ver||tentur, quae nefando sonitu tres in- Ei6j
sulas Britanniae commovebunt. Excitabitur Danerium nemus et in huma«6j
nam vocem erumpens clamabit: 'Accede, Kambria, et iunge lateri tuo
Cornubiam et die Wintoniae: absorbebit te tellus; transfer sedem pastoris
ubi naves applicant et cetera membra caput sequentur. Festinat || namque C^^t
dies qua cives ob periurii scelera peribunt. Candor lanarum nocuit atque
tincturae ipsarum diversitas. Vae periurae genti, quia urbs inclita propter
'7°
earn ruet.' Gaudebunt naves augmentatione tanta et unum ex duobus fiet.
Reaedificabit earn hericius oneratus pomis, ad quorum odorem diversorum
nemorum convolabunt volucres. Adiciet palatium ingens et sescentis turribus vallabit illud. Invidebit ergo Londonia et muros suos tripliciter augebit. Circuibit earn undique Thamensis fluvius et rumor operis transcendet
'75
Alpes. Occultabit infra earn hericius poma sua et subterraneas vias machinabitur. In tempore illo loquentur lapides et mare quo ad Galliam
162-163 cervus — gestabunt: cf. Apoc. 12.3: draco . . . habens capita septem, et cornua
decem, et in capitibus eius diademata septem; also 13.1.
177 In — illo: cf. Deut. 10.1: In tempore illo; also 3 Reg. 8.65; loquentur lapides: cf. 4
Esdras 5.5: et lapis dabit vocem suam.
153 occultare) occutare volentes (del. m,) C; Quaecumque) Cuicumque H; ergo om C.
154 lignum) lingnum E; limpham H.
156 Canuti)Kanuti H ; nemoris ss mt D; om E. 157 anhelitu)hanelitu CD; nocivos)vicinos
in text D; in marg. m,: nocivos; vicinos E. 158 Exin)Exinde C; sese)se H; sese after
liquore C; sua)manu sua C. 158-159 Colidonis)Calidonis D ; Kalidonis H. 159 Londoniae)Lundoniae H ; propugnacula)propungnacula C; Quocumque)Quacumque CD.
160 fumabunt) flammabunt H. 161 excitabit) excaecabit DE; Rutenos) Ruthenos C.
163 quorum)quarum C; diademata)cornua in text D; in marg. m>: diademata; cornua E.
165 Danerium)Daneium C; Danerium in text D ; in marg. m,: Daneum; Daverium H.
166 Accede)Ascende with ss Accede m, D; Ascende EH. 167 Wintoniae)Wyntoniae C;
Guintoniae H; pastoris with ss pastoralem mi D.
168 sequentur) sequantur DE; Festinat) Festinant D. 169 qua om DE; periurii scelera) scelera
periurii CH; nocuit)pdocebit H. 170 tincturae om DE; tincturae)rerum H; urbs
corr. per ras. ex urbes C.
171 eam)ipsam C.
173 convolabunt volucres) volucres convolabunt H; volucres) aves C; sescentis) centum in
text D; in marg. mt: sescentis; centum E. 174 vallabit illud)illud vallabit C; Londonia) Lundonia H. 175 Thamensis)Tamensis DH; rumor)ru C. 176 eam)illam C;
sua ss mi D; om E: subterraneas) subterranias E.
130
navigatur infra breve spatium contrahetur. In utraque ripa audietur homo
ab homine et solidum insulae dilatabitur. Revelabuntur occulta sub180
marinorum et Gallia prae timore tremebit. Post haec ex Calaterio nemore
procedet ardea, quae insulam per biennium circumvolabit. Nocturno
clamore convocabit volatilia et omne genus volucrum associabit sibi. In
culturas mortalium irruent et omnia genera messium devorabunt. Sequetur
fames populum atque dira mortalitas famem. At cum calamitas tanta
185
cessaverit, adibit detestabilis ales vallem Galabes atque earn in excelsum
montem levabit. In cacumine quoque ipsius plantabit quercum atque infra
C V
74
ramos nidificabit. Tria || ova procreabuntur in nido, ex quibus vulpes et
lupus et ursus egredientur. Devorabit vulpes matrem et asininum caput
gestabit. Monstro igitur assumpto terrebit fratres suos ipsosque in Neus'9°
triam fugabit. At illi excitabunt aprum dentosum in ilia et navigio revecti
cum vulpe congredientur. Quae, cum certamine victa fuerit, finget se
defunctam et aprum in pietatem movebit. Mox adibit ipse cadaver, dumque
superstabit anhelabit in oculos eius et faciem. At ipsa, non oblita praeteriti
doli, mordebit sinistrum pedem illius totumque ex corpore evellet. Saltu
I95H34T quoque || facto eripiet ei dextram aurem et caudam et infra cavernas
montium delitebit. Aper ergo illusus requiret lupum et ursum ut ei amissa
membra restituant. Qui, ut causam inierint, promittent ei duos pedes et
£164 aures et caudam || et ex eis porcina membra component. Acquiescet ipse
promissamque restaurationem exspectabit. Interim descendet vulpes de
200
montibus et sese in lupum mutabit et quasi colloquium habitura cum apro,
ad || ibit ilium callideque ipsum totum devorabit. Exin transvertet sese in
aprum et quasi sine membris exspectabit germanos. Sed et ipsos, postquam
advenerint, subito dente interficiet atque capite leonis coronabitur. In
diebus eius nascetur serpens qui neci mortalium imminebit. Longitudine
178 mare — contrahetur: cf. perhaps Horace, Carm. 3.1.33: contracta pisces aequora sentiunt;
Ovid, Met. 2.262: et mare contrahitur.
180 Calaterio) Cholaterio C.
181 circumvolabit)convolabit in text D; in marg. m,\ circumvolabit; convolabit E.
183 culturas)culturis DEH; irruent)irruet C; genera)grana C; genera in text D; in marg. w«:
grana.
184 calamitas tanta) tanta calamitas H.
I 8 J Galabes) Galathes C; Galabes in text D; in marg. nw. Galaes; Galahes H.
186 infra) inter C. 187-188 et lupus om C, but lupus u mt.
188 asininum)asinum D; asinium E. 190 illi)ilia E; illa)illam CH; revecti om C; corr. mi
ex advecti D.
191 certamine victa fuerit) certamen inierit CDH; certamine victa fuerit in text D ; in
marg. m,: certamen inierit. 192 dumque) dum CDE. 193 anhelabit) hanelabit C.
194 illius)eius C; ipsius H; ex)a C. 195 dextram)dexteram CD. 195-198 et infra — et
caudam bis E, but deleted by vacat.
198 caudam) caudam vulpis C; ex ss m, D; ex eis)ei E; Acquiescet) Acquiescit C.
201 callideque)callide C; ipsum)ipsumque C; om DE; Exin)Exinde C; sese)se H. 203 advenerint) supervenerint, corr. m, into superadvenerint E; subito om E. 204 neci)nesci C.
Liber Septimus
131
sua circuibit Londoniam et quos(cum)que praetereuntes 11 devorabit. Bos *oj Cyst
montanus caput lupi assumet dentesque suos in fabrica Sabrinae dealbabit.
Associabit sibi greges Albanorum et Kambriae, qui Thamensem potando
siccabunt. Vocabit asinus hircum prolixae barbae et formam ipsius mutuabitur. Indignabitur ergo montanus vocatoque lupo cornutus taurus in ipsos
fiet. Ut autem saevitiae indulserit, devorabit carnes eorum et ossa, sed in
*'°
cacumine Uriani cremabitur. Favillae rogi mutabuntur in cygnos, qui in
sicco, quasi in flumine natabunt. Devorabunt pisces in piscibus et homines
in hominibus deglutient. Superveniente vero senectute efficientur submarini
lynces atque submarinas insidias machinabuntur. Submergent navalia et
2I
argentum non minimum congregabunt. Fluctuabit iterum Thamensis con5
vocatisque fluminibus ultra alvei metas procedet. Urbes vicinas occultabit
oppositosque montes subvertet. Adhibebit sibi fontem Galabes, dolo et
nequitia repletum. Orientur ex eo seditiones provocantes Venedotos ad
proelia. Convenient nemorum robora et cum saxis Geuisseorum congredientur. Advolabit corvus cum miluis et corpora peremptorum devorabit. Super
"°
muros Claudiocestriae nidificabit bubo et in nido suo procreabitur asinus.
Educabit ilium serpens Malverniae et in plures dolos commovebit. Sumpto
diademate transcendet excelsa et horrido rugitu populum patriae terrebit.
In diebus eius titubabunt montes Pachaii 11 et provinciae nemoribus suis c 75V
spoliabuntur. Superveniet namque vermis ignei anhelitus, qui emisso
"5
El6
vapore comburet arbores. Egredientur ex eo septem leones capi || tibus
S
hircorum turpati. Foetore narium mulieres corrumpent et proprias communes facient. Nesciet pater filium proprium, quia more pecudum lascivient. Superveniet vero gigas nequitiae, qui acumine oculorum terrebit
universos. Exsurget in ilium draco Wigorniae et eum exterminare cona*3°
bitur. Facto autem congressu superabitur draco et nequitia victoris op105 Londoniam)Lundoniam H; quos(cum)que)quousque C; quosque DEH.
206 dentesque) dentes C. 208 siccabunt) exsiccabunc D; hircum omitted in text; added in
marg. mt D. 208-209 mutuabitur)mutuabit H; mutabit C. 209 ergo)igitur CH\ cornutus
taurus)cornutarius C. 210 saevitiae) fini saevitiae H.
212 sicco)cicco C. 213 deglutient)conglutient C; vero senectute)senectute vero C. 214
lynces: / adopt lynces, found in many manuscripts, in place of the meaningless luces
in CDEH.
215 Thamensis)Thamensis fluvius H. 216 alvei metas) metas alvei CH.
217 oppositosque) optimosque C; fontem) fontes H. Galabes) Galahes H. 218 replctum)
repleti EH; repletum in text D; in marg. mr. repleti; Venedotos) Venedocos D.
219 Geuisseorum)Geuuisseorum CH. 220 Advolabit) Avolabit C; corvus)couuis C.
222 ilium) eum DEH; in plures) implures C.
223 rugitu)racanatu C; rechanatu H.
224 titubabunt)titulabunt E; titubabunt in text D; in marg. mi(?): titulabunt; Pachaii om
EH; Pachay added in marg. m, D. 225 anhelitus)hanelitus CD.
227 turpati)turbati in text D; in marg. mr. turpati; corrumpent)erumpent DE. 228-229
Iascivient)lacivient E.
229 vero)ergo C; acumine oculorum)oculos nequicie acqui (del. m,) accumine C; oculorum acumine H.
230 Exsurget)Exurget DEH; WigorniaeHVyrgorniae C; Wygorniae E.
132
Historia Re gum Brttanniae
primetur. Ascendet namque draconem et exuta veste insidebit nudus. Feret
ilium ad sublimia draco erectaque cauda verberabit nudatum. Resumpto
H 34V iterum vigore, gigas fauces illius cum gla 11 dio confringet. Implicabitur
2
iS
tandem sub cauda sua draco et venenatus interibit. Succedet post ilium
Totonesius aper et dira tyrannide opprimet populum. Eliminabit Claudiocestria leonem, qui diversis proeliis inquietabit saevientem. Conculcabit
eum sub pedibus suis apertisque faucibus terrebit. Cum regno tandem
litigabit leo et terga nobilium transcendet. Superveniet taurus litigio et
2
4°
leonem dextro pede percutiet. Expellet eum per regni diversoria, sed
cornua sua in muros Exoniae confringet. Vindicabit leonem vulpes KaerC 76r
dubali et totum dentibus suis consumet. Circumcinget earn Lindicolinus 11
coluber praesentiamque suam multis draconibus horribili sibilo testabitur.
Congredientur deinde dracones et alter alterum dilaniabit. Opprimet alatus
245 D 25V carentem 11 alis et ungues in genas venenatas configet. Ad certamen convenient alii et alius alium interficiet. Succedet quintus interfectis et residuos diversis machinationibus confringet. Transcendet dorsum unius cum
gladio et caput a corpore separabit. Exuta veste ascendet alium et dextram
caudae laevamque iniciet. Superabit eum nudus, cum nihil indutus pro250
fecerit. Ceteros tormentabit a dorso et in rotunditatem regni compellet.
Superveniet leo rugiens, immani feritate timendus. Ter quinque portiones
in unum reducet et solus possidebit populum. Splendebit gigas colore niveo
ac candidum populum generabit. Deliciae principes enervabunt et subditi
in beluas mutabuntur. Orietur in illis leo humano cruore turgidus. Sup*55
ponetur ei in segete falcifer, qui, dum laborabit mente, opprimetur ab
illo. Sedabit illos Eboracensis auriga expulsoque domino in currum quern
ducit ascendet. Abstracto gladio minabitur Orienti et rotarum suarum ves232 draconem)draco — nequicje (corr. and del. m,) C; exuta)arma C. 233 sublimia)sullimia EH. 234 iterum)itaque DE.
235 cauda sua)sua cauda C. 236 Totonesius)tottonesius H.
236-237 Claudiocestria)Claudiocestra C. 237 saevientem)serpentem C.
238 sub)cum DE; faucibus)thesauri? faucibus {del. mi) C; tandem)tamen DEH. 239 litigabit) ligabit C; litigio) ligio C.
240 eum) ilium H; diversoria) diversatoria in text D; in tnarg. m>: diversoria.
241 muros)muris C; Exoniae)Oxoniae C. 241-242 kaerdubiali {del. m,) D.
242 dentibus suis) suis dentibus CH; Lindicolinus) Lindocolinus CH.
243 praesentiamque) praesentiam C; multis draconibus) draconibus multis CH; horribili) horrido D. 244 deinde om C; dilaniabit) dilaniet EH.
245 ungues) ungues venenatos C; venenatas om C.
246 quintus) V H; et om DE. 246-247 et residuos)residuosque C.
247 confringet) interficiet confringet (del. m,) D; dorsum unius) unus DE; vivus H.
248 dextram) dexteram CDH. 249 laevamque) et laevamque C.
249-250 profecerit)proficeret DE. 250 tormentabit a dorso) a dorso tormentabit C; regni
om C. 251 rugiens om C; feritate)ferocitate C; timendus) timendus. Ceteros tormentabit a dorso et in rotunditatem regni compellet C. 252 gigas om DEH. 253 ac)et C;
generabit) germinabit C; enervabunt) enumerabunt in text D; in marg. my. enervabunt;
subditi)subiti DE; corr. m, into subditi D. 255 qui, dum)quidem C.
256 auriga om C.
Liber Septimus
133
tigia replebit sanguine. || Fiet deinde piscis in aequore, qui sibilo serpentis
revocatus coibit cum illo. Nascentur inde tres tauri fulgurantes, qui
consumptis pascuis convertentur in arbores. Gestabit primus flagellum
vipereum || et a primogenito dorsum suum divertet. Nitetur ipse flagellum
ei eripere, sed ab ultimo corripietur. Avertent mutuo a sese facies, donee
venenatum scyphum proiecerint. Succedet ei colonus Albaniae, cui a
dorso imminebit serpens. Vacabit ipse tellurem subvertere, ut patriae
segetibus candeant. Laborabit serpens venenum diffundere, ne herbae in
messes proveniant. Letali clade deficiet populus et moenia urbium desolabuntur. Dabitur in remedium urbs Claudii, quae alumnam flagellantis
interponet. Stateram namque medicinae gestabit et in brevi renovabitur
insula. Deinde duo subsequentur sceptrum, quibus cornutus draco ministrabit. Adveniet alter in ferro et volantem equitabit serpentem. Nudato
corpore insidebit dorso et dexteram caudae iniciet. Clamore ipsius excitabuntur maria et timorem secundo inicient. Secundus itaque sociabitur
leoni et, exorta lite, congressum facient. Alutuis cladibus succumbent mutuo, sed feritas || beluae praevalebit. Superveniet quidam in tympano et
cithara et demulcebit leonis saevitiam. Pacificabuntur ergo nationes regni
et leonem ad stateram provocabunt. Locata sede ad pensas * studebit, sed
palmas in Albaniam extendet. Tristabuntur igitur aquilonares provinciae
et ostia templorum reserabuntur. Signifer lupus conducet turmas et Cornubiam cauda sua || circumcinget. Resistet ei miles in curru, qui populum
ilium in aprum mutabit. Vastabit igitur aper provincias, sed in profundo
Sabrinae occultabit caput. Amplexabitur homo leonem in vino et fulgor
auri oculos intuentium excaecabit. Candebit argentum in circuitu et diversa
torcularia vexabit. Imposito vino inebriabuntur mortales postpositoque
caelo in terram respicient. Ab eis vultus avertent sidera et solitum cursum
confundent. Arebunt segetes his indignantibus et umor convexi negabitur.
281 occultabit caput: cf. Ovid, Met. 2.255: occuluitque caput.
284-301 Ab eis — confident: for the source, see Lucan 1.651—669.
258 replebit) implebit D; replevit H.
259-260 inde tres — convertentur in om H.
261 primogenito)postgenito CH; divertet) convertet C.
262 ei eripere) eripere ei C; mutuo a sese) a sese mutuo C; a sese ss mi H; facies) facies
suas H.
263 scyphum) ciphum CDEH; ei)eis C.
264 ipse)ille H.
267 urbs tampered D; urbis E; alumnam) alumpnam CDEH.
270 volantem) volabit EH; volabit in text D; in marg. m,: volantem; equitabit) equitantem H.
272 inicient)iniciet C; itaque)igitur C.
273 et)sed C; exorta)extorta C.
276 Locata )Locuta E.
277 igitur) ergo C; aquilonares for acquilonis in C; aquilonales DH; aquilones E.
278 reserabuntur) reserabunt H; conducet) conducit C.
280 mutabit) minabit D H ; aper) aprum aper (del. mi) C; mmabit E; prof undo) f undo C.
281 vino)humo C; fulgor)fulgur E. 283 vino)uil vino (del. m,) C. 284 in om C.
285 his indignantibus) indignantibus his H.
E166
260
C76V
l6
s
2
7°
#35 r
*75
C
77r
°
28
28
5
134
Radices et rami vices mutabunt novitasque rei erit in miraculum. Splendor
Solis electro Mercurii languebit et erit horror inspicientibus. Mutabit
D i6t clipeum Stilbon Archadiae, vocabit Venerem galea Martis. j | Galea Martis
umbram conficiet, transibit terminos furor Mercurii. Nudabit ensem
190 £167 Orion ferreus, || vexabit nubes Phoebus aequoreus. Exibit Iuppiter licitas
semitas et Venus deseret statutas lineas. Saturni sideris livido corruet et
falce recurva homines perimet. Bis senus numerus domorum siderum deflebit hospites ita transcurrere. Omittent Gemini complexus solitos et
urnam in fontes provocabunt. Pensa Librae oblique pendebunt, donee
295
Aries recurva cornua sua supponat. Cauda Scorpionis procreabit fulgura
C77V et Cancer cum Sole litigabit. Ascendet Virgo dorsum || Sagittarii et flores
virgineos obfuscabit. Currus Lunae turbabit Zodiacum et in fletum prorumpent Pleiades. Officia Iani nulla redibunt, sed ianua clausa in crepidinibus Adriannae delitebit. In ictu radii exsurgent aequora et pulvis
300
veterum renovabitur. Confligent venti diro sufflamine et sonitum inter
sidera conficient."
8lI
* >
5
LIBER OCTAVUS
1. Cum igitur haec et alia plurima prophetasset Merlinus, ambiguitate'
verborum suorum astantes in admirationem commovit. Vortigernus vero
prae ceteris admirans et sensum iuvenis et vaticinia collaudat. Neminem
enim praesens aetas produxerat, qui ora sua in hunc modum coram ipso
solvisset. Scire igitur volens modum exitus sui ex hac vita, rogavit iuvenem
ut indicaret quod intelligent. Cui Merlinus: "Ignem filiorum Constantini
cave, si valueris. lam naves parant, iam Armoricum litus deserunt, iam vela
per aequora pandunt: petent Britanniam, invadent Saxonicam gentem,
187 electro Mercurii ss m, D; om E. 288 clipeum om H; Stilbon)Stylbon H.
287-292 Mutabit — perimet: metrical.
290 Orion) orizon C.
291 sideris)sidus H; sideris in text D; in marg. m,: sidus. 292 homines)mortales C.
293 transcurrere)discurrere C; Gemini)genua EH; gemini tampered D; solitos or solidos
C. 294 urnam) urinas H; pendebunt) pendebit H. 295 sua om C.
298 Pleiades)Pliades C; Plyades H; Officia)Officio E; Iani)iam CE; redibunt)ridebunt D;
ianua clausa) clausa ianua CH.
299 Adriannae) Adrianae C; delitebit) delitebunt C; radii) radii deljte (del. mi) C; exsurgent) surgent D ; exurgent EH.
300 renovabitur corr. mi ex renovabuntur C; sufflamine) flamine CH.
301 After conficient: Explicit prophetia Merlini. Liber VII. Incipit V(III) H.
4-5 ora — solvisset: cf. Vergil, Aen. 3.457: atque ora resolvat; also Georg. 4452.
7-8 vela — pandunt: cf. Vergil, Aen. 3.520: velorum pandimus alas.
1 Cum)Vm (no initial; c indicated in marg.) E; plurima om CDH.
1 Vortigernus)Vortig' DE; vero)ergo rex C. 4 ora)hora C.
5 modum — vita)vitae suae exitum C. 6 ut)ut sibi H; ut indicaret — intellegeret)sibi indicare quod sciebat C; quod)quid D; Cui)Ad haec C. 7 cave)diffuge C; valueris)diffugere valueris C; volueris H; Armoricum) armoricanum CH; deserunt) deserent DE.
8 Britanniam)Britannicam insulam C; Saxonicam)Saxonicanam H.
Liber Octavus
135
nefandum populum subiugabunt; sed prius te intra turrim inclusum comburent. 11 Alalo tuo patrem eorum prodidisti et Saxones contra eos in- 10 H 35V
vitasti. Invitasti eos tibi in praesidium et ecce supervenerunt in tuum supplicium. Imminent tibi duo funera, nee est promptum quod prius vites. Hinc
enim regnum tuum devastant Saxones et leto tuo incumbunt. Hinc autem
applicant duo fratres, Aurelius et Uther, qui mortem fratris sui in te
vindicare nitentur. Quaere || tibi diffugium, si potes: eras Totonesium
portum tenebunt. Rubebunt sanguine Saxonum facies et interfecto Hengisto Aurelius Ambrosius coronabitur. Pacificabit nationes, restaurabit
ecclesias, sed veneno deficiet. Succedet ei germanus suus Utherpendragon,
cuius dies anticipabuntur veneno. Aderunt tantae proditioni posteri tui,
quos aper Cornubiae devorabit." Nee mora, cum crastina dies illuxit
20
applicuerunt fratres in loco quo praedixerat Merlinus.
13 leto — incumbunt: cf. Lucan 2.198: infesto . . . occumbere leto.
20 cum—illuxit: cf. 1 Reg. 20.27: Cumque illuxisset dies secunda; Jerem. 20.3: Cumque illuxisset in crastinum.
9 nefandum populum) populum nefandum H ; subiugabunt after gentem (8) C; prius te)te
prius C; intra) infra C.
10 contra eos)infra insulam C. 11 eos tibi)tibi ipsos C; in)ad H; et ecce)sed C. 12 vites)
vitabis C; evites H. 13 enim ovi H; leto corr. mi ex lecto C; Hinc)Hunc C. 14
fratris )patris CH.
15 nitentur)nituntur H; potes)poteris C; Totonesium)tottonesium H. 16 portum) litus C;
Rubebunt) Rudebunt in text D; in marg. m»: rubebunt.
16-17 Hengisto) Heng' DE. 17 Ambrosius otn DEH.
20 devorabit) deyastabjt devorabit (del. m,) C; cum om DE; illuxit) illuxit et DE. 21 quo)
quern H; applicuerunt — Merlinus) applicuit Aurelius Ambrosius cum germano suo,
decem milibus militum comitatus C.
136
TEXT C
(8.2)
*5
30
C 78V
35
4°
45
5°
55
2. Rumore itaque adventus sui divulgato, convenerunt undique Britones,
qui in tanta clade dispersi fuerant et, societate concivium suorum roborati,
hilariores solito efficiuntur. Convocato igitur clero inunxerunt Aurelium
in regem et sese sibi more solito submiserunt. Cumque impetum in Saxones
fieri cohortarentur, dissuasit rex: nam prius Vortigernum persequi affectaverat. Adeo enim propter proditionem patri illatam doluerat, quia nil
agere videretur nisi prius ipsum vindicaret. Affectum itaque suum exsequi desiderans, convertit exercitum suum in Kambriam, oppidumque
Genorium petivit. Diffugerat enim eo Vortigernus, ut tutum refugium
haberet. Erat autem oppidum illud in natione Hergigni, super fluvium
Gwaiae, qui et Cloartius nuncupatur. U t igitur pervenit ad illud Ambrosius, proditionis patri ac fratri illatae reminiscens, Eldol, ducem Claudiocestriae, 11 afFatur: "Respice, dux nobilis, huius urbis turres et moenia,
utrum poterint Vortigernum protegere, quin gladii mei mucronem infra
viscera ipsius recondam. Promeruit enim necem, nee tibi ignotum esse
existimo ipsum earn meruisse. O hominem omnium sceleratissimum! O
ineffabilibus tormentis perdendum! Primo prodidit patrem meum Constantinum, qui ipsum et patriam a Pictorum irruptione liberaverat; deinde
Constantem, fratrem meum, quern ut proderet in regem promovit. Denique
cum ipsemet versutia sua insignitus fuisset, intromisit cum concivibus paganos, ut ipsos qui fidelitati meae adhaerebant exterminaret. Sed permittente
Deo in laqueum, quern fidelibus suis paraverat, incautus cecidit. N a m ut
nequitiam ipsius compererunt Saxones, eiecerunt ilium e regno, quod
neminem pigere debet. Illud vero dolendum censeo, quod nefandus
populus, quern nefandus ille invitavit, fertilem patriam devastavit, nobiles
cives exterminavit, sacras ecclesias destruxit et Christianitatem fere a mari
usque ad mare delevit. N u n c igitur, cives, viriliter agite et vindicate vos
in istum prius, per quern haec omnia accesserunt! Deinde vertamus arma
in hostes imminentes et patriam ab eorum ingluvie liberemus." N e e mora,
diversis machinationibus incumbunt, moenia diruere nituntur. Postremo,
cum cetera defecissent, ignem adhibuerunt, qui cum alimentum repperisset
non quievit ad || auctus, donee turrim et Vortigernum exarsit. Quod cum
Hengisto Saxonibusque suis relatum esset, invasit eum timor, quia probitatem Aurelii timebat. Tanta namque virtus et audacia viro inerat, quod,
dum Galliarum partes frequentaret, non erat alter qui cum illo congredi
auderet. N a m si congressum f ecisset aut hostem ab equo prosterneret, aut
hastam in frusta confringeret. Praeterea largus erat in muneribus dandis,
54
33
35
55
invasit — timor: see Hist. 5.315.
reminiscens for rememiniscens in C.
quin for qui in C.
virtus for viri in C. 58 frusta for frustra in C.
Liber Octavus
137
sedulus (in) divinis obsequiis, modestus in cunctis et super omnia mendacium
vitans, fortis pede, fortior equo et ad regendum exercitum doctus. Tales
probitates ipsius, dum adhuc in Armoricana Britannia moraretur, fama
assiduis volatibus in insulam detulerat. Timuerunt igitur eum Saxones et
sese trans Humbrum receperunt. In partibus illis munierunt civitates et
oppida, nam patria ilia semper refugiosis patuerat. Vicinitas enim Scotiae
adhibebat tutelam, quae in omne damnum civium imminere consueverat.
Natio namque ad inhabitandum horribilis, evacuata civibus, tutum receptaculum alienigenis praestaverat. Siquidem Pictis, Scotis, Dacis, Norveigensibus et ceteris qui ad vastandam insulam applicuerant, situ locorum
admittente, patuerat. Securi igitur affinitatis patriae, versus illam diffugerant, ut, si opus fuisset, sese infra, quasi in propria castra recepissent.
Cumque id Aurelio indicatum fuisset, audacior effectus spem victoriae
recepit.
^3. Ocius ergo convocatis civibus exercitum suum augmentavit || atque
versus aquilonares provincias iter arripuit. Et cum nationes praeteriret, inspiciens eas desolatas, condoluit, maxime autem propter ecclesias
usque ad solum destructas; quibus restaurationem promittebat, si triumpho potiretur. At Hengistus, cum adventum ipsius comperisset, revocata
audacia, commilitones suos elegit atque unumquemque inanimans, eos
viriliter resistere nee congressum Aurelii abhorrere (hortabatur). Dicebat
autem ipsum paucos ex Armoricanis Britonibus habere, cum numerus eorum
ultra decem milia non procederet. Insulanos vero Britones pro nihilo
reputabat, cum totiens eos in proeliis devicisset. Proinde promittebat suis
victoriam et ob ampliorem numerum et ob terrae securitatem. Aderant
enim circiter ducenta milia armatorum. Et cum omnes hoc modo inanimasset, ivit obviam Aurelio in campo qui dicebatur Maesbeli, quo ipse
Aurelius transiturus erat. Affectabat namque in ipsum subitum et furtivum facere impetum Britonesque non praemeditatos occupare. Quod
tamen non latuit Aurelium, nee idcirco distulit campum adire, sed festinantius ingressus est. Ut igitur hostes prospexit, disposuit turmas suas:
tria milia ex Armoricanis iussit equis adesse ceterosque cum insulanis mixtim in acies constituit; Demetas in collibus, Venedotos in prope sitis nemoribus locavit. Erat autem causa, ut, si Saxones ad ea loca difFugerent,
adessent qui obviarent.
^4. Interea accessit Eldol, dux Claudiocestriae, ad regem et ait: "Sola
dies || pro omnibus diebus vitae meae mihi sufficeret, si congredi cum
61-62 fama — volatibus: cf. Claudian, Cons. Man. Theod. 270: celeri iam Fama volatu.
65 damnum) dampnum C. 67 Dacis) Dacis et (del. mi) C.
74 aquilonares) acquilonares C; arripuit corr. vtt ex arripiunt C.
&>
*>s
7°
75
<8-4>
8°
85
90
<8J>
95C8or
138
Historia Re gum Britanmae
Hengisto Deus concederet: nempe succumberet alter nostrum, dum (gladiis)
insisteremus. Reminiscor namque illius diei qua convenimus quasi pacem
habituri; cumque de concordia ageretur, prodidit omnes qui aderant et
cum cultris interfecit, praeter me solum, qui reperto palo evasi. Suc100
cubuerunt ilia die quadringenti octoginta barones ac consules, qui omnes
inermes advenerant. In periculo subvectavit (mihi) Deus palum, quo defensus ego evasi." Talia referebat Eldol: sed Aurelius socios hortabatur
totam spem suam in filium Dei ponere, hostes deinde suos audacter invadere,
pro patria unanimiter pugnare. At Hengistus econtra turmas suas componeIOJ
bat, componendo proeliari docebat, docendo singulas perambulabat ut omnibus unam pugnandi audaciam ingereret. Dispositis tandem in utraque parte
cuneis, congrediuntur acies, mutuos ictus ingeminant, cruorem non minimum effundunt. Hinc Britones, hinc Saxones vulnerati moriuntur.
Hortatur Aurelius Christianos, monet Hengistus paganos; et cum talem
110
decertationem facerent, nitebatur semper Eldol habere aditum congrediendi
cum Hengisto, sed non habuit. Nam Hengistus, cum vidit suos succumbere,
Britones vero nutu Dei praevalere, confestim diffugit petivitque oppidum
Kaerconan, quod nunc Cunegeburc appellatur. Insequitur eum Aurelius
et quoscumque in itinere reperiebat, vel in interitum vel in servitutem
• 15
compellebat. Cum ergo vidisset Hengistus quia insequeretur eum Aurelius,
holuit introire in oppidum, sed convocato in turmas populo iterum proeC 8ov liari disposuit. 11 Quippe sciebat quod oppidum nequaquam Aurelio resisteret et quod omne tutamen suum in gladio et hasta consisteret. Denique,
cum supervenisset Aurelius, composuit et ipse socios in turmas et acerrimam
120
pugnam ingessit. Porro Saxones unanimiter resistunt et invicem letaliter
vulnerantur. Diffunditur sanguis utrobique, clamor morientium in iram
ducebat vivos. Postremo praevaluissent Saxones, nisi equestris turma
Armaricanorum Britonum supervenisset. Constituerat namque earn Aurelius sicut in primo proelio fecerat. Superveniente ergo ilia cesserunt ei
125
Saxones et, aliquantulum dilapsi, vix iterum sese consociaverunt. Acriores deinde incumbunt Britones et hostes unanimiter infestant. Non cessabat Aurelius socios monere, obviantes vulnerare,- fugientes insequi atque
hoc modo consolari. Similiter Eldol, nunc hac nunc iliac discurrens,
infestis vulneribus adversarios suos afficiebat. Quicquid autem ageret,
130 <8.6> aestuabat semper habere copiam congrediendi cum Hengisto. Dum itaque
diversas irruptiones diversae turmae facerent, convenerunt forte pariter et
107 ictus ingeminant (passim): cf. Vergil, Aen. 5457: ingeminans ictus; 12.713-714: crebros
ensibus ictus/congeminant.
104
112
120
131
pugnare )pungnare C. 106 pugnandi) pungnandi C.
diffugit) diffugiit C.
pugnam) pungnam C.
forte for sorte in C.
Liber Octavus
139
mutuos ictus ingeminare coeperunt. O viros prae ceteris pugnaces! Qui
dum mutuos enses alter in alterum immitterent, prosiliebant ex ictibus ignes,
ac si tonitrua coruscationes procrearent. Diu dubium fuit cui praestantior
vigor inerat: quandoque enim praevalebat Eldol et cedebat Hengistus;
quandoque cedebat Eldol et praevalebat Hengistus. Dum in hunc modum
decertarent, || supervenit Gorlois, dux Cornubiae, cum phalange cui praeerat, turmas diversorum infestans. Quern cum aspexisset Eldol, securior
effectus, cepit Hengistum per nasale cassidis atque totis viribus utens ipsum
infra concives extraxit. Maximo igitur gaudio fluctuans, excelsa voce
dicebat: "Desiderium meum adimplevit Deus: prosternite, viri, obstantes
ambrones prosternite! Vobiscum est in manu victoria: vicistis enim devicto
Hengisto." Inter haec Britones non cessant paganos expugnare, saepius
ac saepius invadere et cum retrocedebant iterum renovata audacia resistere. Nee in hunc modum pugnare quieverunt, donee potiti sunt victoria.
Diffugerunt itaque Saxones quo impetus quemque ducebat: alii urbes, alii
montana nemorosa, alii naves petebant. At Octa, filius Hengisti, cum maiori
multitudine Eboracum adivit; Cosa vero, cognatus eius, urbem Alclud
atque earn innumeris armatis munierunt. Ut itaque triumphavit Aurelius
cepit urbem Conani quam supra memoraveram et ibidem tribus diebus
moratus est. Interea iussit peremptos sepeliri, vulneratos curari, fatigatos
requiescere et eosdem levaminibus reficere. Post haec, convocatis ducibus,
decernere praecepit quid de Hengisto ageretur. Aderat Eldadus, Claudiocestrensis episcopus, frater Eldol, vir summae prudentiae et religionis. Hie
cum Hengistum coram rege stantem aspiceret, iussit ceteros tacere et in
hunc modum locutus est: "Et si omnes istum liberare niterentur, ego eum
in frusta conciderem. Insequerer namque prophetam Samuelem, qui, cum
Agag, regem Amalec, in potestate 11 tenuisset, concidit ilium in frusta
dicens: 'Sicut fecisti matres sine liberis, sic faciam hodie matrem tuam sine
liberis inter mulieres.' Sic igitur facite de isto qui alter Agag exstitit." Accepit itaque Eldol gladium et duxit eum extra civitatem et, amputato capite,
ad Tartara direxit. At Aurelius, ut erat in omnibus modestus, iussit sepeliri
eum et tumulum terrae super corpus eius pagano more apponi.
150-151 ibidem — est: cf. 3 Reg. 11.16: sex enim mensibus ibi moratus est.
157 in — conciderem: cf. Lev. 8.20: in frusta concidens; 1 Reg. 11.7: concidit in frusta.
See line 158 and Hist,
I.JII.
159-160 Sicut — mulieres: see 1 Reg. 15.33.
132 fecerunt erased before coeperunt C; pugnaces)pungnaces C. 143 expugnare)expungnare C. 145 pugnare )pungnare C.
146 Diffugerunt)Diffugierunt C.
149 earn for eis in C.
157 frusta for frustra in C (also for line 158); Insequerer for Insequeret in C.
158 potestate for potestatem in C.
163 tumulum for cumulum in C; super)super ter (del. mt) C.
135
C8ir
140
145
(8.7)
150
155
C8iv
»<So
140
<8.8>
I6J
170
•75
C82r
,80
(8.9)
185
190
195
»oo
fl5. Deinde duxit Aurelius exercitum suum ad Eboracum ut Octam, filium
Hengisti, expugnaret. Cumque civitatem obsideret, dubitavit Octa resistere et urbem contra tantam multitudinem defendere. Communicato itaque
consilio, egressus est cum nobilioribus qui secum aderant, gestans catenam
in manu et sablonem in capite et sese regi in haec verba praesentavit: "Victi
sunt dii mei Deumque tuum regnare non haesito, qui tot nobiles ad te
venire compellit. Accipe ergo nos et catenam istam et nisi misericordiam
adhibueris, habe nos ligatos et ad quodlibet supplicium voluntarie paratos."
Motus igitur Aurelius pietate, iussit adiudicari quid in illos agendum foret.
Cum autem diversi diversa proferrent, surrexit Eldadus episcopus et sententiam hoc sermone disseruit: "Gabaonitae voluntarie venerunt ad filios
Israel petentes misericordiam et impetraverunt. Erimus ergo Christiani
peiores Iudaeis, abnegantes misericordiam? Misericordiam petunt: misericordiam habeant. Ampla est insula Britanniae et in pluribus locis deserta.
Foederatos itaque illos sinamus saltern deserta inhabitare et nobis in sempiternum serviant." Acquievit itaque || rex Eldadi sententiae et misericordiam de eis habuit. Exemplo etiam Octae venit Cosa ceterique qui diffugerant et misericordiam impetraverunt. Dedit ergo eis nationem iuxta
Scotiam et foedus cum eis confirmavit.
116. Triumphatis itaque hostibus, convocavit consules ac principes regni
infra Eboracum praecepitque eis restaurare ecclesias quas gens Saxonum
destruxerat. Ipse vero metropolitanam sedem illius urbis atque ceteros
episcopatus provinciae reaedificare incepit. Emensis denique quindecim
diebus, cum operarios diversos in diversis locis statuisset, adivit urbem
Londoniae, cui hostilis irruptio non pepercerat. Condolens igitur ipsius
excidium, revocat undique cives residuos et earn restituere aggreditur.
Ibidem disposuit de regno suo legesque sopitas renovat, amissas avorum
possessiones nepotibus distribuit. Quae autem in tanta calamitate heredes
amiserant, largitus est commilitionibus suis. Tota intentio ipsius versabatur circa regni restaurationem, ecclesiarum reformationem, pacis ac legis
renovationem, iustitiae compositionem. Exinde petivit Wyntoniam, ut
earn, sicut ceteras, restitueret. Cumque in restaurationem eius quae ponenda
erant posuisset, monitu (Eldadi) episcopi ivit ad monasterium prope Kaercaradoc, quae nunc Salesberia dicitur, ubi consules ac principes iacebant
quos nefandus Hengistus prodiderat. Erat ibi coenobium trecentorum
fratrum in monte Ambrii, qui, ut fertur, fundator eiusdem olim exstiterat.
U t igitur locum, quo defuncti iacebant, circumspexisset, motus pietate in
166-167 Communicato — consilio: cf. Sallust, B.C. 18.5: consilio communicato.
174-175 Gabaomitae — impetraverunt: see Jos. 9.
165 expugnaret)expungnaret C. contra)contra talem (del. mi) C, 169 Deumque for diumque (or, perhaps dominumque) in C.
188 irruptio bis C.
Liber Octavus
141
lacrimas solutus est. Postremo, in diversas meditationes 11 inductus, delibera- C 8iv
vit apud se qualiter locum faceret memorabilem: dignum namque memoria
censebat caespitem, qui tot nobiles, pro patria defunctos protegebat. Con- <8.io>
vocatis igitur undique artificibus lignorum et lapidum, ingeniis praecepit
uti novamque structuram adinvenire, quae in memoriam tantorum virorum
205
in aevum constaret. Cumque omnes, ingeniis suis diffidentes, repulsam intulissent, accessit Tremorinus, Urbis Legionum archiepiscopus ad regem
et ait: "Si uspiam est qui praeceptum tuum aggredi voluerit, Merlinus,
vates Vortigerni aggredietur. Quippe non aestimo alterum esse in regno
tuo, cui sit clarius ingenium sive in futuris dicendis, sive in operationibus
210
machinandis. lube eum venire atque ingenio suo uti, ut opus quod affectas
constet." Cum itaque de eo multa interrogasset Aurelius, misit diversos
nuntios per diversas nationes patriae, ut inventum ilium adducerent. Qui,
peragratis provinciis, invenerunt eum in natione Gewisseorum, ad fontem
Galabes, quem fuerat solitus frequentare. Indicato autem quid vellent,
215
duxerunt eum ad regem. Excepit ilium rex cum gaudio iussitque futura
dicere, cupiens miranda audire. Cui Merlinus: "Non sunt revelanda huiusmodi mysteria, nisi cum summa necessitas incubuerit. Nam si ea in derisionem sive vanitatem proferrem, taceret spiritus qui me docet et, cum
opus superveniret, recederet." Denique, cum omnibus repulsam intulisset,
220
noluit rex infestare eum de futuris, sed de 11 operatione praemeditata allocutus est. Cui Merlinus: "Si perpetuo opere sepulturam virorum decorare
volueris, mitte pro Chorea Gigantum, quae est in Killarao monte Hiberniae.
Est etenim ibi structura lapidum quam nemo huius aetatis construeret, nisi
ingenium artem subvectaret. Grandes sunt lapides nee est aliquis cuius
"5
virtuti cedant: qui si eo modo, quo ibidem positi sunt, circa plateam locabuntur, stabunt in aeternum." Ad verba ipsius solutus est Aurelius in <8.n>
risum, dicens: "Qualiter id fieri posset, ut tanti lapides ex tarn longinquo
regno adveherentur, ac si Britannia lapidibus careret qui ad operationem
sufficerent?" Ad haec Merlinus: "Ne moveas, rex, vanum risum, quia haec
230
absque vanitate profero. Mystici sunt lapides et ad diversa medicamenta
salubres. Gigantes olim asportaverunt eos ex ultimis finibus Affricae
regionis et posuerunt in Hibernia, dum in ea inhabitarent. Erat autem
203-204 Convocatis — lapidum: cf. z Reg. 5.11: Misit . . . Hiram . . . artifices lignorum,
artificcsque lapidum.
218 necessitas incubuerit: cf. 1 Cor. 9.16: necessitas enim mihi incumbit.
226-227 qui — aeternum: cf. Jos. 4.7: idcirco positi sunt lapides isti in monumentum filiorum Israel usque in aeternum. 227-228 solutus — risum (passim): cf. Vergil, Georg.
2.386: risu soluto.
202 dignum for dignam in C.
203 qui for quae in C.
217-218 huiusmodi for huius in C.
223 Hiberniae)Hyberniae C.
233, 243 and 244 Hibernia)Hybernia C.
142
235
240
C 83V
<8.i2>
j4J
1J0
2 JJ
jto
C 84r
z(55
causa ut balnea infra ipsos conficerent, cum infirmitate gravarentur. Lavabant namque lapides et infra balnea diffundebant, unde aegroti curabantur.
Miscebant etiam cum herbarum confectionibus, unde vulnerati sanabantur.
Non est ibi lapis qui medicamento careat." Cumque haec audissent Britones, consuluerunt pro lapidibus mittere populumque Hiberniae proelio
infestare, si ipsos detinere niterentur. Postremo eligitur Utherpendragon,
frater regis et quidecim milia armatorum ut huic negotio pareant. Eligitur
et ipse Merlinus, ut ipsius ingenio et consilio agenda tractentur. Paratis 11
deinde navibus, mare ingrediuntur et prosperis ventis Hiberniam adeunt.
177- Ea tempestate regnabat in Hibernia Gillomanius, iuvenis mirae probitatis. Hie cum audisset quia in Hibernia applicuissent Britones, collegit
exercitum grandem et eis obviam perrexit. Cumque didicisset causam adventus eorum, astantibus arrisit et ait: "Non miror si ignava Saxonum gens
insulam Britonum devastare potuit, cum Britones bruti sint et stulti. Quis
etenim huiusmodi umquam stultitiam audivit? Numquid meliora sunt saxa
Hiberniae quam Britanniae, ut regnum nostrum pro ipsis ad proeliandum
provocetur? Armate vos, viri et defendite patriam vestram, quia, dum
mihi vita inerit, non auferent nobis etiam minimum lapidem Choreae."
Uther igitur, ut vidit ipsos ad proeliandum paratos, festinante agmine in
eos irruit. Nee mora, praevaluerunt Britones, Hiberniensibusque laceratis
ac interfectis Gillomanium in fugam propulerunt. Potiti autem victoria
exegerunt Kyllarium montem lapidumque structuram adepti, gavisi sunt
et admirati. Circumstantibus itaque cunctis, accessit Merlinus et ait: "Utimini viribus vestris, iuvenes, ut in deponendo lapides istos appareat utrum
ingenium virtuti an virtus ingenio cedat." Ad imperium igitur eius indulserunt unanimiter multimodis machinationibus et aggressi sunt Choream
deponere. Alii funes, alii restes, alii scalas paraverunt, ut quod affectabant
perficerent, nee ullatenus perficere valuerunt. Deficientibus itaque cunctis
solutus est Merlinus 11 in risum suasque machinationes confecit. Denique
cum quaeque necessaria apposuisset, levius quam credi potest lapides deposuit, depositos autem fecit deferri ad naves et interponi et sic cum gaudio
in Britanniam reverti coeperunt, necnon prosperantibus ventis applicant
sepulturasque virorum cum lapidibus petunt. Quod cum indicatum fuisset
Aurelio, diversos nuntios per diversas partes direxit iussitque clerum ac
populum submonere, submonitos vero in monte Ambrii convenire ut (cum)
gaudio et honore sepulturam praedictam repararent. Ad edictum vero
247
234
238
239
241
245
249
258
Britones — sint: cf. Isidore, Etym. 9.2.102: Brittones . . . eo quod bruti sint.
conficerent for conficeret in C.
Hiberniae) Hyberniae C.
si for se in C. 241 tractentur for tractarentur in C.
Hiberniam) Hyberniam C.
didicisset) didiscisset C. 248 huiusmodi for huius in C.
Hiberniae) Hyberniae C. 254 fugam for fuga in C.
an for ac in C. 258-259 indulserunt)indulgerunt C. 262 machinationes corr. m, ex
machinationibus C. 263 lapides)lapides deposuisset (del. mt) C.
Liber Octavus
143
illius venerunt pontifices et abbates et ex unoquoque ordine qui ei subditi
fuerant. E t cum omnes convenient, instante die quae praedestinata fuerat,
imposuit Aurelius diadema capiti suo festumque Pentecostes regaliter celebravit tribusque sequentibus diebus continuae celebrationi vacavit. Interea
honores qui possessoribus carebant domesticis suis largitur ut eis laborem
obsequii sui remuneraret. Evacuatae erant duae metropolitanae sedes,
Eboraci videlicet atque Urbis Legionum, a pastoribus suis: quibus communi
consilio populorum consulere volens, concessit Eboracum Sampsoni, illustri
viro summaque religione famoso; Urbem vero Legionum Dubricio, quern
divina providentia in eodem loco praefuturum elegerat. Cumque haec
et cetera in regno suo statuisset, praecepit Merlino lapides circa sepulturas
erigere, quos ex Hibernia asportaverat. At ille, praeceptis eius oboediens,
eo modo quo in Killario monte Hiberniae positi fuerant, erexit illos circa
sepulturas 11 ingeniumque virtuti praevalere comprobavit.
270
T|8. Eodem tempore, Pascentius, filius Vortigerni, qui in Germaniam diffugerat, commovebat omnem armatum militem regni illius in Aurelium
Ambrosium patremque suum vindicare volebat. Promittebat autem infinitam copiam auri et argenti, si auxilio eorum Britanniam sibi subdidissent.
Denique, cum promissis suis universam iuventutem corrupisset, paravit
maximum navigium applicuitque in aquilonaribus partibus insulae ac eas
vastare incepit. Cumque id regi nuntiatum fuisset, collegit exercitum suum
obviamque perrexit atque saevientes hostes ad proelium provocavit. Qui
ultro ad bellum venientes, commiserunt pugnam cum civibus, sed volente
Deo devicti fuerunt et in fugam compulsi. Pascentius ergo in fugam propulsus, non ausus est redire in Germaniam, sed retortis velis adivit Gillomanium in Hiberniam et ab illo receptus est. E t cum infortunium suum
notificasset, miseratus Gillomanius pactus est ei auxilium, conquerens de
iniuria quam Uther, frater Aurelii, sibi intulerat, dum Choream Gigantum
perquireret. Confirmato tandem inter eos foedere, paraverunt sibi naves
et ingressi in eas in Meneviam urbem applicuerunt.
<8.i3)
285
H9. Q u o divulgato, Utherpendragon, excita armatorum copia ivit in
Kambriam, ut cum eis pugnaret. Frater etenim suus Aurelius in Gwintonia
urbe morbo gravatus iacebat nee poterat ipsemet adire. Cumque id Pascentio et Gillamonio Saxonibusque qui aderant compertum fuisset, || gavisi
sunt valde, quia aestimabant propter infirmitatem eius regnum leviter subdendum. E t dum murmuratio inde per populos fieret, accessit unus ex
Saxonibus vocabulo Capa ad Pascentium et ait: "Quibus donariis ditabis
hominem qui Aurelium Ambrosium tibi interficiet?" Cui Pascentius: " O
si quempiam repperissem cui hoc in animo staret, darem ei mille libras argenti
281 Hibernia) Hybernia C. 182 Hiberniae) Hyberniae C.
289 aquilonaribus) acquilonaribus C.
301 pugnaret) pungnaret C.
275
280
C 84v
290
(8.14)
295
300
C851
305
144
310
315
320
C 85V
325
3j 0
335
340
familiaritatemque meam, dum viverem. Et si fortuna permiserit ut diademate regni potiar, faciam ilium centurionem et hoc iuramento confirmabo." Ad haec Capa: "Didici linguam Britannicam moresque hominum
scio, in medicina arte peritus sum. Si ergo ea quae promittis exsecutus
fueris, fingam me Christianum et Britannum et quasi medicus praesentiam
regis nactus, ei potionem qua obibit conficiam. Et ut citius aditum reperiam, faciam me monachum religiosissimum et omni dogmate eruditum."
Cumque haec promisisset, pepigit Pascentius foedus cum eo et ea quae
spoponderat iuramento confirmavit. Rasit igitur Capa barbam suam, capiteque tonso monachalem cepit habitum et vasis medicamentorum suorum
oneratus iter versus Gwintoniam arripuit. Urbem postremo ingressus
obtulit obsequium suum clientibus regis et gratiam in oculis eorum invenit:
nihil enim desiderabilius exspectabant quam medicum. Exceptus itaque et
in praesentia regis ductus, promisit se redditurum ei sanitatem, si potionibus
suis frueretur. Nee mora, potionem conficere iussus, submiscuit venenum
et regi porrexit. Quod cum cepisset Aurelius et hausisset, 11 iussus est confestim a nefando ambrone sub coopertorio suo delitescere atque obdormire,
ut magis potio detestanda profecisset. Paruit itaque rex monitis proditoris
illius et, quasi sanitatem recepturus, obdormivit. Nee mora, illabente veneno
per poros corporis et venas, consecuta est mors soporem, quae nemini
parcere consuevit. Interea ille nefandus proditor inter unum et alium
elapsus, in curia nusquam comparuit.
If 10. Haec dum Wintoniae gererentur, apparuit Stella mirae magnitudinis
et claritatis, uno radio contenta. Ad radium vero erat globus igneus in
similitudinem draconis extensus et ex ore eius procedebant duo radii,
quorum unus longitudinem suam ultra Gallicana climata videbatur extendere, alter vero versus Hibernicum mare vergens, in septem minores
radios terminabatur. Apparente itaque praefato sidere, percussi sunt omnes
metu et admiratione qui istud inspiciebant. Uther etiam, frater regis, hostilem exercitum in partibus Kambriae petens, non minimo terrore percussus,
quosque sapientes adibat, ut quid portenderet Stella notificarent. Inter
ceteros iussit vocari Merlinum, nam et ipse in exercitum venerat, ut consilio
ipsius res proeliorum tractarentur. Qui ut in praesentia ducis astitisset, iussus
est significationem sideris enucleare. Mox ille, in fletum prorumpens, re316 pepigit—eo: cf. Gen. 15.18: pepigit Dominus foedus cum Abram.
320 gratiam — invenit: cf. 1 Reg. 16.22: invenit . . . gratiam in oculis meis.
333 ex — procedebant: cf. Job 41.10: De ore eius lampades procedunt.
315 religiosissimum corr. nil ex regiosissimum C.
321 quam) quam monachum (del. mi) C.
333 extensus for excensus in C. 335 Hibernicum)Hybernicum C; septem corr. int ex semptem C.
336 metu for met in C.
Liber Octavus
145
vocato spiritu exclamavit et ait: "O damnum irrecuperabile! O orbatum
populum Britanniae! O nobilissimi regis migrationem! Defunctus est inclitus rex Britonum, Aurelius Ambrosius, cuius obitu obibimus 11 omnes, nisi 345 C 86r
Deus auxilium subvectaverit. Festina igitur, dux nobilissime, Uther, festina
et conflictum facere cum hostibus ne differas: victoria tibi in manu erit et rex
eris totius Britanniae. Te etenim sidus significat et igneus draco sub sidere.
Radius autem qui versus Gallicanam plagam porrigitur portendit tibi
filium futurum et potentissimum, cuius potestas omnia regna quae protegit
35°
habebit. Alter vero significat filiam, cuius filii et nepotes regnum Britanniae succedenter habebunt." At Uther, in dubio exstans an verum pro- <8.i6>
tulisset Merlinus, in hostes, ut coeperat, progreditur. Advenerat namque
prope Meneviam, ita ut iter medietatis diei restaret. Cumque adventus
eius Gillomanio, Pascentio Saxonibusque qui aderant nuntiatus fuisset,
355
egressi sunt ei obviam, ut cum ipso congrederentur. Porro, ut sese conspexerunt in vicem, statuerunt agmina sua in utraque parte comminusque
accedentes pugnaverunt: pugnantes autem interficiuntur milites hinc et inde,
ut in tali eventu fieri solet. Denique cum multum diei praeterisset, praevaluit Uther interfectisque Gillomanio et Pascentio, triumpho potitus est.
360
Fugientes itaque barbari festinaverunt ad naves suas, sed in fugiendo a persequentibus civibus trucidabantur. Cessit prorsus victoria duci favente
Christo, qui post tantum laborem quam citius potuit profectus est Gwintoniam. Praevenerant namque nuntii, qui casum regis indicaverant ipsumque iam ab episcopis patriae sepultum fore prope coenobium Ambrii, infra
365
Choream Gigantum, quam vivens 11 fieri praeceperat. Audito enim ipsius c 86v
obitu, convenerant in urbe Gwintoniae pontifices et abbates atque totus
clerus eiusdem provinciae et, ut tantum regem decebat, funus ipsius procuraverunt. Et (quia) vivens adhuc praeceperat ut in cimiterio quod ipse
paraverat sepeliretur, tulerunt corpus eius ibidem atque cum regiis ex370
sequiis humaverunt. At Uther, frater eius, convocato regni clero et populo, <8-'7>
diadema insulae cepit: annuentibusque cunctis sublimatus est in regem.
Reminiscens autem expositionis quam Merlinus de supradicto sidere fecerat,
iussit fabricari duos dracones ex auro ad similitudinem draconis quern in
radio stellae inspexerat. Qui ut mira arte fabricati fuerunt, obtulit unum
375
in ecclesia primae sedis Gwintoniae, alterum vero sibi ad deferendum in
proelia retinuit. Ab illo itaque tempore vocatus fuit Utherpendragon Bri343 damnum) dampnum C. 344 nobilissimi corr. mi ex nobilissime C. 348 significat omitted
in text; added in marg. mt C.
356 sunt corr. mt ex sum C. 358 pugnaverunt) pungnaverunt C; pugnantes) pungnantes C.
359 multum for tumultum in C. 361 baibari)barbari hie et jnde (del. mt) C.
363 potuit for potest in C; est) est in {del. nti) C. 367 totus corr. per ras. ex totius C. 368
funus corr. m, ex fumus C.
370 tulerunt for tuleruntque in C.
146
tannica lingua; caput draconis latine sonamus. Idcirco vero hanc appellationem receperat, quia Merlinus eum per draconem in regem prophetaverat.
38o(8.i8>
If 11. Interea Octa, filius Hengisti atque Cosa, cognatus suus, cum soluti
essent a foedere quod Aurelio Ambrosio pepigerant, moliti sunt inferre
inquietudinem regi atque nationes suas dilatare. Associabant namque sibi
Saxones quos Pascentius conduxerat nuntiosque suos propter ceteros in
Germaniam dirigebant. Maxima itaque multitudine stipatus aquilonares
385 C87r provincias invasit, nee saevitiae suae indulgere quievit, donee urbes || et
promontoria ab Albania usque Eboracum destruxit. Postremo, cum urbem
obsidere ineepisset, supervenit Utherpendragon cum tota fortitudine regni
et cum illo proeliatus est. Restiterunt viriliter Saxones irruptionesque Britonum tolerantes ipsos in fugam propulerunt. Victoria autem potiti, in390
secuti sunt eos cedentes usque ad montem Damen, id est Wingates, super
caput Chochem, dum sol diem stare permittebat. Erat autem mons ille
arduus, in cacumine coruletum habens, in medio vero saxa praerupta,
latebris ferarum habilia. Occupaverunt eum Britones totaque nocte infra
saxa et coruleta commanserunt. At cum Arctos temonem vertere coepit,
395
praecepit Uther consules suos atque principes ad se vocari, ut consilio
eorum tractaret qualiter in hostes irruptionem faceret. Convenerunt citius
cuncti in praesentia regis iussique dicere quid consiliarentur, Gorloi, duci
Cornubiae, prius sententiam suam proferre praeceperunt. Erat enim magni
consilii atque aetatis maturae. "Non opus est," inquit, "ambagibus vanis
400
atque sermonibus, dum adhuc noctem stare conspicimus. Utendum nobis
{est) audacia et fortitudine, si vita et probitate diutius voluerimus frui.
Magna est paganorum multitudo et pugnandi avida, nos vero rariores exsistimus. Si autem diem supervenire expectaverimus, non censeo nobis
utile ut cum eis congrediamur. Eia ergo, dum tenebrae durant, densatis
405 C 87V turmis incedamus 11 ipsosque infra castra sua subito impetu invadamus.
Nam, dum nihil haesitaverint, nee nos hoc modo ventures existimaverint,
si unanimiter irruentes usi fuerimus audacia, triumpho since dubio potiemur." Placuit regi omnibusque sententia illius monitisque suis paruerunt.
Statuti namque per turmas et armati, castra hostium petunt et unanimi
382 nationes — dilatare: cf. 1 Macb. 14.6: Et dilatavit fines gentis suae.
389-390 insecuti — Damen: cf. 1 Much. 9.15: et persecutus est eos usque ad montem Azoti.
398-399 Erat—maturae: cf. Ovid, Met. 8.617: animo maturus et aevo; Vergil, Aen.
5.73; aevi maturus Acestes. 399 Non opus — vanis: cf. Ovid. Met. 4.476: non longis
opus est ambagibus.
408 Placuit—illius: cf. Jos. 22.33: Placuitque sermo cunctis audientibus; 2 Reg. 17.4:
Placuitque sermo eius Absalom, et cunctis maioribus natu Israel.
380
38$
387
397
filius for filium in C. 384 dirigebant for dirigebat C; aquilonares) acquilonares C.
et)et proyincias (del.m,) C. 386 promontoria)et promontaria C.
tota for toto in C. 394 Arctos for Archos in C.
iussique for iussique sunt in C; Gorloi for Goroli in C. 402 pugnandi) pungnandi C.
Liber Octavus
147
affectu in ipsos irruere proponunt. At, dum prope incederent, compererunt vigiles adventum eorum, qui soporatos socios sonitu lituorum
evigilaverunt. Turbati itaque et stupefacti partim armare sese festinant,
partim formidine praeoccupati, quo impetus ducebat, discurrebant. At
Britones, densatis turmis incedentes, ocius adeunt castra, invadunt, repertoque aditu nudatis ensibus in hostes irruunt. Qui ita ex improviso occupati,
non utiliter dederunt proelium, cum ceteri audaciam cum praemeditatione
repperissent. Porro Britones irruere acriter intendunt, trucidare conantur
et paganos ad milia interficiunt. Denique capti sunt Octa et Cosa et Saxones penitus dissipati.
410
4'5
U12. Post illam vero victoriam petivit urbem Alclud, provinciaeque illi 420 (8.19)
disposuit pacemque ubique renovavit. Circuivit etiam omnes Scotorum nationes rebellemque populum a feritate sua deposuit. Tantam namque iustitiam exercebat per patrias quantam alter antecessorum suorum non fecerat.
Tremebant ergo in diebus eius quicumque perverse agebant, cum sine misericordia plecterentur. Denique, pacificatis aquilonaribus 11 provinciis, ivit 425 C 8 8 r
Londoniam iussitque ibidem Octam et Eosam in carcere servari.
If 13. Festo etiam paschali superveniente, praecepit proceribus regni in
eadem urbe convenire, ut, sumpto diademate, tantum diem cum honore
celebraret. Paruerunt ergo cuncti, et diversi ex diversis civitatibus venientes, instante f estivitate convenerunt. Celebravit itaque sollemnitatem rex
ut proposuerat et gaudio cum proceribus suis indulsit. Laetitiam agebant
cuncti, quia ipsos laeto animo receperat. Advenerant namque tot nobiles
cum coniugibus suis et filiabus, laeto convivio digni. Aderat inter ceteros
Gorlois, dux Cornubiae, cum Ingerna, coniuge sua, cuius pulchritudo
mulieres omnes Britanniae superabat. Cumque inter alias inspexisset earn
rex, subito incaluit amore illius, ita ut, postpositis ceteris, totam intentionem suam circa earn verteret. Haec sola erat cui fercula incessanter
dirigebat, cui aurea pocula familiaribus internunriis mittebat. Arridebat ei
multotiens (et) iocosa verba interserebat. Quod cum comperisset maritus,
confestim iratus ex curia sine licentia recessit. Non affuit qui eum revocare quivisset, cum id solum amittere timeret, quod super omnia diligebat. Iratus itaque Uther praecepit ei redire in curiam suam, ut de illata
iniuria rectitudinem ab eo sumeret. Cui cum parere refugisset Gorlois,
admodum indignatus est iuravitque iure iurando se vastaturum nationem
436 incaluit: see Hist. 6.103.
421 disposuit corr. mi ex disposuit C.
425 aquilonaribus) acquilonaribus C; beginning with provinciis an entire folio is missing in
C. The text from provinciis (425) to nationem (444) follows that of Faral, pp. 221223.
430
435
440
148
445
450
455
460
465
C88r
470
475
480
ipsius, nisi ad satisfactionem festinasset. Nee mora, praedicta ira inter eos
manente, collegit exercitum magnum petivitque provincias Cornubiae atque
ignem in urbes et oppida accumulavit. At Gorlois non ausus est congredi
cum eo, quia eius minor erat armatorum copia. Unde praeelegit munire
oppida sua, donee auxilium ab Hibernia impetrasset, et, cum magis pro
uxore sua quam pro semet ipso anxiaretur, posuit earn in oppido Tintagol,
in litore maris, quod pro tutiori refugio habebat. Ipse vero ingressus est
castellum Dimilioc, ne, si infortunium supervenisset, ambo insimul periclitarentur. Cumque id regi nuntiatum fuisset, ivit ad oppidum quo inerat
Gorlois et obsedit illud, omnemque aditum ipsius praeclusit. Emensa tandem hebdomada, reminiscens amoris Ingernae, vocavit Ulfin de Ridcaradoch, familiarem sibi commilitonem, indicavitque in haec verba quod
aifectaverat: "Uror amore Ingernae, nee periculum corporis mei evadere
existimo, nisi ea potitus fuero. Tu igitur adhibe consilium quo voluntatem
meam expleam; aut aliter internis anxietatibus interibo." Ad haec Ulfin:
"Et quis tibi consiliari valuerit, cum nulla vis accedere queat, qua earn
infra oppidum Tintagol adeamus? Etenim situm est in mari et undique
circumclausum ab ipso, nee est alter introitus nisi quern angusta rupes
praebeat. Ipsum tres armati milites prohibere queunt, licet cum toto regno
Britanniae astitisses. Attamen, si Merlinus vates operam insisteret dare,
arbitror te posse consilio ipsius desiderio tuo potiri." Credulus itaque rex
iussit vocari Merlinum: || nam et ipse ad obsidionem venerat. Vocatus confestim Merlinus, cum in praesentia regis astitisset, iussus est consilium dare
quo rex desiderium suum cum Ingerna expleret. Qui, comperta anxietate,
quam rex patiebatur pro ea, commotus est super tanto dolore ipsius et ait:
"Ut voto tuo potiaris, utendum est tibi novis artibus et tempore tuo inauditis. Scio tibi cum medicaminibus meis dare figuram Gorlois, ita ut per
omnia ipse videaris. Si itaque parueris, faciam te prorsus simulare eum,
Ulfin vero Iordanum de Tintagel, familiarem suum. Alia autem specie
sumpta, adero tertius, poterisque tuto adire oppidum ad Ingernam atque
aditum habere." Paruit ilico rex diligentemque animum adhibuit. Postremo
commissa familiaribus suis obsidione, commisit se medicaminibus Merlini
et in speciem Gorlois transmutatus est. Mutatus est etiam Ulfin in Iordanum, Merlinus in Bricaelem, ita ut nemini quod fuerant apparerent. Deinde
aggressi sunt viam versus Tintagel et cum crepusculo ad oppidum venerunt. Indicato ocius ianitori quod consul adveniret, apertae sunt ianuae
et intromissi sunt viri. Quid enim aliud accidisset, cum ipse Gorlois reputaretur adesse? Commansit itaque rex ea nocte cum Ingerna et sese desi457 Uror amore: cf. Ovid, Met. 3464: uror amore.
445-466 ipsius — Merlinum taken from FaraVs text, due to loss of a folio in C. In line
455 / have adopted the reading amoris, instead of amore.
Liber Octavus
149
derata Venere refecit. Deceperat namque earn falsa specie quam acceperat,
deceperat etiam ficticiis sermonibus, quos ornate componebat. Dicebat
enim se egressum furtim ab obsesso oppido, ut sibi, tarn dilectae rei atque
oppido suo disponeret. Unde ipsa credula nihil quod poscebatur abnegavit. Concepit quoque eadem nocte ilium celeberrimum 11 Arthurum, qui
postmodum, ut Celebris foret, mira probitate promeruit.
. Interea, cum compertum esset per obsidionem regem non adesse, exercitus inconsulte agens muros diruere conatur et obsessum comitem ad
proelium provocare. Qui etiam inconsulte faciens egressus est cum commilitonibus suis, arbitrans parva manu tot armatis se posse resistere. Pugnantes
ergo hinc et inde inter primos interfectus est Gorlois et socii sui dissipati.
Captum est quoque oppidum quod obsederant et opes interpositae non
aequa sorte divisae. Nam, ut cuique administrabat fortuna et fortitudo,
capaci ungue rapiebat. Peracta tamen huius ausi saevitia, venerunt nuntii
ad Ingernam, qui et necem ducis et obsidionis eventum indicarent. Sed
cum regem in specie consulis iuxta earn residere inspexissent, erubescentes
admirabantur ipsum, quern in obsidione deseruerant, ita incolumem praevenisse. Nesciebant enim quae medicamenta Merlinus confecerat. Ad
tales ergo rumores arridebat rex atque cum his verbis comitissam amplexabatur: "Non equidem interfectus sum sed ut vides, vivo. Doleo tamen oppidi
mei destructionem sociorumque meorum caedem: unde nobis timendum
est ne superveniat rex et nos in oppido isto intercipiat. Ibo igitur sibi prius
in obviam et me pacificabo cum ipso, ne nobis deterius contingat." Egressus
itaque petivit exercitum suum et exuta specie Gorlois in Utherpendragon
redivit. Cumque omnem eventum didicisset, ob caedem || Gorlois doluit,
sed ob Ingernam a maritali toro solutam gavisus est. Reversus itaque ad
oppidum Tintagel, cepit Ingernam et voto suo potitus est. Commanserunt
deinde pariter non minimo amore ligati progenueruntque filium et filiam.
Fuit autem nomen filii Arthurus, nomen vero filiae Anna.
Cumque dies et tempora praeterissent, occupavit infirmitas regem
eumque multis diebus vexavit. Interim vero custodes carceris quo Octa et
Cosa, quos supra memoravi, taediosam vitam ducebant, diffugerunt cum
eis in Germaniam terroremque per regnum intulerant. Asserebat namque
496-497 venerunt — indicarent; cf. 2 Par. 20.2: Veneruntque nuntii et indicaverunt. 505 ne —
contingat: cf. Joan. 5.14: ne deterius tibi aliquid contingat. 509 voto potitus: cf. Ovid,
Met. 9.313: potiturque . . . voto; 13.251: votisque potitus.
483
491
496
503
506
510
specie for species in C. 485 furtim for furtum in C.
Qui for Quod in C. 493 primos bis, the first seemingly deleted C.
Peracta for Pacta in C.
nobis for vobis in C.
petivit for petunt in C.
amore corr. m, ex lamorei and underscored in red ink, C.
48j
c 88v
(8.20)
490
495
500
j0J
C891
510
(8.21>
515
150
520
525
C 89V
<8.22)
530
535
<8.23>
540
545
550
Historia Re gum Brittmniae
rumor ipsos commovisse Germaniam classemque maximam paravisse in
exitium insulae redituri. Quod et factum est. Redierunt enim cum maxima
classe sociisque innumerabilibus et partes Albaniae ingressi, civitates atque
cives igne accenso afficiunt. Committitur itaque exercitus Britanniae Loth
de Lendeseia, ut hostes longius arceret. Erat autem ille consul milesque
strenuissimus, sapientia et aetate maturus. Probitate ergo ipsius acclamante,
dederat ei rex Annam, filiam suam regnique curam, dum infirmitati subiaceret. Hie cum in hostes progressus fuisset, multotiens repulsus est ab
eis, ita ut sese infra civitates reciperet; saepius ergo fugabat illos atque
dissipabat et nunc ad nemora, nunc ad naves diffugere cogebat; fuitque
inter eos dubia proeliorum decertatio, ita ut nesciretur cui proveniret victoria. Superbia enim civibus nocebat, quia dedignabantur praeceptis consulis oboedire. Unde debiliores 11 insistentes nequibant imminentes hostes
triumphare. Vastata itaque fere insula, cum id regi nuntiaretur, ultra
quam infirmitas expetebat iratus est iussitque cunctos proceres convenire,
ut ipsos de superbia et debilitate sua corriperet. Et cum omnes in praesentia inspexisset, convicia cum castigantibus verbis intulit iuravitque
quod ipsemet eos in hostes conduceret; praecepit itaque fieri sibi feretrum
quo asportaretur, cum gressum alterius modi abnegaret infirmitas. Praecepit
etiam cunctos paratos esse ut, cum opportunitas accederet, inimicos aggrederentur. Nee mora, paratum est feretrum, parati sunt omnes diesque
opportunus instabat. Interposito itaque rege Verolamium perrexerunt, ubi
praedicti Saxones universum populum affligebant. Cumque edocti essent
Octa atque Cosa adventum Britonum regemque in feretro advectum,
dedignati sunt cum eo proeliari, quia in vehiculo advenerat. Aiebant enim
ipsum semimortuum esse nee tantos viros cum huiusmodi homine pugnare
decere. Receperunt itaque sese infra urbem et valvas, quasi nihil timerent,
dimiserunt apertas. At Uther, cum id sibi relatum fuisset, iussit ocius
obsidere civitatem atque moenia undique invadere. Paruerunt ergo cives
et urbem obsederunt et moenia invaserunt. Stragem autem Saxonibus
dantes, fere dirutis muris, ingressi sunt, nisi Saxones ad ultimum resistere
incepissent. Praevalentibus namque civibus, piguerat eos inceptae superbiae; unde se defendere institerunt. Scandentes itaque muros omnimodis
telis Britones repe || Uebant. Denique, cum utrimque decertarent, supervenit nox, quae singulos ab armis ad quietem invitat. Quietem desiderabant
multi, plures vero consilium quo adversarios perderent. At Saxones, cum
inspexissent superbiam suam sibi nocuisse, Britones fere triumphasse, proposuerunt cum diluculo egredi inimicosque suos ad campestre proelium
provocare. Quod et factum est. Nam ut Titan protulit diem, egressi sunt
554 Nam — diem: cf. Lucan 6.333-334: diem . . . attollit Titan; 571-572: Titan . . . duck
. . . diem; Vergil, Aen. 4.118-119: ubi primos crastinus ortus/extulerit Titan.
529 fere)terra fere (del. vti) C. 539 feretro corr. mt ex feretrum C.
541 huiusmodi for huius in C. 544 ergo)undj ergo (del. /»,) C.
Liber Octavus
151
dispositis catervis, ut propositum suum exsequerentur. Quod videntes
555
Britones diviserunt milites suos per turmas atque in obviam venientes prius
invadere coeperunt. Resistunt Uico Saxones, invadunt Britones et mutuam
necem utrobique conficiunt. Postremo, cum multum diei praeterisset,
cessit victoria regi Britonum interfectisque Octa et Cosa, terga dederunt
Saxones. Cepit inde tanta laetitia regem, ita ut, cum prius sine iuvamine
s60
alterius sese erigere nequiret, levi conamine erectus, resedit in feretro, ac
si subitam sanitatem recepisset. Solutus etiam in risum, hilari voce in hunc
sermonem prorumpebat: "Vocabant me ambrones regem semimortuum,
quia infirmitate gravatus in feretro iacebam. Sic equidem eram. Malo
tamen semimortuus ipsos superare quam sanus et incolumis superari, se565
quenti vita perfuncturus. Praestantius est enim mori cum honore quam
cum pudore vivere." Devicti autem Saxones non idcirco a malitia sua (8.24)
destiterunt, sed aquilonares provincias ingressi 11 populum incessanter in- C90V
festabant. Quos Uther rex, ut proposuerat, affectabat insequi, sed dissuaserunt principes, quia eum gravior infirmitas post victoriam occupaverat.
57°
Unde audaciores insistentes, hostes omnibus modis regnum subdere nituntur. Proditioni etiam solitae indulgentes, machinantur, qualiter regem
dolo interficiant, et, cum alter aditus defecisset, statuerunt ilium veneno
perdere: quod factum est. Nam cum in urbe Verolamii iaceret, direxerunt
in paupere cultu legatos, qui statum curiae addiscerent. Qui cum totum
57s
esse didicissent, inter cetera compererunt unum, quod proditioni ipsius
praeelegerunt. Erat namque prope aulam fons nitidissimae aquae de quo
rex solitus erat potare, cum ceteros liquores propter infirmitatem abhorreret. Fontem itaque aggressi sunt nefandi proditores ipsumque undique
infecerunt veneno, ita ut manans aqua corrumperetur. Ut igitur potavit
580
ex ea rex, festinae morti succubuit. Succubuerunt etiam centeni homines
post ilium, donee, comperta fraude, cumulum terrae super apposuerunt.
Cum autem obitus regis divulgatus fuisset, advenerunt pontifices cum clero
regni et tulerunt corpus eius ad coenobium Ambrii et infra Choream Gigantum, iuxta Aurelium Ambrosium regio more humaverunt.
585
LIBER NONUS
TEXT C
ft 1. Defuncto igitur Utherpendragon, convenerunt ex diversis provinces <9-«>
proceres Britonum in civitatem Cilcestriae, || Dubricio, Urbis Legionum C<>ir
archiepiscopo suggerentes, ut Arthurum, filium eius in regem consecraret.
584-585 et tulerunt—humaverunt: cf. 1 Reg. 2.32: Tuleruntque Asael, et sepelierunt eum in
sepulcro patris sui in Bethlehem.
568 aquilonares) acquilonares C. 574 perdere for prodere in C.
152
5
10
15
20
C91V
2
J
30
35
40
Angebat enim eos necessitas, quia audito praefati regis obitu, Saxones concives suos ex Germania invitaverant et, duce Colgrino, ipsos exterminare
nitebantur. Subiugaverant etiam sibi totam partem insulae, quae a flumine
Humbri usque ad Katanesium mare extenditur. Dubricius ergo, calamitatem patriae dolens, associatis sibi episcopis, Arthurum regni diademate
insignivit. Erat Arthurus quindecim annorum iuvenis, inauditae virtutis
atque largitatis. In quo tantam gratiam innata bonitas praestiterat, ut a
cunctis fere populis amaretur. Insignibus itaque regiis initiatus, solitum
morem servans, largitati indulsit. Confluebat ad eum tanta multitudo
militum, ut ei quod dispensaret deficeret. Sic cui naturalis inest largitio,
licet ad tempus indigeat, nullatenus tamen ei continua paupertas nocebit.
Arthurus ergo, quia in eo probitas largitionem comitabatur, statuit Saxones
inquietare, ut eorum opibus, quae ei famulabatur, ditaret familiam. Commonebat etiam id rectitudo, cum totius insulae monarchiam debuerat
hereditario iure obtinere. Collecta deinde sibi subdita iuventute, Eboracum
petivit. Cumque id Colgrino compertum esset, collegit Saxones, Scotos et
Pictos, venitque obvius ei cum multitudine maxima iuxta flumen Duglas,
ubi, facto congressu, utrorumque exercitus in maiori parte periclitatus fuit.
|| Victoria tandem potitus Arthurus, Colgrinum fugientem insecutus est
ingressumque infra Eboracum obsedit. Audita itaque fratris sui fuga,
Baldulfus, cum sex milibus virorum, obsidionem petivit, ut ipsum inclusum
liberaret. Erat autem tune ipse, quando frater pugnaverat, exspectans adventum Cheldrici ducis iuxta maritima, qui ex Germania in auxilium venturus erat. Cum autem esset spatio decem miliariorum ab urbe, statuit
nocturnum iter arripere, ut furtivam irruptionem faceret. Quod edoctus
Arthurus iusserat Cadorem, ducem Cornubiae, cum sescentis militibus et
tribus milibus peditum eadem nocte illi obviare. Qui, viam qua hostes
praeteribant, nactus, inopinum impetum fecit dilaceratisque ac interfectis
Saxonibus, fugam facere coegit. Qui ultra modum anxius, quia fratri
suo auxilium subvectare nequiret, deliberavit apud se qualiter colloquio
ipsius frueretur. Existimabat enim aditum salutis utrorumque consilio
machinari posse, si illius praesentiam adire quivisset. Cum igitur alterius
modi aditum non haberet, rasit capillos suos et barbam cultumque ioculatoris cum cithara cepit. Deinde infra castra deambulans, modulis quos
in lyra componebat, sese citharistam exhibebat. Cumque nulli suspectus
esset, accessit ad moenia urbis paulatim, coeptam simultatem faciens. Postremo, cum inclusis compertus esset, tractus est funiculis infra muros et ad
5
15
21
25
29
ipsos for ipse in C.
largitionem for largitiom in C.
exercitus) excercitus C
pugnaverat) pungnaverat C. 26 Cheldrici (cf. line 44) for Cledrici in C.
militibus for milibus in C. 36 modi for huiusmodi in C.
Liber Nonus
153
fratrem conductus. Ex tune, viso germano, osculis et amplexibus 11 desideratis sese refecit. Denique, cum post multimodas deliberationes in desperationem egrediendi incidissent, remeabant iam legati ex Germania, qui, duce
Cheldrico, sescentas naves milite forti oneratas in Albaniam conduxerant.
Quo audito dissuaserunt consiliarii sui Arthuro obsidionem diutius tenere ne,
si tanta multitudo hostium supervenisset, dubium certamen commisissent.
Paruit igitur Arthurus domesticorum suorum consilio recepitque sese infra
urbem Londoniarum. Ibi convocato clero et primatibus totius potestatis
suae, quaerit consilium, quid optimum quidve saluberrimum contra paganorum irruptionem faceret. Communi tandem assensu illato, mittuntur
Armoricam nuntii ad regem Hoelum, qui ei calamitatem Britanniae notificarent. Erat autem Hoelus filius sororis Arthuri, ex Buducio, rege Armoricorum Britonum generatus. Unde audita inquietatione quae avunculo
ingerebatur, iussit navigium suum parari collectisque quindecim milibus
armatorum, proximo ventorum flatu in Portu Hamonis applicuit. Excepit
ilium Arthurus quo decebat honore, mutuos amplexus saepissime innectens.
Emensis postmodum paucis diebus, urbem Kaerlwydcoed petunt, a paganis, quos supra memoravi, obsessam. Haec autem in Lindeseiensi (provincia) inter duo flumina locata, alio nomine Lindicolinum nuncupatur.
Ut autem cum omni multitudine sua eo venerunt, proeliati sunt cum Saxonibus, inauditam caedem inferentes. Ceciderunt 11 namque ex illis ea die
sex milia, qui, partim fluminibus submersi, partim telis percussi, vitam
amiserunt. Unde ceteri stupefacti, relicta obsidione, fugam fecerunt. Quos
Arthurus insequi non cessavit, donee in nemore Calidonis venerunt. Ibi,
undique ex fuga confluentes, conati sunt Arthuro resistere. Conserto itaque proelio stragem de Britonibus faciunt, sese viriliter defendentes. Usi
etenim arborum auxilio tela Britonum vitabant. Quod Arthurus intuens,
iussit arbores circa illam partem nemoris incidi et truncos ita in circuitu
locari, ut egressus eis abnegaretur. Volebat autem ipsos inclusos tarn diu
obsidere, donee fame interirent. Quo facto, iussit turmas suas ambire
nemus mansitque tribus diebus ibidem. Cum igitur Saxones quo vescerentur indigerent, ne subita morte perirent, petierunt eo pacto egressum, ut,
relicto omni auro et argento, cum solis navibus in Germaniam redire
sinerentur. Promiserunt quoque se daturos ei tributum obsidesque inde
49-50 quaerit — faceret: cf. Gildas, De Excidio n: initur namque consilium, quid optimum
quidve saluberrimum ad repcllendas tarn ferales . . . gentium irruptiones praedasque
decerni deberet. 55-56 Excepit — honore: see Hist. 5.618. 63-64 Quos — venerunt:
cf. 1 Mach. 16.9: Joannes autem insccutus est eos, donee venit Cedronem.
44 sescentas) secentas C.
58 obsessam for obcessam in C.
59 flumina for fluvia in C.
45
(9.2)
50
55
<9.3)
60
CQIV
6$
70
154
7$
80
8j
90
<94)
95
100
C93V
105
mansuros. Tune Arthurus, quaesito consilio, petitioni eorum acquievit.
Retinuit namque ipsorum opes reddendique vectigalis obsides solumque
abscessum largitus est.
Tf2. Cumque illi in redeundo domum aequora sulcarent, piguit eos praetactae pactionis retortisque velis ambierunt Britanniam et Totonesium litus
adiverunt. Nacti deinde tellurem, patriam usque ad Sabrinum mare depopulant, colonos letiferis vulneribus afficientes. Inde, arrepto itinere versus
pagum Badonis, urbem obsident. 11 Idque cum regi nuntiatum esset, admirans ultra modum ipsorum facinus, iudicium fieri iussit de illorum obsidibus brevi mora suspendendis. Praetermissa etiam inquietatione qua Scotos
et Pictos opprimere inceperat, obsidionem dispergere festinavit. Maximis
vero angustiis cruciatus est, quoniam Hoelum, nepotem suum, gravatum
morbo in civitate Alclud deserebat. Postremo, Sumersetensem provinciam
ingressus, visa comminus obsidione, in haec verba locutus est: "Quoniam
impiissimi atque invisi nominis Saxones fidem mihi dedignati sunt tenere,
ego, fidem Deo meo conservans, sanguinem concivium meorum in ipsos
hodie vindicare conabor. Armate vos, viri, armate et proditores istos viriliter invadite, quos procul dubio auxiliante Christo triumphabimus." Haec
eo dicente, sanctus Dubricius, Urbis Legionum archiepiscopus, ascenso
cuiusdam montis cacumine, in hunc modum celsa voce exclamavit: "Viri
Christiana prof essione insigniti, maneat in vobis concivium vestrorum pietas
et patriae, qui, proditione paganorum exterminati, vobis sempiternum
erunt opprobrium, nisi ipsos defendere institeritis. Pugnate pro patria et
mortem, si supervenerit, ultro pro eadem patimini. Ipsa enim victoria est
et animae remedium. Quicumque enim pro confratribus suis mortem
inierit, vivam hostiam se praestat Deo Christumque insequi non ambigitur,
qui pro fratribus suis animam suam dignatus est ponere. Si aliquis igitur
vestrum in hoc bello mortem subierit, sit mors ilia sibi omnium delictorum
suorum paenitentia et absolutio, dum earn hoc modo recipere non diffugerit." 11 Nee mora, beati viri benedictione hilarati, festinavit quisque
armare se et praeceptis eius parere. Ipse vero Arthurus, lorica tanto rege
condigna, indutus, auream galeam simulacro draconis insculptam capiti
adaptavit. Umeris quoque suis clipeum, vocabulo Prydwen, imposuit, in
quo imago sanctae Mariae, Dei genitricis, inerat picta, quae ipsum in
101 animam — ponere: see Hist. 5.103. 105-107 lorica — imposuit: cf. Vergil, Aen. 9.364-366:
haec rapit atque umeris . '. . aptat. / turn galeam . . . decoram / induit; 12.88-89:
circumdat loricam umeris, simul aptat habendo / ensemque clipeumque. . . .
75
77
87
97
consilio) consito consilio C.
abscessum for abcessum in C.
Sumersetensem for Sumercetensem in C.
Pugnate) pungnate C. 105 armare for armari in C.
Liber Nonus
155
memoriam ipsius saepissime revocabat. Accinctus etiam Caliburno, gladio
optimo, in insula Aval(l)onis fabricato, lancea dexteram suam decorat,
quae Ron nomine vocabatur: haec erat ardua lataque lancea, cladibus apta.
no
If3. Deinde, dispositis catervis, Saxones suo more in cuneos dispositos
audacter invasit. Ibi tota die viriliter resistebant, Britones usque prosternentes. Vergente tandem sole ad occasum, proximum occupant montem,
pro castro eum habituri. Multitudine etenim sociorum confisis solus mons
uj
sufficere videbatur. At, ut posterus sol diem reduxit, ascendit Arthurus
cum exercitu suo montis cacumen, sed in ascendendo multos suorum amisit.
Saxones namque ex summitate occurrentes facilius ingerebant vulnera, dum
ipsos citior cursus in descensu ageret. Britones tandem cacumen maxima
vi adepti, dextris hostium dextras (suas) confestim conserunt. Quibus
120
Saxones pectora praetendentes, omni nisu resistere nituntur. Cumque in
hunc modum multum diei praeterisset, indignatus est Arturus ipsis ita
successisse nee sibi victoriam advenire. || Abstracto ergo Caliburno gladio, C94r
nomen sanctae Mariae proclamat et sese cito impetu infra densas hostium
acies immisit. Quemcumque attingebat, Deum invocando, solo ictu perime125
bat, nee requievit impetum suum facere donee quadringentos septuaginta
viros solo Caliburno peremit. Quod videntes Britones, densatis turmis ipsum
secuntur, stragem undique facientes. Ceciderunt ilico Colgrinus et Baldulfus, frater eius et multa milia aliorum. At Celdricus, viso sociorum periculo, continuo in fugam cum ceteris versus est. Rex igitur, potitus victoria, 130 (9.5)
Cadorem, ducem Cornubiae iussit persequi illos, dum ipse Albaniam petere
festinaret. Nuntiatum enim illi fuerat Scotos atque Pictos obsedisse Hoelum
in urbe Alclud, in qua ipsum supradixi infirmitate gravatum (remansisse).
Quocirca properabat ei in auxilium, ne a barbaris occuparetur. Dux itaque
Cornubiae, decem milibus comitatus, fugientes Saxones nondum insequi
135
voluit, immo naves eorum festinanter exigere, ut ipsis ingressum prohiberet.
Mox, ut ipsis potitus est, munivit eas militibus optimis, qui introitum abnegarent paganis, si ad easdem confugerent. Deinde festinat hostes insequi,
sectatos sine pietate trucidare, praeceptum Arthuri facturus. Qui modo
genuina feritate fulminabant, nunc timido corde fugientes, aliquando oc140
culta nemorum, aliquando montes et cavernas montium petebant, ut
spatium vivendi haberent. Postremo, cum nihil eis tutamini accessisset,
109-110 Accinctus — fabricato: cf. i Reg. 17.39: Accinctus ergo David gladio; 2 Reg. 20.8:
accinctus gladio . . . qui fabricatus. . . . 111 haec — apta: metrical. 116 sol — reduxit:
cf. Vergil, Aen. 1.143: solemque reducit.
119
120
134
140
descensu for decensu in C.
conserunt for conferunt in C.
Quocirca for Quo circo in C. 136 ipsis for ipsius in C.
genuina for gemina in C; timido for timodo in C.
156
C94V
145
{9.6)
150
155
160
C9jr
165
170
Hist or ia Re gum
Britanniae
insulam T a n e t lacerato agmine ingrediuntur. Insequitur eos ibidem dux
Cornubiae, || solitam caedem inferens n e e requievit donee, perempto Cheldrico, cunctos deditioni compulit, receptis obsidibus.
1T4- P a c e itaque firmata, profectus est Alclud, quam Arturus iam a b a r barica oppressione liberaverat. Deinde duxit exercitum Murefeiam, u b i
obsidebantur Scoti et Picti, qui tertio contra regem nepotemque suum
dimicati, [ipsos] usque ad eandem provinciam diffugerant. Ingressi autem
stagnum Llumonoy, occupaverunt insulas quae infra erant, securum refugium quaerentes. H o c autem stagnum, sexaginta insulas continens, sexaginta flumina recipit, nee ex eo nisi unum solum ad mare decurrit. I n
insulis vero sexaginta rupes ma [| nifestum est esse, totidem aquilarum
TEXT CH
nidos continentes, quae, singulis annis convenientes, prodigium, quod in
regno venturum esset, celso clamore communiter edito, notificabant. Ad has
itaque insulas confugerant praedicti hostes, ut praesidio stagni fruerentur:
sed parum illis profuit. Nam Arturus, collecto navigio, flumina circuivit
ipsosque per quindecim dies obsidendo tanta afflixit fame, ut ad milia morerentur. Dumque illos in hunc modum opprimeret, Gillamurius, rex
Hiberniae, cum maxima barbarorum classe supervenit, ut ipsis oppressis
auxilium subvectaret. Praetermissa itaque obsidione coepit Arturus arma
vertere in Hibernienses, quos sine pietate laceratos coegit domum refretare. Potitus ilico victoria vacavit iterum delere gentem Scotorum atque
Pictorum, incommutabili saevitiae indulgens. || Cumque nulli prout reperiebatur parceret, convenerunt omnes episcopi miserandae patriae, cum omni
clero sibi subdito, reliquias sanctorum et ecclesiastica sacra nudis pedibus
ferentes, misericordiam regis pro salute populi imploraturi. Mox, ut praesentiam ipsius habuerunt, flexis genibus deprecati sunt ut pietatem super
contrita gente haberet. Satis etenim periculi intulerat nee erat opus perpaucos, qui remanserant usque ad unum delere. Sineret illos portiunculam
habere patriae, perpetuae servitutis iugum ultro gestaturos. Cumque regem
in hunc modum rogavissent, commovit eum pietas in lacrimas sanctorumque
166 nudis pedibus: cf. 1 Reg. 15.30: nudis pedibus. 168 flexis genibus: see Hist. 6.102.
144 caedem for sedem in C. 149 diffugerant tampered and corr. mt ex diffugaverant C.
150 stagnum for insulas in C. 153 rupes: with f. 42 r a new hand begins in H, with
a text almost identical with C. C and H will appear together beginning with this page.
154 continentes)sustentantes H; prodigium corr. mi ex prodium C. 156 fruerentur) ferverenmr H.
160 barbarorum) barbarorum copia H.
162 laceratos)laceros H. 162-163 refretare)reverti H. 163 ilico)igitur H; vacavit)vocavit
H; iterum) igitur H; atque) et C. t66 nudis corr. mt ex nudibus C.
166-167 pedibus ferentes) ferentes pedibus H. 167 populi) populi sui H. 168 ipsius) illius H .
169 etemm)enim C. 169-170 perpaucos)per paucos H.
171 habere patriae)patriae habere H .
Liber Nonus
157
virorum petitioni acquiescens, veniam donavit. His itaque gestis explorat
(9.7)
Hoelus situm praedicti stagni admiraturque tot flumina, tot insulas, tot
rupes, tot nidos aquilarum numero adesse. Cumque id in mirum contulis175
set, accessit Arturus dixitque 111! aliud stagnum magis esse mirandum in
eadem provincia. Erat quippe haud longe illinc, latitudinem habens viginti
pedum eademque mensura longitudinem, cum quinque pedum altitudine.
In quadrum vero, sive hominum arte sive natura constitutum, quatuor genera
piscium infra quatuor angulos procreabat nee in aliqua partium pisces
180
alterius partis reperiebantur. Adiecit etiam aliud stagnum in partibus
Gwalliarum, prope Sabrinam esse, quod pagenses Llynlligan appellant.
Quod cum in ipsum mare fluctuat, recipitur in modum voraginis sorbendoque fluctus nullatenus repletur, ut riparum marginem operiat. At, dum
mare decrescit, eructat ad instar montis absorptas aquas, quibus demum || 185 C 95V
ripas tegit et aspergit. Interim, si gens totius regionis illius facie versa
prope astaret, recepta infra vestes undarum aspergine, vel vix vel numquam elabi valeret quin a stagno voraretur: tergo autem verso non est
irroratio timenda, etiam si in ripis astaret.
%. Data igitur venia Scotorum populo, petivit rex Eboracum, instantis 190 (9.8)
natalis Domini festum celebraturus. Cumque urbem ingrederetur, visa
sacrarum ecclesiarum desolatione, condoluit. Expulso namque beato Sampsone archiepiscopo ceterisque sanctae religionis viris, templa semiusta ab
officio Dei cessabant: tanta etenim paganorum insania praevaluerat. Exin
convocato clero et populo, Piramum, capellanum suum, metropolitanae
195
sedi destinavit. Ecclesias usque ad solum destructas renovat atque religiosis
coetibus virorum ac mulierum exornat. Proceres autem inquietatione Saxonum || expulsos patriis honoribus restituit. Erant ibi tres fratres regali pro- (9.9) H 42V
sapia orti, Loth videlicet atque Urianus necnon et Auguselus qui, antequam
Saxones praevaluissent, principatum illarum partium habuerant. Hos
200
igitur, ut ceteros paterno iure donare volens, reddidit Auguselo regiam
potestatem Scotorum fratremque suum Urianum sceptro Murefensium
insignivit. Loth autem, qui tempore Aurelii Ambrosii sororem ipsius dux173 His — gestis: cf. 1 Mach. J . I I : His itaque gestis.
185 ad — aquas: cf. Josue 3.16: . . . aquae . . . ad instar montis intumescentes. 196 usque —
solum: cf. Lev. 19.9, 23.22: usque ad solum.
198 Erant—fratres: cf. 1 Reg. 2.18: Erant autem ibi tres filii.
176 esse om C. 178 cum om H. 179 sive (1)] sine H ; sive (2)] sine C.
180 infra om. C; pisces)pices C. 181 stagnum)stangnum C. 182 Gwalliarum)Gualiarum H;
Llynlligan)Linligwan H. 184 marginem)maginem C. 185 absorptas)absortas C; obsortas H.
186 regionis) patriae H; illius om H. 187 aspergine tampered mi H.
188 elabi)alabi H; valeret)valerent C; verso)averso C. 190 igitur om H.
191 celebraturus corr m, ex celebratus H; ingrederetur) intrasset H.
192-193 Sampsone)Samsone H. 195 suum corr. vti ex sumum C. 196 sedi corr. per ras. ex
sedis C.
197 inquietatione)inquietudine H. 201 reddidit) reddit C.
158
205
erat, ex qua Gwaluanum et Modredum genuerat, ad consulatum Lodonesiae ceterarumque comprovinciarum, quae ei pertinebant, reduxit. Denique
cum || totius patriae statum in pristinam dignitatem reduxisset, duxit uxorem Gwenheinaram, ex nobili Romanorum genere editam, quae in thalamo
Cadoris, ducis Cornubiae, educata, totius insulae mulieres pulchritudine
superabat.
no (9.10) fl6. Adveniente deinde aestate sequenti, paravit classem suam adivitque
Hiberniae insulam, quam sibi subdere desiderabat. Applicanti autem sibi,
praedictus rex Gillamwrius cum innumerabili gente obvius venit, contra
ilium dimicaturus. Cumque proelium incepisset, confestim gens eius,
nuda et inermis, misere lacerata confugit quo ei locus refugii patebat. Nee
215
mora, captus est etiam Gillamwrius et deditioni coactus. Unde ceteri
principes patriae stupefacti, exemplo regis deditionem fecerunt. Subiugatis
itaque totius Hiberniae partibus, classem suam direxit in Islandiam eamque
debellato populo subiugavit. Exinde divulgato per ceteras insulas rumore
quod ei nulla provincia resistere poterat, Dodlanius, rex Gothlandiae et
220
Gunuasius, rex Orcadum, ultro venere promissoque vectigali subiectionem
fecerunt.
(9.11)
225
C96V
230
^7. Emensa deinde hieme, reversus est in Britanniam statumque regni in
firmam pacem renovans, moram duodecim annis ibidem fecit. Tune invitatis quibusque probissimis ex longe positis regnis, coepit familiam suam
augmentare tantamque facetiam in domo sua habere, ita ut aemulationem
longe manentibus populis ingereret. Unde nobilissimus quisque incitatus
nihili pendebat se, nisi sese sive in induendo || sive in arma ferendo, ad
modum militum Arturi haberet. Denique, fama largitatis atque probitatis
illius per extremos mundi cardines divulgata, reges transmarinorum regnorum nimius invadebat timor, ne inquietatione eius oppressi, nationes sibi
subditas amitterent. Mordacibus ergo curis anxiati, urbes atque urbium
turres renovabant, oppida in congruis locis aedificabant, ut si impetus
Arturum in illos duceret, refugium, si opus esset, haberent. Cumque id
204 Gwaluanum)Walguanum H; Modredum)Modrenum H. 205 ceterarumque: rumque
in ras. mt H; comprovincianim)provinciarum (prov in ras. mi) H.
207 Gwenheinaram) Guenuuaram H; Romanorum genere) genere Romanorum H. 208 Cornubiae om H.
210 aestate sequenti)sequenti aestate H. 211 autem)ergo H. 212 Gillamwrius)Gillamurius
(also for line 215) H. 214 misere)mire H.
215 et om H. 216 patriae om C.
217 Hiberniae)Hyberniae C. 218 Exinde)Exin H; insulas)provincias C.
219 Dodlanius) Doldavius H; Gothlandiae) Godlandiae H.
224 quibusque probissimis)promtissimis quibusque H.
225 facetiam)fascesciam C. 226 incitatus corr. per ras. et mi ex invitatus C. 227 in arma)
arma C.
228 largitatis)probitatis H ; atque)ac C; probitatis)largitatis H.
230 inquietatione corr. nit ex inequietatione H\ eius)ipsius H.
Liber Nonus
159
Arturo notificatum esset, extollens se quia cunctis timori erat, totam
Europam sibi subdere afFectabat. Paratis deinde navigiis, Norwegiam prius
adivit, ut illius diademate Loth, sororium suum, insigniret. Erat autem
Loth nepos Sichelini, regis Norwegiencium, qui ea tempestate defunctus
regnum suum eidem destinaverat. At Norwegienses, dedignati ilium recipere, erexerant iam quendam Riculfum in regiam potestatem munitisque
urbibus Arturo se posse resistere existimabant. Erat autem tune Gwaluanus, filius praedicti Loth, duodecim annorum iuvenis, 11 obsequio Sulpicii
papae ab avunculo traditus, a quo arma recepit. Ut igitur Arturus, sicut
dicere inceperam, in Norwegensi litore applicuit, obviavit ei rex Riculfus
cum universo patriae populo proeliumque commisit. Et cum multum cruoris in utraque parte diffusum esset, praevaluerunt tandem Britones factoque impetu Riculfum cum multis aliis peremerunt. Victoria igitur
potiti, civitates accumulata 11 flamma invaserunt dispersisque pagensibus
saevitiae indulgere non cessaverunt, donee totam Norwegiam necnon et
Daciam dominio Arturi submiserunt. Quibus subactis, cum Loth in regem
Norwegiae promovisset, navigavit Arturus ad Gallias, factisque turmis
patriam undique vastare incepit. Erat tune Gallia provincia Romae Frolloni tribuno commissa, qui earn sub Leone imperatore regebat. Qui, cum
adventum Arturi comperisset, collegit omnem armatum militem qui potestati suae parebat et cum Arturo proeliatus est, sed minime resistere quivit.
Nam Arturum iuventus omnium insularum quas subiugaverat comitabatur,
unde tantum perhibebatur habere exercitum, quantus erat difficilis ab
ullo posse superari. Famulabatur quoque ei melior pars Gallicanae militiae
quam sua largitate sibi obnoxiam fecerat. Frollo igitur, cum sese in deteriorem partem proelii incidere vidisset, relicto confestim campo, Parisius
cum paucis diff ugit. Ibi, resociato dilapso populo, munivit urbem iterumque
affectavit cum Arturo dimicare. At, dum exercitum suum vicinorum auxilio
roborare intenderet, venit ex improviso Arturus et ipsum infra civitatem
obsedit. Emenso deinde mense, cum Frollo gentem suam fame perire
doluisset, mandavit Arturo, ut ipsi soli duellum inissent et cui victoria
proveniret alterius regnum obtineret. Erat enim ipse magnae staturae et
258 sibi—fecerat: cf. Sallust, B.C. 14.6: dum illos obnoxios fidosquc sibi faceret.
234 cunctis)in cunctis H. 235 affectabat)affectat H; Norwegiam)Norguegiam H. 237 Norwegencium)Norguegensium H; qui corr. mt ex que H.
238 Norwegienses)Norguegenses H ; dedignati)indignati H.
240 autem om H; Gwaluanus)Walguainus H. 243 Norwegensi)Norguegensi H\ applicuit
corr. mt ex aplicuit H. 245 tandem Britones) Britones tandem H.
246 aliis om H. 248 Norwegiam) Norguegiam H. 249 regem corr. m, ex rege H.
250 Norwegiae)Norguegiae H. 251 Gallia)Gallie (e « . m,) H. 231-252 Frolloni)Flolloni H. 254 quivit)quievit H. 255 iuventus tampered m, H. 257 posse om H.
258 quam corr. mt ex qua H; Frollo)Flollo H. 259 partem after proelii H.
262 et ipsum) ipsumque H. 263 Emenso) Emerso H; Frollo) Flollo H. 265 magnae after
fortitudinis (266) H.
135
240
H w
245
C97
250
255
260
265
160
C97V
27°
275
280
H 43V
185
C98r
290
Historia Regum
Britanniae
audaciae et fortitudinis, quibus ultra modum confisus ista mandaverat, ut
hoc modo aditum salutis haberet. Quod cum Arturo nuntiatum fuisset,
placuit ei vehementer affectus 11 Frollonis renuntiavitque sese paratum
fore praedictam conventionem tenere.
1J8. Dato igitur in amba parte foedere, conveniunt uterque in insulam,
quae erat extra civitatem, populo spectante quid de eis futurum erat. Ambo
erant decenter armati, super equos etiam mirae velocitatis residentes, nee
erat facile dinoscere cui triumphus proveniret. U t itaque erectis lanceis in
adversis partibus steterunt, confestim subdentes equis calcaria sese maximis ictibus percusserunt. At Arturus gestans cautius lanceam, Frollonem in
summitate pectoris infixit eiusque telo vitato, quantum vigor sinebat, ilium
in terram prostravit evaginatoque ense festinabat eum ferire, cum Frollo
velocius erectus, praetensa lancea occurrit illatoque infra pectus equi
Arturi letifero vulnere, utrumque concidere coegit. Britones, ut regem
suum prostratum viderunt, timentes eum peremptum esse, vix potuerunt
retineri quin foedere rupto in Gallos unanimiter irruerent. At dum metam
pacis iam egredi meditarentur, erectus est ocius Arturus praetensoque clipeo
imminentem sibi Frollonem cito cursu petivit. Instantes ergo comminus,
mutuos ictus ingeminant, alter neci alterius insistens. Denique 11 Frollo,
invento aditu, percussit Arturum in frontem et nisi collisione cassidis
mucronem hebetasset, mortiferum vulnus forsitan induxisset. Manante
itaque sanguine, cum Arturus loricam et clipeum rubere vidisset, ardentiori
ira succensus est atque erecto totis viribus Caliburno, impressit || eum per
galeam in caput Frollonis, quod in duas partes dissecuit. Quo vulnere
cecidit Frollo, tellurem calcaneis pulsans et spiritum in auras emisit. Cumque id per exercitum divulgatum fuisset, concurrerunt cives apertisque
valvis civitatem Arturo tradiderunt. Qui deinde victoria potitus, divisit
exercitum suum in duo et unam partem Hoelo duci commisit praecepitque
illi ut ad expugnandum Guitardum, Pictavensium ducem, iret; ipse vero
271 populo spectante: cf. Jud. 9.39: spectante . . . populo. 281 foedere rupto: cf. 2 Par.
16.3: rupto foedere.
288 ira succensus: cf. Silius, Punica 1.169: succensi ira.
290 tellurem — emisit: cf. Vergil, Aen. 10.730-731: sternitur infelix Acron et calcibus
atram / tundit humum exspirans; spiritum — emisit: cf. Psalm. 103.30: Emittes spiritum
tuum; in auras: cf. Statius, Theb. 7.292; Vergil, Aen. 4-176, 9.52 and 11.617: in auras.
268 affectus corr. mt ex afflectus H; Frollonis)Flollonis H. 270 in ss m, H; uterque)utrique
C.
271 spectante) expectante H. 272 etiam om C. 273 facile) promptum H.
274 adversis)diversis C. 275 Arturus gestans) Arcurus gestando C; Frollonem)Flollonem H .
277 evaginatoque) evaginato quoque H; Frollo) Flollo H.
280 suum om H. 282 meditarentur)meditabantur C. 283 sibi om H; Frollonem)Flollonem
H. 284 ictus ingeminant)ingeminant ictus H; neci corr. per ras. ex nesci C; Frollo)
Flollo H. 287 itaque) igitur H .
289 in)infra C; Frollonis)Flollonis H. 290 Frollo)Flollo H.
291 apertisque corr. m, ex aptisque H. 294 ad om H; expugnandum)pungnandum C.
Liber Nonus
161
cum reliqua parte ceteras provincias sibi rebelles subiugare vacavit. Mox
Hoelus Acquitanniam ingressus, urbes patriae invasit Guitardumque pluribus proeliis anxiatum deditioni coegit. Gvasconiam quoque ferro et flamma
depopulans, principes eiusdem subiugavit. Emensis igitur novem annis,
cum totius Galliae partes potestati suae submisisset, venit iterum Arturus
Parisius tenuitque ibidem curiam, ubi, convocato clero et populo, statum
regni pace et lege confirmavit. T u n e largitus est Beduero, pincernae suo,
Neustriam, quae nunc Normannia dicitur; Kaio dapifero Andegavensium
provinciam; plures quoque alias provincias nobilibus viris, qui in obsequio
eius fuerant est largitus. Deinde, pacificatis quibusque civitatibus et populis,
incipiente vere in Britanniam reversus est.
295
300
305
flo. Cum igitur sollemnitas Pentecostes advenire inciperet, post tantum
(9.12)
triumphum maxima laetitia fluctuans, Arthurus affectavit curiam ilico tenere
regnique diadema capiti suo imponere, reges etiam et duces sibi subditos ad
ipsam festivitatem convocare, ut et illam venerabiliter celebraret et inter
proceres suos firmissimam || pacem renovaret. Indicato autem familiaribus 310 C 98V
suis quod affectaverat, consilium cepit ut in Urbe Legionum suum exsequeretur propositum. In Gladmorgantia etenim, super Oscam fluvium, non
longe a Sabrino mari, amoeno situ locata, prae ceteris civitatibus divitiarum
copiis abundans, tantae sollemnitati apta erat. Ex una namque parte praedictum nobile flumen iuxta earn fluebat, per quod transmarini reges et prin315
cipes qui venturi erant, navigio advehi poterant. Ex alia vero parte pratis
atque nemoribus vallata, regalibus praepollebat palatiis, ita ut aureis tectorum fastigiis Romam imitaretur. Duabus autem eminebat ecclesiis, quarum
una in honore Iulii martyris erecta, virgineo Deo dicatarum puellarum
choro perpulchre ornabatur; alia vero in beati Aaron, eiusdem socii, honore
320
fundata, canonicorum conventu subnixa, tertiam metropolitanam sedem
Britanniae habebat. Praeterea gymnasium ducentorum philosophorum
habebat, qui astronomia atque ceteris artibus eruditi, cursus stellarum
diligenter observabant et prodigia eo tempore ventura regi Arturo veris
295 rebelles om H\ vacavit) vacaret C. 296 Acquitanniam) Equkaniam H; Guitardumque)
Gwitardumque C. 297 Gvasconiam quoque) Gasconiamque H ; flamma corr. m, ex
flama C.
298 igitur) deinde H. 301 Beduero) Peduero H; pincernae) piscernae C. 302 Neustriam)
Estrusiam H ; Normannia)Normia C; Kaio)Kaioque H; Andegavensium) Andegavevensium H. 303 provinciam) provincium C; provincias) civitates H; nobilibus) nobilioribus H.
304 est largitus om H. 306 sollemnitas) sollempnitas CH.
307 Arthurus) Arturus H.
308 etiam om C. 311 quod tampered m, H\ cepit corr. nu into praecepit H.
312 Gladmorgantia) Glamarganna H ; fluvium reinked and tampered mt H. 314 sollemnitati )sollempnitati CH. 315 nobile flumen) namque (del. mi) flumen nobile H.
319 Deo om C; puellarum om C. 320 vero)quidem H; honore)nomine H. 321 conventu)
conventui C. 322-323 Praeterea — habebat) Erant etiam ibi ( « mi) H. 324 eo om H.
162
325
<w
330
^r
335
34°
345
argumentis praedicebant. Tot igitur delicianim copiis praeclara, festivitati
praedictae disponitur. Missis deinde in diversa regna legatis, invitantur tarn
ex Galliis quam ex collateralibus insulis Oceani, qui ad curiam venire
deberent. ||
TJio- Venerunt autem Auguselus, rex Albaniae, quae nunc Scotia dicitur;
Urianus, rex Murefensium; Kaswallaon Llauhir, rex Wenedotorum, qui
nunc Norwalenses dicuntur; Stared, rex Demetarum, id est Suthwallensium; Cador, rex || Cornubiae; trium etiam metropolitanarum sedium archipraesules, Londoniensis videlicet (atque) Eboracensis, necnon ex Urbe
Legionum Dubricius. Hie Britanniae primas et apostolicae sedis legatus,
tanta religione clarebat, ut quemque quocumque languore gravatum orationibus suis sanaret. Venerunt nobilium civitatum consules, Morut, consul
Claudiocestriae; Maurud Wigornensis; Anaraud Salesberiensis; Archal
Kaerguiensis, quae nunc Warvic appellatur; Iugem ex Leicestria; Kursalem
ex Kaicestria; Kynvarch, dux Doroberniae; Galluc Roffensis; Urbgennius
ex Badone; Ionathal Dorocestrensis; Doso Ridochensis, id est Oxenef ordiae.
Praeter praedictos consules venerunt non minoris dignitatis heroes: Donaut
map Pabo; Keneus map Coel; Peredur map Eridut; Grufut map Negoid;
Reigyn map Claut; Eddelein map Cleduit; Kyngar map Bangan; Kynnarch; Gorbonian map Goit; Glofaut; Run map Neton; Kynvelin map
Truenat; Cadchelcus map Cadell; Kinllith map Neton; plures quoque alii,
quorum nomina longum est enumerare. Ex collateralibus etiam insulis
Gillamwrius, rex Hiberniae; Maluasius, rex Islandiae; Doldauius, rex Gothlandiae; Gunuasius, rex Orcadum; Loth, rex Norwegiae; Achillus, rex
335-336 languore — sanaret: cf. Matth. 4.23: et sanans omnem languorem.
325-326 festivitati praedictae)praedictae festivitati H. 329-336 Venerunt autem — sanaret
om H. 332 metropolitanarum for metropolitarum in C. 333 ex)et ex C. 334 primas
for primae in C. 335 languore)langore C.
336 Morut)Morvid H. 337 Maurud)Maurpn H; Wigornensis)Guigornensis H; Anaraud)
Anaraut H; Salesberiensis) Saleberiensis C; Archal) Archgal H.
338 Kaerguiensis)Cargueirensis H; Warvic)Warwic H; Leicestria)Legccestria H. 338339 Kursalem ex Kaicestria) Cursalem ex Caicestria bis H; once deleted mt. 339 Kynvarch)Kinmare H; Galluc)Gualauc H; Roffensis)Salesberiensis H; Urbgennius) Urbgensis C. 340 Dorocestrensis) Dorecestrensis H; Doso Ridochensis om C; id est om C;
Oxenef ordiae )Orenef ordiae C. 341 praedictos om H.
341-342 Donaut — Pabo)Donavit mappapo H; map)mab C. 342 Keneus) Cheneus H; map)
ab C; Coel)Coil H; map(3)] ab C; mab H; Eridut)Eridur H; Grufut)Grifud H;
map(4>] mab C; Negoid)Nogoid H. 343 Reigyn)Regiu H; map)ab C; ClauODaut H;
map)mab C; Cleduit)Cledauc H; Kyngar)Kincar H\ map)mab CH.
343-344 Kynnarch) Kinmare H. 344 map Goit)masgoit CH; Glofaut) Clofaut H; map (2)]
mab C; Neton)Ueton H; Kynvelin)Kinbelin H: map(3)] mab C; mamp H. 345 Truenat)Trunat H; Cadchelcus)Cathleus H; map)mab C; Cadell) Cadell' C; Tatel H;
Kinllith) Kinlith H; map)vab C.
347 Gillamwrius) Gillamuri, corr. m$ into Gillamurius H; Maluasius) Masuasius H; Doldauius) Dolauius H. 347-348 Gothlandie)Godlandiae H.
348 Norwegiae)Norguegiae H; Achillus) Aschillus H.
Liber Nonus
163
Dacorum. Ex transmarinis quoque partibus Holdinus, dux Rutenorum;
Leodegarius, consul Holondiae; Bedwerus pincerna, dux Normanniae;
Borellus Cenomanensis; Kaius dapifer, dux Andegavensium; || Gwidardus
Pictavensis; duodecim quoque pares Galliarum, quos Gerinus Carnotensis
conducebat; Hoelus, dux Armoricanorum Britonum, cum proceribus sibi
subditis, qui tanto apparatu ornamentorum, mularum et equorum incedebant, quantum difficile est describere. Praeter hos non remansit princeps
alicuius pretii citra Hispaniam, quin ad istud edictum veniret. Nee mirum:
largitas namque Arthuri per totum mundum divulgata cunctos in amorem
ipsius allexerat.
fin. Omnibus denique in urbe congregates, sollemnitate instante, archipraesules ad palatium ducuntur, ut regem diademate regali coronent. Dubricius ergo, quia in sua diocesi curia tenebatur, paratus ad celebrandum obsequium, huius rei curam suscepit. Rege tandem insignito, ad templum
metropolitanae sedis ornate conducitur. A dextro enim et a laevo latere
duo archipontifices ipsum tenebant. Quatuor autem reges, Albaniae videlicet atque Cornubiae, Demetiae et Venedotiae, quorum ius id fuerat, quatuor aureos gladios ferentes, ante ilium praeibant. Conventus quoque vel
concentus multimodorum ordinatorum miris modulationibus praecinebat.
Ex alia autem parte reginam suis insignibus laureatam archipraesules atque
pontifices ad templum dicatarum puellarum conducebant. Quatuor quoque praedictorum regum reginae, quatuor albas columbas more debito
praeferebant. Mulieres autem quae aderant, illam cum maximo gaudio
sequebantur. Postremo, peracta processione, tot organa, tot cantusHin
utrisque fiunt templis, ita ut prae nimia dulcedine milites qui aderant nescirent quod templum prius peterent. Catervatim ergo nunc ad hoc, nunc
ad illud ruebant: nee, si totus dies celebrationi vacaret, taedium aliquod
ipsis generaret. Divinis tandem obsequiis in utroque celebratis, rex et regina
diademata sua deponunt assumptisque levioribus ornamentis, ipse ad palatium suum cum viris, || ipsa ad aliud cum mulieribus epulatum incedunt.
Antiquam namque consuetudinem Troiae servantes, Britones consueverant
359 sollemnitate instante: cf. 1 Mach. 12.31: die solemni . . . instante.
349 dux)rex C; Rutenorum) Rutinorum H.
350 Holondiae)Holoniae H; Bedwerus)Beduerus H; pincerna)piscerna C.
351 Cenomanensis)Cenomannensis (C reinked m,) H; Gwidardus)Guitardus H. 352 duodecim)Duo duodecim (del. mt) C; Carnotensis)Karnotensis H.
354 apparatu: pp reinked mt H. 355 describere: scribere reinked mt H. 357 Arthuri)Arturi
H; cunctos)cum C. 358 allexerat)illexerat H.
359 sollemnitate)sollempnitate CH. 361 quia)quoniam H .
363 ornate om C; corr. mt into ordinate H.
366 illum)ipsum H; praeibant)ibant C; vel om H. 367 concentus om H; ordinatorum) organorum C; praecinebat)praecinebant C. 370 debito om H. 371 autem)omnes C.
374 templum) templorum H.
375 vacaret)esset H. 377-378 palatium suum)suum palatium H.
350
C99V
355
{9.13)
360
365
370
Cioor
375
H44V
164
380
mares cum maribus, mulieres cum mulieribus festos dies separatim celebrare. Collocatis postmodum cunctis, ut dignitas singulorum expetebat,
Kaius dapifer, herminio ornatus, mille vero nobilibus comitatus, qui omnes
herminio erant induti, fercula cum ipso ministrabant. Ex alia vero parte
Beduerum pincernam totidem atnicti vario secuntur, qui in scyphis diver385
sorum generum multimoda pocula cum ipso distribuebant. In palatio
quoque reginae innumerabiles ministri, diversis ornamentis induti, obsequium suum praestabant, morem suum exercentes. Quern si omnino describere pergerem, nimiam prolixitatem historiae generarem. Ad tantum
etenim statum dignitatis Britannia tune reducta erat, quod copia divitiarum,
390
luxu ornamentorum, facetia incolarum, cetera regna excellebat. Quicumque enim famosus probitate miles in eadem erat, unius coloris armis atque
vestibus utebatur. Facetae etiam mulieres, consimilia vestimenta habentes,
nullius amorem habere dignabantur, nisi tertio in militia probatus esset.
Cioov Efficiebantur ergo castae et meliores et milites pro amore || illarum pro395 (9.14) biores. Refecti tandem epulis, diversi diversos ludos composituri, campos
extra civitatem adeunt. Mox milites simulacrum proelii ciendo, equestrem
ludum componunt; mulieres in edito murorum aspicientes, in furiales
amoris flammas more ioci irritant. Alii cum caestibus, alii cum hastis, alii
ponderosorum lapidum iactu, alii cum scaccis, alii cum aleis ceterorumque
400
iocorum diversitate contendentes, quod diei restabat, postposita lite praetereunt. Quicumque ergo victoriam sui ludi adeptus erat, ab Arturo largis
muneribus ditabatur. Consumptis autem primis in hunc modum tribus
diebus, instante quarta, vocantur cuncti qui ei propter honores obsequium
praestabant et singuli singulis possessionibus, civitatibus videlicet atque
405
castellis, archiepiscopatibus, episcopatibus, abbatiis ceterisque honoribus
<9.i5> donantur. Beatus igitur Dubricius, in eremiticam vitam anhelans, sese ab
archiepiscopali sede deposuit. In cuius loco sacratur David, avunculus
regis, cuius vita exemplum totius bonitatis erat his quos doctrina imbuebat.
In loco vero sancti Sampsonis, Dolensis archipraesulis, destinatur Thelaius,
396 simulacrum — ciendo: cf. Vergil, Aen. 5.585: pugnaeque cient simulacra; also 5.674.
380 festos)festivos H. 380-381 separatim celebrare om C. 382 vero nobilibus)nobilibus
vero C. 383 erant om H. 384 pincernam) picernam C; scyphis) ciphis CH.
385 multimoda om C. 387 suum exercentes)non jxercentes H; exercentes corr. m, ex
exercebantes C. 389 etenim) enim C.
390 luxu)luxuria H; facetia incolarum om C. 391 enim)vero H. 391-392 armis atque vestibus) vestibus atque armis H. 392 vestimenta) indumenta H.
394 castae)et castae H; meliores)mulieres H . 396 ciendo)sciendo C; equestrem)equestrum
H. 398 amoris)amores H; flammas)famas ( corr. mi ex fames) H; more om H;
caestibus for peltibus in C; celtibus H; hastis)hasta H. 399 scaccis)saxis H. 401 victoriam— sui) ludi sui victoriam H.
402-403 tribus diebus) diebus tribus H, 406 eremiticam) heremeticam H; anhelans) hanelans
C; anehlans H; sese)se H; ab om H. 409 Sampsonis)Samsonis H\ Dolensis)Dalensis
H; Thelaius)Thebaus H.
Liber Nonus
165
illustris presbyter Landaviae, annitente Hoelo, rege Armoricanorum Britonum, cui vita et boni mores virum commendaverant. Episcopatus quoque
Cilcestriae Maugannio et Gwintoniae Duviano decernitur. Decernitur
quoque pontificalis infula Alclud Eledenio.
410
fli2. Dum haec inter eos distribueret, ecce duodecim viri, maturae aetatis,
reverendi vultus, ramos olivae in signum Iegationis in dextris ferentes,
415
moderatis || passibus ingrediuntur et, salutato rege, litteras ei ex parte Lucii Cioir
Hiberi in haec verba obtulerunt: "Lucius, rei publicae Romanae procurator,
Arturo regi Britanniae, quod meruit. Admirans vehementer admiror super
tuae tyrannidis protervia. Admiror, inquam, et iniuriam quam Romae
intulisti recolligens, indignor quod, extra te egressus, earn cognoscere
420
diffugias 11 nee animadvertere f estines quid sit iniustis actibus senatum off en- H 4jr
disse, cui totum orbem famulatum debere non ignoras. Etenim tributum
Britanniae, quod tibi senatus reddere praeceperat, quia Gaius Iulius ceterique Romanae dignitatis viri illud multis temporibus habuerunt, neglecto
tanti ordinis imperio, detinere praesumpsisti. Eripuisti quoque illi Gal425
Ham, eripuisti Allobrogum provinciam, eripuisti omnes Oceani insulas,
quarum reges, dum Romana potestas in illis partibus praevaluit, vectigal
veteribus meis reddiderunt. Quia ergo de tantis iniuriarum tuarum cumulis
senatus rectitudinem petere decrevit, mediantem Augustum proximi anni
terminum praefigens, Romam te venire iubeo, ut, dominis tuis satisfaciens,
430
sententiae quam eorum dictaverit iustitia, acquiescas. Sin autem, ego ipse
Britanniae partes adibo et quicquid vesania tua rei publicae eripuit, eidem
mediantibus gladiis restituere conabor." Quae ut in praesentia regum et
consulum recitata fuerunt, secessit Arturus cum eis in giganteam turrim,
quae in introitu erat, tractaturus quae contra talia mandata disponi deberent.
435
At, dum gradus ascendere incepisset, Cador, dux Cornubiae, ut erat laeti
animi, in hunc sermonem cum risu coram rege solutus est: "Hucusque
timore 11 territus fueram, ne Britones, longa pace quietos, otium quod ducunt
ignavos faceret famamque militiae qua ceteris gentibus clariores censentur, in eis omnino deleret. Quippe, ubi usus armorum videtur abesse, aleae
440
autem et mulierum inflammationes ceteraque oblectamenta adesse, dubitan412 Maugannio)Mauganio H; et om H; Gwintoniae)Wintoniae H. 413 infula)insula H;
Alclud)Alehlud H.
414 duodecim)XXII H. 415 Iegationis) legationum C; in om C.
417 Hiberi) Hiberii H; Romanae om H. 420 indignor corr. m, ex indignior H. 421 festines) festinas H.
423 reddere om H. 425 illi om H. 426 Allobrogum)Allobrum H; omnes om H; Oceani) Doceani H. 430 praefigens) praefingens C; te)tibi C
431 dictaverit) dictavit H; iustitia) sententia H.
432 Britanniae partes) te in partes tuas H. 434 recitata) recitatum H.
435 quae in introitu erat om C; tractaturus) intus tractatus C; disponi) respondi H.
436 At) Ac H. 438 timore) in timore H\ territus om H.
439 qua) quae C. 440 armorum) armatorum C; aleae) alfarum H. 441 autem) vero H.
166
445
dum non est ne id quod erat virtutis, quod honoris, quod audaciae, quod
famae, ignavia commaculet. Fere namque transacti sunt quinque anni ex
quo praedictis deliciis dediti, exercitio Martis caruimus. Deus igitur, ne
nos debellaret segnities, Romanos in hunc affectum induxit, ut in pristinum
statum nostram probitatem reducerent." Haec et his similia illo cum ceteris
dicente, venerunt tandem ad sedilia, ubi collocatis singulis Arturus in hunc
modum illos affatus est.
<9.i6>
45°
fl13. "Consocii," inquit, "prosperitatis et adversitatis, quorum probitates
hactenus et in dandis consiliis et in militiis agendis expertus sum, adhibete
nunc unanimiter sensus vestros et sapienter praevidete quae super talibus
mandatis nobis agenda esse noveritis. Quicquid enim a sapiente diligenter
praevidetur, cum ad actum accedit, facilius toleratur. Facilius ergo inquietationem Lucii tolerare poterimus, si communi studio praemeditati
455
fuerimus quibus modis earn debilitare institerimus. Quam non multum
nobis timendam esse existimo, cum irrationabili causa exigat tributum quod
ex Britannia habere desiderat. Dicit enim ipsum sibi dari debere, quia
Iulio Caesari ceterisque successoribus suis redditum fuerit, qui, discidio
veterum nostrorum invitati, cum armata manu applicuerunt atque patriam
460 Cio2r domesticis || motibus vacillantem suae potestati vi et violentia submiserunt.
Quia igitur earn hoc modo adepti fuerunt, vectigal iniuste ex ilia ceperunt.
H45V Nihil enim || quod vi et violentia acquiritur iuste ab ullo possidetur. Qui
ergo violentiam intulit irrationabilem causam praetendit, qua nos iure sibi
tributaries esse arbitrator. Quoniam autem id quod iniustum est a nobis
465
praesumpsit exigere, consimili ratione petamus ab illo tributum Romae et,
qui fortior supervenerit, ferat quod habere exoptavit. Nam si, quia Iulius
Caesar ceterique Romani reges Britanniam olim subiugaverunt, vectigal
nunc debere sibi ex ilia reddi decernit, similiter ego censeo quod Roma
mihi tributum dare debet, quia antecessores mei earn antiquitus obtinuerunt.
470
Belinus etenim, serenissimus ille rex Britonum, auxilio fratris sui usus,
Brennii videlicet, ducis Allobrogum, suspensis in medio f oro viginti quatuor
nobilibus Romanis, urbem ceperunt captamque multis temporibus pos450-451 adhibete — sensus: cf. Ovid, Met. 15.238; Vergil, Aen. 11.315: animos adhibete.
442
448
450
452
457
463
471
ne
)ne
(del. and ssm,) H. 445 debellaret)liberaret H; segnities )segnitia (con. m,) H;
induxit) deduxit C.
illos after Arturus (447) H.
hactenus corr. m% ex actenus H.
esse)esset C.
enim om C. 458 Caesari corr. mt ex Cezari H; successoribus corr. m, into praedecessoribus H. 460 motibus) montibus C. 461 igitur) ergo H; earn) cum H ; iniuste ex ilia) ex
ea iniuste H.
ergo om H; irrationabilem) irrationabilem esse H. 467 Caesar) Cezar H.
Allobrogum) Allobrumgum H; quatuor om G 472 nobilibus)nobilioribus H.
Liber Nonus
167
sederunt. Constantinus etiam Helenae filius necnon et Maximianus, uterque
mihi cognatione propinquus, alter post alterum diademate Britanniae insignitus, thronum Romani imperii adeptus est. Censetisne ergo vectigal ex
Romanis petendum? De Gallia autem sive collateralibus insulis non est
respondendum, cum illas diffugeret defendere, quando easdem potestati
eorum subtrahebamus."
475
fl 14. Haec et his similia eo dicente, Hoelus, rex Armoricanorum Britonum, ceteros praecedere visus, in haec verba respondit: "Licet unusquisque 480 (9.17)
nostrum totus in se reversus omnia et de omnibus animo retractare valeret,
non existimo eum praestantius consilium posse invenire quam istud quod
modo discretio sollertis providentiae tuae redoluit. Provide etenim || pro- CIOIV
vidit nobis tua deliberatio Tulliano liquore lita, unde constantis viri
affectum, sapientis animi effectum, optimi consilii profectum laudare in485
desinenter debemus. Nam, si iuxta praedictam rationem Romam a dire
volueris, non dubito quin triumpho potiamur, dum libertatem nostram
tueamur, dum iuste ab inimicis nostris exigamus quod a nobis iniuste
petere inceperunt. Quicumque enim sua alteri eripere conatur, merito
quae sua sunt per eum quern iniuste impetit amittit. Quia ergo Romani
490
nostra nobis demere affectant, sua illis procul dubio auferemus, si licentia
congrediendi nobis praestabitur. En congressus cunctis Britonibus desiderandus; en vaticinia Sibyllae, quae veris assertionibus testamur, ex Britannico genere tertio nasciturum qui Romanum obtinebit imperium. De
duobus autem adimpleta sunt ipsius oracula, cum manifestum sit praeclaros,
495
ut dixisti, principes, Belinum atque Constantinum imperii Romani gessisse
insignia. Nunc vero te tertium habemus, cui tantum culmen honoris promittitur. Festina ergo recipere quod Deus non differt largiri; festina
subiugare quod ultro vult subiugari; festina nos omnes exaltare, qui, ut
exalteris, nee vulnera recipere, nee vitam amittere diffugiam. Ut autem hoc
500
perficias, decem milibus armatorum praesentiam tuam comitabor." Auguse- (9.18)
lus etiam, rex Albaniae, ut Hoelus finem dicendi fecerat, quod super hac
re affectabat, in hunc modum manifestare perrexit: "Ex quo dominum
meum ea quae dixit affectare || conieci, tanta laetitia meo animo illapsa est,
quantum nequeo 11 in praesentiarum exprimere. Nihil enim in transactis de- 505 C
505 in praesentiarum: cf. Gen. 50.20: in praesentiarum.
473 et om H. 474 diademate Britanniae)Britanniae diademate H.
477 diffugeret defendere) defendere diffugerint C; easdem) eas C.
480 visus)exorsus H. 481 animo om C. 482 quod om C. 483 redoluit) resolvit(es in ras.
nit) H. 484 Tulliano)Iuliano C. 485 animi om C.
490 iniuste o?n H. 491 nostra nobis)nobis nostra H. 492 congrediendi nobis)nobis congrediendi H. 492-493 desiderandus) desideramus C. 493 Sibyllae) Sibillae CH; assertionibus om H.
495 autem om C; ipsius om H. 496 imperii Romani) Romani imperii H. 497 tantum om H.
501-502 AuguseIus)Augelus H. 504 meo om H.
168
Histork Regujn Britanniae
bellationibus, quas tot et tantis regibus intulimus, egisse videmur, dum
Romani et Germani illaesi permaneant, nee in illos clades, quas olim nostratibus ingesserunt, viriliter vindicemus. At nunc, quoniam nobis licentia
congrediendi permittitur, gaudens admodum gaudeo et desiderio diei quo
510
conveniemus exaestuans, sitio cruorem illorum, quemadmodum fontem, si
triduo prohiberer ne biberem. O si illam lucem videbo, quam dulcia erunt
vulnera quae vel recipiam vel inferam, quando dextras conseremus! Ipsa
etiam mors dulcis erit, dum earn in vindicando patres nostros, in tuendo
libertatem nostram, in exaltando regem nostrum perpessus fuero. Aggredi515
amur igitur semiviros illos et aggrediendo perstemus ut, devictis ipsis, eorum
honoribus cum Iaeta potiamur victoria. Exercitum autem nostrum duobus
(9.19) milibus armatorum militum, exceptis peditibus augebo." Postquam autem
ceteri ad hoc, quod dicendum erat, dixerunt, promiserunt ei singuli quot
in obsequium suum debebant, ita ut praeter eos quos promiserat rex
520
Armori(c)ae, ex sola insula Britanniae sexaginta milia omnibus armis armatorum computarentur. At reges ceterarum insularum, quoniam non duxerant in morem milites habere pedites, quot quisque debebat promittunt,
ita ut ex sex insulis, videlicet Hiberniae, Islandiae, id est Islandicar, Gautlandiae, id est Gautir, Orcadum, Norwegiae, id est Norener atque Daciae,
525
id est Danscet, sexies viginti milia essent annumerata. Ex Galliarum autem
C103V ducatibus, 11 Ruthenorum, Portinensium, Neustriensium, Cenomannorum,
Andegavensium, Pictavensium, octoginta milia. Ex duodecim autem consulatibus illorum, qui cum Gerino Carnotensi aderant, duodecies centum,
quod inter totum fuerunt centum octoginta milia et tria milia, praeter
530 (9.20) pedites, qui sub numero leviter non cadebant. Rex igitur Arturus, intuens
omnes in obsequium suum unanimiter paratos, praecepit eis celeriter repatriare et exercitum promissum disponere et in Kalendis Augusti ad portum
Barbae Fluvii festinare, ut illinc Allobrogum fines cum ipso adituri Romanis
in obviam venirent. Imperatoribus autem per eorundem legatos mandavit se
53s
nequaquam eis redditurum tributum nee ob id ut sententiae eorum ac510 sitio cruorem illorum: cf. Claudian, Bell. Got. 604: miles sitiens haurire cruorem.
516 Iaeta — victoria: cf. Horace, Serm. 1.1.8: victoria Iaeta.
509 permittitur) promittitur C. 510 conveniemus) convenimus H.
514—515 Aggrediamur:ur in ras. m> H. 515 perstemus) trucidamus H. 517 militum om C;
autem) etiam H. 518 quod dicendum erat) quae dicenda erant H\ quot) quod C.
519 debebant) debeant H. 519-520 rex Armori(c)ae)dux Armoricae H.
521 computarentur) computarent C.
522 quot)quotquot C; debebat)debebant H. 523 sex om C; videlicet Hiberniae om C;
Islandiae) Islandia C; Hislandiae H; id — Islandicar om H. 523-524 Gautlandiae)gaul
Gautlandie (del. mi) C; Godlandiae H. 524 id — Gautir om H\ Norwegiae)Norguegiae H; id—Norener om H.
525 id — Danscet om H; sexies) secies C; Galliarum) Gallicarum H .
526 Ruthenorum) Rucenorum H; Portinensium) Portenensium H; Neustriensium) Estrusiensium H. 529 fuerunt) fuit H; tria milia) tria milia ducenti H. 530 intuens) videns H.
Liber Nonus
169
quiesceret Romam aditurum, immo ut ex illis peteret quod ab illo iudicio
suo appetere decreverant. Digrediuntur ergo legati, digrediuntur reges,
digrediuntur proceres et quod eis praeceptum fuerat perficere non differunt.
LIBER DECIMUS
TEXT CH
1. Lucius igitur Hyberius, agnita sententia huius responsi, iussu senatus
orientalibus edixit regibus ut parato exercitu secum ad subiugandam
Britanniam venirent. Convenerunt ocius Epistrophus, rex Graecorum;
Mutensar, rex AfTricanorum; Aliphatima, rex Hispaniae; Hirtacius, rex
Parthorum; Boccus Medorum; Sertorius Libyae; Xerses, rex Itureorum;
Pandrasus, rex Aegypti; Micipha, rex Baby || loniae; Politetes, dux Bithyniae; Teucher, dux Phrygiae; Euander Syriae; Echion Boeotiae; Ypolitus
Cretae, cum ducibus et proceribus sibi subditis. Ex sena || torio quoque
ordine Lucius Catellus; Marius Lepidus; Gaius Metellus Cocta; Quintus
Milius Catulus; Quintus Carucius; tot etiam alii, quod inter totum quadringenta milia et sexaginta et centum computati fuerunt. Dispositis itaque
quibusque necessariis, incipientibus Kalendis Augusti, iter versus Britanniam
arripiunt.
ff2. Comperto igitur adventu ipsorum Arturus, Modredo nepoti suo et
Gwenhonarae reginae Britanniam ad conservandum committens, cum exercitu suo Portum Hamonis adivit, ubi tempestivo ventorum flatu mare
ingressus est. Dum ergo innumeris circumsaeptus navibus, prospero cursu
et cum magno gaudio altum mare secaret, quasi media hora noctis instante,
gravissimus somnus eum intercepit. Sopitus etiam per somnium vidit
iirsum quendam in aere volantem, cuius murmure tota litora intremebant;
536 peteret) appeteret H.
537 appetere)petere C; Digrediuntur ergo legati am C.
538-539 differunt corr. mi ex diferunt H; after differunt: Explicit IX. Incipit X H.
1 Hyberius) Hiberus H; agnita — responsi) agnito huius responsi edicto H.
4 Mutensar)Mustensa H; Hispaniae) Hyspaniae C. 5 Parthorum) Partorum H; Libyae)
Libiae CH; Xerses) Serses H. 6 Aegypti Egipti C; Egypti H; Micipha) Micipsa H;
Babyloniae)Babilonie C.
6-7 Bkhyniae)Bitiniae C; Bitinniae H. 7 Teucher)Theuther H; Phrygiae) Frigiae CH;
Syriae) Siriae CH; Boeotiae) Boetiae CH. 8 ducibus) ducentibus C; sibi om H.
9 Lucius) Lucus H; Marius — Metellus om C; Cocta) Quotta H ; Quintus) quinta quintus
(quintus corr. mt ex quinta) H.
10 Milius)Milluus H; after Milius: Marius Lepidus, Gaius Metellus C; Carucius)Carucius
H.
14 Comperto corr. m, ex Comperito H; Comperto igitur)Compertoque C; et)atque H.
15 Gwenhonarae) Gannumarae H; conservandum) conservandam H; committens)
permittens C.
16 flatu)afflatu H. 17 ergo om H; circumsaeptus)circumceptus C; circumsaeptus navibus)
navibus circumsaeptus H. 18 magno om H; mare om H.
19 somnus) sompnus CH; intercepit om C; etiam) autem H; somnium) sompnium CH.
(io.i>
5
//46v
10
00.2)
«5
io
170
terribilem quoque draconem ab Occidente advolare, qui splendore oculorum suorum patriam illuminabat; alterum vero alteri occurrentem miram
pugnarn committere; sed praefatum draconem, in ursum saepius irruentem,
ignito anhelitu comburere combustumque in terrain prosternere. Experge25
factus ergo Arturus astantibus quod somniaverat indicavit. Qui exponentes
dicebant draconem significare eum; ursum vero aliquem gigantem, qui cum
ipso congrederetur; pugnam autem eorum portendere bellum quod inter
ipsos futurum erat; victoriam vero draconis illam quae ei proveniret. At
Arturus aliud coniectabat, existimans ob se et imperatorem talem visionem
30
contigisse. Rubente tandem post cursum noctis aurora, in portu Barbae
Fluvii applicuerunt. Mox tentoria sua figentes, exspectaverunt ibidem inC1047 sulanos 11 reges et comprovincialium provinciarum duces venturos.
<io.j>
35
40
45
#47r
50
U3. Interea nuntiatur Arturo quendam mirae magnitudinis gigantem ex
partibus Hispaniarum advenisse et Helenam, neptem ducis Hoeli, custodibus eiusdem eripuisse et in cacumine montis qui nunc Michaelis dicitur
cum ilia diffugisse; milites autem patriae insecutos nihil adversus eum proficere: nam sive mari, sive terra ilium invadebant, aut naves eorum ingentibus saxis obruebat, aut diversorum generum telis interimebat; sed et plures
capiebat quos semivivos devorabat. Nocte ergo sequenti, in secunda hora,
Arturus, assumpto Kaio dapifero et Beduero pincerna, clam ceteris tentoria
egressus, viam versus montem arripuit. Tanta namque virtute praevalendo
negligebat contra talia monstra exercitum ducere, cum et suos hoc modo
inanimaret et solus ad ilia destruenda sufficeret. Ut igitur prope montem
venerunt, aspexerunt quendam super eum ardere rogum; alium vero super
minorem, qui non longe ab altero distabat. Dubitantes ilico super quern
illorum habitaret gigas, Bedwerum dirigunt ut certitudinem rei exploret.
At ille, inventa quadam 11 navicula, prius ad minorem navigavit: quern
aliter nequibat adire, quoniam infra mare situs erat. Cuius dum cacumen
incepisset ascendere, audito desuper femineo ululatu, primo inhorruit, quia
dubitabat monstrum illud adesse. Revocata ocius audacia, gladium evaginavit et, ascenso culmine, nihil aliud repperit praeter rogum quern prospexerat. Inspexit quoque tumulum recenter factum et iuxta || eum quandam
49 femineo ululatu: cf. Vergil, Aen. 4.667: femineo ululatu.
23 pugnam) pungnam C; in om H. 24 anhelitu) hanelitu C.
25 quod)quae C; somniaverat)sompniaverat CH. 27 portendere)pertendere C. 32 duces
corr. irti ex ducens C.
34 Hispaniarum)Hispaniae C; neptem)neptim C. 36-37 proficere)perficere H. 38 et om H.
39 devorabat) capiebat devorabat {del. m>) C; ergo) autem C. 40 Arturus om H; Kaio)Gaio
H; pincerna)piscerna C. 42 cum ss nit H; et)eum et H.
43 igitur) ergo C. 44 rogum after quendam H.
46 illorum)eorum H; Bedwerum)Beduerum H; rei om C.
48 quoniam) quia H; Cuius) Cui H.
49 femineo) feminae C; primo om C.
50 illud)illuc C. 51 aliud om H; repperit)reperit C; quern corr. m, ex que H.
Liber Decimus
171
anum flentem et eiulantem. Quae, ut eum aspexit, confestim fletu impediente in hunc modum profata est: "O infelix homo, quod infortunium
te in hunc locum subvectat? O inenarrabiles mortis poenas passure, miseret
me tui, miseret, quia tarn detestabile monstrum florem tuae iuventutis in
hac nocte consumet. Aderit namque sceleratissimus ille invisi nominis
gigas, qui neptem ducis, quam modo hie intumulavi et me, illius altricem,
in hunc montem advexit; qui inaudito mortis genere te absque cunctamine
afficiet. Pro tristia fata! Serenissima alumna! Namque recepto infra tenerrimum pectus timore, dum earn nefandus ille amplecteretur, vitam diuturniore luce dignam finivit. Ut igitur illam, quae erat mihi alter spiritus, altera
vita, altera dulcedo iocunditatis, foedo coitu suo deturpare nequivit, detestanda venere succensus, mihi invitae (Deum et senectutem meam testor), vim et violentiam ingessit. Fuge, dilecte mi, fuge, ne, si more suo
mecum coiturus advenerit, te hoc modo repertum miserabili caede dilaniet."
At ille, quantum humanae naturae possibile est, commotus, earn amicabilibus sedavit verbis et promisso festinati auxilii solamine, ad Arturum
reversus est et omnia quae invenerat indicavit.
H4. Arturus igitur, casum ingemiscens puellae, praecepit eis ut sibi soli
ilium invadere permitterent, sed, si necessitas accideret, in auxilium procedentes, viriliter aggrederentur. Direxerunt gressus inde ad maiorem montem
et equos suos armigeris commiserunt et eum, Arturo praecedente, ascenderunt. Aderat autem inhumanus || ille ad ignem, illitus ora tabo semesorum
porcorum, quos partim devoraverat, partim vero verubus infixos suppositis prunis torrebat. Mox ut illos nihil tale praemeditatus aspexit,
f estinavit clavam suam sumere, quam duo iuvenes vix a terra erigerent. Evaginavit ergo rex gladium suum et praetenso clipeo, quantum velocitas
sinebat, properabat eum praecedere, antequam clavam cepisset. At ille, non
ignarus malae meditationis, iam ceperat earn regemque (super) interpositum
56-57 florem — consumet: cf. Claudian, In Ruf. 1.140-141: iuventae / consumis florem.
60 Pro — fata: see Hist. 1.358.
67 At ille — commotus: cf. Gildas, De Excidio 17: at illi, quantum humanae naturae possible est, common.
72 Direxerunt gressus: cf. Psalm. 118.133: Gressus meos dirige; Seneca, Phoen. 120: dirige
hue gressus pedum; Vergil, Aen. 1.401, 5.162: dirige gressum.
55 l ° c u r n ) m o H u m ^ ' an^ ss m* " ' su bvectat) subvectebat C; passure) passurus C. 56 tuae
iuventutis)iuventutis tuae H. 57 Aderit corr. m, (?) ex Aderat H.
58 neptem)neptim C. 59 advexit)aspexit C. 60 Pro)Proth C; Proh H; tristia corr. tn, ex
tristicia H\ alumna)alumpna CH; Namque om C. 61 timore)tumore C. 61-62 diuturniore)diuturniori C. 63 deturpare corr. per ras. ex deturparet C. 66 hoc corr. m, into
hie H. 67-68 amicabilibus) amicis H. 68 festinati) festinantis C.
72 gressus om H. 74 illitus)illitus ad ignem (del. mi) C; corr. mi ex Hiatus H. 75 partim(i)
om C.
75-76 suppositis) super positis; corr. m, into super positos H.
80 malae om H; (super) interpositum) in praepositum(prae ss m,) H.
55
60
6$
70
CIOJV
75
&>
172
85
H47V
90
Cio6r
95
100
105
clipeum tanto conamine percussit, quod sonitu ictus et tota litora replevit et
aures eiusdem ultra modum hebetavit. Arturus vero, acri ignescens ira,
erecto in frontem ipsius ense, vulnus intulit, etsi non mortale, unde tamen
sanguis in faciem et oculos eius profluens, eorundem excaecavit aciem. Interposuerat namque clavam ictui et frontem suam a letali vulnere muniverat.
Excaecatus autem profluente sanguine, acrior insurgit et velut aper per
venabulum in venatorem, ita irruit per gladium in regem et complectendo
eum per me || dium, coegit ilium genua humi flectere. Arturus itaque revocata virtute ocius elabitur et celeriter nunc hinc nunc illinc nefandum
gladio diverberabat nee requievit, donee letali vulnere illato totum mucronem capiti impressit, qua cerebrum testa protegebatur. Exclamavit ergo
invisus ille et velut quercus ventorum viribus eradicata, cum maximo sonitu
corruit.
flj.
Rex ilico in risum solutus praecepit Beduero || amputare ei caput et
uni armigerorum dare ad deferendum ad castra, ut spectaculum intuentibus fieret. Dicebat autem se non invenisse alium tantae virtutis, postquam
Rithonem gigantem in Aravio monte interfecit, qui ipsum ad proeliandum
invitaverat. Hie namque ex barbis regum quos peremerat fecerat sibi
pelles et mandaverat Arturo ut barbam suam diligenter excoriaret atque
excoriatam sibi dirigeret ut in honore eius ceteris barbis superponeret
quemadmodum ipse ceteris praeerat regibus. Sin autem, provocabat eum
ad proelium et qui fortior supervenissct, pelles et barbam devicti tulisset.
Inito itaque certamine triumphavit Arturus et barbam alterius cepit et
spoliavit et postea nulli fortiori isto obviaverat, ut superius asserebat. Victoriam igitur, ut praedictum est, adepti, in secundae noctis diluculo ad
tentoria sua cum capite remeaverunt, ad quod admirandum catervatim
concurrebant, ei ascribentes laudes, qui patriam a tanta ingluvie libera82 ignescens ira: cf. Vergil, Aen. 9.66: ignescunt irae. 90 letali — illato: cf. Vergil, Aen.
11.749: vulnus letale ferat. 92 ventorum — eradicata: cf. Sap. 4.4: a nimietate ventorum
eradicabuntur. 92-9} cum — corruit: cf. Ovid, Met. 8.774-776: . . . labefactaque
tandem/ictibus innumeris . . . arbor/corruit; Vergil, Aen. 11.614: sonitu ingenti.
82 eiusdem) eius C. 83 etsi) tamen etsi (del. nti) H. 84 profluens) perfluens C.
85 muniverat)munierat C. 88 flectere corr. m, ex fectere H; itaque)autem C.
89 ocius) eius H. 90 diverberabat) diverberat C.
90-91 mucronem)gladium (del. mi) vel mucronem(vel mucronem in marg. nti) C. 91 impressit) ingessjt impressit (del. mi) C; ergo) vero H.
95 dare before uni H.
98 peremerat corr. mt ex perimerat H. 99 barbam suam) suam barbam H. 99-100 atque
excoriatam) et C. 100 ut in — superponeret) et H. 101 quemadmodum — regibus in
marg. m, C; quemadmodum tampered m, H; regibus) regibus, ita in honore eius
ceteris barbis suam ( « mt) superponeret H.
103 certamine) consilio certamine (del. mi) C.
104 spoliavit)spolium H ; nulli: i added mt H.
104-105 Victoriam) Victoria H. 105 adepti )potitus ut (del. nil) H; secundae) secundo H.
106 remeaverunt)remearunt C. 107-108 hberaverat)superaverat liberaverat (del. mt) C.
Liber Decimus
173
verat. At Hoelus, ob occasum neptis suae tristis, praecepit aedificari basilicam super corpus eius in monte quo iacebat, qui nomen ex tumulo puellae
nactus, Tumba Helenae, usque in hodiernum diem, vocatur.
no
fi6. Congregatis tandem cunctis quos exspectaverat, Arturus illinc Augus- (104)
tudunum progreditur, quo imperatorem adesse existimabat. Ut autem ad
Albam fluvium venit, nuntiatum est ei ilium castra sua non longe posuisse
et tanto incedere exercitu, quanto, ut aiebant, resistere nequiret. Nee
idcirco perterritus coeptis suis desistere voluit, sed super ripam || fluminis "5 Cio6v
castra sua metatus est, unde posset exercitum suum libere conducere et
sese infra ea, si opus accidisset, recipere. Duos etiam consules, Bosonem
de Vado Bourn et Gerinum Carnotensem, Gwaluanum etiam, nepotem
suum, Lucio Hiberio direxit, ut suggererent ei quatinus recederet a finibus
Galliae aut in postero die ad experiendum veniret quis eorum maius ius in
no
Galliam haberet. Iuventus ergo curiae, maximo gaudio fluctuans, coepit
instimulare Gwaluanum ut infra castra imperatoris inciperet, quo occasionem haberent congrediendi cum Romanis.
U7. Perrexerunt illi ad Lucium et praeceperunt ei a Gallia recedere aut
in postero die ad pugnandum venire. At, dum responderet eis quod non
125
deberet recedere, immo ad regendum illam accedere, interfuit Gaius Quintilianus, eiusdem imperatoris nepos, qui dicebat Britones magis iactantia
atque minis abundare quam audacia et probitate valere et quod linguae
eorum longiores erant quam gladii ipsorum. Iratus ilico Gwaluanus,
evaginato gladio, quo accinctus erat, irruit in eum et, eiusdem capite am130
putato, ad equos cum sociis digreditur. Insecuntur itaque Romani, partim
equis, partim pede, 11 ut concivem suum in legatos, omni nisu diffugientes, H 48r
vindicent. At Gerinus Carnotensis, dum quidam eorum ipsum attingere
inciperet, ex improviso reversus direxit lanceam suam atque ipsum per arma
et medium corpus foratum humi, quantum potuit, prostravit. Invidit ergo
135
127-129 Britones magis — gladii ipsorum: see Livy's opinion of the Greeks (8.22.8): gente
lingua magis strenua quam factis; 3144.9: Athenienses . . . litteris verbisque, quibus
solis valent, bellum ad versus Philippum gerebant; also perhaps Ovid, Met. 9.29: melior
mihi dextera lingua; Sallust, BJ. 44.1: exercitus . . . lingua quam manu promptior.
108 occasum) casum H; aedificari) aedificare C.
109 eius)ipsius H. 113 Albam)Album H; ei om H. 114 aiebant)aiebat C; con. m, ex
aiebat H. 115 sed)et C; ss mt H; super)supra C. 116 suum ovi C.
117 sese infra ea after accidisset H; recipere)reciperet C; Duos)Duo C; Bosonem)Basonem C.
118 Gwaluanum)Walguanium H. 119 suggererent) suggerent C. 121 Galliam) Gallia {abbreviation erased) H; fluctuans corr. nit ex fluctans H. 122 G\valuanum)Walguainum
(corr. vt, ex Walgruanium) H; inciperet with ss aliquid m, H.
125 At)Ac C. 126-127 Quintilianus)Quintillianus H. 127 imperaroris om H. 128-129 et
quod — ipsorum om H. 129 ilico)itaque H ; Gwaluanus)Walguainus H. 130 gladio)
ense H; eiusdem om C. 131 digreditur) dirigitur C.
132 equis partim pede)pede partim equis H. 133 Carnotensis om H; ipsum om C. 134 inciperet) inciperent C.
135 Invidit) Ut vidit C.
174
Boso de Vado Boum, quoniam tantam probitatem fecisset Carnotensis et
retorquens ipse equum suum, cui primo obviavit 11 ingessit lanceam sibi
infra guttur et letaliter vulneratum cocgit caballum deserere quo eum
insequebatur. Interea Marcellus Mucius, maximo affectu volens Quintili140
anum vindicare, Gwaluano iam imminebat a tergo atque coeperat retinere,
cum ipse continuo reversus galeam cum capite usque ad pectus gladio
quern tenebat abscidit. Praecepit etiam ei Quintiliano, quern infra castra
trucidaverat, in inferno renuntiare, Britones minis et iactantiis hoc modo
abundare. Sociis deinde resociatis, hortatur ut pari impetu reversi quisque
i45
suum prosternere laboraret. Acquiescentes igitur ei revertuntur et quisque
unum prosternit. At Romani usque insequentes, quandoque cum gladiis,
quandoque cum lanceis percutiebant eos, sed nee retinere nee prosternere
praevalebant. Dum autem prope quandam silvam, ut dictum est, insequerentur, confestim egrediuntur ex ilia circiter sex milia Britonum, qui,
150
fugam consulum comperti, infra earn delituerant, ut eis auxilium subvectarent. Egressi autem subdiderunt calcaria equis suis et aera clamore
replentes et clipeos pectoribus praetendentes, Romanos ex improviso
invadunt et confestim in fugam compellunt. Sed et unanimiter insequentes
quosdam eorum cum lanceis suis ex equis seiungunt, quosdam autem reti155
nent, quosdam interficiunt. Quod cum Petreio senatori nuntiatum est,
decem milibus comitatus, subvenire sociis suis festinavit et coegit Britones
ad silvam ex qua egressi fuerant recurrere, nee sine detrimento suorum:
difFugiendo enim Britones revertebantur in strictis locis atque insequentibus
C107V stragem ingerebant maximam. Quibus hoc modo cedentibus, Hyderus, ||
J6O filius Nut, cum quinque milibus accelerabat, ut eisdem subveniret. Resistunt
ergo ipsi et quibus terga paulo ante dederant, nunc pectora opponentes,
validos ictus viriliter inferre elaborabant. Resistunt etiam Romani et quandoque eos prosternunt, quandoque vero ab illis prosternuntur. At Britones
151-152 aera — replentes: cf. Lucan 8.638-639: aethera complet / vocibus.
161 validos ictus (passim): cf. Lucan 3.678: validos . . . ictus; Ovid, Met. 3.64: validos . . .
reppulit ictus.
136-137 et retorquens) retorquens et C. 137 ipse om H.
138 guttur)gulam H ; deserere)desere C. 139 Mucius)Mutuus H. 139-140 Quintilianum)
Quintillianum H. 140 Gwaluano) VValwano (corr. m, ex Walano) H. 142 abscidit)
abcidit H; ei om H; Quintiliano)Quintilliano H; castra om C. 143 inferno)infernum
H ; iactantiis) iactantia H. 144 resociatis) resociatus C. 146 quandoque cum gladiis
om H. 147 sed om C; nec(i) om H; nec(i) in ras. H. 149 egrediuntur)congrediuntur
H. 151 subdiderunt)subduxerant H. 152 replentes) complentes H; pectoribus bis C;
ex improviso om C.
153 compellunt) propellunt H; et om H. 154 cum lanceis — seiungunt) cum (del. mi) equis
suis cum (del. m,) seiungunt cum (ss m,) lanceis H. 155 interficiunt) autem interficiunt H; senatori)senatore H; est ss. m, C.
156 et coegit)coegitque H. 158 enim)etenim H; locis, corr. mt into loris H.
159 Hyderus)Hiderus H. 160 Nut)Nud H. 161 nunc)nec C; opponentes)apponentes H.
162 viriliter inferre) inferre viriliter H; elaborabant) elaborant C; Resistunt corr. per
ras. and m, ex Resisterunt H.
Liber Decimus
175
toto affectu desiderabant militiam, sed nee multum curabant in quern
eventum inciderent, dum earn incipiebant. Romani autem sapientius agebant, quos Petreius Cocta, more boni ducis, nunc ad invadendum, nunc ad
diffugiendum sapienter edocebat et ita maximum damnum ceteris impendebat. Quod cum Bosoni compertum esset, plures sociorum, quos audaciores
noverat, seiunxit a ceteris et eos hoc modo affatus est: "Quoniam nesciente
Arturo istud proelium incepimus, cavendum nobis est ne in peiorem partem
incepti nostri decidamus. Nam si in illam deciderimus et maximum damnum
militum nostrorum incurremus et regem nostrum ad exsecrandum nos
commovebimus. Resumite audaciam et sequimini me per catervas Romanorum, ut, si fortuna faverit, 11 Petreium capiamus sive interficiamus."
Subduxerunt itaque calcaria equis suis et cuneos hostium pari impetu
penetrantes, ad locum quo Petreius socios suos commonebat pervenerunt.
In quern ocius Boso irruens, eundem per collum amplectitur et sicut praemeditatus fuerat, cum illo in terram corruit. Concurrerunt ergo Romani
ut eum hostibus eriperent; concurrunt autem Britones ut Bosoni auxilientur. Fit itaque inter eos maxima caedes, fit clamor, fit turbatio, dum illi
ducem suum liberare, illi eundem 11 retinere conarentur. Invicem ergo
vulnerabant et vulnerabantur, prosternebant et prosternebantur. Illic itaque
videri poterat quis hasta, quis gladio, quis telo praevaleret. Denique Britones densata caterva incedentes impetumque Romanorum ferentes sese
infra fortitudinem proelii sui cum Petreio recipiunt. Sed confestim impetum fecerunt in illos, iam rectore suo orbatos, iam in maiori parte debilitatos, iam etiam dilapsos atque terga eisdem ostendentes. Incumbentes
igitur, ipsos a tergo caedunt, caesos prosternunt, prostratos despoliant,
despoliatos praetereunt ut ceteros insequantur. Sed et plures capiunt, quos
regi praesentare affectant. Postremo, postquam satis periculi ipsis ingesserunt, cum spoliis et captivis ad castra redeunt et indicantes quod sibi
180 fit clamor: cf. Ovid, Met. 12.387: fit clamor. 184 densata caterva: cf. Vergil, Aen.
12.264: densate catervas.
165 earn) eum C. 166 Cocta) Coita H. 167 edocebat) docebat H; damnum) dampnum (also
for line 171) CH.
168 sociorum) eorum H. 169 et eos) quos C. 172 incurremus corr. nti ex incurremur C;
regem nostrum) nostrum regem H.
174 capiamus sive interficiamus) interficiam sive capiam C. 176 suos om C; commonebat)
commovebat C; pervenerunt) venerunt H.
178 Concurrerunt) Cucurrerunt H; Romani) Romaniani C. 179 eriperent) eripiant C; concurrunt) concurrerunt C. 180 illi)ii H. 181 retinere)liberare retinere (del. mt) C;
eundem retinere)retinere eundem H; conarentur)conorentur C. 182 vulnerabantur)
vulnerabatur C.
183 quis telo after hasta H; praevaleret) prevalebat C. 184 ferentes)petentes H. 185 recipiunt corr. m, ex recepiunt C; Sed)et C.
186 orbatos corr. m, ex robatos H. 186-187 debilitatos)deliberatos debilitatos (del. m,) C.
187 eisdem) eis C. 188 despoliant) dispoliant CH.
189 despoliatos) dispoliatos H; quos) quos et C. 190 satis periculi) periculi satis H. 191 cum)
remeaverunt cum H; redeunt om H.
165
170
H48V
175
180
C io8r
185
190
176
195
200
(10.5)
Cio8v
205
2,0
21J
Hw
220
contigerat, Petreium Coctam cum ceteris captivis Arturo cum laetitia
victoriae obtulerunt. Quibus ille congratulans et honores et honorum
augmentationes promisit, quoniam eo absente tantam probitatem egerant.
Captivos autem in carceribus trudere volens, ad se vocavit quosdam qui
eos in crastinum Parisius ducerent et custodibus oppidi servandum traderent, donee ex illis aliud fieri praecepisset. Iussit etiam Cadorem ducem
Bedwerum(que) pincernam necnon et duos consules, Borellum et Richerium,
cum famulis suis ipsos conducere, donee venirent eo quo minime disturbationem Romanorum timuissent.
fl8. At Romani forte comperientes apparatum istum, imperatore iubente
elegerunt quindecim milia suorum, qui nocte ilia iter eorum praecederent
atque cum || ipsis congressuri suos liberare perstarent. Ipsis quoque praefecerunt Vulteium Catellum et Quintum Carucium senatores, Euandrum
etiam, regem Syriae et Sertorium regem Libyae, qui nocte ilia cum praedictis milibus iussum iter arripuerunt et locum latibulis convenientem
adepti, delituerunt, quo ipsos ituros arbitrabantur. Mane autem facto,
Britones viam ineunt cum captivis et iam prope locum incedunt, nescii
quos dolos versuti hostes instituerant. Cum vero praeterire incepissent,
egressi ex improviso Romani ipsos, nihil tale praemeditatos, occupaverunt
et penetraverunt. At illi, tametsi ex improviso occupati et dissipati fuissent,
tandem tamen resociati, viriliter resistunt et quosdam circa captivos statuunt, quosdam autem per catervas distribuunt, qui cum hostibus congrediantur. Agmini autem illi quod ad conservandum captivos statuerant,
Richerium et Beduerum praefecerunt. Cador vero, dux Cornubiae atque
Borellus ceteris praeponuntur. Sed Romani omnes sine || ordine eruperant,
nee curabant suos per turmas disponere, immo omni nisu perstantes Britonibus stragem dabant, dum turmas disponere, dum semetipsos defendere
elaborarent. Unde ultra modum debilitati, illos quos conducebant turpiter
amisissent, nisi fortuna optatum eis auxilium accelerasset. Gwitardus
207 Mane — facto: see Hist. 4.345.
192 Coctam corr. m, into Coitam H; cum ceteris captivis) et ceteros captivos H. 195 autem)
etiam H; ad ss in red ink C. 196 oppidi) opidum C.
197 etiam om C. 198 Bedwerum(que))Beduerum H\ pincernam) piscernam C; Borellum)
Botellum H; Richerium) Richerinum C. 199 famulis)familiis H; ipsos corr. in, ex
ipsis H. 199-200 disturbationem)desturbationem H.
201 imperatore iubente after suorum(2O2) H. 203 perstarent)pstarent C.
205 Syriae)Siriae CH; Sertorium)Certorium C; regem Libyae)Libiae regem H; Libyae)
Libiae C.
206 milibus) militibus H.
208 prope) ppe C; corr. m% ex prole H.
209 praeterire) penetrare with ss locum in, H. 211 et)et (del. and ss m,) H; penetraverunt)
praemeditaverunt H. 212 resistunt reinked m, H.
215 Richerium) Richerrinum C.
218 semetipsos)seipsos C. 219 modum corr. m, into niodo dum H.
220 eis auxilium) auxilium eis H; accelerasset) acceleraret C; Gwitardus) Guitardus H.
Liber Decimus
177
etenim, dux Pictavensium, comperto praedicto dolo, cum tribus milibus
advenerat, cuius Britones freti auxilio tandem praevaluere et vicem praedictae stragis impudentibus grassatoribus reddidere. 11 Attamen multos
suorum in primo congressu amiserunt. Amiserunt etenim ilium inclitum
Cenomanorum consulem Borellum, qui, dum cum Euandro, rege Syriae
congrederetur, lancea ipsius infra gulam infixus, vitam cum sanguine eructavit. Amiserunt quoque quatuor proceres nobiles: Hireglas de Perirut,
Mauricum Cadorcanensem, Aliduc de Tindagel, Er, filium Hyder, quibus
audaciores non facile reperiri poterant. Nee tamen audaciae suae desistentes
sibi desperaverunt, sed omni nisu instantes et captivos custodire et inimicos
prosternere intendebant. Romani tandem congressum eorum ferre non
valentes, ocius reliquerunt campum et castra sua petere coeperunt. At
Britones usque insequentes stragem inferunt, complures capiunt, nee requieverunt, donee Vulteio Catello et Euandro, rege Syriae peremptis,
ceteros penitus dissipaverunt. Habita igitur victoria, captivos quos ducebant miserunt Parisius atque cum illis quos recenter ceperant ad regem suum
repedantes, spem summae victoriae promittebant, cum admodum pauci de
tot supervenientibus hostibus triumphum habuissent.
9. Lucius autem Hyberius, tales casus moleste ferens, animum suum
diversis cruciatibus vexatum, nunc hue nunc illuc revolvit, haesitando an
coepta proelia cum Arturo committat aut, infra Augustudunum receptus,
auxilmm Leonis imperatoris exspectet. Acquiescens tandem formidini,
nocte sequenti, praedictam civitatem aditurus, Lengrias cum exercitibus
suis ingreditur. Quod ut Arturo || compertum est, affectans iter eius praecedere, eadem nocte, relicta a laeva civitate, quandam vallem qua Lucius
transgressurus erat ingreditur, quae Siessia vocabatur. Commilitones igitur
suos per catervas disponere volens, Iegionem unam, cui praefecerat Moriud,
consulem Claudiocestriae, iussit adesse, ut, si opus accidisset, sciret ubi
posset sese recipere et, resociatis turmis, iterum hostibus proelia ingerere.
226-227 vitam — eructavit: cf. Vergil, Aen. 2.532: multo vitam cum sanguine fudit.
239-240 animum — revolvit: see Hist. 1.1.
222 Britones om H; tandem om C; vicem)vindcem C.
225 Cenomanorum)Cenomannorum H ; dum om H; Syriae)Siriae CH. 226 cum)in H.
227 Hireglas)Hirelgas H; Perirut)Perirun H. 228 Tindagel)Tintagol H; Er)Her H;
Hyder) H i d e r H .
229 tamen om C. 230 nisu corr. m, ex nisi H .
232 reliquerunt)relinquunt C. 234 Vulteio)Wlteio H; Syriae)Siriae CH.
236 recenter om C.
239 Hyberius) Hibertus H.
240 revolvit) se revolvit C.
242 formidini) fortitudini C.
243 aditurus corr. 7»» ex Arturus H.
244 eius om H.
246 Siessia) Siesia H.
247 disponere) jegjo disponere (del. vii) C.
225
230
235
(10.6)
240
C109V
245
178
250
255
H49V
260
Cnor
265
170
<I0-7>
*7S
Ceteros etiam per catervas septenas distribuens, in unaquaque caterva quinquies mille et quingentos et quinquaginta quinque viros omnibus armis instructos collocavit. Pars quoque statutarum turmarum disponitur equestris,
pars autem altera pedestris daturque praeceptum tale inter eos ut, dum
pedestris turma ad invadendum intendat, equestris ilico ab obliquo superveniens, stricto agmine dissipare hostes nitatur. Erant autem pedestres
catervae Britannico more cum dextro et sinistro cornu in quadrum statutae;
quarum uni Auguselus, rex Albaniae et Cador, dux Cornubiae, unus in
dextro cornu et alius in sinistro cornu praeficiuntur; alii vero duo insignes
consules, || Gerinus videlicet Carnotensis et Boso de Rydychen, quae lingua Saxonum Oxoneforde nuncupatur; tertiae vero turmae Achillus, rex
Dacorum atque Loth, rex Norwegensium; quartae Hoelus, rex Armoricanorum Britonum atque Gwaluanus, nepos regis. Post has autem quatuor
fuerunt aliae quatuor a dorso statutae, quarum uni praeponuntur Kaius
dapifer et Beduerus pincerna; 11 alii autem praeficiuntur Holdinus, dux
Ruthenorum et Gwidardus, dux Pictavensium; tertiae Iugenius de Leicestria
et Ionathal Dorecestrensis atque Cursalem de Caicestria; quartae vero Urbgenius de Badone. Ipse vero post hos elegit sibi et uni legioni, quam sibi
adesse affectaverat, locum quendam, in quo aureum draconem infixit, quern
pro vexillo habebat, ubi vulnerati et fatigati, si necessitas compulisset, quasi
ad castra diffugerent. Aderant autem in ilia legione quam secum habebat
sex milia et sescenti sexaginta sex.
flio. Dispositis itaque cunctis, commilitones suos in haec verba praefatur:
"Domestici mei, qui Britanniam terdenorum regnorum fecistis dominam,
vestrae congratulor probitati, quam nullatenus deficere, immo magis vigere
considero. Licet quinque annis inexercitati, oblectamentis otii potius quam
usui militiae hactenus dediti sitis, nequaquam tamen ab innata bonitate
degeneravistis, sed in ipsa perseverantes, Romanos propulistis in fugam,
qui, instimulante superbia sua, libertatem vobis demere affectaverunt, qui
250 etiam erased H. 251 et(2> om H. 253 daturque)datur H. 255 nitatur)nitantur C.
256 statutae) stante C. 257 Auguselus)AugeIus H. 258 et alius) alius C; praeficiuntur) praeficitur C; duo)dum C; insignes)insigni C. 259 videlicet om H\ Rydychen)Richiden H.
260 Oxoneforde) Oxeneford H; Achillus) Achil H. 261 Loth rex)rex Loth H; Norwegensium) Norguegensium H ; Hoelus)rex Hoelus (del. m,) C; rex)dux H.
261-262 Armoricanorum Britonum) Armoricorum H.
262 Gwaluanus)Walgainus H; autem)etiam C. 264 pincerna)dapifer piscerna (del. mt) C.
265 Ruthenorum)Rutenorum H ; Gwidardus)Guitardus H; Iugenius)Iugenis H\ Leicestria)
Legecestria H. 266 Ionathal) Ionatal H; Dorecestrensis) Dorocestris C.
266-267 Urbgenius) Urbgennius H.
267 vero) quoque H; uni legioni) legioni uni H. 268 quendam corr. per ras. ex quandam
H\ in om H. 270 castra) castrum C; diffugerent) diffugissent H; ilia legione)legione
ilia H. 271 et om C. 272 praefatur corr. per ras. and m, into profatur H. 273 mei)dei
H. 274 quam corr. m, ex quatinus C. 275 otii)occii C. 276 hactenus om C. 277 degeneravistis) degenerastis C. 278 affectaverunt) affectaverant C.
Liber Decimus
179
ampliori numero incedentes, ingerere proelia coeperunt, qui congressui
vestro resistere non valentes, sese turpiter infra civitatem istam receperunt,
ex qua ad praesens egressuris et per istam vallem Augustudunum petituris
obviam poteritis adesse et nihil tale praemeditatos, velut pecudes occupare.
Sane orientalium gentium segnitiem in vobis esse existimabant, dum patriam
vestram facere tributariam et vosmet ipsos subiugare affectarent. Numquid
noverunt quae bella Dacis atque Norwegiensibus Gallorumque ducibus
intulistis, || quos meae subdidistis potestati et ab eorum pudendo dominio
liberavistis? Qui igitur in graviore decertatione praevaluimus, in hac
leviori sine dubio praevalebimus, si pari affectu semiviros illos elaboraverimus opprimere. Quantos honores quisque vestrum possidebit, si voluntati
meae atque praeceptis meis, ut fideles commilitones acquieveritis! Subiugatis etenim ipsis, continuo Romam petemus, petitam capiemus, captam autem
possidebimus et sic aurum et argentum, palatia, turres et oppida, civitates et
ceteras victorum divitias habebitis." Adhuc autem eo dicente talia, omnes
uno clamore assentiunt, parati mortem prius recipere, quam vivente ipso
campum diffugiendo relinquere.
*8o
285
Cnov
*9°
*95
ff 11. At Lucius Hiberius, comperiens insidias quae ei parabantur, noluit, <'°-8>
ut affectaverat, diffugere, sed revocata audacia ipsos in eandem vallem
adire. Denique duces suos convocavit atque his verbis allocutus est eos:
"Patres venerandi, quorum imperio et orientalia et occidentalia regna
subici deberent, veterum vestrorum memores estote, qui, ut adversarios rei
3°°
publicae superarent, non abhorrebant effundere sanguinem suum, sed exemplum probitatis et militiae posteris suis relin 11 quentes, ita decertabant, H sot
ac si in proelio Deus non providisset eos morituros. Triumphabant ergo
saepius et triumphando mortem evadebant, quia nulli alia mors erat proventura quam quae ex providentia Dei condescendebat. Augebatur itaque
305
res || publica, augebatur eorundem probitas et quod honestatis, quod ho- Cmr
noris, quod largitatis in generosis esse solebat, in eis diutius vigens, ipsos et
293 Adhuc — dicente: cf. 3 Reg. 1.42: Adhuc illo loquente.
280 sese — istam)civitatem istam turpiter C.
282 nihil)nil H; vel u t (u mi) H.
283 segnitiem)segnitiam H. 284 facere om H; subiugare affectarent)subiugarent H; affectarent for affectaverunt in C.
285 Norwegiensibus) Norguegensibus H. 287 liberavistis)liberastis C; graviore)graviori H;
decertatione)de certamine (del. in,) H; praevaluimus)valuimus H. 288 sine)sub C;
praevalebimus)quod valebimus (del. mt) H; illos)istos C.
292 et sic)sic C; et(2) om H; et oppida)oppida H. 293 eo)ipso H; talia om C. 294 assentiunt) ascenciunt C.
296 Hiberius) Hiberus H; noluit) voluit H. 297 vallem) evallem (del. vu) H.
298 adire) aditurus H; Denique om H; eos om H. 301 effundere)diffundere C.
304 triumphando)triumpho C; nulli)nulla C; mors ss ?n»(}) H.
305 quae ss mi (?) H. 305-306 Augebatur — res publica om H.
307 vigens) viges C.
180
310
315
320
325
Cmv
330
335
ipsorum posteros in dominium totius orbis promovebat. Id igitur in
vobis excitare desiderans, hortor vos ut avitam bonitatem revocetis atque
in eadem perstantes, inimicos vestros in valle qua vobis insidiantur petatis
et quod vestrum est ab illis exigere contendatis. Ne existimetis me idcirco
infra civitatem hanc receptum esse, ut vel eos vel congressum eorum abhorruissem, immo arbitrans quod nos stulte prosequerentur et ut prosequentibus ex improviso obviaremus atque ipsos, segregatim irruentes, magna
strage infestaremus. Nunc autem, quoniam aliter quam rati eramus fecerunt
et nos aliter faciamus. Petamus etenim illos et audacter invadamus, vel, si
convaluerint, unanimiter resistamus primumque impetum toleremus et sic
procul dubio triumphabimus. In pluribus etenim decertationibus, qui in
primo congressu perstare potuit, cum victoria saepissime abivit." Ut his
itaque et pluribus aliis finem dicendi fecit, omnes uno assensu faventes,
socias quoque manus iure iurando promittentes, ad armandum sese festinant.
Armati tandem Lengrias egrediuntur atque praedictam vallem adiverunt,
ubi Arturus catervas suas statuerat. Porro et illi duodecim cuneata agmina
atque omnia pedestria fecerunt, quae Romano more ad modum cunei ordinata, sex milia militum cum sescentis sexaginta sex singula omnia continebant. Sed et unicuique suos ductores dederunt, 11 ut monitu eorum et
invaderent et ceteris irruentibus resisterent. Uni etenim praefecerunt
Lucium Catellum et Alifatimam, regem Hispaniae; alteri vero Hirtacium,
regem Parthorum et Marium Lepidum senatorem; tertiae Boccum, regem
Medorum et Gaium Metellum senatorem; quartae Sertorium, regem Libyae
et Quintum Milvium senatorem. Haec quatuor agmina in prima acie statuta
fuerunt; post ipsa vero alia quatuor dorso, quorum uni Sexsem, regem Itureorum praeposuerunt; alii vero Pandrasum, regem Aegypti; tertiae Politetem, ducem Bithyniae; quartae Teucrum, ducem Phrygiae. Post haec
quoque alia quatuor et cuidam illorum dederunt Quintum Carutium senatorem; alii autem Lelium Hostiensem; tertiae etiam Supplicium Subulcum;
quartae Mauricium Silvanum. Ipse autem inter eos nunc hac nunc iliac
309 avitam)habitam H; atque)et C. 310 vestros)nostros H. jio-311 petatis et)petentes H.
311 Ne)Nec C. 312 congressum) ingressum H.
313-314 et ut prosequentibus )prosequentibus vero C.
316 vel)
320
322
325
328
> (del. and ss mi) H. 317 primumque) et primum H.
finem dicendi) ,jj c e n t : ™ finem (del. and ss mt) H.
Lengrias)Lengria C; vallem corr. mt ex vallet C; adiverunt)adierunt H.
singula omnia)exercimm suum disponentes H. 326 et(2) om C.
Alifatimam)Aliphaciam C. 329 Marium)Maurium C; Boccum)Bocum C. 330 Libyae)
Libiae CH.
332 post)et post H; vero om H; quorum)quarum C; Sexsem (corr. mi ex Sexem)C; Sersem H. 333 alii vero)alteri C; Aegypti)Egipti C; Egypti H. 334 Bithyniae)Bitiniae C;
Frigiae H; quartae corr. mt ex quartam C; Teucrum)Teverum H; Phrygiae) Frigiae
C; Bitinniae H.
336 Supplicium)Sulpicium H; Subulcum)Subulum H. 337 Mauricium)Mautreium H.
Liber Decimus
181
incedebat, suggerendo, docendo qualiter sese haberent. I n medio autem
auream aquilam, quam p r o vexillo duxerat, iussit firmiter poni et quoscumque casus segregasset submonuit u t ad earn reverti conarentur.
340
fli2. Postquam tandem in adversa parte, hinc Britones, illinc Romani
(10.9)
erectis steterunt telis, confestim audito classicorum sonitu, agmen illud,
cui praeerat rex Hispaniae et Lucius Catellus, in catervam illam quam rex
Scoriae et dux Cornubiae ducebant, audacter irruit: sed illam stricte irruentem nequaquam disgregare potuit. C u i itaque saevissime 11 invadenti 345 H 50V
occurrit caterva quam Gerinus et Boso regebant et d u m alia, u t praedictum
est, resisteret, subito || cursu equorum impetum in eandem fecit et, peneCii:r
trata ilia, obviavit agmini quod rex Parthorum ducebat contra turmam
Achilli, regis Dacorum. N e e mora, concurrunt undique hinc et inde
catervae et sese m u t u o penetrantes maximam pugnam lacessunt. F i t itaque
350
miseranda caedes inter eos c u m supremo clamore et terram vertice et
calcaneis pulsantes, vitam in utraque parte c u m sanguine eructant. Sed
prius damnum Britonibus illatum est, quia Bedverus pincerna peremptus
est et Kaius dapifer letaliter vulneratus. N a m , d u m Bedverus Bocco, regi
Medorum, obviaret, lancea eiusdem confossus inter hostiles catervas per355
emptus corruit. Kaius autem dapifer, d u m ipsum vindicare conaretur,
infra M e d o r u m turmas circumdatus, mortiferum vulnus recepit. Q u i
tamen, more boni militis, c u m ala quam ducebat viam aperiens, caesis et
dissipatis Medis, sese infra suos integra caterva recepisset, nisi in obviam
venisset agmini regis Libyae, cuius irruptio illos quos ducebat omnino dis360
gregavit: utcumque tamen c u m paucis retrocedens, ad aureum diffugit
draconem c u m corpore Bedueri. O quanta lamenta Neustrensium, dum
corpus Bedueri, sui ducis, t o t vulneribus dilaniatum aspicerent! O quantos
etiam Andegavensium planctus, d u m Kaii, consulis sui vulnera pluribus
modis tractarent! Sed n o n opus erat querela, quia undique sanguinolentae
365
35O-351 Fit — caedes: cf. Vergil, Aen. 11.885: oriturque miserrima caedes. 352 vitam —
eructant: see Hist. 10.226-227.
338 autem)etiam H. 339 aquilam) acquilam C; et)ut C.
343 praeerat after Catellus H; rex Hispaniae (Hysp. C) et]ex Hispania H.
344 sed) sed in C; illam) ilia C; stricte) districte C. 345 nequaquam) necquaquam H; disgregare) disggare C.
347 eandem)eadem C. 349 concurrunt)incurrerunt C; undique om C. 350 pugnam)pungnam C; lacessunt)lascesserunt C; lascessunt H. 351 miseranda)miranda C. 352 calcaneis) calcaribus H; eructant) eructabant C.
353 damnum)dampnum CH; Bedverus)Beduerus H (also for line 354); pinccrna)piscerna
C. 354 est)fuit H; Kaius) Caius H .
356 autem om C; dum om C. 360 agmini (corr. m, ex agmen) C; agmen H ; Libyae) Libiae
CH; omnino)omnes H. 361 tamen om C.
362 Neustrensium) Extrusiensium H. 363 Bedueri om H. 364 etiam om H; planctus) planctum C; Kaii) Cay Kaii (del. nu) C.
365 opus erat) erat opus H; sanguinolentae corr. m, ex sanguinolentus C.
182
C iiiv
37o
375
380
385
H 5ir
Cii3r
390
<io.io>
395
acies, mutuo irruentes, non permittebant eis spatium praedicti gemitus,
quin ipsos ad defendendum sese coegissent. Hirelgas || ergo, nepos Bedueri,
ultra modum ob mortem illius commotus, trecentos suorum associavit sibi
et velut aper infra turmas canum, sic per hostiles catervas subito cursu
equorum locum, ubi vexillum regis Medorum aspexerat, petivit, parum excogitans quid sibi contingere posset, dum avunculum suum vindicaret.
Adeptus tandem locum quern affectaverat, praedictum regem peremit
peremptumque ad socios suos deportavit, deportatum autem iuxta corpus
pincernae omnino dilaniavit. Deinde maximo clamore concivium suorum
turmas inanimando hortabatur in hostes irruere crebrisque infestare irruptionibus, dum eis virtus recenter fervebat, dum illis formidolosis pectus
tremebat, dum comminus imminentes sapientius quam ceteri per catervas
dispositi essent atque crudelius damnum ingerere saepius valuissent. Inanimati igitur hortamine illius, impetum in hostes undique fecerunt, quo maxima strages utrisque facta fuit. In parte namque Romanorum, exceptis
innumerabilibus aliis, Alifatima, rex Hispaniae et Mecipsa Babyloniensis,
Quintus quoque Milvius et Marius Lepidus senatores corruerunt. Corruerunt etiam in parte Britonum Holdinus, dux Ruthenorum et Leodegarius
Bolonensis; tres etiam consules Britanniae, Cursalem Kaicestrensis, Anaraut
Salesbruensis et Urbgenius de Badone. Unde turmae quas conducebant
ultra modum debilitatae retrocesserunt, donee venerunt 11 ad aciem Armoricanorum Britonum, quam Hoelus et Gwaluanus regebant. Quae || itaque,
velut flamma ignescens, impetum facit in hostes et, revocatis illis, qui retrocesserant, illos qui paulo ante insequebantur diifugere coegit. Sed et usque
insequentes nunc ipsos diffugientes prosternit, nunc interficit, nee stragem
ingerere cessat, donee ad turmam imperatoris venit, qui visa calamitate
sociorum properat ipsis succursum praestare. Inito itaque congressu debilitantur Britones. Kimnarchus siquidem, consul Trigeriae necnon et duo
milia secum corruerunt. Corruerunt etiam tres incliti proceres, Richomarcus et Bloctonius atque Iaguinnus de Bodloano: qui, si principes fuissent
regnorum, ob tantam probitatem quam habebant, ventura aetas famam
368 modum om H; illius) ipsius H. 369 turmas) turmam / / ; hostiles) hostililcs C; subito) et
subito (del. m,) H.
373 suos om C; autem om H. 374 pincernae)piscernae C.
375 inanimando om C; hortabatur for hortabantur in C; hortatur H; crebrisque)crebris H ;
infestare om H. 376 pectus) corpus C.
377 per catervas after essent (378) H. 378 dispositi corr. mi ex dispasiti H ; damnum)
dampnum CH.
379 igitur om H; hortamine illius) ipsius hortamine C.
381 Alifatima)Alifaciam C; Hispaniae)Hyspaniae C; Mecipsa)Miscipsa H; BabyUBabil.
CH. 382 Milvius)Milius C; Marius)Marcus C. 383 Ruthenorum)Rutenorum H.
384 Bolonensis)Holonensis H; Kaicestrensis)Caicestrensis H. 384-385 Anaraut Salesbruensis) Gualauc Salesberiensis H. 385 Urbgenius) Urbgennius H; Badone)Baddone H.
387 Gwaluanus) Gualguainus H. 388 flamma) flama C.
390 nee) nunc C. 392 sociorum) suorum C. 393 Kimnarchus) Kinmarcocus H.
394-395 Richomarcus)Ricomarcus H. 395 Bloctonius)Bloccovius H; Iaguinnus)Iacuinus H.
Liber Decimus
183
illorum celebraret. Nam, dum praedictum impetum cum Hoelo et Gwaluano facerent, non evadebat hostis cui imminebant, quin ei vitam vel gladio
vel lancea eripuissent. Sed, postquam infra aciem Lucii ventum fuit, undique a Romanis circumsaepti, cum praedicto consule et praedictis milibus
400
conciderunt. Hoelus igitur et Gwaluanus, quibus meliores praeterita saecula non genuerant, comperta strage suorum, acriores institerunt et nunc
hac, nunc iliac, unus in una parte, alter in alia parte discurrentes, cuneum
imperatoris infestabant. At Gwaluanus, semper recenti virtute exaestuans, nitebatur ut aditum congrediendi cum Lucio haberet, nitendo ut
405
audacissimus miles irruebat, irruendo hostes penetrabat, prosternebat,
prosternendo caedebat. Hoelus quoque non inferior 11 illo, ex alia parte C113V
fulminabat, socios etiam suos hortabatur, inimicos feriebat eorumque ictus
haud timidus recipiebat, nee ulla hora deficiebat quin saepissime percuteretur et percuteret. Non facile diffiniri poterat, quis eorum alterum excederet.
4'°
Porro Gwaluanus caedendo turmas, ut praedictum est, invenit tandem adi- <io.u>
turn quern optabat et in imperatorem irruit et cum illo congressus est.
If 13. At Lucius, prima iuventute florens, multum audaciae, multum vigoris, multum probitatis habebat nihilque magis desiderabat quam congredi
cum milite tali, qui eum experiri coegisset quantum in militia valuisset.
Resistens ergo Gwaluano, congressum eius inire laetatur et gloriatur, quia
tantam famam de eo audierat. Commisso diutius inter se proelio, dant
ictus validos et clipeos ictibus praetendendo uterque neci alterius imminere
elaborat. Dum autem acrius in hunc modum decertarent, ecce Romani,
subito recuperantes, impetum faciunt in Armoricanos et imperatori suo
subvenientes Hoelum et Gwaluanum cum suis turmis caedendo pepulerunt, donee in obviam Arturo et agmini eiusdem ex improviso venerunt.
Ipse etenim, audita strage suorum, quae paulo ante eisdem dabatur, cum
legione irruerat et, abstracto Caliburno, gladio optimo, celsa voce atque his
423 audita — suorum: cf. Vergil, Aen. 9.778: audita caede suorum.
397 illorum)eorum H; dum)et dum H. 387-398 Gwaluano)\Valganio H. 400 circumsaepti)
circumcepti C; milibus) consulibus H. 401 conciderunt) ceciderunt H ; Gwaluanus)
Walgainus H.
403 et erased before nunc H; alia parte) alia H. 404 Gwaluanus) Walgainus H.
406 hostes penetrabat om H. 408 fulminabat) fulminat C; etiam om C.
410 Non facile — excederet om C.
411 Gwaluanus)Walgainus H; caedendo om H; invenit)invadens invenit H. 412 in om C.
414 habebat)haberet C; nihilque)nilque H. 415 experiri coegisset) coegisset experiri H.
416 ergo)itaque H; Gwaluano)Walgaino H.
417 audierat) audiverat H ; diutius after se H.
420 faciunt after Armoricanos H; Armoricanos)Armonicanos H; suo om C. 421 Gwaluanum) Walgainum H. 422 agmini eiusdem) eiusdem agmini H; ex improviso om C.
423 strage suorum)suorum strage H; eisdem om C.
424 legione) legione sua (sua ss mi) H\ irruerat) irruebat (corr. mi ex irrueret) H; his om
4'5
420
184
425
H 51V
Cup
430
435
440
445
C114V
450
verbis commilitones suos inanimabat, inquiens: "Quid facitis viri? Ut quid
muliebres permittitis illaesos abire? Ne abscedat ullus vivus! Mementote
dextrarum vestrarum, quae tot proeliis exercitatae, terdena 11 regna potestati
meae || subdiderunt. Mementote avorum vestrorum, quos Romani, dum
fortiores erant, tributarios fecerunt. Mementote libertatis vestrae, quam
semiviri isti et vobis debiliores a vobis demere affectant. Ne abeat ullus
vivus, ne abeat! Quid facitis?" Haec et plura alia vociferando irruebat in
hostes, prosternebat, caedebat et cuicumque obviabat, aut ipsum aut ipsius
equum uno ictu perimebat. Diffugiebant ergo ipsum velut beluae ferocem leonem, quem saeva fames instimulat ad devorandum quicquid casus
subvectat. Arma sua nihil eis proficiebant, quin Caliburnus, dextra tarn
virtuosi regis vibratus, cogeret ipsos animas eructare cum sanguine. Duos
reges, Sertorium Libyae Bithyniaeque Politetem, infortunium ei obvios
fecit, quos, abscisis capitibus ad Tartara direxit. Viso igitur rege suo in
hunc modum decertare, Britones maiorem audaciam capessunt, Romanos
unanimiter invadunt, densata caterva incedunt et dum hoc modo ex una
parte pedestres infestarent, equestres ex alia prosternere et penetrare conabantur. Resistunt tamen acriter Romani et monitu Lucii, illustris regis,
vicem illatae cladis Britonibus reddere elaborant. Tanta igitur vi in utraque
parte pugnatur, ac si tune primum recenter convenirent. Hinc autem
Arturus saepius ac saepius, ut praedictum est, hostes percutiens, Britones
ad perstandum hortabatur. Mine vero Lucius Hiberius Romanos suos et
monebat et in praeclaras 11 probitates multotiens inducebat. Nee ipse cessabat ferire, sed in omnes partes turmas suas circumeundo, quemcumque hostem casus offerebat, vel gladio vel lancea perimebat. Fiebat itaque in
utraque parte caedes abhorrenda, quia quandoque Britones, quandoque
Romani versa vice praevalebant. Postremo, dum talis decertatio inter eos
fieret, ecce Moriud, consul Claudiocestriae, cum legione quam esse infra
433-434 Diffugiebant—devorandum: cf. Vergil, Aen. 9.339-340: impastus seu plena leo per
ovilia turbans/suadet enim vesana fames, manditque trahitque.
440 densata caterva: see Hist, 10.184.
426 muliebres) mulieres H; permittitis corr. nti ex permittitos C. 430 vobis)nobis C; a vobis
om H.
433 perimebat)interficiebat H; ipsum)illum H.
433-434 ferocem leonem)leonem feroccm H. 435 nihil)nil H; tam)tam forti (del. ?n,) C.
437 Libyae)Libiae CH; Bithyniaeque)Bitiniaeque (corr. vtt ex bitiniemque) C; Bitinniaeque H; Politetem corr. m, ex Polimitetem H. 437-438 obvios fecit)obtulit H. 438
Viso corr. tn, ex Visio H.
439 capessunt) capescunt C. 440 hoc modo after pedestres (441) H. 441 infestarent)
decertarent C; prosternere corr. w/, ex prostere C. 441-442 c o n e D a n t u r W e '- an& « m )
H. 444 pugnatur)pungnatur C; recenter om C.
446 Illinc vero)Hinc autem C; Hiberius)Hiberus H. 446-447 et monebat)et monebat
(del. nti) H. 447 inducebat corr. mi ex ducebat H. 447-448 multotiens — partes om C.
448 ferire corr. mt ex ferre H; circumeundo) circuendo (corr. mi ex circumeundo) C.
449 vel gladio vel lancea) vel lancea vel gladio H. 452 Moriud) Moruid H.
Liber Decimus
185
colles superius dixi, subito cursu occurrit et hostes, nihil tale praemeditatos,
a dorso invasit, invadens penetravit, penetrans dissipavit atque maximam
stragem fecit. Tune multa milia Romanorum conciderunt. Tune tandem
Lucius imperator, infra turmas occupatus, cuiusdam lancea confossus interiit. At Britones usque insequentes victoriam licet maximo labore habuerunt. Disgregati igitur Romani partim devia et nemora cogente timore
carpebant, partim ad civitates et ad oppida et ad quaeque tutissima loca
diffugiebant. Quos Britones omni nisu insequendo miserabili caede afficiunt,
capiunt, despoliant; ita quod maxima pars eorum ultro protendebant manus
suas muliebriter vinciendas, ut pauxillum spatium vivendi haberent. Quod
divinae potentiae stabat loco, cum et veteres eorum priscis temporibus avos
istorum iniustis inquietationibus infestassent et isti nunc libertatem, quam
illi eisdem demere affectabant, tueri instarent, abnegantes tributum quod
ab ipsis iniuste exigebatur.
455
(10.12)
460
465
14. Habita denique victoria ilia, Arturus corpora procerum suorum ab (IO.IJ)
hostilibus cadaveribus || iussit separari, separata autem regio more parari, Cu$t
parata vero ad comprovinciales abbatias deferri, ut ibidem honorifice sepelirentur. At Beduerus pincerna ad Baiocas, civitatem 11 suam, quam Beduerus 470 H $it
primus et proavus suus aedificaverat, ab Neustrensibus cum maximis
lamentationibus deportatur. Ibi in quodam cimiterio, quod in australi
parte civitatis erat, iuxta murum honorifice positus fuit. Keudo autem ad
Camum oppidum, quod ipse construxerat, graviter vulneratus asportatur
et paulo post eodem vulnere defunctus, in quodam nemore, in coenobio
475
eremitarum, qui ibidem non longe ab oppido erant, ut decuit Andegavensium ducem, humatus est. Holdinus quoque, dux Ruthenorum, Flandrias
delatus, in Tervana, civitate sua, sepultus est. Ceteri autem consules et
proceres, ut praeceperat Arturus, ad vicinas abbatias delati sunt. Hostes
quoque suos miseratus, praecepit indigenis sepelire eos corpusque Lucii
480
461-462 protendebant — vinciendas: cf. Gildas, De Excidio 6: manusque vinciendae muliebriter protenduntur.
472-473 in — parte: cf. Num. 8.2: in australi parte.
453
455
457
459
superius)supra H; nihil) nil H. 454 invasit) invadit C.
tandem) etiam H.
insequentes)insistentes H. 458 nemora)nemora et (del. m,) C.
ad oppida) oppida H. 461 ita quod)itaque C; protendebant) protendebat H. 462 suas
om C; vinciendas) vincendas C; pauxillum) pausillum C; haberent) haberet C. 464 nunc)
tune C.
467 denique)igitur C. 468 hostilibus) hostibus, corr. mt into hostium H; iussit separari)
separari iubet H ; autem — parari om C. 469 parata om C.
470 pincerna)piscerna C 471 Neustrensibus)Estrusiensibus (corr. m> ex Estruensibus) H.
472 lamentationibus)lamentis H. 473 Keudo) /-;U 1US J O (del. and ss mi) II.
474 asportatur) deportatur H. 47J est) fuit H; quoque om C; Ruthenorum) Rutenorum H;
Flandrias) Flandreas C.
479-480 Hostes quoque) Hostesque H. 4S0 praecepit) praeceperat C; Lucii corr. vti ex
Licii H.
186
485
Cii5v
Historia Re gum Britannlae
ad senatum deferre, mandans non debere aliud tributum ex Britannia reddi.
Deinde post subsequentem hiemem in partibus illis moratus est et civitates
Allobrogum subiugare vacavit. Adveniente vero aestate, dum Romam
petere affectaret et montes transcendere incepisset, nuntiatum est ei,
Moddredum, nepotem suum, cuius tutelae Britanniam permiserat, eiusdem
diademate per tyrannidem et proditionem insignitum esse et reginam
Gwenhwyraram, violato iure priorum nuptiarum, eidem nefanda venere
copulatam fuisse.||
LIBER UNDECIMUS
(u.i)
5
10
IJ
'•';>
Cn6r
TEXT CH
!• Nec hoc quidem, consul auguste, Galfridus Monemutensis tacebit,
sed, ut in praefato Britannico sermone invenit et a Waltero, Oxonefordensi
archidiacono, in multis historiis peritissimo viro, audivit, vili licet stilo,
breviter tamen propalabit, quae proelia inclitus ille rex, post victoriam
istam in Britanniam reversus, cum nepote suo commiserit. Ut igitur infamia praenuntiati sceleris aures ipsius attigit, continuo dilata inquietatione
quam Leoni, regi Romanorum, ingerere affectaverat dimissoque Hoelo,
duce Armoricanorum, cum exercitu Galliarum, ut partes illas pacificaret,
confestim cum insulanis tantummodo regibus eorumque exercitibus Britanniam reversus est. Praedictus autem sceleratissimus proditor ille Moddredus, Cheldricum, Saxonum ducem, Germaniam direxerat, ut in ilia
quoscumque posset associaret sibi et associatis quibusque iterum citissimis
velis rediret. Spoponderat autem se ipsi hoc pacto daturum partem illam
insulae quae a flumine Humbri usque ad Scotiam porrigebatur et quicquid
in Cantia tempore Vortigerni Horsus et Hengistus possederant. At ille,
peracto ipsius praecepto, octingentis navibus plenis armatis paganis applicuerat et, foedere dato, huic proditori quasi regi suo parebat. Associaverat
quoque sibi Scotos, Pictos et Hibemienses et quoscumque callebat habuisse
suum avunculum odio. Erant autem omnes numero quasi octoginta || milia,
482 subsequentem)sequentem C.
484 nuntiatum est)nuntiatur H. 485 Moddredum) Modredum H; Britanniam permiserat)
permiserat Britanniam H; permiserat) promiserat C.
486 et reginam) reginamque H.
487 Gwenhwyraram) Ganumaram H.
488 After fuisse: Explicit X; Incipit XI H.
1 hoc om C. 2 Oxonefordensi) Oxenefordensi H. 3 archidiacono om H; audivit) adivit C.
6 sceleris) celeris H; attigit) attingit C; dilata corr. m, ex dilatia H. 7 regi Romanorum)
Romanorum regi H. dimissoque) dimisso H.
10 reversus est) remeavit H. 10-11 Moddredus)Modredus H. 11 Cheldricum) Chelricum H,
13 velis) vends C; autem) etiam H. 15 Vortigerni corr. m> ex Vortegirni H.
16 octingentis) cum octingentis (cum ss mi) H. 17 suo om C.
18 et(i) om H; Hibemienses corr. m, ex Hibernenses H\ Hybernienses C.
19 autem om H.
Liber Undecimus
187
tarn paganorum quam Christianorum, quorum auxilio fretus, [quorum
multitudine comitatus,] Arturo in Rutebi portu applicanti in obviam venit
et, commisso proelio, maximam stragem dedit applicantibus. Auguselus
etenim, rex Albaniae et Gwaluanus, nepos regis cum innumerabilibus
aliis in die ilia corruerunt. Successit autem Auguselo in regnum Huivenius,
filius Uriani, fratris sui, qui postea in decertationibus istis multis probitatibus praeclaruit. 11 Postquam tandem, tametsi magno labore, litora adepti
fuerunt, mutuam reddendo cladem, Modredum et exercitum eius propulerunt in fugam. Assiduis namque debellationibus usi, sapienter turmas
suas disposuerant, quae partim pede partim equo distributae, tali modo
decertabant, quod, cum pedestre agmen ad invadendum vel resistendum
intenderet, equestre ilico ab obliquo irruens, omni nisu hostes penetrare
conaretur; unde eos ad diffugiendum coegerunt. Periurus ergo ille, revocatis undique suis, insequenti nocte Gwintoniam ingressus est. Quod
ut Gwenhuuarae reginae nuntiatum est, confestim desperans, ab Eboraco
ad Urbem Legionum diffugit atque in templo Iulii martyris, inter monachas
habitum eiusdem religionis suscepit et caste vivere proposuit.
^2. At Arturus, acriori ira accensus, quoniam tot centena commilitonum
suorum amiserat, in tertia die, datis prius peremptis sepulturae, civitatem
adivit atque infra receptum nebulonem obsedit. Qui tamen coeptis suis
desistere nolens, sed ipsos, qui ei adhaerebant, pluribus modis inanimans,
cum agminibus suis || egreditur atque cum avunculo suo proeliari disponit.
Inito ergo certamine, facta est magna caedes in utraque parte, quae tandem
magis in partem ipsius illata, coegit eum campum turpiter deserere. Qui
deinde, non multum curans quae sepelitio peremptis suis fieret, cito remige
fuga evectus, versus Cornubiam iter arripuit. Arturus autem interna
anxietate cruciatus, quoniam totiens evasisset, confestim persecutus est
eum in praedictam patriam usque ad flumen Kambri, ubi ille adventum
eius exspectabat. Porro Modredus, ut erat omnium audacissimus et semper
ad invadendum celerrimus, confestim milites suos per catervas distribuit,
21
22
24
29
32
33
34
36
38
42
46
47
Rutebi) Rutupi H; in (2) del. mi H.
Auguselus) Augelus H. 23 Gwaluanus) Walgainus H.
autem om C; Auguselo) Augelo H; Huivenius)Lugenus H.
pede partim om C.
conaretur)conabatur (corr. mt ex conatur) H; unde — coegerunt om C.
undique corr. mi ex unque H ; Gwintoniam) Wintoniam H.
'
Gwenhuuarae) Ganhumarae H; desperans) sibi desperans C.
'
habitum
habitum — proposuit) eiusdem caste vivere proposuit et yitam
(del. and ss mi) suscepit H.
peremptis sepulturae)sepulturae peremptis H. 39 receptum om C.
magna)maxima H. 43 partem)parte C; deserere)relinquere H. 45 fuga for fugae in Cll.
persecutus) prosecutus C.
flumen Kambri)fluvium Cambla H\ ille)ipse C.
20
25
H 52V
30
35
<".2)
4°
Cn6v
45
188
50
55
60
Cii7r
65
H 5jr
70
75
80
affectans prius vincere vel mori quam praedicto modo diutius fugere.
Remanserant ei adhuc ex praedicto numero sociorum suorum quadraginta
milia, ex quibus fecit sex turmas et in unaquaque posuit sex milia armatorum
et sescentos sexaginta sex. Praeterea vero fecit unam turmam ex ceteris
qui superfuerant et, unicuique aliarum ductoribus datis, earn tutelae suae
permisit. His itaque distributis, quemque eorum inanimabat, promittens
ceterorum possessiones eis, si ad triumphandum perstarent. Arturus quoque suum exercitum in adversa parte statuit, quern per novem agmina
divisit pedestria, cum dextro ac sinistro cornu quadrata et, unicuique praesidibus commissis, hortatur ut periuros et latrones interimant, qui monitu
proditoris sui de externis regionibus in insulam advecti, suos eis honores
demere affectabant. Dicit etiam diversos diversorum regnorum barbaros
imbelles atque || belli usus ignaros esse et nullatenus ipsis, virtuosis viris
et pluribus debellationibus usis, resistere posse, si audacter invadere et
virUiter decertare affectarent. Ipsis itaque commilitones suos hinc et inde
cohortantibus, subito impetu concurrent acies et commisso proelio crebros ictus innectere elaborant. Fiunt ilico in utrisque partibus tantae
strages, tanti morientium gemitus, tanti invadentium furores, quantos et
laboriosum et dolorosum est describere. Undique etenim vulnerabant et
vul 11 nerabantur, perimebant et perimebantur. Postquam autem multum
diei in hunc modum duxerunt, irruit tandem Arturus cum agmine uno, in
quo sex milia sescentos sexaginta sex posuerat, in turmam illam ubi Modredum esse sciebat, et viam gladiis aperiendo earn penetravit atque tristissimam
caedem ingessit. Concidit namque proditor ille nefandus; corruerunt et
multa milia secum. Nee tamen ob casum ipsius diffugiunt ceteri, sed ex
omni campo confluentes, quantum audacia dabatur resistere conantur.
Committitur ergo durissima pugna inter eos, qua omnes fere duces, qui
in ambabus partibus affuerant, cum suis catervis corruerunt. Ceciderunt
namque in parte Modredi una cum se ipso Cheldricus, Claficus, Ebrictus,
Burningus Saxones, Gillepatric, Gillamori, Gillasel, Gillarun Hibernienses,
Scoti etiam et Picti, cum omnibus fere quibus dominabantur. In parte autem
51 quadraginta) quadragincta C; LX H. 53 sexaginta) sexagincta (also for line 71) C. 55
itaque) ita H. 57 quern) quam H.
57-58 agmina divisit) divisit agmina H. 60 externis) externis suis {del. mi) C. 61 barbaros)
barones C. 62 belli) in belli C.
63 aucdacter (del. m%) H. 64 decertare affectarent) affectarent decertare C.
65 concurrunt)occurrerunt C. 66 Fiunt: Fiu in ras. m, H.
67-6% et laboriosum after dolorosum(68) H. 70 in(i) ss m, H; \a(i) om H.
71 sescentos)et sexcentos H. 72 esse sciebat)sciebat esse H.
73 corruerunt om H. 74 ob casum) occasum H; ipsius) eius H. 75 dabatur) dabat C.
76 durissima)dirissima H ; pugna)turba pungna (del. mt) C. 77 Ceciderunt)Corruerunt H.
78 namque) etenim H; una cum se ipso om H; Cheldricus) Chelricus H ; Claficus) Elaf us
H; Ebnctus)Egbrictus H. 79 Burningus) Bruningus H; Gillepatric) Gillapatric H;
Gillamori, Gillasel om H; Gillarun) Gillaruum H; Hibernienses) Hybernienses C;
Hibernenses H. 80 etiam) autem C; quibus)quorum H.
Liber Undecimus
189
Arturi Odberictus, rex Norwegiae, Asschillus, rex Daciae, Cador Llumenic,
Cassibelaunus, cum multis 11 milibus suorum tarn Britonum quam ceterarum C117V
gentium quas secum adduxerat. Omnes hi uno die perierunt iuxta flumen
de Candulas. Sed et ille inclitus rex Arturus letaliter vulneratus est, qui,
illinc ad sananda vulnera sua in insulam Avallonis evectus, Constantino,
85
cognato suo et filio Cadoris, ducis Cornubiae, diadema Britanniae concessit, anno ab Incarnatione Domini quingentesimo quadragesimo secundo.
3. Illo igitur insignito, insurrexerunt Saxones et duo filii Modredi nee <n.3>
in eum praevalere potuerunt; sed post plurima proelia diffugiendo, unus
Londonias, alter vero Gwintoniam ingressus, eas obtinere coeperunt.
9°
Tune defunctus est sanctus Daniel, Bangoriensis ecclesiae religiosissimus
antistes et Theonus, Gloucestrensis episcopus in archiepiscopatum Londoniarum erigitur. Tune obiit sanctissimus Urbis Legionum archiepiscopus
David in Menevia civitate, infra abbatiam suam, quam prae ceteris suae
diocesis monasteriis dilexerat, quia beatus Patricius, qui nativitatem eius
95
prophetaverat, ipsam fundavit. Dum autem ibi apud confratres suos moram
faceret, subito languore gravatus est et defunctus et iubente Malgone,
Venedotorum rege, in eadem ecclesia sepultus. Pro eo ponitur in metropolitana sede Kinocus, Lampaternensis ecclesiae antistes et ad altiorem
dignitatem promovetur. At Constantinus insecutus est filios Modredi et 100 (114)
Saxones potestati suae subiugavit et praedictas civitates cepit et alterum
iuvenem Gwintoniae, in ecclesia sancti Amphibali diffugientem, ante altare
trucidavit, alium vero Londoniis, in quorundam fratrum coenobio absconditum atque tandem iuxta altare inventum, crudeli morte affecit.
^4. Exinde, quarto anno regni sui, 11 sententia Dei percussus, a Conano in- 105 C1 i8r
terfectus est et iuxta Utherpendragon infra structuram lapidum iuxta coenobium Ambrii sepultus fuit. Quae structura haud longe a Salesburia, mira arte
composita, Saxonica lingua Stanheg nuncupatur. Cui successit Aurelius <n-5>
97 languore gravatus: see Hist. 5.205.
81 Norwegiae)Norguegiae H; Asschillus)Aschillus H; Llumenic)Limenie H. 82 Cassibelaunus) Cassibellaunus H. 83-84 Omnes — Candulas om H. 84 ille inclitus) inclitus
illetf.
86 Britanniae)regni Britanniae H.
89 potuerunt) quiverunt H. 90 Londonias) Lundonias H; vero om C; Gwintoniam) Wintoniam H; ingressus) egressus C; obtinere) opprimere C. 91 est om C; Bangoriensis)
Bangornensis H. 92 Theonus om C; in om C. 92-93 Londoniarum)Lundoniarum H.
95 diocesis (corr. mt ex diocesos H ) ] dioceseos C. 06 autem) enim H.
97 languore)langore C; est et defunctus) defunctus est H. 97-98 Malgone, Venedotorum
rege) rege Malgone C. 99 ecclesiae) jcclesiae H. 100 filios Modredi om H. 100-101 et
Saxones) Saxones et eos H. 102 Gwintoniae)Wintoniae H.
103 Londoniis)Lundoniis H. 105 Exinde)Exin H; quarto)tertio H. 105-106 regni—interfectus est) interfectus est a Conano H.
106 structuram lapidum) lapidum structuram H. 106-107 iuxta — Ambrii om H.
107 structura om H; a. ss m, H; Salesburia) Salesberia H.
108 Saxonica lingua) lingua Anglorum (lingua ss m>) H; Stanheg) Stanheng H.
190
110
<u.6>
115
H 53V
<»-7)
120
<n.8>
115
Cn8v
130
135
Conanus, mirae probitatis iuvenis et ipsius nepos. Qui monarchiam totius
insulae tenens, eiusdem diademate dignus esset, si non foret civilis belli
amator. Avunculum etenim suum, qui post Constantinum regnare debuit,
inquietavit atque in carcerem posuit, eiusque duobus filiis peremptis, obtinuit regnum tertioque regni sui anno defunctus est. Cui successit Vortiporius, in quern insurrexerunt Saxones conducentes concives suos ex
Germania maximo navigio. Sed ipse proelium cum eis iniit et superavit
et monar 11 chiam totius regni adeptus, populum tandem gubernavit quatuor annis cum pace et diligentia.
U5- Cui succesit Malgo, omnium fere ducum Britanniae pulcherrimus,
multorum tyrannorum depulsor, robustus armis, largior ceteris et ultra
modum probitate praeclarus, nisi Sodomitica peste volutatus sese Deo invisum exhibuisset. Hie etiam totam insulam obtinuit et sex comprovinciales insulas Oceani, Hiberniam videlicet atque Islandiam, Godlandiam,
Orcades, Norwegiam, Daciam, durissimis proeliis suae potestati adiecit.
TJ6. Cui successit Carecius, amator civilium bellorum, invisus Deo et
Britonibus. Cuius inconstantiam comperientes Saxones, iverunt propter
Godmundum, Affricanorum regem, in Hiberniam, in quam maximis navigiis advectus, gentem patriae subiugaverat. Exinde proditione eorum cum
centum sexaginta milibus Affricanorum || ad Britanniam transfretavit,
quam in una parte mentitae fidei Saxones, in alia vero cives patriae, civilia
bella inter se assidue agentes, penitus devastabant. Inito tandem foedere
cum Saxonibus, oppugnavit Careucium regem et post plurima bella fugavit
eum de civitate in civitatem, donee eum trusit in Cicestriam et obsedit.
Dum autem ibi moram faceret, Ysembardus, nepos Lodowici, regis Francorum, navigio vectus, venit ad eum de Francia et cum eo foedus amicitiae
iniit et Christianitatem suam tali pacto, pro amore suo deseruit, si suo
auxilio regnum Galliae avunculo eripere valuisset, a quo, ut aiebat, vi et
130 Inito — foedere: cf. Jos. 9.15: inito foedere. 133 moram faceret: cf. Exod. 32.1: moram
faceret. 134-135 et cum — iniit: cf. 2 Par. 23.1: ec iniit cum eis foedus.
m suum)alium H. 113 tertioque) secundoque H.
113-114 Vortiporius)Wortiponus H. 114 concives)cives H. 115 iniit)inivit H. 116-117
populum — diligentia) populum quatuor annis gubernavit cum diligentia et pace H.
118 ducum om H. 120 Sodomitica) sodomitana H. 122 insulas Oceani) Oceani insulas H;
Islandiam)Hislandiam H. 123 Norwegiam)Norguegiam H; durissimis)dirissimis H;
suae potestati)potestati suae H; adiecit after Daciam H.
124 Carecius) Careticus H. 125 iverunt) inerunt, corr. mt into miserunt H.
126 Affricanorum regem) regem Affricanorum H.
130 assidue corr. mt ex assiude H; tandem)igitur H. 131 oppugnavit)opungnavit C; Careucium)Kareticum H; bella)proelia H. 132 Cicestriam)Cirecestriam H. 133 Dum —
faceret) Ubi H; Ysembardus) Isenbartus H; Lodowici) Lodewici H. 134 navigio vectus
om H; vectus) vectus fuit (del. mi) C; de Francia om H. 135 iniit) inivit H; et)
et cum (del. m,) C; pro)et pro H; si)ut H. 135-136 suo auxilio) auxilio suo H.
136 aiebat corr. mi ex agebat H.
Liber Undecimus
19'
iniuste erat expulsus. Capta tandem praedicta civitate quam obsederat et
succensa, commisit proelium cum Carecio et fugavit eum ultra Sabrinam
in Gwallias. Moxque Gwidmundus, depopulans agros, accumulat ignem
in finitimas quasque civitates, urbes et oppida, municipia, vicos et castella
14°
necnon et monasteria et omnes regionis ecclesias depraedatus est et ferro
et igne ad terram diruit colonosque cum mulieribus partim necavit, partim
abduxit nee quievit accensus, donee paene cunctam superficiem insulae,
a mari usque ad mare exussit, ita ut cunctae coloniae crebris arietibus
omnesque coloni cum sacerdotibus ecclesiae, mucronibus undique micanti145
bus ac flammis crepitantibus, simul humi prosternerentur. Diffugiebant
ergo presbyteri et episcopi sanctorum reliquias secum deportantes; sed et
monachi et moniales ac ceteri omnes quotquot Affricanorum gladium || Cngr
evadere potuerunt tantis cladibus affecti, quocumque tutamen ipsis cedentibus patebat et desolata est terra ab omni defensione sua et colonia. Quid, 150 <"-9>
otiosa gens, pondere immanium scelerum oppressa, quid semper civilia
proelia sitiens, tete domesticis in tantum debilitasti motibus, quae, cum
prius longe posita regna potestati tuae subdidisses, nunc, velut bona vinea
degenerata, in amaritudinem versa, patriam, coniuges liberosque nequeas
ab inimicis tueri? Age ergo, age civile discidium, parum intelligens evange155
licum illud: "Omne regnum in se ipsum divisum desolabitur et domus
supra domum cadet." Quia ergo regnum tuum in se divisum fuit, quia
furor civilis discordiae et livoris fumus mentem tuam hebetavit, quia
superbia tua uni regi oboedientiam ferre non permisit, cernis idcirco
patriam tuam ab impiissimis paganis desolatam, domos etiam eiusdem supra
160
domos ruentes, quod posteri tui in futurum lugebunt. Videbunt etenim
barbarae leaenae catulos, oppida, civitates ceterasque eorundem possessiones obtinere, ex quibus misere expulsi, prioris dignitatis statum vel numquam vel vix recuperabunt.
144 crebris arietibus: see Hist. 1.139.
150 et—terra: cf. Ezech. 19.7: et desolata est terra.
156-157 "Omne — cadet": see Matth. 12.25; Luc. n.17.
137 quam obsederat om H. 138 Carecio)Caretico (corr. rm ex Cartico) H.
139 Gwallias) Gualias H; Moxque) Mox H; Gwidmundus om H; accumulat ignem) ignem
cumulavit H. 140 finitimas) infinitimas C. 140-143 urbes et oppida — partim abduxit
nec)Qui non H. 141 e t ( i ) ] sed et C. 143 paene om H. 144 exussit corr. nu ex excussit
H; coloniae) colone C; corr. mt ex calonie H. 146 prosternerentur) sternerentur H;
Diffugiebant corr. m, ex Diffugientibus C. 147 presbyteri et episcopi om H.
t47-i49 sanctorum — potuerunt) reliquiae H. 149 affecti) affectae H. 150 patebat corr. m,
ex petebat C; et desolata — et colonia om H. 151 otiosa) occisa C; pondere om C.
152 debilitasti)debilitastis C. 154 coniuges)et coniuges H; liberosque)hberos C. 155-156
evangelicum) eugelicum H. 159 cernis om H.
161 quod erased H; lugebunt cor. m, ex lugebant H. 162 barbarae corr. m, ex barbarie H;
ceterasque) atque ceteras H.
192
165 (11 .io>
U7. Postquam autem, ut praedictum est, infaustus tyrannus cum innumerabilibus Affricanorum militibus toram fere insulam vastavit, maiorem partem
H 54r eius quae Loegria vo || cabatur, praebuit Saxonibus, quorum proditione
applicuerat. Secesserunt itaque Britonum reliquiae in occidentales regni
partes, Cornubiam videlicet et Gwallias, unde crebras et ferales irruptiones
170C119V hostibus frequenter fecerunt. || Tune igitur archipraesules Theonus Londoniensis et Tadioceus Eboracensis, cum omnes ecclesias sibi subditas
usque ad humum destructas vidissent, cum omnibus ordinatis qui in tanto
discrimine superfuerant, diffugerunt ad tutamina nemorum in Gwalliis
cum sanctorum reliquiis, timentes ne barbarorum irruptione delerentur
175
tot et tantorum veterum sacra ossa, si ipsa in imminenti periculo desererent
et sese instanti martyrio offerrent. Plures etiam Armoricanam Britanniam
magno navigio petiverunt, ita ut tota ecclesia duarum provinciarum, Loegriae videlicet et Northamhumbriae, a conventibus suis desolaretur. Sed
<ii.u) haec alias referam, cum librum de exulatione eorum transtulero. Amiserunt
180
deinde Britones regni diadema multis temporibus et insulae monarchiam,
nee pristinam dignitatem recuperare nitebantur, immo partem illam patriae
quae eis adhuc remanserat, non uni regi, sed tribus tyrannis subditam,
civilibus proeliis saepissime vastabant. Sed nee Saxones diadema insulae
adhuc adepti sunt, qui, tribus etiam regibus subditi, quandoque sibi ipsis,
185
quandoque inquietationem Britonibus inferebant.
<i 1.12)
190
Cnor
ff8. Interea missus est Augustinus a beato Gregorio papa in Britanniam, ut
Anglis verbum Dei praedicaret, qui pagana superstitione caecati, in ilia
insulae parte quam habebant totam deleverant Christianitatem. In parte
autem Britonum adhuc vigebat Christianitas, quae, a tempore Eleutherii
papae habita numquam inter eos defecerat. Postquam ergo Augustinus
venit in eorum provinciam, septem episcopatus invenit et archiepiscopatum
religiosissimis || praesulibus munitos et abbatias complures, in quibus grex
Domini rectum vivendi ordinem tenebat. Inter ceteras autem erat in civi166 militibus) milibus H; totam corr. m, ex tantam H.
168 Britonum corr. m, ex Britones C; occidentales) occidentalibus C. 169 partes) partibus
C; et Gwallias) atque Gualias H; crebras et)et crebras H. 170 hostibus frequenter)
incessanter hostibus H; igitur om H. 170-171 Londoniensis)Lundoniensis H. 172
Tadioceus) Cadioceus H.
173 Gwalliis) Gualiis H. 174 sanctorum reliquiis) reliquiis sanctorum H.
175 desererent) deserentC. 176 offerrent corr. mt ex offerent H. 177 magno navigio) navigio
magno H. 178 Northamhumbriae)Northamhimbriae H; desolaretur) desolarentur C.
179 exulatione) exultatione C.
180 regni om C. 182 adhuc om C.
185 inquietationem Britonibus) Britonibus inquietationem H; inferebant) ingerebant H.
187 Anglis) Aglis C; ilia (corr. per ras. ex illam) H; illam C. 188 parte)partem C.
190-191 Augustinus venit)venit Augustinus H. 191 provinciam)provincia H; invenit after
venit H ;
episcopates (deL
and
193 vivendi om H; autem om H.
"
md
H
-
Liber Undecimus
193
tate Bangor quaedam nobilissima abbatia, in qua tantus fuisse fertur numerus
monachorum, ut, cum in septem portiones esset cum praepositis sibi priori195
bus monasterium divisum, nulla harum portio minus quam trecentos monachos haberet, qui omnes labore manuum suarum vivebant. Abbas autem
eorum Dinoet vocabatur, miro modo liberalibus artibus eruditus. Qui
Augustino, petenti ab episcopis Britonum subiectionem et suadenti ut
secum genti Anglorum communem evangelizandi laborem susciperent,
200
diversis monstravit argumentis ipsos ei nullam debere subiectionem nee
suam praedicationem inimicis impendere, cum et suum archipraesulem
haberent et gens Saxonum propriam patriam eisdem auferre perstarent.
Unde eos summo habebant odio perfecto fidemque et religionem eorum pro
nihilo habebant nee in aliquo perfidis Anglis magis quam canibus com205
municabant. Edelbrictus ergo, rex Cantiorum, qui per Augustinum cum
<".i3>
suo regno ad Christi fidem iam conversus fuerat, ut vidit Britones dedignantes subiectionem Augustino facere et eosdem suam praedicationem
spernere, hoc gravissime ferens, Edelfridum, regem Northamhumbrorum
et ceteros regulos Saxonum instimulavit ut, collecto grandi exercitu, in
210
civitatem Bangor abbatem Dinoet et ceteros monachos et clericos, qui
eos despexerant, perditum irent. Acquiescentes ergo consilio eius, collegerunt mirabilem exercitum et provinciam || Britonum petentes venerunt C120V
Legecestriam, ubi Brochvail, consul urbis, adventum eorum exspectabat.
Venerant autem ad eandem civitatem ex diversis Britonum provin || ciis 215 H54V
innumerabiles monachi et eremitae et maxime de civitate Bangor, ut pro
salute populi sui orarent. Collectis itaque undique exercitibus, Edelfridus,
rex Northamhumbrorum, proelium iniit cum Brochvail, qui, pauciori
numero militum resistens, ad ultimum relicta civitate, sed prius maxima
strage hostibus illata, diffugit. At Edelfridus, civitate capta, cum intellexis220
197 labore — suarum: cf. Deut. 24.19: opere manuum tuarum; also Jer. 32.30.
204 odio perfecto: cf. Psalm. 138.22: Perfecto odio oderam illos. 212 perditum irent: cf.
Sallust, B.C. 364: perditum irent.
194 abbatia) domina in text C; in marg. in later hand: abbatia; abbatia and domina om H;
fuisse fertur) fertur fuisse H.
196 portio )portionum C.
198 Dinoet) Dinoot H; eruditus) eruditis C.
201 monstravit argumentis) argumentationibus probabat (probabat ss mt) H; debere
subiectionem) subiectionem debere H.
203 propriam patriam) patriam propriam H. 204 summo) sumo C; perfecto om H.
205 perfidis om H. 206 Edelbrictus) Edelbertus H; Cantiorum) Canticorum C; Canticorum
(del. m,) H. 206-207 q u ' — fuerat om H. 207 ad corr. m, ex a C. 208 eosdem)eisdem'
impendere C; suam after praedicationem H. 209 Northamhumbrorum)Northamhimbrorum H. 211 Dinoet) Dinoot H; monachos et om H. 212 despexerant) spreverunt
H; perditum)perdituri C; irent)erant irent (del. vi,) C; ergoHgitur H. 214 Brochvail) Brochmail H. 215 Britonum provinces)provinces Britonum H. 217 itaque)igitur
H. 218 Northamhumbrorum)Northamhimbrorum H; iniit)inivit H\ Brochvail) Britonibus H. 219 resistens)resistentes H. 220 diffugitJdifFugiunt H; At om H.
194
225
2jo
set causam adventus praedictorum monachorum, iussit primum arma in eos
verti et sic mille ducenti eorum in ipsa die martyrio coronati, regni caelestis
adepti sunt aedem. Deinde, cum praedictus Saxonum tyrannus Bangornensium urbem peteret, audita ipsius insania, venerunt undique obviam illi
duces Britonum, Beldericus videlicet, dux Cornubiae et Morgadud, rex
Demetarum, Cadvanus rex Venedotorum et, conserto proelio, ipsum vulneratum in fugam propulerunt; sed et tantum numerum exercitus eius
peremerunt, ita quod decem milia circiter et sexaginta sex corruerent. In
parte etiam Britonum cecidit Baldericus, dux Cornubiae, qui ducatum in
eisdem proeliis ceteris praestabat.
(i2.i>
U9. Exinde convenerunt omnes principes Britonum in civitate Legecestriae communemque assensum habuerunt, ut Cadvanum facerent sibi regem
ipsoque duce Edelfridum ultra Humbrum insequerentur. Insignito itaque
illo regni diademate, undique confluentes Britones Humbrum praeterierunt.
235 Cmr Cumque || id Edelfrido nuntiatum esset, associavit sibi omnes reges Saxonum et obvius Cadvano perrexit. Deinde, cum catervas suas in utraque
parte statuerent, venerunt amici eorum talique pacto pacem inter eos
fecerunt, ut Edelfridus trans Humbrum, Cadvanus vero citra fluvium Britanniam possideret. Cum autem conventionem suam obsidibus cum iure
240
iurando confirmassent, orta est tanta amicitia inter eos, ut omnia sua
communia haberent. Interea contigit ut, expulsa propria coniuge, Edelfridus aliam duceret expulsamque tanto haberet odio, ut earn ex regno
Northamhumbrorum expelleret. Porro ilia, in utero puerum habens regis,
Cadvanum adivit, orans ut eius interventione marito suo resociaretur. Cum245
que id ab Edelfrido nullatenus impetrari potuisset, remansit ilia in thalamo
Cadvani, donee dies partus filium quern conceperat in mundum produxit.
Natus est etiam paulo post Cadvano regi filius ex regina, uxore sua; nam
et ilia eodem tempore gravida facta fuerat. Exinde nutriti sunt pueri ut
231 Exinde — principes: cf. Psalm. 2.2: et principes convenerunt in unum.
221-222 primum — verti) in eos primum arma verti H.
222 coronati)decorati H; caelestis)caelestis sedem H. 223 aedem corr. per ras. ex sedem C;
omH.
223-224 Bangornensium)Bangornencium C.
225 Beldericus)Beldricus H ; Morgadud)Margadud H.
116 Demetarum)Demetorum H; rex om H; Venedotorum) Venedorum H. 228 peremerunt)
perimerunt C; sexaginta sex)sexagincta C; corruerent) corruerunt H.
229 BaIdericus)BIedericus, corr. m, into Beldricus H.
231 Exinde)Exin H ; omnes om H.
233 insequerentur)sequerentur H; Insignito itaque)Insignitoque H. 234 Britones om H.
236 et obvius)obviusque H. 237 eorum)eius eorum {del. vti) C; inter)in H. 238 vero
citra) ultra C. 240 eos)illos H.
243 ilia corr. mt ex illam C; puerum after ilia H\ regis)regem H. 245 Edelfrido)Elfrido C;
illa)natha ilia C; ilia om H.
246 dies om C. 247 paulo post after regi H; uxore om H.
Liber Undecintus
195
regium genus decebat, quorum alter, scilicet Cadvani filius, Cadwallo
nuncupatur, alius vero Edwinus. Interea cum progressior aetas ipsos in
adolescentiam promovisset, miserunt eos parentes ad Salomonem, Armoricanorum Britonum regem, ut in domo sua documenta militiae ceterarumque
curialium institutionum consuetudinem addiscerent. Excepti itaque diligenter ab eo, in familiaritatem ipsius accedere coeperunt, ita ut non esset alter
eorum aetatis in curia qui posset cum rege aut esse secretius aut loqui
iocundius. Denique frequenter ante || ilium in proeliis congressum cum
hostibus faciebant virtutemque suam praeclaris probitatibus famosam
agebant. Succedente tandem tempore, defunctis parentibus, reversi sunt
in Britanniam susceptoque regni gubernaculo earn amicitiam quam prius
patres eorum exercuerunt exercere coeperunt.
250
255
C121V
(12.2)
260
If 10. Emenso deinde biennio, rogavit Cadwallonem Edwinus ||ut sibi H$$r
diadema habere liceret celebraretque statutas sollemnitates in partibus
Northamhumbrorum, quemadmodum ipse citra Humbrum antiquo more
consueverat. Cumque inde iuxta flumen Dufglas colloquium facere incepissent, disponentibus sapientioribus ut melius fieri poterat, iacebat Cad265
wallo in alia parte fluminis in gremio cuiusdam nepotis sui quern Brianum
appellabant. Et, dum legati hinc et inde mutua responsa deferrent, flevit
Brianus lacrimaeque ex oculis eius manantes ita ceciderunt ut faciem regis
et barbam irrorarent. Qui, imbrem cecidisse ratus, erexit vultum suum
vidensque iuvenem in fletum solutum, causam tarn subitae maestitiae in270
quisivit. Cui ille: "Flendum mihi est gentique Britonum perpetue, quae a
tempore Malgonis barbarorum irruptione vexata nondum talem adepta
est principem qui earn ad pristinam dignitatem reduceret. Adhuc etiam
id tantillum honoris quod ei remanebat, te patiente, minuitur, cum advenae
2
Saxones, qui semper proditores eius exstiterant, in uno cum illo regno dia75
demate incipiant insigniri. Nomine etenim regis elati, famosiores per
patriam ex qua venerunt 11 efficientur citiusque concives suos invitare
Cmr
249 scilicet)videlicet H; Cadvani filius om H; Cadwallo)Caduallo H.
250 alius)alter H; Edwinus)Eduuinus H, 251 adolescentiam)adolescentia C. 252 regem
after Salomonem(251) H.
253 institutionum om H\ consuetudinem)consuetudinum H.
255 eorum aetatis)aetatis eorum H. 258 tandem)itaque C; reversi sunt after Britanniam(259)
H. 260 exercuerunt om C. 261 Cadwallonem Edwinus) Eduuinus Caduallonem H.
161 sollemnitates) sollempnitates CH. 263 Northamhumbrorum) Northamhimbrorum
H; ipse "with ss vel patres eius mt H; Humbrum om C. 264 consueverat) consueverant
H; Dufglas)Duglas H. 265 sapientioribus)sapientibus C.
265-266 Cadwallo) Caduallo H . 266 in alia parte fluminis after sui H.
267 Et)Ac H. 268 ut)in C. 269 barbam)barbam ut C. 271 perpetue)perpetuo H. 272 talem
om H.
275 exstiterant)extiterunt C; illo)illa H; 275-276 diademate incipiant)incipiant diademate
H. 276 Nomine)Nonne C; regis elati) reges illi C. 277 ex)e C; efficientur)efficerentur
C.
196
poterunt, qui genus nostrum exterminare insistent. Consueverunt namque
proditionem semper facere nee ulli firmam fidem tenere: unde a nobis
»8o
opprimendos, non exaltandos esse censerem. Cum ipsos primo rex Vortigernus retinuit, sub umbra pacis remanserunt, quasi pro patria pugnaturi:
sed cum nequitiam suam manifestare quiverunt, malum pro bono reddentes,
prodiderunt eum populumque regni saeva clade affecerunt. Prodiderunt
deinde Aurelium Ambrosium, cui post horribilia sacramenta, una cum eo
285
convivantes, venenum potare dederunt. Prodiderunt quoque Arturum,
quando cum Modredo, nepote suo, postposito iure quo obligati fuerant,
contra ilium dimicaverunt. Postremo Carecio regi fidem mentientes, Gormundum, Affricanorum regem, super ipsum conduxerunt, cuius irruptione et patria civibus erepta est et praedictus rex indecenter expulsus."
290 (12.3) Haec eo dicente, paenituit Cadwallonem inceptae pactionis mandavitque
Edwino quod nullatenus a consiliariis suis impetrare poterat ut permisissent
eum petitioni illius acquiescere. Aiebant enim contra ius veterumque traditionem esse insulam unius coronae duobus coronatis subici debere.
Iratus igitur Edwinus, dimisso colloquio, secessit in Northamhumbriam,
295
dicens sese sine licentia Cadwallonis regali diademate initiandum. Quod
cum Cadwalloni indicatum esset, nuntiavit ei per legatos se amputaturum
C122V illi caput sub diademate, si infra regnum Britanniae || coronari praesume(124) ret. Orta igitur inter eos discordia, cum utrorumque homines sese plurimis decertationibus inquietavissent, convenerunt ambo ultra Humbrum
300
factoque congressu amisit Cadwallo multa milia et in fugam versus est;
arrepto quoque per Albaniam itinere, Hiberniam insulam adivit.
305
H 55V
TJn. At Edwinus, ut triumpho potitus fuit, duxit exercitum suum per
provincias Britonum combustisque civitatibus cives et colonos pluribus
tormentis affecit. Dum igitur sic saevitiae suae indulgeret, conabatur Cadwallo semper in patriam navigiis reverti, nee poterat, quia quocumque
portu applicare incipiebat, obviabat illi Edwinus cum multitu 11 dine sua
282 malum — reddentes: cf. 1 Reg. 25.21: et reddidit mihi malum pro bono; also Prov. 17.13,
3'-"278 poterunt)potuerunt C. 279 nec)ut C; ulli)illi C. 280 esse after opprimendos H.
280-281 Vortigernus corr. ?n, ex Vortegirnus H. 286 cum om C.
287 Carecio) Caretico H; mentientes) immutantes (corr. mt ex immutentes) H.
288 ipsum)ilium H. 288-289 irruptione)inquietatione H. 2S91CX omH. 290 Cadwallonem)
Caduallonem H. 291 Edwino)Eduuino H. 292 enim om C.
293 subici)summitti H. 294 Edwinus) Eduuinus H; Northamhumbriam)Northamhimbriam
H. 295 Cadwallonis) CaduaUonis H.
296 Cadwalloni)Cadualloni H. 299 inquietavissent)inquietassent H.
300 Cadwallo) Caduallo H. 301 Hiberniam) Hyberniam C. 302 At)Et C; Edwinus) Eduuinus H.
303 pluribus)plurimis H.
304 affecit) amciebat C; igitur sic)autem H. 304-305 Cadwallo) Caduallo H (also for line
312). 305 semper om C; quocumque)quoque C. 306 illi)ei C; Edwinus)Eduuinus H
(also for line 310).
Liber Undecimus
197
introitumque auferebat. Venerat namque ad eum quidam sapientissimus
augur ex Hispania, vocabulo Pellitus, qui volatus volucrum cursusque stellarum edoctus, praedicebat ei omnia infortunia quae accidebant. Unde
reditu Cadwallonis notificato, obviabat ei Edwinus navesque suas illi310
debat, ita ut, submersis sociis, eidem omnem portum abnegaret. Nescius
itaque Cadwallo quid faceret, cum fere in desperationem revertendi incidisset, tandem apud se deliberat quod Salomonem, regem Armoricanorum
Britonum, adiret rogaretque auxilium et consilium ab illo, quo in regnum
suum reverti quivisset. Cumque vela versus Armoricam dirigeret, ruunt
3'5
ex improviso tempestates validae disperguntque naves sociorum suorum, ita
ut in brevi nulla cum altera remaneat. Invasit ilico timor nimius rectorem
navis regis, || quam relicto remige, disposition! fortunae permisit. Ut igitur
cum periculo mortis tota nocte inter obstantes undas nunc hue nunc illuc
expulsa fuit, in sequentis diei aurora applicuerunt in quandam insulam
310
quae Garnareia nuncupatur, ubi maximo labore nacti sunt tellurem. Occupavit continuo Cadwallonem tantus dolor et ira ob amissionem sociorum
suorum, ita ut tribus diebus et noctibus cibo vesci aspernaretur ac in lecto
infirmatus iaceret. Quarta deinde die instante, cepit eum maxima cupiditas
edendi ferinam carnem vocatoque Briano indicavit quod concupiscebat.
325
Ast ille, sumpto arcu cum pharetra, coepit ire per insulam, ut, si casus
aliquam feram offerret, escam illi ex ea acquireret. Cumque earn totam
peragrasset nee id quod quaerebat repperisset, maximis cruciatus est angustiis, quia domini sui subvenire nequiret affectui. Timebat enim ne mors
infirmitatem ipsius subsequeretur, si appetitum suum explere non valuisset.
33°
Usus igitur arte nova, scidit femur suum et abstraxit inde frustum carnis
paratoque veru torruit illud et ad regem pro venatione portavit. Mox ille
ferinam carnem esse existimans, coepit ea vesci et sese reficere, admirans
quod tantam dulcedinem in aliis carnibus non repperisset. Satiatus tandem
hilarior factus est et levior, ita ut post tres dies totus sanus fieret. Incum335
bente deinde congruo vento, armamenta navis parant erectoque velo
aequoreum iter aggrediuntur et in Kidaletam urbem || applicant. Deinde C123V
venientes ad regem Salomonem, suscepti sunt ab illo benigne et ut decebat
334—335 Satiatus — est: cf. Ruth 3.7: Cumque comedisset Booz . . . et factus esset hilarior.
307 quidam om C. 308 Pellitus corr. m, ex Pelltus C. 310 Cadwallonis) Caduallonis H;
obviabat) obviavit C. 310-311 navesque suas illidebat om C.
312 itaque) igitur H.
314 rogaretque) rogaretque ilium H ; ab illo om H. 315 dirigeret) dirigerent H. 315316 ruunt ex improviso)ex improviso fiunt (fiunt ss nti) H. 317 remaneat)remaneret
H. 318 remige )regimine H.
320 sequentis)sequenti C. 321 Garnareia)Gargareia H. 322 Cadwallonem)Caduallonem H.
324 die instante)instante die H. 326 insulam)silvam C. 329 sui om H.
330 subsequeretur)sequeretur C. 332 paratoque for parataque in CH. 333 ea)eam H.
337 urbem bis C.
. 198
venerati. Et cum causam adventus eorum didicisset, auxilium eis in hunc
340 (12.5) sermonem promisit: "Dolendum nobis est, egregii iuvenes, patriam avorum
nostrorum a barbara gente oppressam esse et vos ignominiose expulsos esse.
Et cum ceteri homines regna sua tueri queant, mirum est populum vestrum
tarn fecundam insulam amisisse nee genti Anglorum, quam nostrates pro
vili habent, resistere posse. Cum gens huius meae Britanniae una cum
345
vestratibus in vestra Britannia cohabitaret, dominabatur omnium provincialium regnorum, nee uspiam fuit populus, praeter Romanos, qui earn
subiugare quivisset. Romani autem, licet earn ad tempus subditam habuisH $6r sent, amissis rectoribus suis ac interfectis, cum dedecore 11 expulsi abscesserunt. Sed, postquam Maximiano et Conano ducibus ad hanc venerunt
350
provinciam, residui qui remanserunt numquam earn deinceps habuerunt
gratiam ut diadema regni continue haberent. Quamquam enim multi principes eorum antiquam patrum dignitatem servarent, plures tamen debiliores
heredes succedebant, qui earn penitus invadentibus hostibus amittebant.
Unde debilitatem populi vestri doleo, cum ex eodem genere simus et sic
355
Britones nominemur, sicut et gens regni vestri, quae patriam quam videtis,
(11.6) omnibus vicinis adversatam, viriliter tuetur." Postquam his et aliis finem
dicendi fecit, aliquantulum verecundans Cadwallo in hunc modum reCi24r spondit: "Grates multimodas 11 tibi ago, rex, regibus atavis edite, quia
auxilium mihi promittis, ut regnum meum recuperem. Hoc autem quod
360
dicebas, mirum esse gentem meam non servasse avorum dignitatem, postquam Britones ad has provincias venerunt, nequaquam admirandum censeo.
Nobiliores namque totius regni praedictos duces secuti fuerunt et ignobiles
remanserunt, qui ipsorum potiti sunt honoribus. Qui, cum locum nobilium
obtinere coepissent, extulerunt se ultra quam dignitas expetebat et ob
365
affluentiam divitiarum superbi, coeperunt tali et tantae fornicationi indulgere, qualis nee inter gentes audita est, et ut Gildas historiographus testatur,
non solum hoc vitium, sed omnia quae humanae naturae accidere solent
perpetraverunt et praecipue, quod totius boni evertit statum, odium veritatis cum assertoribus suis, amorque mendacii cum fabricatoribus suis,
susceptio
mali pro bono, veneratio nequitiae pro benignitate, exceptio
37O
358 regibus — edite: cf. Horace, Carm. 1.1.1.: atavis edite regibus.
366 Gildas — testatur: see De Excidio 21.
339 didicisset)didiscisset C. 341 nostrorum for vestrorum in CH; esse(2) om H. 342 sua)
vestra C. 344 gens) genus C.
346 uspiam fuit) fuit uspiam H.
348-349 abscesserunt)abcesserunt C. 349 postquam)postquam cum (cum ss m,) H.
354 populi)regni H ; ex eodem corr. nti ex exodem H; simus)sumus H\ sic)si C. 355
nominemur)nominentur H; vestri)nostri H.
357 verecundans) verecundus C; Cadwallo) Caduallo H .
358 rex)rex a(a ss mi) H. 359 mihi)tibi C; quod)quod si C. 363 locum)vicem H . 366 historiographus) hystorigraphus C; historicus H. 367 accidere) accedere H. 368 perpetraverunt om C; evertit) everti H.
Liber Undecimus
199
Sathanae pro angelo lucis. Ungebantur reges non propter Deum, sed qui
crudeliores ceteris exstarent et paulo post ab unctoribus non pro veri
examinatione trucidabantur, aliis electis trucioribus. Si quis vero eorum
mitior et veritati aliquatenus propior videretur, in hunc quasi Britanniae
subversorem omnium odia telaque torquebantur. Denique omnia, quae
Deo placebant et displicebant, aequali lance inter eos penderent, si non
graviora essent displicentia. Itaque agebantur cuncta quae saluti contraria fuerant, ac si nihil medicinae a vero omnium || medico largiretur.
Et non solum hoc saeculares viri sed et ipse grex Domini eiusque pastores
sine discretione faciebant. Non igitur mirandum est degeneres tales, Deo
ob talia scelera invisos, patriam illam amittere, quam praedicto modo maculaverant. Volebat enim Deus vindictam ex ipsis sumere, dum externum
populum supervenire passus est, qui eos a patriis agris exterminaret.
Dignum tamen esset, si Deus permitteret, cives pristinae dignitati restituere,
ne generi nostro opprobrium sit, nos debiles fuisse rectores, qui tempore
nostro in id non desudaverimus. Idem etenim nobis atavus fuit, unde et
auxilium tuum securius postulo. Malgo namque, summus ille rex Britanniae, qui post Arturum quartus regnaverat, duos filios generavit, quorum
unus Enianus, alter vero Run vocabatur. Enianus autem genuit Belin, Beli
Iagonem, Iago Cadvanum, patrem meum. Run vero, qui post obitum
fratris expulsus fuit inquietatione Saxonum, hanc provinciam adivit deditque filiam suam Hoelo duci, filio magni Hoeli, qui cum Arturo patrias
subiugaverat. Ex ilia natus est Alanus, ex Alano Hoelus, pater tuus, qui,
dum vixit, toti Galliae non minimum ingerebat terrorem." Interea hiemante
eo 11 apud Salomonem, inierunt consilium ut Brianus in Britanniam transfretaret magumque Edwini regis aliquo modo perimeret, ne solita arte
adventum Cadwallonis indicaret. Cumque in Portu Hamonis applicuisset,
finxit se infra vestimenta cuiusdam pauperis pauperem fecitque sibi baculum
ferreum et acutum, || quo magum interficeret, si ilium casus obtulisset.
Deinde perrexit Eboracum, nam tune Edwinus in eadem urbe manebat.
395
371
372
374
377
380
383
385
392
397
398
inierunt consilium: cf. Daniel 6.7: Consilium inierunt.
Sathanae)Satane H; reges om C.
crudeliores ceteris)ceteris crudeliores H; unctoribus)unctionibus C.
proprior)prior H; videretur)videtur C. 376 et displicebant om H; lance )lancea C.
essent) erant C.
mirandum)ammirandum H. 381 scelera corr. m, ex secula C. 381-382 maculaverant)
macularent C. 382 enim) etenim C.
supervenire) sub venire C; a om H; exterminaret) exterminarent H. 385 nostro om H.
etenim)et C; et om H. 387 securius after unde (386) H\ summus)sumus C. 388 regnaverat) regnavit C; filios generavit) generavit filios H. 389 Enianus)Ennianus H;
Run)Runo (corr. m, ex Run) H; autem)vero H; Beli)Belin C. 390 Run) for Runus
in C; Runo H. 391 inquietatione)vi [w »Zi(?)] H. 391-392 deditque corr. #2i(?) ex
dedique H.
Hoelo duci)duci Hoelo H. 394 ingerebat)inferebat H; terrorem)timorem H .
Cadwallonis) Caduallonis H; applicuisset) applicasset C.
vestimenta) vestimentum H; fecitque) fecit H.
375
C124V
380
385
390
<i2.7>
395 H 56V
Cizsr
400
. 200
Historia Reguni Britanntae
Ut igitur illam ingressus est, associavit se pauperibus qui ante ianuam regis
eleemosynam exspectabant. Eunte autem illo et redeunte, egressa est soror
eius de camera reginae, habens pelvim quandam in manu, ut aquam reginae
asportaret. Illam rapuerat Edwinus ex urbe Wirgorniensium, dum post
fugam Cadwallonis per provincias Britonum desaeviret. Cum itaque ante
4oS
Brianum praeteriret, agnovit earn continuo et in fletum solutus earn demissa
voce advocavit. Ad vocem ergo illius faciem puella vertens dubitabat
primo quis ipse esset. At, ut propius accessit, agnito fratre, paene in extasi
collapsa est, timens ne aliquo infortunio notificatus ab hostibus caperetur.
410
Postpositis igitur osculis et familiaribus verbis indicavit fratri breviter,
quasi loquens aliud, statum curiae et magum quem quaerebat, qui forte tune
inter pauperes deambulabat, dum eleemosyna eisdem distribueretur. Porro,
ut Brianus notitia viri usus est, praecepit sorori nocte sequenti ex thalamis
furtim egredi et ad se extra urbem iuxta quoddam vetus templum venire,
415
ubi ipse adventum eius in crepidinibus loci exspectaret. Deinde intromisit
se infra turbam pauperum, in parte ilia ubi Pellitus ipsos collocabat. Nee
mora, cum aditum percutiendi habuisset, erexit burdonem quem supradixi
infixitque magum sub pectore atque eodem ictu peremit. Mox, proiecto
baculo, delimit inter ceteros, nulli astantium suspectus et praefata latibula,
420 C125V favente Deo, petivit. || At soror, instante iam nocte, pluribus modis egredi
conata est, nee valuit, quia Edwinus, ob necem Pelliti exterritus, vigiles
circa curiam posuerat, qui quaeque abdita explorantes, egressum ei abnegabant. Cumque id comperisset Brianus, recessit ex illo loco ivitque
Exoniam, ubi, convocatis Britonibus, ea quae fecerat notificavit. Missis
425
postmodum ad Cadwallonem legatis, munivit urbem illam mandavitque
universis Britonum proceribus ut oppida sua et civitates conservare insisterent laetique adventum Cadwallonis exspectarent, qui in brevi, auxilio
Salomonis fretus, eis praesidio veniret. Hoc itaque per totam insulam
divulgato, Penda, rex Merciorum, cum maxima multitudine Saxonum, venit
Exoniam Brianumque obsedit.
4jo
406-407 demissa voce: cf. Vergil, Aen. 3.320: demissa voce locuta est.
402 eleemosynam) elemosinam CH; illo)eo C. 403 de camera reginae) ex aula H; quandam
om C. 404 asportaret (del. mi) H; rapuerat bis, once deleted C; Wirgorniensium)
Wigornensium H. 405 Cadwallonis) Caduallonis H.
406 earn om C. 406-407 demissa voce)voce demissa (corr. m, ex dimissa) H. 407 advocavit)
vocavit H; dubitabat) dubitavit H.
409 collapsa)elapsa C. 411 loquens aliud)aliud loquens H.
412 eleemosyna)elemosina CH. 413 ut Brianus)Brianus ut H.
415 exspectaret) exspectabat C.
416 collocabat) calcabat C.
418 peremit) interfecit H.
421 Pelliti)Peliti C. 422 ei om C; abnegabant)negabant C. 423 id om H; illo loco)loco
illo H.
424 Exoniam) Oxoniam C. 425 Cadwallonem) Caduallonem H. 426 conservare) observare C.
427 Cadwallonis) Caduallonis H. 429 Penda) Peanda H.
430 Exoniam) Oxoniam C.
Liber Undecinrus
201
Hi2. Interea applicuit Cadwallo cum decem milibus militum, quos ei <«-8)
Salomon rex commiserat petivitque celeriter obsidionem, quam praedictus
rex tenebat. Ut autem comminus perrexit, divisit milites suos in quatuor
turmas hostesque suos adire non distulit. Conserto deinde proelio, captus
est Penda continuo et exercitus eius peremptus. Cumque ipse alium aditum
435
salutis non haberet, subdidit se Cadwalloni deditque obsides, promittens
sese cum illo Saxones inquietaturum. Triumphato itaque illo, convocavit
Cadwallo proceres suos, multo tempore 11 dilapsos petivitque Northamhum- H $n
briam super Edwinum patriamque vastare non cessavit. Quod cum Edwino
relatum esset, associavit sibi omnes regulos || Anglorum et in campo qui 44
Helafled appellatur obviam veniens, bellum cum Britonibus commisit.
Illato ocius proelio, interficitur Edwinus et totus fere populus quem habebat, necnon et filius eius Odfridus cum Godboldo, rege Orcadum, qui eis
in auxilium venerat. Habita itaque victoria, Cadwallo universas provincias <l2-9)
Anglorum pervagando ita debacchatus est in Saxones, ut ne sexui quidem
445
muliebri vel parvulorum aetati parceret, quin, omne genus Anglorum ex
finibus Britanniae abradere volens, quoscumque reperiebat inauditis tormentis afficiebat. Deinde commisit proelium cum Osrico, qui Edwino
successerat atque interemit ilium et duos nepotes eius, qui post ipsum regnare debuerant, sed et Cadanum, regem Scotorum, qui eis auxiliari adve450
nerat.
13. His itaque interfectis, successit Oswaldus in regnum Northamhumbrorum, quem Cadwallo post ceteros inquietatum a provincia in provinciam
usque ad murum, quem Severus imperator olim inter Britanniam Scotiamque construxerat, fugavit. Postea misit Pendam, regem Merciorum et
maximam partem sui exercitus ad eundem locum, ut cum illo bellum
consereret. At Oswaldus, dum a praedicto Penda, in loco qui vocatur
Hevenfled, id est Caelestis Campus, quadam nocte obsideretur, erexit ibidem
431
433
435
438
440
441
444
Cadwallo)Caduallo H. 432 Salomon rex)rex Salomon H.
rex) dux C; autem om C; perrexit) prospexit C.
Penda) Peanda H. 436 se om C; Cadwalloni) Cadualloni H.
Cadwallo)Caduallo H. 438-439 Northamhumbriam)Northamhimbriam H.
Anglorum) angelorum H.
Helafled)Hedfeld H. 443 Odfridus)Osfridus H .
itaque) igitur H; Cadwallo) Caduallo H. 444-445 provincias Anglorum) angelorum
provincias H.
449 ipsum)illum H. 450 Cadanum)Eadanum H; Scotorum)Scothorum H; auxiliari)auxiliri
C.
450-451 advenerat) venerat C.
45*~453 Northamhumbrorum corr. m, ex Nothamhumbrorum C; Northamhimbriae H.
453 Cadwallo) Caduallo H; a provincia om H.
454 inter corr. viiQ) ex in H. 454-455 Scotiamque corr. mi ex Scotamque H.
455 Pendam) Peandam H.
456 illo)eo H.
457 a om H; Penda) Peanda H. 458 Hevenfled) Hedfeld H .
02.10)
455
202
crucem Domini et indixit commilitonibus suis, ut suprema voce in haec
verba clamarent: "Flectamus genua omnes et Deum omnipotentem, unum
ac verum, in commune deprecemur ut nos ab exercitu superbo Britannici
C126V regis et eiusdem nefandi ducis Pendae || defendat. Scit enim ipse, quia
iusta bella pro salute gentis nostrae suscepimus." Fecerunt omnes sicut
iusserat et sic, incipiente diluculo in hostes progressi, iuxta meritum suae
465 fidei victoria potiti sunt. Quod ut Cadwalloni nuntiatum fuit, acri ira
ignescens, collegit exercitum suum et sanctum regem Oswaldum insecutus
est et, collato proelio, in loco qui Burne vocatur, irruit in ilium Penda atque
(12.11) interfecit. Perempto igitur Oswaldo cum multis milibus suorum, successit
ei in regnum Northamhumbrorum Oswi, frater eius, qui multa donaria
470
auri et argenti Cadwalloni toti iam Britanniae imperanti donans, pacem
eius adeptus est et sese sibi submisit. Nee mora, insurrexerunt in eum Alfridus, filius eius et Oidwaldus, fllius fratris sui et cum perstare nequivissent, diffugerunt ad Pendam, regem Merciorum, ipsum implorantes
ut, collecto exercitu, cum eis trans Humbrum iret regi Oswi regnum suum
475
auferre. At Penda, timens pacem infringere, quam Cadwallo per regnum
Britanniae statuerat, distulit sine licentia sua inquietationem incipere,
donee ilium aliquo modo incitaret, ut vel ipse in Oswium regem insurgeret, vel sibi copiam congrediendi cum eo concederet. Quadam igitur
sollemnitate Pentecostes, cum rex Cadwallo diadema Britanniae portando
480
festum celebraret Londoniis et universi Anglorum reges, praeter Oswi
solum necnon et Britonum duces adessent, adivit Penda regem et quaesivit
ab eo, cur Oswi solus aberat, cum ceteri Saxonum principes adessent. Cui
H 57V; cum Cadw 11 allo 11 responderet ipsum infirmitatis causa deesse, adiecit ipse,
c
"7r
dicens, ilium misisse propter Saxones in Germaniam, ut fratrem suum
485
Oswaldum in ipsos utrosque vindicaret. Adiecit etiam ilium pacem regni
infregisse, qui solus guerram inter eos inceperat, cum Edelfridum, filium
460
465-466 ira ignescens: see Hist. 10.82.
459 suprema) sumpta H. 462 eiusdem) eius C; Pendae) Peandae H. 463 bella — nostrae) pro
salute nostrae gentis bella (nostrae gentis transposed wz. into gentis nostrae) H ; suscepimus) suceperimus C; sicut)ut H. 465 Cadwalloni)Cadualloni H.
467 collacto (del. mi) H; Penda)Peanda H. 469 ei om C; Northamhumbrorum)Northamhimbrorum H; Oswi — eius) frater eius Oswi H. 470 Cadwalloni) Cadualloni H; toti)
totius H.
472 eius om H; Oidwaldus)Oswaldus C; et (2)] sed H.
473 Pendam) Peandam H.
474 cum ss m, H; regi)regique H. 475 auferre corr. m, into auferret H ; Penda) Peanda H;
quam) quam ei H; Cadwallo) Caduallo H.
476 inquietationem) inquietationem suam H. 477 vel) cum illis (cum ss mt) H; Oswium
(corr. m, ex Oswinum) H; Oswinum C; regem om C. 479 sollemn.)sollempnitate C;
Cadwallo) Caduallo H; diadema) dyademate C. 480 Londoniis) Lundoniis H.
481 Penda) Peanda H. 483 Cadwallo) Caduallo H. 486 guerram om C. 486-487 filium suum)
regem Northamhimbrorum H.
Liber Undecmrus
203
suum et Oidwaldum, fratris sui filium, bellis inquietatos a patria propria
expulisset. Petivit ergo licentiam ut ilium vel interficeret vel a regno
fugaret.
^14. Rex igitur, in diversas meditationes inductus, familiares suos sevo- 490 (12.12)
cavit praecepitque conicere quid super tali re autumarent. Conicientibus
autem eis plura, Margadud, rex Demetarum, inter ceteros dixit: "Domine
mi, quoniam omne genus Anglorum te ex finibus Britanniae expulsurum
proposuisti, cur a proposito tuo divertens ipsos inter nos in pace manere
pateris? Eia igitur permitte ut saltern ipsi inter semetipsos civile bellum et
495
discordiam habeant, ut mutuis cladibus affecti, a patria nostra exterminentur. Non est enim fides illi servanda qui semper insidiatur ut eum cui earn
debet versutis laqueis capiat. Saxones ergo, ex quo primum patriam nostram ingressi sunt, semper insidiantes gentem nostram prodiderunt. Quam
igitur fidem eis tenere debemus? Demus inde Pendae licentiam ut in praes°°
dictum Oswium insurgat, ut sic, civili discordia inter illos exorta, alter
alterum perimens, ab insula nostra deleantur." His igitur et pluribus aliis (12.13)
dictis motus, Cadwallo licentiam dedit Pendae congrediendi cum Oswio.
Qui deinde, collecto innumerabili exercitu, praeterivit Humbrum et provincias eiusdem patriae vastando, || praedictum regem coepit acriter in- 505 Ci 27V
quietare. At Oswi, ad ultimum necessitate coactus, promisit ei innumera
regia ornamenta et maiora donaria quam credi potest, ut patriam suam vastare desineret et, praetermissa inquietatione quam inceperat, domum rediret.
Cumque ille precibus eius nullatenus assensum praeberet, ille rex, ad
divinum respiciens auxilium, licet minorem haberet exercitum, inivit tamen
510
proelium cum illo iuxta flumen Wuned et, Penda necnon et triginta ducibus
peremptis, victoria potitus est. Interfecto igitur Penda, Wlfredus, filius
eiusdem, donante Cadwallone, successit ei in regnum. Qui consociatis sibi
Ebba et Edberto, Merciorum ducibus, rebellavit adversus Oswi, sed iubente
tandem Cadwallone, pacem habuit cum illo.
515
492-493 Domine mi: cf. Daniel 10.16, 12.9: Domine mi.
487 Oidwaldum) Oswaldum C.
488 ergo)quoque H. 491 autumarent)autumaret C. 492 autem om H; Demetarum)Demetorum H. 493 Anglorum) angelorum H. 495 pateris) permittit C; igitur) ergo H.
495-496 permitte — affecti om H. 496 a om H; patria tampered and corr. mi ex pertria(?)
H.
497 fides 1111)illi fides H ; eum cui deleted m, (?) H. 498 debet om H. 500 igitur)itaque H;
Demus inde Pendae) Da ocius Peandae H. 501 Oswium) Oswynum C; illos exorta) eos
orta C.
502 deleantur)deleatur C. 503 Cadwallo)Caduallo H; licentiam — Pendae)Peandae licentiam dedit H. 505 coepit acriter) acriter coepit H.
506 coactus om H. 509 ille rex)rex ille H. 510 tamen)tandem C.
511 Wuned)Wed H; Penda)Peanda H; necnon om C. 512 victoria potitus)victoriam
adeptus H; Penda) Peanda H. 513 Cadwallone) Caduallone H.
514 Ebba)£ba H; adversus) adversum H. 515 tandem om H.
204
Hist oria Re gum Brittmniae
U15. Completis tandem quadraginta octo annis, nobilissimus ille atque
potentissimus Cadwallo, rex Britonum, senio et infirmitate gravatus, XV
Kalendas Decembris ab hoc saeculo migravit. Cuius corpus Britones
balsamo et aromatibus conditum in quadam aenea imagine, ad mensuram
520
staturae suae fusa, mira arte posuerunt. Imaginem autem illam super
aeneum equum mirae pulchritudinis armatam et super occidentalem portam Londonarium erectam in signum praedictae victoriae et in terrorem
Saxonibus statuerunt. Sed et ecclesiam subtus in honore sancti Martini
aedificaverunt, in qua pro ipso et fidelibus defunctis divina celebrantur obse52J (12.14) quia. Suscepit itaque regni gubernaculum Cadwaladrus, filius suus, quern
Beda Cliedualam iuvenem vocat et in initio viriliter et pacifice regnum tracCi28r tavit. At cum duodecim 11 annos post sumptum diadema praeterisset, in
infirmitatem cecidit et civile discidium inter Britones ortum est. Mater
H 58r eius fuerat soror Pendae, patre 11 tantum, matre vero diversa: ex nobili
530
genere Genuuiseorum edita fuerat. Earn memoratus rex Cadwallo, post
factam cum fratre concordiam in societatem tori accepit et Cadwaladrum
(12.15) ex ilia progenuit. Quo igitur, ut dicere coeperam, languente, discordia
afficiuntur Britones et opulentam patriam detestabili discidio destruunt.
Accessit etiam aliud infortunium, quia fames dira ac famosissima insipienti
535
populo adhaesit, ita ut totius cibi sustentaculo quaeque evacuaretur provincia, excepto venaticae artis solatio. Quam vero famem pestifera mortis
lues consecuta est, quae in brevi tantam populi multitudinem stravit, quantam non poterant vivi humare. Unde miserae reliquiae patriam factis
agminibus diffugientes, transmarinas petebant regiones cum ululatu magno
540
sub velorum sinibus hoc modo cantantes: "Dedisti nos Deus tamquam
oves escarum et in gentibus dispersisti nos." Ipse etiam rex Cadwaladrus,
cum navigio miserabili Armoricam petens, praedictum planctum hoc modo
augebat: "Vae nobis peccatoribus ob immania scelera nostra, quibus Deum
519 aromatibus conditum: cf. Gen. 50.25: conditus aromatibus. 519-520 ad — suae: cf. 2
Reg. 20.8: ad mensuram habitus sui. 526 Beda — vocat: see Eccl. Hist. 4.15; cf. 4.12.
540-541 "Dedisti — nos:" see Psalm. 43.12.
517 Cadwallo) Caduallo H. 522 Londoniarum)Lundoniarum H; erectam om C. 523 statuerunt)posuerunt) H; et corr. mi ex etiam C.
524 celebrantur) celebrarentur H. 525 Cadwaladrus) Cadualadrus H.
526 Cliedualam)Cliedualdam H; in ss m, H; regnum om H. 527 annos corr. m, ex annis H ;
et del. m, before post H.
528 cecidit corr. m,Q) into decidit H; inter Britones om C. 529 Pendae)Peandae H;
tantum)tandem H. 530 Genuuiseorum)Gewissorum H; Cadwallo)Caduallo H.
531 societatem)societate H; Cadwaladrum)Cadualadrum H. 532 progenuit)genuit C.
533 destruunt) destituunt C. 535 evacuaretur) vacuaretur H.
536 venaticae) venatoriae H; vero om C.
537 populi om C. 540 sinibus) finibus C. 541 et ss m, H; etiam) etenim H; Cadwaladrus)
Cadualadrus H.
Liber Undechnus
205
offendere nullatenus diffugimus, dum paenitentiae spatium habebamus. Incumbit ergo illius potestatis ultio, quae nos ex natali solo exstirpat, quos
nee olim Romani, nee deinde Scoti vel Picti, nee versutae proditionis
Saxones exterminare quiverunt. Sed in vanum patriam super illos totiens
recuperavimus, cum non fuit Dei voluntas ut || in ea perpetue regnaremus.
Ipse verus iudex, cum vidisset nos nullatenus a sceleribus nostris cessare
velle ac neminem genus nostrum a regno expellere posse, volens corripere
stultos, indignationem suam direxit, qua propriam nationem catervatim
deserimus. Timendum nobis valde est ne post hanc etiam caelestem patriam
amittamus et aeterna privemur hereditate. Domine, miserere nobis; tempus
et locum paenitentiae misericorditer concede; ne irascaris nimis, ut, si vel
terrena caremus ac praesenti hereditate, ilia omnino ne frustremur, ad
quam omnes boni, quos in hac vita elegisti, elaborant pervenire. Vere
peccavimus ultra modum coram te et angelis tuis, qui digni non sumus, ut,
conversi ad paenitentiam, terras quas incoluimus inhabitemus. Expellimur
flagello iracundiae tuae, quia servi nequissimi et ingrati sprevimus, dum
licuit, veniam misericordiae tuae. Experimur nunc severitatem iudicantis,
qui, dum tempus habuimus, noluimus flectere Iumina nostra ad paternitatem
vocantis. Sed nunc Domine Deus, Pater misericordiarum et Deus totius
consolationis, placabilis esto super malitiam nostram et converte luctum
nostrum in gaudium ut, de periculo mortis erepti, viventes tibi Domino,
Deo nostro, cui servi esse debemus et volumus, in perpetuum famulemur.
Redite ergo Romani, redite Scoti et Picti; redite ambrones Saxones perfidi:
ecce patet vobis Britannia ira Dei deserta, quam vos desertam facere
nequivistis. Non nos fortitudo vestra expellit, sed summi regis indignatio
|| et potentia, quam numquam offendere distulimus."
553 aeterna — hereditate: cf. Hebr. 9.15: aeternae hereditatis; Domine — nobis: cf. Tob.
8.10: Miserere nobis, Domine, miserere. 554 locum paenitentiae: cf. Job 24.23: Dedit
ei Deus locum poenitentiae; ne irascaris: cf. Gen. 18.32: ne irascaris Domine; also 44.18
and Isaiah 64.9. 558 conversi — paenitentiam: cf. 2 Par. 6.24, 37: et conversi egerint
poenitentiam. 559 flagello iracundiae: cf. Additional Prayers to Litaniae Sanctorum,
Rituale Romanum (4 ed. Mane, Tours, 1928), p. 143: flagella tuae iracundiae, quae
pro peccatis nostris meremur, averte. 561 flectere Iumina: cf. Vergil, Aen. 4.369: num
Iumina flexit? Ovid, Met. 8.864-865: Iumina . . . flexi. 562-563 Pater — consolationis: cf. 2 Cor. 1.3: Pater misericordiarum, et Deus totius consolationis. 563 placabilis
— malitiam: cf. Exod. 32.12: esto placabilis super nequitia populi tui. 563-564: converte— gaudium: cf. Esther 13.17: et converte luctum nostrum in gaudium; also Jer.
544 habebamus) habeamus C. 546 Scoti corr. m, into Scotti H.
546-547 proditionis Saxones) proditiones H. 547 quiverunt corr. per ras. ex quieverunt H.
550 nostrum om C. 551 suam om C.
552-565 Timendum — famulemur om H.
560 severitatem) severitatem tuam (del. mi) C. 566 perfidi om H. 568 indignatio om H.
569 et om H.
545
C128V
550
555
560
s6s
C iz9r
206
570(12.16) ffi6. Ut igitur hos et alios gemitus rex Cadwaladrus inter navigandum
expellit, in Armoricano litore appulsus fuit venitque cum tota multitudine
sua ad regem Alanum, Salomonis nepotem et ab illo digne susceptus est
cum omnibus suis mansitque cum illo quamdiu voluit. Britannia igitur
cunctis civibus suis, exceptis paucis, quibus in Gualliarum partibus mors
575
pepercerat, desolata, per undecim annos Britonibus horrenda fuit, Saxonibus quoque eadem tempestate ingrata, qui in insula sine intermissione moriebantur. Quorum residui, cum tarn feralis lues cessavisset, continuum morem
servantes, nuntiaverunt concivibus suis in Germania, insulam indigena
gente carentem facile illis subdendam si in illam habitaturi venirent. Quod
580
cum illis nuntiatum fuisset, nefandus populus ille, collecta innumerabili
multitudine virorum ac mulierum, applicuit in partibus Northamhumbriae
et desolatas provincias ab Albania usque ad Cornubiam inhabitavit. Non
enim aderat habitator qui prohiberet, praeter pauperculas Britonum reliquias, quae superfuerant, quae infra abdita nemorum in Gwallis commane585
bant. Ab illo tempore potestas Britonum in insula cessavit et Angli regnare
coeperunt, Cedelstano rege facto, qui primus inter eos diadema portavit.
Pacem et concordiam tamquam fratres inter se habentes, agros coluerunt,
civitates et oppida reaedificaverunt, magistratus et potestates in urbibus
constituentes, leges, quas de terra sua adduxerant, subiectis populis tradi590 C129V derunt servandas, ducatus||et honores, prout Britones ante habuerant,
inter se dividentes, cum summa pace et securitate terram desiderabilem
<i2.i7> coluerunt. Deinde cum aliquantulum temporis spatium emensum esset |j
H Sv
5
et praedictus populus roboratus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni sui,
iam a supradicta contagione purificati, auxilium ab Alano petivit, ut pris595
tinae potestati restitueretur. At, cum a rege id impetravisset, intonuit ei
vox angelica, dum classem pararet, ut coeptis suis desisteret. Nolebat enim
Deus Britones in insula Britanniae diutius regnare, antequam tempus illud
582-583 N o n — prohiberet: cf. 2 Reg. 14.6: nullusque erat qui eos prohibere posset. 593
recordatus — sui: cf. Esther 10.12: Et recordatus est Dominus populi sui. 595-596
intonuit — angelica: cf. Psalm. 28.3: Vox Domini . . . intonuit.
570 igitur) ergo C; hos)hostes C; inter hos H. 570-571 rex — expellit om H.
571 fuit)fui H; venitque) venit H.
572 digne om C. 573 cum omnibus — voluit om H; igitur) ergo ( « m,) H. 574 cunctis)
cunctis ergo (del. vu) H; suis om H; Gualliarum) Galliarum H.
576 insula) ilia H. 577 tarn om C. 578 in ss nit H; Germania) Germaniam H.
579 si)sed C-, venirent)convenirent H. 580 illis)ipsis H; nuntiatum)indicatum H. 581 ac)et
H; Northamhumbriae)Northamhimbriae H. 582 ad)in C.
584 Gwalliis)Gualiis H.
586-592 Cedelstano — coluerunt om H.
587 Pacem et concordiam for Dacem et Cornubiam in C.
591 terram for terra in C.
592 spatium om H. 593 recordatus) recordatus fuisset C; Cadwaladrus) Cadualdrus H.
594 a om H.
595 a rege id) id a rege H. 596 vox angelica) angelica vox H.
597 insula) insulam H.
Liber Undecimus
207
veniret, quod Merlinus Arturo prophetaverat. Praecepit etiam illi ut
Romam ad Sergium papam iret, ubi peracta paenitenria inter beatos annumeraretur. Dicebat etiam populum Britonum per meritum suae fidei 600
insulam in futuro adepturum, postquam fatale tempus superveniret, nee
id tamen prius futurum quam Britones, reliquiis eius potiti, illas ex Roma
in Britanniam asportarent. Tune demum, revelatis etiam ceterorum sanctorum reliquiis, quae propter barbarorum invasionem absconditae fuerant,
amissum regnum recuperarent. Quod cum auribus beati viri intimatum
605
fuisset, tamquam in extasi ex visione effetus(?), accessit ilico ad Alanum
regem et quod sibi revelatum fuerat indicavit.
Tune Alanus, sumptis diversis libris de armariis et convocatis sa- (n.i8>
pientioribus terrae suae philosophis, coepit per eos scrutari omnia de prophetiis aquilae quae Cestoniae prophetavit et de carminibus Sibyllae ac 610
Merlini, ut videret an revelatio Cadwaladri 11 inscriptis oraculis con- Ci3or
cordaret et cum nullam discrepantiam repperisset, suggessit Cadwaladro
ut divinae providentiae ac dispensationi pareret et, Britannia postposita,
quod angelicus ei praeceperat monitus, perficeret. Filium autem suum
Yvor ac Yni, nepotem suum, ad reliquias Britonum regendas in insulam
615
dirigeret, ne gens, antiquo genere illorum edita, libertatem barbarica
irruptione amitteret. Tune Cadwaladrus, mox abiectis mundialibus pompis
propter Dominum regnumque perpetuum, venit Romam, ubi a Sergio papa
honoriflce susceptus, facta plena delictorum suorum confessione puro
corde, confirmatus est. Inopino etiam languore correptus, duodecimo die
620
Kalendarum Maiarum, anno ab Incarnatione Domini sescentesimo octogesimo nono, a contagione carnis solutus, caelestis regni aulam ingressus
est. Cum autem Yvor et Yni naves sibi collegissent, quos potuerunt asso- {12.19)
ciaverunt sibi et applicuerunt in Kambriam et convocatis Britonum
598
604
605
606
veniret) venisset H; illi) ei C. 601 futuro corr. m, ex futurum C.
quae)qui H; barbarorum) paganorum H; invasionem) invasione C.
recuperarent) recuperaret C.
tamquam — effetus(?) om H; effetus(?) for efftus in C; as a second choice I suggest:
affectus.
607 fuerat) fuit C; indicavit corr. m, ex indicabat C.
608-609 de armariis — scrutari omnia om H; sapientioribus corr. mi ex sapientibus C.
609 de)et de H. 610 aquilae om C; Cestoniae)Saxoniae H; Sibyllae)Sibillae CH.
611 Merlini)Merlini coepit scrutari omnia H; Cadwaladri)Cadualadri H.
612 Cadwaladro for Cadwadro in C; Cadualadro H. 613 providentiae ac om H.
615 Yvor)Ivor H ; in insulam om C. 616 ^ e f (ss m,) H. 617 Cadwaladrus)Cadualadrus H; mox om H\ pompis om H. 618 ubi)et H. 619-620 honorifice — corde om H.
620 est om H; languore)langore C; die) autem die H.
622 a contagione — solutus om H; caelestis regni aulam)aulam caeli(caeli ss mi) H. 623 autem) vero C; Yvor) Ivor H; sibi om C. 624 Kambriam) insulam H.
624-625 et convocatis — adduxerant om H.
208
6i$
630
C130V
635
reliquiis cum multitudine quam secum adduxerant, gentem Anglorum sexaginta novem annis saevissima inquietatione affecerunt. Sed non multum
profecerunt. Ipso etenim Yvor a vita decedente, in tantum mortalitas
supradicta et fames atque consuetudinarium civile discidium Britonum
coegerat populum superbum degenerare quod ad clades inferendas hostes
longius arcere nequiverat. Barbarie etiam irrepente, iam non vocabantur
Britones, sed Walenses, vocabulum sive a Walone, duce eorum, sive a
Galaes regina, sive a barbarie || trahentes. At Saxones sapientius agentes et
etiam pacem et concordiam inter se habentes, agros colentes, civitates et
oppida reaedificantes et sic, abiecto dominio Britonum, iam toti Loegriae
imperaverant, duce Cedelstano, ut praedictum est, qui primus inter eos
diadema portavit. Degenerati autem Britanni qui in parte boreali insulae
remanserunt, numquam Loegriam (recuperaverunt); sed nee Gwallenses
monarchiam insulae obtinuerunt, immo nunc sibi, interdum Saxonibus
ingrati, consurgentes externas ac domesticas clades incessanter agebant.
640 (12.20) fli8. Reges autem eorum, qui ab illo tempore in Gwalliis successerunt,
Karadoco Llangarvanensi, contemporaneo meo in materia scribendi permitto. Reges vero Saxonum Willelmo Malmesberiensi et Henrico Huntedonensi, quos de regibus Britonum tacere iubeo, cum non habeant librum
ilium Britannici sermonis, quern Walterus, Oxinefordensis archidiaconus,
<54J
ex Britannia advexit, quern, de historia eorum veraciter editum, in honore
praedictorum principum hoc modo in Latinum sermonem transferre curavi.
625-626 gentem — annis)atque LXVIIII annis gentem Anglorum H.
627 profecerunt)profuit H.
627-629 Ipso etenim — coegerat) Supradicta namque mortalitas et fames atque consuetudinarium discidium in tantum coegerat H. 629 quod ad for quo ad in C; quod ad—inferendas om H; hostes) quod hostes CH. 630 nequiverat)nequiverant H; etiam) et
C; etiam added by modern hand H.
631 Walenses)Gualenses H; Walone)Gualone H. 632 et om H. 633 etiam om H; et(i)
ss mi C.
635 imperaverant) imperaverunt C; Cedelstano) Adelstano H; ut—est om H.
636 Britanni — insulae) a britannica nobilitate H.
637 remanserunt numquam — Gwallenses) Gualenses numquam postea H. 638 obtinuerunt)
recuperaverunt H; Saxonibus) Saxones C. 639 incessanter om C. 640 Gwalliis) Gualiis
H.
641 Llangarvanensi)Loncarbanensi H ; materia)materiam C. 642 Malmesberiensi)Maluiesbunensi C. 642-643 Huntedonensi)Huntendoniensi {.tampered) H. 644 Oxinefordensis) Oxenefordensis H. 645 advexit: last word in H, followed by a blank folio. 646
After curavi: Explicit Tractatus C.
Liber Octavus
209
LIBER OCTAVUS
TEXT DEH
2. Rumore itaque eorum divulgato, convenerunt Britones qui in tanta || (8.2) <D26r>;
clade fuerant dispersi et, societate suorum roborati, hilariores efficiuntur. £l68; < J5V>
Moxque Aurelius in regem erectus est atque hostes persequi secum omnes
hortatur, sed prius Vortigernum, qui et patrem et fratrem eorum dolo
*5
extinxerat. Convertit ergo exercitum in Kambriam, ad oppidum Genoreu,
quod situm erat in natione Herging, super fluvium Guaiae, in monte qui
Cloartius nuncupatur. In quo forti munimento Vortigernus se receperat,
ut ab hostibus suis ibidem se tueretur. Quo cum pervenisset Aurelius cum
exercitu, afTatur Eydol, ducem Claudiocestriae, dicens: "Memento dux
3°
nobilis, qualiter te et pater et frater meus dilexerint et honoraverint et de
periuro isto et doloso, qui eos prodidit, faciamus ultionem." Nee mora,
diversis machinati 11 onibus incumbunt, murum diruere festinant. Postremo, D i6v
igne adhibito, turris simul cum Vortigerno et omnibus qui cum eo aderant
in cineres concremata est. His pro voto patratis, convertit rex exercitum 35 (8-3>
persequi Saxones, qui, audita fama eorum, trans Humbrum diffugerant ut
Scotia eis ad munimentum et defensionem pateret.
3. Ducens itaque rex Aurelius Ambrosius exercitum per longum Britanniae post hostes, in tanto itinere augmentum accepit exercitus de Britonibus hinc inde confluentibus, ut arenae maris comparari posset. Sed cum
praeteriret urbes et castra et maxime ecclesias a gentilibus hostibus destructas, indoluit, restaurationem promittens post triumphum. At Hengistus
convocans in unum Saxones suos, sic hortatur eos dicens: "Nolite terreri,
fratres et commilitones mei, a supervenientibus pueris, quorum audacia
nullis adhuc populis nota, temerario se ausu in nos bellatores notissimos
34 omnibus — aderant: cf. Nennius 47: cum omnibus qui cum eo erant.
40 ut arenae maris comparari posset: Gen. 4149: ut arenae maris coaequaretur; also
1 Reg. 17.11; 3 Reg. 4.20.
22
23
24
26
Rumore) vmore (no initial; r indicated in marg.) E.
fuerant dispersi) dispersi fuerant H.
secum om H. 25 hortatur) cohortatur DH; Vortigernum) Vortig' DE; eorum) eius H.
Genoreu)Genoreum H. 27 erat om E; Herging corr. mt ex erging E. 28 Cloartius in
text D; in marg. m,: Dewarthus; Claortius H; Vortigernus) Vortig' DE; receperat)
recepit H. 29 suis ibidem om H; Aurelius) Ambrosius H. 30 affatur) effatur H; Eydol)
Eldol in text D; in marg. m,: Eydol; Eldol H.
31 dilexerint) dilexerunt E; honoraverint) honoraverunt E.
32 faciamus corr. m, ex facimus H .
34 Vortigerno) Vortig' DE.
35
38
39
40
41
43
e s t ) ^ n ? (del. and ss m.) D.
Aurelius Ambrosius)Ambrosius Aurelius H; exercitum after Britanniae (39) H.
accepit) suscepit H. 39-40 Britonibus)Brittannibus H.
confluentibus) circumvenientibus H.
a gentilibus) a gentibus E; agentibus H. 42 Hengistus) Heng' DE.
hortatur) hortabatur DH; eos om H.
40
(84)
45
210
H 3<5r
jo
55
E169
60
(85)
6s
70
Historta Regum Britanniae
et exercitatisslmos ingerere festinat. Nolite, inquam, timere eorum de
diversis nationibus congregatam multitudinem, quorum experti estis in
bellis multotiens imbellem valitudinem. Mementote vos victores semper
exstitisse et de eis stragem non modicam [ | cum paucis peregisse. Dux
quoque eorum qui indoctum ducit exercitum necdum ad virilem pervenit
aetatem, magis puerilibus exercitatus lusibus quam bellis. Faventibus ergo
diis nostris invictissimis et fugari et prosterni necesse est illos, qui necdum
arma ferre noverunt et quorum imbecillis est bellandi astutia." Et cum
omnes hoc modo animasset Hengistus, dato signo, in hostes iter tendit ut
subitum et furtivum impetum in illos faceret Britonesque incautos et
imparatos occuparet. Sed quomodo posset imparatos reperire, qui semper
in armis etiam noctis excubias in castris mu || nierunt? Aurelius ergo sciens
hostes prope adesse, dispositis turmis, prior campum adiit in quo bellum
futurum sibi aptum existimabat. Tria milia ex Armoricanis equitibus
equis insidere iussit; ipse cum ceteris pedestri milite acies ordinavit et duxit.
Demetas in collibus, Venedotos in prope sitis nemoribus locavit ea providentia ut, si hostes ad ea diffugerent, adessent qui exciperent.
4. Interea accessit Eydol, dux Claudiocestriae, ad regem et ait: "Sola
dies pro omnibus vitae meae diebus mini sufficeret, si congrediendi cum
Hengisto copiam mihi fortuna daret. Reminiscerer namque diei qua sine
armis convenimus quasi pacem commissuri, in campo iuxta coenobium
Ambrii, ubi proditor ille cum cultris repositis omnes peremit, praeter me
solum, qui reperto palo ad defensionem vix vacavi. Iugulati sunt ea die
quadringenti septuaginta inter duces et consules ac proceres, qui omnes
convenerant ad pacem constituendam." Dum talia referret Eydol, ecce
Hengistus cum suis partem campi non modicam occupavit. Dispositis ex
utraque parte cuneis congrediuntur atque mutuos ictus ingeminant. Hinc
54 iter tendit: see Hist. 2.197.
46 festinat for festinant in DEH; inquam) inquit E.
47-48 experti — multotiens) in proeliis multotiens experti estis H. 48 valitudinem)invalitudinem E; jnvalitudinem (del. mi [?]) D; vos om DE.
53 imbecillis) imbecilla H.
54 Hengistus) Heng' DE.
57 etiam) in H; munierunt)se munierunt H.
59 futurum sibi)sibi futurum H ; existimabat)existimavit H; Armoricanis corr. mi ex
moricanis H; equitibus) militjbus equitibus (del. m,) E; militibus H. 60 equis — iussit)
iussit equis insidere H.
61 ad)ex H.
63 Eydol after Claudiocestriae H; Eydol)EIdol in text D; in marg. m,\ Eydol; Eldol H.
64 diebus after omnibus D; mihi ss m, D; om E; congrediendi) congredi H .
65 Hengisto)Heng' DE; mihi fortuna)fortuna mihi H; daret)faceret H; Reminiscerer)
Reminisceret H.
67 Ambrii)Ambrie H; peremit)interemit H.
68 vacavi)evasi H. 69 quadringenti septuaginta)CCCC LXXX DH.
70 constituendam)constituendum E; componendam H; Eydol)Eldol DH. 71 Hengistus)
Heng' DE; campi after modicam D; modicam)minimam H; Dispositis)dispositisque H.
72 cuneis om E.
Liber Octavus
211
Britones, hinc Saxones vulnerati cadunt: hortatur Aurelius suos ut pro
patria et libertate viriliter pugnent; monet Hengistus Saxones suos quatinus
omni spe fugae postposita fortiter feriant. Fit proelium anceps: nunc illi,
75
nunc isti superiores fiunt. Clamor 11 ad sidera tollitur, Christiani Deum D 27r
omnipotentem invocant, illi deos suos et deas supplices exorant. Dumque
diu talker decertarent, praevaluit Christianus exercitus atque Saxones fugere coegit. Hengistus igitur, ut vidit suos Christianis cedere, confestim
fugiens petivit oppidum Kaerconan, quod nunc Conumgeburc appellatur.
80
Insequitur Aurelius et in itinere quoscumque reperit, vel in interitum, vel
in servitutem redigit. Cumque vidisset Hengistus quia insequeretur eum
Aurelius, noluit introire in oppidum, sed convocato in turmas populo
iterum proeliari disposuit, malens vitam in gladio et hasta committere quam
murorum in tuitione. Adveniens itaque Aurelius, conglomeratis iterum
85
aciebus suis, coepit iterum pugnam reparare, Saxones econtra acriter resistere, quippe pro vita tantum dimicantes nullum sibi existimabant diffugium provenire. Et forte praevaluissent in illo proelio Saxones, nisi
equestris turma Armoricorum supervenisset, || quae constituta in priori H$6v
proelio fuerat ad praesidium. Cesserunt igitur Saxones confutati atque de
9o
statione sua pulsi dilapsique fugam arripiunt quidam, quidam fortiter resistentes cum Hengisto se defendebant. Tune Eydol locum congrediendi
cum Hengisto nactus, quod desiderabat opere complevit. || Congressi nam- <8.6> £170
que ipse et Hengistus, singulare certamen inierunt. Qui, dum enses alter
in alterum immitterent, excutiebantur ex ictibus ignes, ac si fulgura corus95
carent. Dumque in hunc modum decertarent, supervenit Gorlois, dux
Cornubiae, cum suis quibus praeerat, turmas Saxonum infestans. Quern
cum aspexisset Eydol, securior factus, cepit Hengistum per nasale cassidis
atque totis viribus utens, ipsum intra suorum acies extraxit magnoque
fluctuans gaudio clara voce dixit: "Desiderium meum implevit Deus; pro100
76 Clamor—tollitur: cf. Vergil, Aen. 11.745 an<^ "-462: Tollitur in caelum clamor; ibid.
9.566-567: undique clamor/tollitur.
94 singulare certamen {passim): cf. 1 Reg. 17.8: singulare certamen; 17.10: ineat mecum
singulare certamen.
74
75
79
80
82
83
85
88
90
92
94
98
99
Hengistus) Heng' DE; Saxones suos) suos Saxones H.
illi)isti H. 76 isti)illiH.
Hengistus) Heng' DE.
petivit)pitivit E; Kaerconan) Kaerkonan H; Conumgeburc) Kunungeburg H. 81 quoscumque) quosquos E.
redigit)redegit D; Hengistus)Heng' DE.
in om H. 84 disposuit)disponit EH; committere)finjre committere {del. m,) D.
murorum in)in murorum D; in om H; iterum)simul H.
provenire) praevenire E. 89 Armoricorum) Armoricanorum D.
igitur)ergo D; atque)ac H. 91 dilapsique)delapsique H; quidam(i) om H.
Hengisto) Heng' DE; Eydol) Eldol DH. 93 Hengisto) Heng' DE.
Hengistus) Heng' DE; enses) mutuos enses H. 95 immitterent) mitterent H.
Eydol) Eldol DH; Hengistum) Heng' DE.
utens)nitens H; intra)inter D. 100 clara voce)voce clara H.
212
105
<8.7>
'io
»5
120
<8.8>
D lyv
125
sternite, viri, ambrones, prosternite rabidum canem atque domini sui proditorem. Vobis est in manu victoria Hengisto perempto." Retento itaque
eo ac vinculis mancipato, diffugerunt complices sui omnes quocumque
impetus duxit. Alii montana alii nemora petebant, tantum ut manus Britonum ferientium duriter evadere possent. Octa vero, Hengisti filius, cum
parte Saxonum Eboracum adiit et Eosa, cognatus suus, urbemque munierunt. Aurelius vero victor factus ad urbem supra memoratam, Conumgesburc, tendens, tribus ibidem diebus moratus est, se et vulneratos suos
quiete reficiens. Interea mortuos iussit sepeliri et fatigatos quiescere
cibisque et potibus indulgere. Inter haec convocatis ducibus decernere
iussit, quid de Hengisto ageretur. Aderat Eldaldus, Claudiocestrensis
episcopus, frater Eldol, vir summae prudentiae et religionis. Hie cum
Hengistum coram rege aspexisset, silentio facto, ait: "Et si omnes istum
liberare decernerent, ego sum qui Samuelem prophetam insequens, hunc
in frusta conciderem. Nam cum Agag, regem Amalech, vivum in Saulis
potestate vidisset, iratus secuit eum in frusta dicens: 'Sicut fecisti matres
sine liberis, sic faciam hodie matrem tuam sine liberis inter mulieres.' Sic
igitur facite de isto, qui alter Agag exstitit." Accepit itaque Eldol gladium
et, extra urbem educto Hengisto, capite privavit. At Aurelius, ut erat in
cunctis modestus, iussit sepeliri corpus eius ac more pagano tumulari.
5. Post haec rex exercitum ducens Eboracum, Octam, filium Hengisti
et eos qui cum eo erant in civitate obsedit. Verum ille, nil valens re 11 sistere,
processit de civitate obviam regi, catenam gestans ferream in manu, pulvere asperso capite et sese regi in haec verba praesentavit: "Victi sunt dii
mei Deumque vestrum regnare non haesito, qui per vos tot bellatores nos
in armis devictos deditioni, amissa libertate, coegit. Suscipiat ergo celsitudo
nobilitatis tuae catenam istam et nisi misericordiam ad II hibueris, habe nos
101 ambrones am E; after viri omission mark; in viarg. Wi(?): ambrones D. 102 Hengisto)
Heng' DE.
103 omnes after diffugerunt H; quocumque) quo quemque D.
105 ferientium)furientium H ; Hengisti)Heng' DE; Hengisti filius)filius Hengisti H. 106 et
Eosa cognatus suus om H.
107 vero)autem H. 107-108 Conumgesburc)Kunungesburg H. 108 tendens)divertens H;
tribus ibidem) ibidem tribus DH.
109 sepeliri)sepelire DE. m Hengisto)Heng' DE; Eldaldus)Eldadus H. m - i 12 Claudiocestrensis episcopus) episcopus cestrensis claudio H.
113 Hengistum) Heng' DE; rege last word of line, followed by vinctum in marg. wit D;
rege)rege vinctum H. 115 frusta)frustra (also for line 116) £ ; conciderem) consciderem D; Amalech)AmaIec H.
116 in frusta)per frusta H; fecisti)fecisti tu H.
118 exstitit) existit H.
119 Hengisto)Heng' DE.
121 exercitum — Eboracum)Eboracum ducens exercitum H; Hengisti) Heng' DE. 125
Deumque vestrum) dominumque regem vestrum H.
125-126 bellatores —devictos)in armis bellatores nos devictos H.
Liber Octavus
213
vinctos ad quodlibet supplicium, vel, si magis placet, habe nos servos
foederatos omni tempore." Motus pietate Aurelius, iussit adiudicari quid
in illos agendum foret. Cum autem diversi diversa proferrent, surrexit
Eldaldus, praefatus episcopus et sententiam in eos hoc sermone disseruit.
"Gabaonitae || ultro venerunt ad filios Israel misericordiam petentes et
impetraverunt. Erimus ergo Christiani deteriores Iudaeis, misericordiam
abnegantes? Misericordiam petunt: habeant illam. Ampla est Britannia
et in multis locis deserta: foederatos itaque illos sinamus saltern deserta
inhabitare et nobis in perpetuum serviant." Acquievit ergo rex et omnis
multitudo exercitus quae aderat deditque eis rex mansionem iuxta Scotiam
foedusque cum eis firmavit obsidibus acceptis.
6. Triumphatis itaque hostibus convocat rex in contione omnes proceres
et seniores atque sapientiores terrae infra Eboracum, consulens de restauratione ecclesiarum, quae per gentem Saxonum destructae erant, de
urbium quoque reparatione atque totius regni status renovatione ac ipsam
primum metropolitanam Eboracensem sedem atque ceteros episcopatus
provinciae illius ipse reaedificare coepit. Emensis deinde quindecim diebus, cum operarios in diversis locis statuisset, adivit urbem Londoniae cui
hostes nequaquam pepercerant. Cuius condolens excidio, revocat cives
undique dispersos et civitatem a concivibus restituit. Ibidem disponit de
regno legesque sopitas renovat, maiorum possessiones nepotibus (eorum)
distribuit qui in tanta calamitate heredes amiserant. Tota itaque eius intentio versabatur circa regni restitutionem, ecclesiae reformationem, pacis
ac legum renovationem et iustitiae compositionem. Exin petivit Wintoniam, ut earn, sicut ceteras, restitueret. Cumque haec omnia peragrasset
et in restauratione urbium et ecclesiarum, quae necessaria erant, posuisset,
monitu Eldaldi episcopi monasterium Ambrii adiit, quod prope Kaercaradoc, quae nunc Salesberia dicitur, situm, consules et duces regni quos
128
131
132
136
139
140
143
148
149
150
151
si om H; placet)placeat H; habe om H; servos)in servos accipe H.
Eldaldus) Eldadus H; praefatus om H; in eos om H.
ultro)ultra E; misericordiam petentes)petentes misericordiam H.
perpetuum)sempiternum H.
in deleted mi H; contione om H.
atque)ac H. 142 ac)at D. 142-143 ipsam primum)primum ipsam H.
Eboracensem sedem)sedem eboracensem D.
renovat) revocat DE; maiorum) morum, corr. mt into mortuorum H.
qui)quas D; heredes amiserant)amiserant heredes H.
restitutionem) restaurationem H; pacis om H.
ac legum renovationem om H; legum)legis D; petivit)petunt H. 151-152 VVintoniam)
Wyntoniam E; Guintoniam H. 152 ceteras) alias H.
153 necessaria) necesse H.
154 Eldaldi) Eldadi H; Ambrii) Ambri H; quod) quod est (est ss m,) H. 154-155 Kaercaradoc)Kaerkaradoc H.
155 situm) quod H.
130
H^
135
(8.9)
140
145
150
155
214
160
<8.io>
£172
165
D28r
170
• 75
H37V
180
Hengistus interfecerat, in sepultura continet. Huius coenobii, ut fertur,
fundator exstiterat Ambrius quidam olim, de cuius nomine locus appellatus est, in quo trecenti fratres Deo famulabantur. Ut autem sepulturas interemptorum circumspiceret, motus pietate, in lacrimas resolutus est. Postea in diversas cogitationes animum educens, deliberabat apud se, qualiter
locum faceret memorabilem. Convocatis itaque artificibus lapidum et lignorum, praecepit totis ingeniis uti novamque ac mirabilem structuram ||
adinvenire, quae in memoriam tantorum virorum in aevum constaret.
Cumque omnes haesitarent ad praeceptum regis et ignorarent quid agerent,
surrexit Tremorinus, Urbis Legionum archiepiscopus et coram rege ait:
"Si Merlinum vatem ad hoc opus mirabile, quod disponis, peragendum
invitares, puto, quia ipse prae ceteris omnibus qui advocati sunt, solus
ingeniosus erit ad tale opus insinuandum. Quippe in toto regno tuo || non
est similis eius, sive in futuris praedicendis, sive in operationibus machinandis. lube ergo ilium venire ut ingenio suo innitaris." Missis ergo nuntiis
in regione Geuisseorum ad fontem Galabes, quern solitus erat frequentare,
adductus est adregem, Excepit ilium rex cum honore, rogavitque ut de
futuris aliqua sibi praediceret, quatinus quae ventura erant in diebus suis
praesagiret. Cui Merlinus: "Non sunt," inquit, "revelanda huiusmodi
mysteria, nisi cum summa necessitas incubuerit. Nam si ea in derisionem
aut vanam iactantiam proferrem, taceret spiritus qui me docet nee per
me valerem aliter loqui quam ceteri homines. De his ergo pro quibus
hue adductus sum, si vultis, edicam consilium meum." Cui rex: "Novo," II
ait, "et inaudito opere vellem decorare sepulturam yirorum, qui pro pace
statuenda hie, tamquam oves, iugulati sunt." At Merlinus: "Si desideras,"
inquit, "quod dicis perfecte facere, pro Chorea Gigantum mittendum est
tibi, quae est in Killario monte Hiberniae. Est etenim structura lapidum
quam nemo huius aetatis construeret, nisi ingenium et artem subvectaret.
Grandes sunt lapides et importabiles nee est aliquis, cuius virtuti cedant nisi
160 animum educens: cf. Horace, Carm. 4.2.22-23: viris animumque . . . educit.
156 Hengistus) H e n g ' DE.
158 U t autem)Ubi cum H. 159 circumspiceret in text D; in marg. m,; circumspexisset;
in lacrimas om H.
160 deliberabat) diliberabat E.
163 in aevum constaret) constaret in aevum H .
165 Tremorinus)Tremorius H; archiepiscopus)episcopus H. 166 mirabile after disponis H.
167 quia) quod D ; omnibus) omnibus mortalibus D.
168 tuo om H. 169 est ss vii H.
170 ergo (2)] itaque DH. 171 Geuisseorum) Geuuisseorum H; erat)fuerat H.
173 sibi praediceret) praediceret sibi H. 174 inquit om E.
176 aut vanam) ad vanam H; per om H. 177 me om H; homines) homines. Noluit ergo
rex eum infestare de futuris, sed de operatione praemeditata allocutus est H (Noluit —
est in modern hand). 177-178 De his — Cui rex om H. 180 statuenda)constituenda H.
181 est) tibi H.
182 tibi)est H; Killario in text D; in marg. mr. Kyllarao; Killarao H; Hiberniae)Hyberniae
E; Yberniae H. 183 et om H; subvectaret)subnectaret D E .
Liber Octavus
215
sit mechanica arte eruditus. Qui si eodem modo quo ibidem positi sunt
185
circa plateam hanc locabuntur, in aeternum stabunt." Ad verba haec <8.n>
solutus Aurelius in risum cum aliis, qui aderant, ait nequaquam se intelligere posse, qualiter id fieret ut tam grandes et tam incompositi lapides ex tam
longinquo veherentur, ac si Britannia lapidibus careret qui ad operationem
sufficerent. Tune Merlinus: "Ne movearis, rex, super his quae dixi neque
19°
fictum existimes, quia mystici sunt lapides isti de quibus nobis est sermo
et ad diversa medicamenta salubres. Gigantes eos asportaverunt olim ex
ultimis finibus Affricae et posuerunt illic, dum Hiberniam inhabitarent.
Erat autem causa ut balnea infra eos conficerent, ad usus hominum salubria.
Lavati enim lapides infra balnea ea aqua diffusa multorum infirmitates
195
curabant, dum balnearentur aegroti: mixta cum herbarum succis vulnera || E173
quaelibet curabant. Non est ibi lapis qui medicamento careat." Cum igitur
haec audissent qui aderant Britones, hortati sunt pro lapidibus mittere.
Eligitur ergo Utherpendragon, frater regis, ad id negotium, licet ipse ultro
se ingereret, ut regnum, videlicet Hiberniae, videret et populum. Eligitur
*oo
et ipse Merlinus, cuius ingenio et auxilio agenda tractentur. Parato itaque
navigio, cum quindecim milibus armatorum Hiberniam adeunt ac prosperis
velis litora intrant.
7. Ea tempestate regnabat in Hibernia Gillomanus rex. Qui cum audisset
Britones applicuisse in terra sua, collecto exercitu perrexit obviam eis.
Et cum didicisset causam adventus eorum, astantibus risit et ait: "Non
est mirandum, si ignavam gentem Britonum Saxones devastare potuerunt,
cum Britones bruti sint et fatui. Quis enim eorum satis admirari possit
fatuitatem? Numquid enim meliora sunt saxa Hiberniae quam Britanniae
ad quodlibet opus? Armate vos, viri et defendite patriam vestram ab
ignavis et brutis animalibus, quia dum mihi vita inerit, non auferent etiam
minimum lapillum Choreae." Uther igitur, ut vidit illos ad proeliandum
185 mechanica in text D; in marg. ni>: mathematica; mechania H; si ss nti E; eodem) eo H.
187 nequaquam se)se nequaquam H. 188 tam(2) om EH.
190 movearis)moveris H; his)is H. 191 fktum)falsum H; quia)quibus E; isti)illi H; sermo
after quibus H. 192 eos asportaverunt) asportaverunt eos H; olim after Gigantes H;
om E. 193 Hiberniam) Hyberniam DE; Ybemiam H. 194 infra) inter D; salubria)
salubres H. 195 infra)et infra H; diffusa)effusa H; multorum)multorum generum H.
196 curabant)curabat H . 197 curabant)sanabat H; ibi om H.
198 qui aderant om H. 199 Utherpendragon) Uterpendf E.
200 videlicet om H; Hiberniae) Hyberniae DE; Yberniae H.
202 quindecim)XII H; Hiberniam)Hyberniam DE; Yberniam H.
204 Hibernia) Hybernia DE; Ybernia H; Gillomanus in text D; in marg. m,: Gillamovius;
Gillomannus H. 206 astantibus) a stantibus E.
207 ignavam in text D; in marg. m,: ignaram.
209 fatuitatem after eorum (208) H; enim om H; Hiberniae) Hyberniae DE; Yberniae H.
211 quia) quod H; mihi vita) vita mihi H; auferent) auferetur H. 212 minimum lapillum)
minimus lapidum H.
(8.12)
205
210
216
215
225
230
E174
235
24o
paratos, agmen suum dirigit in illos. Nee mora, praevaluerunt Britones
Hiberniensibusque laceratis atque devictis regem suum Gillomanum in
fugam coegerunt. Potiti victoria Killaraum montem adeunt duce Merlino
lapidumque structuram || secundum quod coniector eorum Merlinus edixerat, reperiunt. Circumstantibus itaque cunctis, ait Merlinus: "Utimini
viribus vestris quantum potestis et videamus si lapides istos integros deponere valueritis." Quod cum fecissent, nullo modo potuerunt saxa movere,
vel minimum lapillum excidere. Deficientibus igitur cunctis, solutus in
risum, ait Merlinus: "Ut sciatis animi ingenium fortitudini corporis praevalere, || ecce lapidum haec structura, quae viribus vestris non cessit, levius
quam credi potest nostris iam machinationibus deponetur." Et paulisper
insusurrans, motu labiorum, tamquam ad orationem, praecepit ut adhiberent
manus et asportarent quo vellent. Depositis itaque mox lapidibus ad naves
leviter delatos intus locaverunt et sic cum gaudio et admiratione in Britanniam revertuntur. Rex autem Aurelius eorum congratulans reditui, ex
diversis regni sui partibus iussit clerum et populum convenire, ut honore
summo tantorum virorum celebrationem perficeret. Ad edictum ergo eius
conveniunt pontifices et clerus populusque innumerabilis in monte Ambrii
et die Pentecostes rex, imposito capiti diademate, festum regaliter ibidem
tribus diebus celebravit 11 functique epulis cum gaudio et exsultatione hymnorum omnes affuerunt. Quarta autem die honores ecclesiasticos qui personis carebant, secundum auctoritatem canonicam, distribuit. Eboracensi
ecclesiae, quae pastore carebat, Samsonem, illustrem et religiosum virum,
metropolitanum praefecit. Urbem vero Legionum et eius ecclesiam Dubricio, nihilominus prudenti viro, decoravit. Statutisque regni legibus atque
omnibus quae in tanta celebratione constituenda erant patratis compositisque lapidibus a Merlino in sepulturam et circa Choream, sicut prius fuerant
in Hibernia, dimissa contione omnes cum laetitia redierunt ad propria.
216 coniector: see Hist. 8.296.
224 motu labiorum: cf. Judith 13.7: et labiorum motu.
232 functique epulis: cf. Ovid, Fasti 2.327: sie'epulis functi; Met. 4.765: Postquam epulis
functi.
213 paratos) venire paratos H; suum)suorum H. 214 Hibern.) Hybern. DE; Ybern. H;
atque) et destructis atque D; Gillomanum) Gillomannum H.
217 Utimini) Utamini D. 219 potuerunt) poterant H . 220 solutus)solutus est H.
221-222 risum — praevalere) risum Merlinus et suas machinationes confecit et dixit H
(entire passage in modern hand).
222 viribus vestris)vestris viribus H. 224 labiorum)labiorum suorum H.
228 sui om H. 228-229 honore summo after celebrationem (229) H.
229 perficeret)proficeret E; perficerent H. 230 monte)montem H. 231 capiti)capiti suo
D; ibidem corr. m, ex ibi H.
235 Samsonem)Sampsonem D; Sansonem H; illustrem et om H.
238-239 compositisque)compositis H.
239 prius fuerant after Hibernia (240) H. 240 Hibernia) Hybernia E; Ybernia H.
Liber Octavus
217
8. Eodem tempore, Pascentius, Vortigerni filius, qui in Germaniam {8.13)
diffugerat, congregato undecumque exercitu navigioque comparato, applicuit in aquilonaribus Britanniae partibus atque eas vastare coepit. Sed
rex Aurelius, ut audivit, collecto exercitu ei obviam venit et commissa
pugna devictus Pascentius fugit, nee ultra ausus est redire in Germaniam, 245 <8.i4>
sed cum paucis'ad Gillomanum, regem Hiberniae se contulit. Et cum infortunium suum ei notificasset, miseratus Gillomanus promisit se laturum
auxilium, conquerens de iniuria Britonum, qui nuper Choream Gigantum de
Hibernia asportaverant. Foedere itaque inter se facto, naves ingrediuntur
cum suo exercitu et ad Meneviam urbem applicuerunt.
250
9. Interea rex Aurelius Wintoniae infirmatus lecto decubuit. Qui audiens Pascentium et Hibernienses advenisse, misit Utherpendragon, fratrem
suum, cum exercitu valido in Kambriam contra illos ut de regno suo disturbaret. Et dum iter faceret exercitum congregando, moram fecit in
itinere quod longum erat et valde laboriosum. Accedens interim unus ex
255
Saxonibus nomine Eappa, qui linguam Britonum edidicerat, ad Pascentium,
ait, se regem Aurelium cito perempturum, si sibi darentur argenti mille
librae. Pactus est Pascentius quod petebat et amplius, si regni diadema per
eum adquireret. Ille, promissis ditatus, iter versus Wintoniam arripuit, ubi
regem Aurelium infirmatum audierat esse. Obiter ille minister mortis
260
fraudis se dolo armavit, nam veste monachi se induit atque corona caput
f also coronavit sicque Wintoniam veniens, 11 ad thalamum regis accessit D 29r
et se medicum finxit. Quo intromisso promisit statim, infra breve tempus,
regi salutem, si sibi se 11 committere vellet. Omnes qui aderant gratulati H 38V
sunt et magnam ei pecuniae mercedem promiserunt, si dictis facta com265
pensaret. Nee mora, || potionem temperans venenatam, regi bibendam por- E175
251 lecto decubuit: cf. Ovid, Met. 11.657: turn lecto incumbens.
241
242
244
246
247
249
251
252
Vortigerni) Vorti^' DE; Germaniam) Germania H.
navigioque) navigio H; comparato) parato D. 243 aquilonaribus) aquilonalibus DEH.
rex Aurelius)Aurelius rex H.
Gillomanum) Gillomannum H; Hiberniae) Hyberniae E; om H; contulit) transtulit D.
Gillomanus) Gillomannus H.
Hibernia) Hybernia E; Ybernia H.
rex Aurelius) Aurelius rex H; Wintoniae)Wyntoniae E.
Hib.)Hyb. E; Ybernienses H; advenisse)applicuisse H; Utherpendragon)Utherp' DE;
Uther H.
253-254 disturbaret)disturbarent E. 256 Eappa in text D; in marg. mt: Cappa; edidicerat)
didicerat D; corr. m, ex edicerat H.
257 mille)librae H. 258 librae)mille H; est)est ei H.
259 Wintoniam) Wyntoniam E.
260 esse om H; Obiter) Ob iter DE; om H; ille om DE; minister mortis) iniustum E; iniustum
del. mt D; in marg. mi: minister. 262 Wintoniam)Wyntoniam E; Uuintoniam H.
263 se)sese H; 263-264 medicum — si sibi se) promisit redditurum ei sanitatem, si
potionibus suis foveretur et sine mora curae suae se H (in modern band). 264
gratulati )gtulati H. 265 mercedem) partem H.
218
270
275
(8.15)
280
*8j
290
(8.16)
Historia Regum
Britanniae
rexit. Qua hausta iussus est a nequissimo ambrone sabanis cooperiri atque
obdormire. Paruit ille atque obdormivit, sperans salutem optatam consequi posse. At priusquam nox incumberet, veneno intra viscera grassante,
periit. Medicus autem dolosus ab oculis omnium lapsus evasit atque per
fugam vitae reservatur.
10. Haec dum Wintoniae agerentur, apparuit Stella mirae magnitudinis et claritatis, quam cometam dicunt, uno contenta radio. A radio vero
procedebat globus igneus, in similitudinem draconis extensus, de cuius
ore procedebant duo radii, quorum unus radiorum longitudinem ultra
Gallicana regna videbatur extendere, alter vero versus Hibernicum mare
vergens, in septem minores radios terminabatur. Apparente itaque tali
sidere, percussi sunt omnes metu et admiratione, qui viderunt. Uther igitur
convocans Merlinum, ad radium stellae interrogabat vatem, quid talc
portenderet signum. Mox ille, in fletum erumpens, spiritu coepit deficere
prae dolore cordis. Reversus postea in se exclamavit et dixit: " O damnum
irrecuperabile! O populum orbatum Britanniae, defuncto Aurelio, nobilissimo rege!" Uther, audiens fratris mortem, tristis factus est valde
et flevit amare. Merlinus autem dolorem eius delenire volens, prosecutus
ait: "Festina, dux nobilissime, festina hostes praesentes devincere, nam tibi
debetur dominium totius Britanniae. Victoria de his tibi parata est et
multas post hos tibi subdes nationes. T e etenim sidus istud significat et
igneus draco sub sidere. Radius autem qui versus Gallicanam plagam
porrigitur, filium tibi futurum portendit potentissimum, cuius potestas
usque ad montes Alpium protendetur. Alter vero radius filiam designat
nascituram, cuius filii et nepotes regnum Britanniae succedenter habebunt."
Uther igitur, nocte ilia in castris quiescens, aurora illucescente, legionibus
ordinatis exercitum in hostes producit. Illi econtra copias suas producunt
269 nox incumberet: perhaps an echo of Vergil, Aen. 1.89: nox incubat atra.
272 Haec — agerentur (passim): cf. 2 Reg. 11.2: Dum haec agerentur.
267 ambrone) abrone H ; atque) et H; 268 salutem om E.
269 priusquam)postquam in text D; in viarg. m,: priusquam; postquam E. 270 lapsus)
elapsus D.
272 Wintoniae) Wyntoniae E. 273 cometam dicunt) dicunt Plyadem H.
276 regna videbatur) videbatur regna H; vero om EH; versus omitted in text; added in
marg. mt D; Hibernicum)Hybernicum E; Ybernicum H.
278 percussi) perculsi H; for perculsi — metu cf. Sallust, BJ. 58.2: metu perculsi.
279 mterrogabat)interrogat DH; vatem om H; tale)portendat H.
280 portenderet) tale H. 281 exclamavit corr. mi ex exclamat H; damnum)dampnum DEH.
283 Uther)Uther autem (autem mi) D. 284 delenire)delinire DEH; volens)cupiens H.
286 tibi after Victoria H; parata)patrata in text D; in marg. m,\ parata; patrata E. 287 tibi
omitted in text D; added in marg. mt; after multas H; significat) si gnat D H . 288 autem)
vero H.
290 vero) autem H ; designat) significat H.
292 illucescente) illuscente H. 292-293 legionibus — exercitum) exercitum legionibus ordinatis H.
293 suas)suas obviam H; producunt)educunt H.
Liber Octavus
219
atque invicem congrediuntur. Gladiis extractis comminus res agitur consertoque proelio Uther, interfectis Gillomano et Pascentio, triumpho poti295
tur, ut veritas coniectoris probaretur. Fugientibus igitur barbaris ad naves,
magna de eis strages, antequam ad naves pervenirent, a Britonibus facta
est et innumeri trucidati sunt. Dux itaque victor retro iter agens, obvios
habuit nuntios, qui fratris casum nuntiaverunt ipsumque iam ab episcopis
sepultum, iuxta coenobium Ambrii in Chorea Gigantum, cum ceteris ter300
rae || ducibus, qui ibidem, sicut praedictum est, sepulti fuerant. Ibi enim £176
rex, adhuc vivens, se sepeliri iusserat. Veniens ergo Uther Wintoniam, <8.i7>
convocato clero et populo, omnibus petentibus et acclamantibus ipsum
regem fieri, suscepit diadema regni Britanniae et in regem sublimatus est.
Reminiscens autem interpretationis Merlini quam de sidere fecerat, iussit
305
fabricari duos dracones ex auro purissimo 11 et unum in ecclesia episcopali H w
Wintoniae obtulit, alterum sibi ad ferendum in proelia retinuit. Ab illo
ergo tempore ipse appellatus est Utherpendragon, hoc est bri 11 tannice D 29V
caput draconis, sicut Merlinus eum in regem per draconem prophetaverat.
11. Interea Octa, filius Hengisti et Eosa, cognatus suus, cum soluti essent 310 (8.18>
a foedere quod pepigerant Aurelio, moliti sunt inquietudinem toti regno
Britanniae inferre, associantes sibi Saxones, quos Pascentius secum adduxerat nuntiosque suos in Germaniam mittunt ut sibi auxilia invitarent. Maxima itaque multitudine stipati, omnes provincias ab Albania usque Eboracum
occupant, ipsam urbem Eboracum obsidione valiant. Superveniens autem
315
Uther rex cum exercitu grandi obsidioni, congrediuntur Saxonibus Britones, quibus viriliter primo impetu restiterunt Saxones atque eorum irruptiones tolerantes tandem illos in fugam propulerunt. Saxones autem
insecuti sunt eos cedentes usque ad montem Damen, dum sol diem stare
permitteret. Erat autem mons ille arduus, [in cacumine] coryletum habens
320
circa radicem, in cacumine saxa praerupta, latebris ferarum habilia. Ascen296 ut — probaretur: cf. Gen. 40.22: ut coniectoris veritas probaretur.
306 ex—purissimo: cf. Exod. 25.38 and 28.36: de auro purissimo; also 3 Reg. 10.16,21.
295 Gillomano) Gillomanno H.
299 nuntiaverunt)indicaverunt H. 301 praedictum)dictum H\ Ibi)Ita H. 302 Wintoniam)
Wyntoniam E. 303 pententibus)expetentibus H; ipsum) ilium H. 304 sublimatus)
sullimatus EH.
305 interpretationis)inter haec verba (haec verba in modern hand) H; quam om H;
de)de supradicto H; fecerat om H. 306 purissimo) similes draconi ad stellae radium
(in modern hand) H. 307 Wintoniae) Wyntoniae E; obtulit) obtulit et DE; ferendum)
deferendum H; proelia) proelio H.
308 tempore om DE; ipse om H; britannice in text D; in marg. m,: latine.
309 in regem after draconem H; prophetaverat) interpretaverat E.
310 Hengisti) Heng' DE. 311 pepigerant Aurelio)Aurelio pepigerant H; inquietudinem)
iniquitatem E.
315 Eboracum)eboraicam D; eboricam E. 316 rex om H.
316-317 Saxonibus Britones)Brittones Saxonibus H. 317 quibus —Saxones)sed Saxones
primo impetu viriter restiterunt H.
• 220
325
330
E177
335
340
34j
dentes vero montem Britones, pro castris se munierunt in coryletis et
rupibus et nocte ibidem quieverunt. A media autem nocte excitati convenerunt simul, ut consilium caperent qualiter hostes invaderent. Commiserunt igitur omnes Gorloi, duci Cornubiae, sententiam tractandam,
qui et ipse consilii magni erat atque aetatis maturae. "Non est opus,"
inquit, "ambagibus vanis aut magnis circumlocutionibus, dum adhuc noctis
umbra involvimur. Utendum nobis est audacia et fortitudine: necessitas
haec belli non habet legem ut turmis dispositis et aciebus pugnemus.
Quoquo modo liberemus animas nostras et precemur Deum omnipotentem
quern forte peccando offendimus ut liberet nos ab imminentibus adversariis, qui et ipsi inimici sunt Dei vivi et idolorum cultores. Confitentes
itaque peccata nostra et emendationem promittentes, descendamus quiete
et sine strepitu armorum ad eos et circumveniamus eos inopi [ | nate, nil tale
de nobis timentes. Fugatis enim nobis et velut obsessis, securiores dormiunt,
exspectantes ut in luce nos comprehendant. Paretur ergo unusquisque
nostrum ocius et si qua sarcina est, hie dimittatur, ut tantum pro vita et
libertate, omnibus postpositis, solliciti simus. lam si fortiter egerimus,
victoria in manus nostras sita est. Nam si Deus pro nobis, quis contra
nos?" Placuit regi simulque Christianis omnibus, qui aderant, consilium
Gorlois et unanimiter se invicem cohortantes, invadunt hostes somno
oppressos. Feriunt praecordialiter, vulnerant, obtruncant et illidunt et
tamquam leones in armenta saeviunt et fugam hesternam vindicant. Hostes
vero attoniti, nee arma capessere neque de loco aliquo pacto cedere poterant: sic Britones, omni nisu caedentes, instabant. Quotquot evasere
periculum fugiendo, noctis beneficio computaverunt. Captivi retenti
327-328 noctis umbra involvimur: cf. Vergil, Aen. 2.250-251: nox / involvens umbra magna
terramque polumque. 330 Quoquo — nostras: cf. 1 Macb. 9.9: sed liberemus animas
nostras modo. 332 Dei vivi: cf. Rom. 9.26; 2 Cor. 3.3: Dei vivi.
332—333 Confitentes — nostra: cf. Matth. 3.6: confitentes peccata sua.
339-34° Nam si Deus — contra nos: cf. Rom. 8.31: Si Deus pro nobis, quis contra nos?
341-342 somno oppressos: see Hist. 1.182.
325 igitur)ergo D; Gorloi)Gorloy H.
326 Above Non: Qui ait m, H; est opus)opus est H. 327 inquit om H; vanis)nanis in text
E; in marg. m,: vanis. 328 nobis om DE.
330 Deum)Deum patrem H.
332 et idolorum)idolorum EH.
334 strepitu armorum)armorum strepitu H; eos(z)]illos H; nil)nichil H. 335 nobis(2)
om H.
337 ocius)honus in text D; in marg. m,: ocius; onus E; ut)ut postpositis omnibus H.
338 omnibus postpositis om H; fortiter)forte H. 339 sita est)est sita D.
340 aderant)aderant baronibus H. 341 Gorlois)Gorloys H; somno)sompno DE. 341-342
somno oppressos) oppressos sompno H.
342 vulnerant, obtruncant) obtruncant, vulnerant DH. 343 tamquam om H; in armenta)
inarmati, corr. mi into inanimati H ; armenta corr. m, ex armata D. 344 cedere)
recedere D; cedere after loco H. 345 omni—caedentes) caedentes omni nisu H.
346 fugiendo after evasere (345) H.
Liber Octavus
221
sunt Octa et Eosa, duces eorum et Saxones per virtutem Christi penitus
dissipati.
12. Post hanc victoriam animatus est rex ulterius progredi versus Scotiam venitque ad urbem Alclud illique provinciae disposuit et pacem
ubique renovavit. Circuivit etiam omnem Scotorum regionem rebellemque
populum a sua feritate deposuit, tantam ubique iustitiam cum terrore et
moderatione agens quantam alter ante se nemo fecerat. Denique, pacificatis omnibus, Londoniam reversus est, Octa et || Eosa prae se in vinculis
mancipatis, quos in carcere trudi praecepit, donee adiudicaret quod supplicium de eis sumeret.
<8.i9>
350
Hj9v
355
13. Festo igitur paschali superveniente 11 ibidem, rex, suscepto diademate, cum magno sumptuum apparatu, sicut decebat, diem Paschae,
accitis omnibus proceribus regni cum suis uxoribus et familiis, celebravit.
Suscepit eos rex cum summo honore et epulati sunt cum gaudio magno et 360
exsultatione, regi congratulantes quod cum tanto honore eos invitasset. Sed
quia in conviviis taetra solet esse libido insidiatrix et inimica laetitiae,
nequaquam praeterire voluit hostis humani generis, quin huic interesset
convivio. Aderat namque inter ceteras Gorlois ducis Cornubiae uxor,
nomine Igerna, cuius pulchritudo omnes Britanniae mulieres superabat. 3<S5
Quam cum ex adverso respexisset rex, tamquam David in Bethsabee, subito,
Sathana mediante, incaluit et, postpositis omnibus, curam amoris sui totam
in earn vertit atque fercula multimoda sibi gratulando dirigebat. Aurea
quoque pocula cum salutationibus iocundis familiaribus internuntiis, || sicut E 178
assolet inter amatores fieri, quandoque clam, quandoque palam mittebat. 370
Quod cum marito compertum esset, — quis enim ignem celare potest,
praesertim flamma aestuante? — statim de curia, absque regis licentia, iratus
366 ex adverso — Bethsabee: see 2 Reg. 11.2-3.
371-372 quis — aestuante: cf. Ovid, Met. 4.64: quoque magis tegitur, tectus magis aestuat
ignis.
347 tern (of virtutem) illegible D; Christi) Christi Ihesu H.
349 est om H; progredi)progressus est H. 350 disposuit)disponit H.
351 Scotorum) Scottorum H. 352 ubique)hic H. 353 agens)exercebat per patrias H (in
modern hand); ante se nemo)praedecessorum suorum non H (in modern hand).
354 omnibus)aquilonalibus provinces ivit H (in modern hand); Londoniam)Londonias
H (in modern hand); reversus est)et ibidem H (in modern hand); eOsupradicto et H
(in modern hand).
355 carcere)carce H. 357 ibidem, rex: added in marg. mi D. 359 accitis for ascitis in DEH;
proceribus regni)regni proceribus H. 360 summo)magno D; gaudio)laetitia H;
magno)magnaW. 362 taetra solet) solet persaepe H. 364 Gorlois) Gorloys H.
365 Igerna)Ygerna DH. $66 respexisset)aspexisset H; rex after David H; Bethsabee for
Bersabee in EH; Bersabee in text D; in marg. w»»: Bersaben. 369 cum salutationibus
iocundis after internuntiis H.
370 amatores) amantes H.
222
375
380
385
390
395
abscedens, Cornubiam petit atque uxorem a conspectu regis subtraxit,
quam super omnia diligebat Gorlois. Iratus itaque rex post eum misit,
praecipiens redire, ut de illata iniuria sibi satisfaceret. Hie vero renuens,
iter suum peregit quo tendebat. Indignatus itaque rex iure iurando asseruit,
se omni nisu in ipsum animadversurum et in omnem terram suam nisi ad
praestitutam diem rediret et satisfaceret de iniuria et diem constituit.
Transacto igitur die, exercitu collecto, insequitur iniurias ducis sui atque
Cornubiam ferro ac flammis vastare contendit. At Gorlois, nullam habens
copiam resistendi, castrum quoddam munivit, ubi se cum valida manu
suorum et uxorem, pro qua magis timebat, inclusit, scilicet in oppido
Tindageol, super litus maris sito et undique vallibus praeruptis ac mari
circumsaepto. Adveniens igitur rex castro quo erat Gorlois, undique obsedit eum, ita ut a nulla parte posset ei provenire auxilium. Consideraverat
namque Gorlois ut ab Hibernia, si necesse foret, subsidium haberet, sicut
per legatos suos, quos illuc direxerat, rex ille pepigerat. Cumque per hebdomadam unam obsidio iam durasset, rex Uther, de amore Igernae, pro
qua totum certamen erat, reminiscens, vocavit ad se quendam fidelem et
sibi familiarem, Ulphin nomine, de Ridcaradoch et revelavit ei affectum
et amorem suum, dicens: "Uror nimis amore Igernae, uxoris istius ducis
quern obsedimus nee corporis mei aut vitae periculum evadere existimo,
nisi ea potitus fuero. Tu igitur adhibe diligentiam, sicut me diligis, ut ea
fruar, aut scias me diu sustinere non posse quin mortis periculum incurram." Ad haec Ulphin: "Nemo, mi domine, melius tibi dare consilium
valet ex omnibus qui terram tuam incolunt quam Merlinus vates, qui, si
operam dederit, poteris compos esse desiderii tui." Credulus ille Merlinum
ad se venire iussit, nam et ipse cum ceteris ad obsidionem venerat et
expositis angustiarum causis mox regem alacriorem reddidit, inquiens:
381 cum valida manu: see Hist. 3.242.
395 mi domine: cf. Jud. 6.13, 15: mi domine.
373 conspectu) conspectibus H. 374 Gorlois) Gorloys H; post eum misit) misit post eum
D. 377 omni — ipsum)in ilium omni nisu H. 378 praestitutam)praesentem E;
praesentem in text D; in marg. m,\ praestitutam; praestitutum H; diem constituit)
constituit diem H.
379 exercitu collecto) collecto exercitu H; insequitur) insequtus est H.
380 Gorlois)Gorloys (also for lines 384, 386) H. 382 After suorum omission mark; in
marg. w,: inclusit D; suorum)suorum inclusit H; uxorem)uxorem suam H; inclusit,
scilicet om H. 383 Tindageol)Tyndageol D; Tyntagol H. 384 circumsaepto)circumsaepto cum custodibus reclusit H.
385 Consideraverat)Considerabat H. 386 Hib.)Hyb. DE; ab Hibernia)ad Yberniam H.
387 ille)illi H. 388 obsidio)obsidium D; obsidio iam)iam obsidio H; Igernae)Ygernae
(also for line 391) DH. 390 Ulphin) Ulphyn D; Ulfin H; Ridcaradoch) Ridkaradoc H.
391 uxoris istius ducis) huius ducis uxoris H. 392 obsedimus) obsidemus D.
393 diligis)amas H. 394 diu sustinere)sustinere diu H.
395 Ulphin)Ulphyn D; Ulfin H; melius — consilium)tibi melius consilium dare H.
398 iussit after ille (397) H ; iussit omitted in text; in marg. mr. iubet D.
399 angustiarum causis)cordis angustiis H; cf. 2 Cor. 24: angustia cordis.
Liber Octavus
223
"Ut potiaris, rex, desiderio tuo, necesse est novis artibus uti. Nam castrum,
400
quo Igerna, quam diligis, continetur, adeo fortis munimenti est loci situ,
ut nullus introitus pateat alter quam angusta rupes, quae a tribus armatis E , 79;
prohiberi potest toti exercitui tuo. Verum, quia in hac necessitate 11 meum
H 4<>r
quaeris consilium et auxilium, studebo quantum potero, ut arte mea volun- 11 D 30V
tatem tuam expleas. Novi medicaminibus meis mutare hominum figuras, 4°5
ita ut per omnia is videatur similis eius cuius formam arte magica impressero. Si ergo parere vis artibus meis, faciam te per omnia similem
Gorlois, ut nihil differas ab eo vel facie vel incessu, eroque tecum quasi
unus ex famulis Gorlois transmutatus: Ulphin quoque in Iordanum, familiarem eius transformabo sicque tuto poteris adire oppidum Tindageol atque
4'°
aditum habere." Paruit itaque rex dictis et actibus Merlini commissaque
familiaribus suis obsidione, crepusculo ingressus est castrum Tindageol,
tamquam esset Gorlois receptusque gratanter ab Igerna, post oscula desiderata collocatus est una in cubili atque desiderio suo satisfecit. Concepit eadem nocte Igerna celeberrimum ilium Arturum, qui, postquam
4'5
adultus est, probitate sua toto orbe enituit14. Interea, dum compertum esset in obsidione regem abesse, exercitus
inconsulte agens oppidum adit, muros invadit atque machinas muris
apponere congreditur. Dux obsessus videns se suosque nimis interius artari
atque grandinem telorum desuper iactari, provocatus ad bellum, agmine
ordinato exivit et se hostibus parva manu suorum inseruit. Qui mox hostili
multitudine circumventus, confossus cecidit et pars quaedam suorum
secum, pars autem dissipata in fugam se dedit. Capto itaque oppido festinaverunt nuntii ad Igernam, qui et necem ducis et obsidionis eventum
405 mutare — figuras: cf. Ovid, Met. 1.88: induit • . . hominum . . . figuras; Ibis 423:
varias mutare figuras.
400 artibusHegibus with ss artibus vti H. 401 Igerna) Ygerna DH; continetur) retinetur H;
situ)situs H. 402 angusta rupes) ante dixi H (te dixi in modern hand); quae a tribus)
tribus viris H (in modern hand). 403 prohiberi — tuo)licet toto regno Britanniac
astiteris; situm est enim supra rupem in man et undique circumclusum ab ipso, excepto
uno angusto aditu H (in modern hand).
403 Verum — necessitate)si vero H (in modern hand).
406 videatur) videatur esse et H. 407 artibus) actibus EH; similem after te H.
408 Gorlois) Gorloys (also for line 409) H; facie vel incessu) incessu vel facie H. 409
Ulphin)Ulphyn D; Ulfin H. 410 eius)illius H; transformabo)transmutabo D; poteris
adire)adire poteris D; Tindageol)Tyndageol D; Tintagol H. 411 habere)adire E;
adire in text D; in marg. mt: habere.
412 Tindageol)Tyndageol D; Tyntagol H. 413 GorIois)Gorl' DE; Gorloys H; Igerna)
Ygerna DH.
414 cubili) cubiculo H. 415 Igerna) Ygerna DH.
416 probitate sua om DE; toto)toti D; orbe)orbi DE.
418 adit)adik H; atque)et H; muris)muro H. 419 congreditur)aggreditur H; artari)arctari
D. 421 suorum om H.
424 Igernam)Ygernam DH; eventum) adventum in text D; in marg. mt: eventum.
(8.20)
420
.
425
430
435
£180
440
<8.2i>
44j
H40V
450
Din
<8.22>
224
Historia
Re gum
Britanniae
indicarent. Sed c u m regem iuxta illam in specie Gorlois sedere vidissent,
erubescentes admirabantur ipsum, quern in obsidione interfectum didicerant, ita incolumem praevenisse. U t h e r autem rex, tales deridens rumigerulos tamquam mendaces, dicebat: " N o n equidem m e u t m o r t u u m dolere
debetis, sed vivo, sicut n u n c cernitis, congaudete; neque enim omni rumori
credendum est. Doleo tamen oppidi mei captionem et meorum interfectionem: unde timendum est n e superveniat rex et n o s inopinatos h i e intercipiat. I b o igitur obviam ei et pacificabo m e , si potero, c u m ipso, n e
detenus quid contingat." Amplexansque Igernam atque deosculans d e leniensque egressus venit ad exercitum, exuta specie et forma Gorlois
quam susceperat. C u m q u e rei eventum de morte ducis sui didicisset, subtristem se simulans, de Igerna a maritali copula soluta n o n modicum g a u dens, reversus ad oppidum Tindageol, cepit illud || et Igernam simul
votoque suo potitus est. Nuptiis igitur legitime atque magnifice celebratis,
commanserunt pariter rex e t Igerna regina partusque tempore genuit ilium
A r t u r u m famosum. Deinde concipiens peperit filiam nomine A n n a m .
15. C u m q u e dies multi et tempora praeterissent, occupavit infirmitas
regem eumque pluribus diebus vexavit. Interim custodes carceris q u i
O c t a m et Eosam inclusos servabant, taedio affecti atque promissionibus
eorum allecti, in Germaniam c u m eis diffugium fecerunt. Deinde minis et
terroribus totam Britanniam perculerunt. Venientes itaque in terram
suam, classem paraverunt non modicam atque cum magna armatorum manu
redierunt quam citius in Albaniam ingressique regionem, ferro ac flammis
vastabant earn. Eligitur || itaque Leil nomine, d u x de Lodonesia, c u i r e x
A n n a m , filiam suam, locaverat nuptiali thalamo eique committitur e x ercitus Britonum contra hostes deducendus regnique curam suscepit, d u m
rex infirmitate teneretur. H i e || in hostes progressus saepe ab eis repulsus,
saepe superior factus ad naves usque diffugere coegit. Fuitque inter eos diu
anceps bellum, donee rex Uther, audita suorum segnitia, ipse feretro
425 iuxta illam after Gorlois H; Gorlois) Gorloys (also for line 434) H.
427 rex om H. 428 me)est H. 429 vivo)vivum H; sicut)ut D; nunc om H.
433 Amplexansque)Amplexatus itaque H; Igernam)Ygernam (also for line 437) DH. 433434 deleniensque)delinienque DEH. 435 didicisset after eventum H.
436 Igerna)Ygerna DH. 437 Tindageol)Tyndageol D; Tyntagol H. 439 pariter)simul D;
Igerna)Ygerna DH.
439-440 ilium Arturum) Arturum ilium H.
443 inclusosJreclusos H; taedio)atque taedio H; atque)et H. 444 eorum)illorum H ; allecti)
illecti H.
447 redierunt—Albaniam)in partes Albaniae redierunt H (in modern hand).
447-448 ingressique — cam)ipsasque civitates et urbes igne accendere affectant H (in modern hand). 448 Eligitur—Lodonesia)Committitur itaque exercitus Britanniae Loth
de Londonesia, ut hostes longius arceret H (in modern hand); itaque dux Leil
nomine de Lundonesia in MS hand H. 449 Annam om H.
451 repulsus)expulsus DE. 452 diu om H. 453 donec)dum E; segnitia)segnitie D.
Liber Octavus
225
»
impositus, se ad exercitum deportare fecit. Perductus itaque Verolamium, <8.23>
ad urbem in qua Saxones se receperant propter eius adventum quern time455
bant, obsedit urbem atque moenia cum machinis diruere coepit. Quod
cum vidissent Saxones et se viliter inclusos sensissent, egredientes diluculo
de civitate, ad campestre proelium Britones provocaverunt. Nee mora,
devictis Saxonibus, cessit victoria Britonibus et Octa et Eosa ibidem
obtruncantur. Unde in tantam laetitiam rex Uther emersit, ut, feretro 460
prosiliens, nil sibi doloris de infirmitate contestans, in risum solutus, tamquam sanus et validus factus, suos exhilaravit atque insequi Saxones fugientes accelerabat, nisi hoc sui dissuasissent, ne eum infirmitas gravior (8.24)
occuparet. Dimisso ergo exercitu ipse remansit cum paucis Verolamii,
indulgens quieti et corporis refectioni. Sed nee sic devicti atque fugati
465
Saxones ab iniquitate et malitia sua cessaverunt. Quod enim armis et iure
belli exercere non poterant, hoc veneficiis et proditione pessima agere
machinati sunt. Mittunt ergo in paupere cultu quosdam maleficos Verolamium, qui, cum didicissent, regem adhuc aegrotare nee perfecte convaluisse, explorantes aditum quo ad ipsum pertingerent inter || ficiendum 470 £181
non invenientes, deliberaverunt apud se ut quoquo modo ilium veneno
extinguerent. Et cum morati essent ibidem aliquandiu didicerunt quia de
fonte nitidissimo, qui prope aulam fluebat, solitus esset rex cotidie potare.
Quo comperto, inficiunt fontem veneno et abeuntes rei eventum exspectabant. Ut autem gustavit rex aquam, mortuus est festine, ut veritas Merlini
475
coniectoris et eius vaticinium compleretur. Multi etiam de fonte illo
potantes perierunt, donee, comperta malitia, cumulum terrae super apposuerunt. Delatum est autem corpus eius ad coenobium Ambrii et ibi traditum
sepulturae iuxta Aurelium fratrem suum, infra Choream Gigantum.
475-476 veritas — coniectoris: see Hist. 8.296.
456 atque) et H; cum machinis om H. 457 viliter) viriliter D.
462 et)ac DH; insequi Saxones) Saxones insequi H.
463 gravior om DE; after infirmitas omission mark; in marg. m,\ gravior D. 464 ergo)igitur
H; Verolamii for Verolamium in DEH.
465 sic ss nti H; atque) et H. 466 sua after iniquitate H.
471 ut quoquo modo)quomodo H.
472 quia) quod D.
475 mortuus est festine)festine motus est H.
476 etiam) autem H.
477 cumulum) tumulum EH; super apposuerunt) super posuerunt, corr. m, into super
apposuerunt E; super opposuerunt H.
478 autem om H; eius)regis H; ibi) ibidem H.
479 After Gigantum: Explicit liber VIII. Incipit IX. De Arturo. H; on bottom of p.
181: Liber VII E.
226
LIBER NONUS
TEXT DEH
<9.i>
5
10
•5
**4'f;
20
i. Convenientes igitur optimates totius terrae post mortem regis in civitatem Silcestriae, Dubricio, Urbis Legionum archiepiscopo suggerente,
Arturum filium eius, in regem sublimaverunt. Erat tune Arturus quindecim annorum iuvenis, magnae virtutis et audaciae atque largitatis; unde
populo ac principibus totius regni gratus et acceptus erat. Insignibus itaque
regiis initiatus, mox Saxones invadere decernit, per quos et pater et patruus
eius dolo perierant, per quos etiam tota terra turbata erat. Congregato
igitur exercitu, Eboracum venit. Colgrinus autem, qui post Octam et
Eosam Saxones regebat, ut audivit quia novus rex Britonum surrexerat,
cum gravi multitudine Saxonum suorum et Scotorum et Pictorum obviam
Arthuro venit et iuxta flumen Duglas congressi utrorumque exercitus in
magna parte cecidit, victoria tandem Britonibus favente et Colgrino dedecorose fugiente. Quern insequens Arturus festino pede infra Eboracum
ingressum obsedit. Baldulfus vero, frater Colgrini, audita fratris fuga,
cum sex milibus virorum Eboracum petit atque in spatio decem miliariorum||ab urbe, in nemore 11 delimit, volens nocturnam et inopinatam
irruptionem obsidioni inferre. Erat autem tune ipse Baldulfus, quando
frater pugnaverat, exspectans adventum Cheldrici, regis Germanorum iuxta
maritima, qui in auxilium eorum venturus erat. At Arturus a metatoribus
praemonitus quod in nemore delitescerent Saxones, misso Cadore, duce
Cornubiae, cum sescentis militibus et tribus milibus peditum, eadem nocte
supervenientes hostibus, maiorem partem eorum interfecerunt et Baldulfum
in fugam coegerunt. Qui cum suos amisisset et de auxilio, quod fratri
ferre speraverat, frustratum se vidisset, anxius quid faceret, vel quomodo,
aut quo aditu ad fratris colloquium pervenire posset, meditatus est apud
i Convenientes) Onvenientes (no initial; c indicated in marg.) E; optimates totius terrae
after regis H.
i-i civitatem)civitate H.
3 sublimaverunt) sullimaverunt E; consecraverunt H; EraOEt erat H.
5 ac principibus after regni H.
6 decernit) decrevit H.
9 quia) quod D.
10 Scotorum)Scottorum H. n Arthuro)Arturo DH; Duglas)Dulgis H.
14 ingressum omitted in text; added in marg. m, E; vero om H.
15-16 miliariorum for miliorum in text D; in marg. nt,: miliarium; miliorum E; miliarum
H (in modern hand), 17 ipse Baldulfus)Baldulfus ipse H.
18 Cheldrici) Childerici H; regis) ducis H.
19 metatoribus)metoribus E; metoribus in text D; in marg. m,: metatoribus. 20 praemonitus for praemunitus in DEH; Cadore)Kadore H. 21 sescentis)VI H; militibus)
milibus militum (militum ss mi) H. 22 eorum om H.
24 frustratum) frustatum E; frustratum se)se frustratum H.
Liber Nonus
227
se quod habitum 11 ioculatoris assumeret et capillis cum barba semirasis E182
in castra canticando cum cithara coepit deambulare et citharistam se
finxit. Cumque nulli iam suspectus esset, accessit paulatim ad murum
civitatis et agnitum se cum funibus intra trahi fecit et cum germano quod
cupiebat prolocutus est. Interea, dum de egressione et fuga desperarent, —
30
circumvallati enim undique obsidione fuerant, — rumor .innotuit Cheldricum cum sescentis navibus in Albania applicuisse. Quod cum iam notum
et divulgatum esset in omnibus, suaserunt maiores natu in exercitu regi
suo obsidionem dimittere, ne tantae multitudini impares forte resistere
non valerent. Paruit igitur rex Arturus seniorum consilio et dimissa 35 (9.2)
obsidione Londoniam adiit. Ibi, convocato clero et populo, quaerit consilium, qualiter expugnare possit advenientium multitudinem barbarorum.
Communi tandem assensu cognatos suos Britones de Armorico tractu ad
tantae necessitatis auxilium ascire decreverunt. Erat autem tune temporis
Britonum illorum rex Hoelus, filius sororis Arturi, ex Budicio, rege Armori40
corum, generatus. Unde, audita necessitate fratrum, navigium parant,
collectisque quindecim milibus armatorum, proximo ventorum flatu ac
prospero, Hamonis Portum intrant. Excepti a rege Arturo, sicut decebat
honorifice, urbem Kaerliudcoit, quae Lindicolinia nostra lingua dicitur,
(9.3)
festinanter, adeunt, quae ab hostibus supra memoratis obsidebatur. Quo
45
cum pervenissent, proelium ante urbem mox commissum est, in quo tanta
caedes Saxonum facta est, quanta nee antea nee postea audita fuit. Ceciderunt namque partim armis interfecti, partim fluminibus submersi fugientes relictaque obsidione omnes pariter fugam arripiunt. Quos persequi
non cessaverunt Britones usque dum venirent in silvam Colidonis. Illuc
5°
ex fuga undique confluentes et suas cohortes reparantes, silva tegente,
Britonibus temptant resistere. At Britones circumfusi, partem silvae caedentes, egressum eis ea parte prohibuerunt atque tribus ibidem diebus
obsidentes, fame coactos deditioni coegerunt, conventione talker facta
ut relictis armis et sarcinis et omnibus quae habebant, tantum cum vita et
55
navibus in terram suam redire sinerentur. Pacti sunt quoque se omni anno
29 intra) infra H. 30 de om EH.
31-32 Cheldricum)Chyldericum H.
33 et)ac DH; esset in omnibus) per omnes foret H; suaserunt) dissuaserunt H.
35 valerent) praevalerent H. 36 Londoniam) Lundoniam H.
40 rex) dux H; after filius omission mark; in marg. m,\ Annae D. 40-41 Armoricorum)
Armoricanorum DH.
44 Kaerliudcoit in text D; in marg. m»: Kayrllwitchoyt; Lindicolinia) Lindicolnia D;
Lindocolina H; nostra lingua) lingua nostra H.
46 est om H.
50 cessaverunt)cessarunt E; venirent)pervenirent H ; Colidonis)Calidonis D; Kolidonis H.
52 Britonibus — resistere)resistere Britonibus temptant H; circumfusi om E. 53 ibidem
diebus) diebus ibidem H.
56 sunt om H; se om E. 56-57 omni—tributum)tributum omni anno DH.
228
Historia Re gum Britanmae
tributum de Germania reddituros, obsides plures transmittere, fide eorum
mediante. Tune rex Arthurus, sumpto festinanter consilio, petitioni eorum
acquievit.
60 £183
H41V
D 32r
65
70
<94>
75
80
2. Cumque illi iam in altum sulcarent aequora, redeuntes in se pi || guit
pactionis patratae, retortisque velis redierunt in Britanniam atque Totonesium intrant portum. Exeuntes igitur in || terram, totam patriam illam
igne vastaverunt 11 ex transverso usque Sabrinum mare depopulantes colonos
et armis suis privantes, de quibus ipsos letiferis vulneribus sauciabant. Inde
arrepto itinere versus pagum Badonis, urbem obsident et regionem vastare
non cessant. Quod cum regi nuntiatum esset, qui adhuc Scotos et Pictos
expugnare parabat, admirans perfidiam Saxonum, de eorum obsidibus mox
supplicium sumit et, relictis Scottis, Saxones persequi festinat. Sed magno
dolore cruciatur, quod Hoelum, nepotem suum, post se in civitate Aldclud
dimittere morbo oppressum coactus est, accelerans obsidionem Saxonum
dirimere. Quo cum pervenisset armare milites iussit ac se ipsum armis
suis munivit, loricam vestiens tanto rege dignam, auream galeam simulacro
draconis insculptam capiti imponens, umeris clipeum vocabulo Pridwen,
in quo sanctae Marie imago impressa sui memoriam dabat. Accinctusque
est gladio nomine Caleburno, in insula Avallonis, ut aiunt, mira arte fabricato, dextram munivit lancea nomine Ron: haec erat rigida latoque ferro,
hostium cladibus apta.
3. Deinde dispositis catervis Saxones aggreditur expugnare: at illi, non
valentes sustinere eius impetum, proximum occupant montem, in quo,
tamquam ex oppido se defendunt. Arturo itaque post eos montem viriliter
ascendente atque suos magnanima voce acclamante, montis cacumen post
paulum adeptus est atque dextra laevaque hostium phalanges stravit. Plus
quam quadringenti tarn ab Arturo quam a suis illo primo impetu ceciderunt,
inter quos Colgrinus et Baldulphus interfecti sunt et, caede peracta, multa
76 lancea — latoque ferro: cf. Vergil, Aen. 1.313, 12.165: lato . . . hastilia ferro.
57 reddituros) daturos H.
58 After mediante omission mark in D; on bottom of f. 31 v, ma: Et istud bcllum dicitur
Cad coyd Kolydon; cf. Nennius 56: septimum fuit bellum in silva Celidonis, id est
Cat Coit Celidon; Arthurus)Arturus DH.
60 altum ss vti H; sulcarent aequora)aequora sulcarent H. 61 atque deleted vi,Q) D.
61-61 Tot.) Tottonesium H (in modern hand). 62 igitur) ergo H (in modern hand);
illam ssm,D; om E.
6$
68
69
71
72
75
78
79
80
81
vastare) dissipare H. 66 Scotos) Scottos H. 67 expugnare) expupnare E.
Scottis) Scotis DH.
Aldclud )Aldud H. 70 dimittere after oppressum H.
armare — iussit) iussit armare militem DE.
rege)regi DE. 73 draconis om H; Pridwen)Priduuen H.
est om H\ Caleburno) Caliburno D; Kaliburno H.
dispositis) expositis DE.
valentes sustinere)sustinere valentes H.
post eos om H; montem viriliter) viriliter montem H.
acclamante) inclamante H. 82 paulum) paululum H. 84 Baldulphus) Baldulfus H.
Liber Nonus
229
milia Saxonum ibi perierunt. Cheldricus vix elapsus per fugam evasit
atque per fugam versus naves suas redire conatur. Sed rex, mittens Cadorem ducem Cornubiae, cum decem milibus equitum post eos, persequi
iussit, dum ipse rediens Albaniam de Scottis et Pictis triumpharet. Nuntiatum enim ei fuerat eos in urbe Aldclud Hoelum, nepotem suum, obsedisse,
qui ibi, ut dictum est, remanserat, infirmitate gravatus. Dux autem Cornubiae cum decem milibus Cheldricum insequens, praeterire ilium volens,
alia via prior ad portum navium descendit et naves manu armatorum pagensium Britonum munivit, ne accessum ad naves, si venirent, ultra haberent.
Ipse vero || hostibus ex adverso obvians, per montes et colles et nemora
dispersos persequitur, nee quievit, donee perempto Cheldrico cum multis
aliis, ceteros in deditionem coegit.
8j
{9.5)
9°
E184
95
4. Peractis igitur pro voto omnibus, dux Cornubiae, post Arturum iter (9.6)
arripiens, venit Aldclud, quam rex ab obsidione barbarica iam liberaverat,
nepote suo Hoelo sano recepto. Duxit inde exercitum Mireif, civitatem
Albaniae, ubi audierat hostes se recepisse. Quo cum perveniret, deserentes
100
munitionem Scotti et Picti ingressi sunt stagnum Lumonoi atque insulas
quae infra erant, occupaverunt, refugium quaerentes. Hoc stagnum sexaginta continebat insulas, sexaginta flumina a montibus Albaniae recipiens
fluentia, nee ex tot fluminibus de stagno labitur in mare praeter unum.
In insulis autem huius loci sexaginta rupes 11 f eruntur esse, totidem aquilarum 105 H 41V
nidos continentes, quae, singulis annis convenientes, prodigium, quod in 'setP-lS6~>
regno futurum esset, celso clamore communiter edito, notificabant. Ubi
dum praedicti hostes praesidio fruerentur, Arturus, collecto undecumque
navigio, per flumina navigabilia stagnum intrat atque per quindecim dies
eos obsidendo tanta |[ afflixit fame, ut (ad) milia morerentur. Dumque in
hunc modum eos opprimeret, Gillamurius, rex Hiberniae, cum magna classe
85 vix elapsus: see Hist. 4.103.
85 milia in text D; in marg. mt: XV milia; Saxonum ibi) ibi Saxonum H; Cheldricus)
Cheldericus rex H; elapsus per fugam)per fugam elapsus (elapsus ss mi) H. 86 per
fugam om DH. 86-87 Cadorem)Kadorem H.
87 milibus corr. mi ex militum E; equitum omitted in text; added in marg. mt E; post eos
after Cornubiae H.
88 Albaniam)in Albaniam H; Scottis)Scotis D. 89 enim om E; added in marg. m, D;
ss m, H ; Aldclud)Alclud H. 90 remanserat) remanserat in (del. m,) H.
91 Cheldricum) Chyldericum H. 93 ad naves after venirent H\ ultra) ulterius H. 95 nee of
donee added m, D; per of perempto added m, D; Cheldrico) Chylderico H.
98 Aldclud) Alclud H; ab ss nu H; liberaverat) deliberaverat H.
99 Duxit inde) Inde duxit D; Deinde duxerat H; exercitum ss vti H; Mireif, civitatem) in
(ss mi H) civitatem Murielf H. 100 deserentes om H.
101 Scotti)Scoti D; Lumonoi in text D; in marg. mt: Llumonii; Lumonoy H. 102 infra)
infra stagnum H. 103 continebat)continet in text D; in marg. mtQ): continebat;
recipiens)fluentia H. 104 fluentia)recipiens H ; in mare om D; mare)mari H ; praeter)
nisi in text D; in marg. nu: praeter.
105 loci)laci H ; rupes: with f^2 r a new hand begins in H, with a text almost identical
with C. C and H appear together on pp. 156-208.
230
115
120
125
<97>
£185
130
135
140
<9.8)
supervenit ut eis auxilium ferret. Quo audito Arturus, dimissis Scotis, ad
Hibernienses infert arma, quos statim devictos ad naves fugere compulit
et Hiberniam redire. Postea rediens ad stagnum quod dimiserat, perseveravit Scotos et Pictos infestare, donee episcopi omnes miserandae patriae cum
omni clero suo, reliquias sanctorum et cruces ferentes in manibus, convenerunt atque regem nudis pedibus flexisque genibus adeuntes, pro
se populoque suo nimis afflicto misericordiam eius exorabant suppliciter, ut
saltern ecclesiis et populo imbelli misericordiam praestaret atque arma ab
interfectione miserae gentis contineret, adicientes se satis poenas luisse pro
Saxonum superbia, quibus illi non consenserant nisi coacti. Nunc permitteret eius generosa nobilitas portiunculam gentis suae quae remanserat in Dei cultum perseverare, servitutis iugum perpetuae sub eius dominio
ferre et vectigalia qualiacumque foederatos reddere. Commotus ergo rex
pietate super afflictos, veniam dona vit atque expugnationem eorum dimisit.
Interim exquirit Hoelus situm praefati stagni admiraturque tot flumina,
tot insulas, tot rupes, tot aquilarum nidos 11 numero adesse. Cumque id
mirum duceret, respondit ei rex magis esse mirandum aliud stagnum quod
in eadem provincia haud longe situm erat, longitudinem et latitudinem
aequo habens viginti pedum, altitudinem quinque pedum. In quadrum sic
sive hominum arte sive natura constitutum, quatuor genera piscium infra
quatuor angulos continens, nee in aliqua partium pisces alterius partis
reperiebantur. Adiecit etiam aliud esse stagnum in partibus Walliarum,
prope Sabrinam, quod pagenses terrae Lilingua appellant, quod cum in
ipsum mare refluctuat, recipitur in modum voraginis sorbendoque fluctus
nullatenus repletur, ut riparum margines operiat. At, dum mare decrescit,
eructat ad instar montis aquas absorptas, quibus deinde ripas rigat et aspergit. Interim, si gens patriae eius facie versa prope accederet, recepta in
vestibus undarum aspergine, vel vix vel numquam elabi valeret quin a
stagno voraretur: tergo autem verso non est retractio timenda, etiam si in
ripis astaret.
5. His itaque gestis, rex sonitu bucinae suae atque lituorum toti exercitui
signum donavit regressionis ad propria veniensque E b o r a c u m festum natalis
Domini instantis ibidem celebravit. U b i visa sacrarum ecclesiarum desola117 flexisque genibus: see Hist. 6.102. 142 sonitu bucinae: cf. 1 Par. 15.28: sonitu buccinae.
112 dimissis corr. nti ex dmissis E; Scotis) Scoctis E. 113 Hibernienses) Hybernienses E;
infert in text D; in marg. m,: vertit. 114 Hiberniam) Hyberniam E.
115 Scotos) Scoctos E. 117 flexisque) flexis E; que ss m$ D.
116 exquirit in text D; in marg. mt\ explorat.
133 reperiebantur for reperire in DE; followed by blank space for five letters, E; after
reperire omission mark; in marg. mi: (is)tud stagnum dicitur . . . naun Wrhelic D.
137 absorptas) absortas DE.
140 retractio) retractatio in text D; in marg. m,: irroratio.
Liber Nonus
231
tione atque templorum semiustorum totiusque urbis destructione a pagana
145
gente facta, corde indoluit et de reparatione civitatis et ecclesiarum cogitavit. Convocato deinde clero et populo, Piramum, capellanum suum, sedi
illi metropolitanum praefecit, cui et ecclesiarum curam renovandarum iniunxit. Viros ac mulieres civitatis indigenas, per Saxones in regiones longinquas expulsos, data pace, revocavit, quos patriis honoribus restituit. Inter 150 (9.9)
quos inventi sunt tres fratres regali prosapia orti, Loth videlicet atque
Urianus et Auguselus qui, antequam Saxones in terra praevaluissent, totius
terrae illius, ab Albania usque Humbrum, principatum tenebant. Hos igitur, ut ceteros, paterno affectu suscipiens, reddidit Auguselo regiam potestatem Scotorum fratremque suum Urianum sceptro Mirefensium insignivit.
155
Loth autem, qui tempore Aurelii sororem ipsius duxerat, ex qua Walwanum
et Alodredum genuerat, ad consulatum Lodonesiae ceterarumque provinciarum, quae ei pertinebant, remisit. Deinde cum in pristinam dignitatem
reduxisset totius 11 regni statum, Arturus ipse duxit uxorem nomine Gwen- D j}r
newaram, ex nobili genere Romanorum ortam, pulchram satis et decoram,
160
in thalamis || Cadoris, ducis Cornubiae, honeste educatam.
£186
6. Sequenti subinde aestate classem paravit atque Hiberniam adivit, ut
earn dominio suo subiugaret. Applicanti ergo sibi, Gillamurius rex praedictus, cum gente sua obviam venit quasi bello dimicaturus. Sed cum
proeliari coepissent, gens eius, nuda et inermis, non ferens telorum grandinem a Britonibus missam, lacerata fugit et per nemora dispersa latuit quo
ei refugii patuit locus. Nee mora, captus est Gillamurius et regi Arturo
adductus. Qui mox deditioni se tradens, datis obsidibus, tributo ascripto,
suscepit Hiberniae regnum sub Arturo possidendum. Subiugatis itaque
partibus Hiberniae in Hislandiam direxit navigium atque earn, populo
similiter debellato, subiugavit. Interea divulgato rumore per ceteras insulas,
quod ei nemo in armis coaequari vel resistere posset, Doldanius, rex Gothlandiae et Gunvasus, rex Orcadum, ultro venere ad eum, praecaventes eius
expugnationem superatis hostibus damnosam promissoque vectigali et facta
subiectione obsidibusque datis quisque ad terram suam abiit, ab Arturo
rege ulterius possidendam.
7. Reversus deinde in Britanniam, statum regni duodecim annis continuis semper meliorando conflrmavit. Tune ex generosi animi sui consilio et providentia, invitatis quibusque ex longe positis regnis, familiam
147 Piramum) Pyramum D.
152 in terra om D. 155 Scotorum) Scoctorum E; Mirefensium) Mireifensium D. 156 After
duxerat omission mark; in marg. mt: Goear(?) nomine D. 158 Deinde)Denique D.
159-160 Gwennewaram) Gwennuuaram in text D; in marg. m,: Ganhumaram. i6»
Hiberniam) Hyberniam E.
169 Hiberniae)Hyberniae {also for line 170) E; sub)ab E.
174 damnosam)dampnosam DE. 177 deinde)inde D.
(9.10)
165
i7o
, 7J
(9.11)
232
180
185
190
£187
195
200
205
D33V
2,o
suam coepit augmentare tantamque facetiam in curia sua habere, ut aemulationem eius longe lateque manentibus populis fama Celebris incuteret.
Unde inclitus quisque incitatus ad famam illius, nihili pendebat se ipsum,
nisi armis et indumentis ad modum familiae Arturi se ornaret. Fama quoque largitatis eius omnes terrae principes superabat, unde quibusdam
amori, quisbusdam timori erat, metuentes ne regna terrarum Europae probitate sua et donorum largitate sibi subiugaret. Arturus igitur de die in
diem in melius proficiens, hanc eandem sententiam et voluntatem quam
timebant in animo iam conceperat, ut scilicet extra Britanniam se et gentem
suam dilataret et nomen suum cunctis gentibus manifestaret et exaltaret.
Et primum quidem para to navigio Norguegiam adiit, ut ibi Loth, sororium
suum, regni diademate investiret. Erat namque Sicholinus, rex Norguegiae,
nuper defunctus, cuius nepos iste Loth fuerat, regnumque suum eidem destinaverat. At Norguegenses indignati quod alienigenam sibi in regem erigeret, quendam nomine Riculfum, indigenam, in regem iam erexerant||
munitisque urbibus Arturo resistere parabant. Erat tune Walwanus,
filius Loth, fere quindecim annorum, obsequio Sulpicii papae ab avunculo
traditus, a quo arma recipiens vir factus est strenuus et miles audacissimus.
Arturus igitur Norguegensi appulsus litore, eductis ad terram navibus,
coepit patriam mox ferro et igne vastare atque colonos ferreis vinculis
mancipare. Quo adveniens Riculfus rex cum suis, proelium commissum
est grande atque ex utraque parte multi ceciderunt. Praevaluerunt tandem
Britones factoque congressu Riculfum cum multis peremerunt. Victoria
itaque potitus Arturus regnum Norguegiae sibi subiugavit et Loth regendum tradidit Daciamque mox adiens dominio suo subegit. Quibus subactis,
navigavit ad Gallias et patriam infestare coepit. Erat tune Gallia Romae
subdita, 11 sicut et cetera regna tribunoque Frolloni commissa, qui earn
sub Leone imperatore regebat. Qui, cum adventum Arturi comperisset in
Galliam, collegit omnem militem armatum qui suae potestati parebat et
cum Arturo proeliatus mox ipso congressu confusus atque devictus fugae
se dedit. Quippe Arturum comitabatur omnis electa iuventus terrarum et
insularum quas subegerat, praeter privatam familiam quae de electis bellatoribus erat favebatque ei pars maxima Gallicanae militiae quam sua largitione munifica sibi obnoxiam fecerat. At Frollo fugiens, Parisius cum paucis
devenit urbemque munivit milite armato ac cibariis quantum poterat. Sed
188-189 gentem — dilataret: see Hist. 8.382.
180 facetiam) fascetiam D. 187 in ss mi E.
191 Sicholinus corr. mt into Sichelinus D; in marg. m,: Sichelinus.
192-193 destinaverat)festinaverat E. 193-194 erigeret)erigerat D.
198 igitur)itaque D; Norguegensi)Norguigensi E.
202 peremerunt) perimerunt E.
210 iuventus om E. 211 electis)praeelectis D.
212-213 largitione munifica) miniflca largitione E. 213 fecerat) faceret fecerat (del. mt)
D.
Liber Nonus
233
Arturus festinato gradu insequens ilium in civitate obsedit seditque c u m
toto exercitu ibidem fere toto mense et sic civitatem undique vallavit milite
ut nulla spes cibariorum restaret inclusis. Cumque Frollo populum fame
deditioni coactum cerneret, malens se periculo opponi quam populum deditioni, misit nuntios regi Arturo, u t ipse secum singulare certamen iniret et
cui victoria proveniret alterius populum et regnum obtineret.
215
220
8. Placuit Arturo ista legatio datoque ex utraque parte foedere c o n venerunt in insulam Sequanae fluminis praeterfluentis, populo spectante a
civitate et ab exercitu eventum rei. A m b o erant in armis decenter ornati,
super equos mirae velocitatis residentes, nee erat promptum agnoscere cui
triumphus proveniret. U t ergo erectis hastis in adversa parte steterunt,
225
subdentes equis calcaria, invicem se magnis ictibus percusserunt. Arturus,
vitato Frollonis ictu, lanceam suam in summitate pectoris illius fixit et
quantum || hastae Iongitudo fuit ipsum Frollonem in terram prostravit £188
extractoque mox ense festinabat eum ferire. T u n e Frollo velociter erectus,
praetensa lancea occurrit illatoque in pectore equi Arturi letali vulnere
230
utrumque ad terram ruere fecit. Britones ergo u t regem suum in terram
prostratum viderunt, attoniti timuerunt et vix retineri potuerunt quin
foedere rupto in Gallos unanimes irruerent et, d u m foederis metas egredi
meditaverunt, erectus est ocius Arturus, praetensoque clipeo imminentem
sibi Frollonem ense excepit. Instant igitur comminus, ictus ingeminant
235
mutuos, alter alterius neci insistens. Denique Frollo, reperto aditu, p e r cussit A r t u r u m in casside super frontem atque collisione cassidis vulnus
ei inflixit. Manante ergo sanguine, c u m Arturus loricam et clipeum
rubere vidisset, ira succensus est vehementi erectoque ense Caleburno, totis
viribus per galeam in caput Frollonis impressit et in duas partes dissecuit.
240
Cecidit Frollo, terram calcaneis pulsans: nee mora, spiritum in auras emisit.
O c c u r r u n t continuo cives apertisque portis civitatem ei tradiderunt. Q u i
deinde exercitum suum in d u o divisit, committens partem unam Hoelo
duci ad expugnandum Gwitardum, Pictavensium ducem et partes A q u i tanniae. Ipse vero, c u m reliqua parte exercitus ceteras Galliae provincias
245
subiugandas suscepit. Hoelus ergo, Aquitanniam ingressus, urbes et castra
subegit Gwitardumque pluribus proeliis devictum deditioni coegit Guasconiamque ferro et igne depopulans, principes terrae subiugavit. Emensis
interim novem annis, c u m totius Galliae partes potestati suae submisisset,
230 letali vulnere (passim): cf. Vergil, Aen. 9.580: letali vulnere; see also 11.749 an<J Lucan
4559222
229
236
239
247
Sequanae for Secane in DE. 226 ictibus ss m,Q) D.
Tunc)cum D.
insistens) insistans E.
Caleburno) Caliburno D.
coegit) subegit in text E\ in marg. m,: vel coegit.
234
250
D 34r
JJJ
Historia Regu?n Britanniae
Arturus iterum Parisius venit, festum Paschae celebraturus convocatoque
clero et populo statum regni pace et legibus confirmavit. Tune familiarium
|| suorum fidele servitium et laborem diuturnum recompensans, Beduero
pincernae suo, Neustriam, quae nunc Normannia dicitur, donavit Keioque
dapifero Andegavensem provinciam. Pluribus quoque secundum meritum
et generis dignitatem ceteros largitus est honores. Pacificatis itaque quibusque civitatibus et populis dispositisque omnibus, incipiente vere in
Britanniam reversus est.
(9.12)
fio. Ubi, cum sollemnitas Pentecostes adveniret, post tot triumphos Dei
concessione sibi permissos, magna exaestuans laetitia, statuit festum magno
260 E189 conventu cleri || et populi regioque diademate sollemniter decorare. Missis
ergo nuntiis per omnes regiones terrarum proximas, invitavit quotquot
erant in potestate sua regulos et duces ac ceteros magnorum honorum
proceres ad tantam sollemnitatem celebrandam. Consilioque suorum locum
delegit in Urbe Legionum coetum tantum congregare, turn quia civitas ilia
265
agris fertilis et pratis silvisque undique vallata, turn quia palatiis regalibus
prae ceteris Britanniae civitatibus praecellebat, ita ut aureis tectorum fastigiis Romam, orbis dominam, imitaretur. Est enim civitas haec sita in
Glamorgantio territorio, super Oscham fluvium, non longe a Sabrino mari,
omnibus copiis abundans. Praeterea duabus praefulgebat ecclesiis, quarum
270
una in honore beati Aaron, sanctissimi confessoris fuerat dedicata atque
canonicorum conventu regulariter famulata tertiam sedem Britanniae
metropolitanam continebat. Altera in honore Iulii martyris fundata, virgineo sanctimonialium choro fulgebat. Fuerat quoque tune temporis
civitas haec astrologorum atque omnium artium eruditorum Celebris, qui
275
diligenter cursus stellarum observantes futura veris argumentis praedicebant. Tot igitur stemmatibus atque divitiarum copiis urbs praeclara,
festivitati praedictae disponitur. Nam et mare vicinum mercium diversarum abundantiam navigio advectans, deliciarum dat incrementum.
z8o
10. Venerunt itaque ad festum regis celebrandum hi reges et duces
subscripti: Auguselus, rex Albaniae; Urianus, rex Murefensium; Cadwallo
Lauith, rex Venedotorum; Stather, rex Demetorum; Cador, dux Cornubiae.
Venerunt et nobilium civitatum consules: Morwid, consul Claudiocestriae;
252
258
259
263
274
279
280
281
Beduero)Bedwero D.
sollemnitas)sollempnitas D; solempnitas E.
concessione) confessione E. 160 sollemniter)sollempniter D; solempniter E.
sollemnitatem) sollempnitatem D; solempnitatem E.
Celebris am DE; after eruditorum omission mark; in marg. m,: Celebris D.
festum regis) regis festum D.
Murefensium) Mureifensium D.
Stather in text D; in marg. m,: Sather.
Liber Nonus
235
Alauron Wigorniensis; Anaraud Salesberiensis; Arthgal Kaercargueirensis,
quae nunc Warwic appellatur; Lugem ex Leicestria; Cursalem ex Kaicestria; Kimmare, dux Doroberniae; Galluc Silcestriae; Urbgennius ex Badone;
Ionathal Dorocestrensis; Bado Ridogensis, id est Oxinefordiae. Praeterea
convenerunt magnae dignitatis heroes multi quos longum est enumerare vel
nominare. Ex collateralibus insulis Gillamurius, rex Hiberniae; Maluasius,
rex Hislandiae; Doldamus, rex Gothlandiae; Gunuasius, rex Orcadum; Loth,
rex Norguegiae; Aschillus, rex Dacorum; Holdinus, rex Ruthinorum; Leodegarius, consul Boloniae; Bedwerus, dux Neustriae; Borellus Cenomannensis; Kevis Andegavensis; Gwitardus Pictavensis; || duodecim quoque
pares Galliarum, quos Gerinus Carnotensis secum adduxit; Hoelus, dux
Armoricorum Britonum, cum heroibus sibi subditis, qui tanto apparatu ornamentorum, mularum et equorum incedebant, quantum difficile est enarrare.
Praeter hos non remansit princeps terrae citra Hispaniam, qui ad istud edictum non veniret, etiam non invitatus: fama enim Iargitatis Arturi, longe
lateque diffusa, totum fere mundum perculerat.
285
290
£190
295
ff 11. Omnibus ergo in Urbe Legionum congregatis die soUemnitatis, re- [ j fo.i 3) D 34V
gali diademate insignitus rex ducitur a metropolitanis ad ecclesiam, clero
300
psallente ac populo applaudente et quatuor regibus, quatuor enses aureos
ante ipsum ferentibus. Ex alio latere regina, non minus pompose ab
episcopis laureata, deducebatur ad templum sanctimonialium, voce clara
episcopis cum clero ante illam praecinentibus. Quatuor quoque reginae
regum praedictorum, quatuor columbas albas ex more praeferebant; uxores
305
quoque consulum ac heroum, quae aderant, reginam sequentes, magno tripudio exsultabant. Peracta processione, tot organa, tot cantus in utrisque Hunt
templis, ut prae mira consonantium vocum dulcedine multi obdormirent
et se ipsos capere non poterant, attoniti tanto gaudiorum strepitu. Divinis
tandem obsequiis sollemniter celebratis, rex et regina cum omni heroum
310
coetu domum regressi, regalibus epulis epulati sunt. Antiquam Troianorum
consuetudinem servantes, mares cum maribus, mulieres cum mulieribus
283
284
286
288
289
290
292
294
296
299
305
309
310
Arthgal in text D; in marg. m*: Artwaill; Kaercargueirensis)Kaergueirensis D.
Lugem)Lugein in text D; in marg. m,: Juges.
Bado in text D; in marg. m>: Bozo; Ridogensis) Ridochensis D.
Hiberniae JHyberniae E.
Gunuasius) Gunvasus D.
Ruthinorum)Rutenorum D. 291 Boloniae)Baloniae E. 291-292 Cenomannensis)cenomanensis D.
Kevis) Keius D; Gwitardus) Guitardus D.
Armoricorum)Armoricanorum D; apparatu) apparatu et fastu D. 295 equorum)
equuorum E.
Hispaniam) Hyspaniam D.
soUemnitatis)sollempnitatis D; solempnitatis E.
praeferebant om E.
gaudiorum)gladiorum E; gladiorum in text D; in marg. vn: gaudiorum.
sollemniter)sollempniter D; solempniter E.
236
(9.14)
separatim discubuerunt. Refecti denique sollemnibus dapibus, diversi diversos ludos componunt et extra civitatem per campos et prata se diffun}«S
dunt. Alii caestibus, alii palaestra, alii aleis ac diversis lusibus diem illam
iocunde consumpsere sicque in hunc modum tres reliquos dies sollemnes
peregere. Quarta vero die dividuntur honores singulis quibusque pro
merito famulatus sui et civitatum ecclesiis, quibus deerant personae, episcopi
(9.1J) eliguntur et abbatiae distribuuntur. Beatus autem Dubricius, vitam eremi320
ticam eligens, de sede archipraesulatus se deposuit. In loco cuius sacratur
David, avunculus regis, vir religiosus ac timens Deum. In loco Sampsonis
Dolensis praesulis, restituitur Teliaus, illustris presbyter Landaviae, annitente Hoelo, duce Armoricorum, cui vita et boni mores testimonium dederant. Episcopatus quoque Silcestriae Magaunio, Wintoniae vero Duivano
315 E191 decernitur necnon 11 Eledemio, religioso viro, pontificalis infula donatur
Aldclud.
?3o
335
340
12. Dumque haec agerentur, ecce Romanorum legati, duodecim videlicet
viri aetatis maturae, reverendi vultus, ramos olivae in signum legationis in
dextris ferentes, moderatis passibus curiam ingrediuntur salutatoque rege
chartam protulerunt et regi porrexerunt a parte Lucii, Romanorum principis, missam, in haec verba: "Lucius, rei publicae procurator, Arturo, regi
Britanniae, quod meruit. Admirans vehementer admiror super tuae tyrannidis protervia. Admiror, inquam, et iniuriam quam Romae intulisti
recolligens, indignor, quod, extra te egressus, earn non agnoscas, nee animadvertere festinas quid sit iniustis actibus senatum Romanum offendisse,
cui totum orbem famulari non ignoras. Etenim tributum quod Gaius Iulius
ceterique post eum principes Romani a gente Britonum susceperunt, neglecto senatus imperio, iam per plurimos annos retinere praesumpsisti.
Eripuisti quoque Galliam, eripuisti nobis Allobrogum provinciam omnesque Oceani insulas, quarum reges, Romanae potestati subditi, vectigalia
antecessoribus nostris ad supplementum aerarii persolvebant. Quia igitur
de tantis iniuriarum excessibus Romanam dignitatem lacessere non timuisti,
calumniatur te senatus atque ut reum Romanae maiestatis vocat et invitat,
quatinus mediante Augusto proximi anni Romae satisfacias senatui de his
313
316
322
323
325
333
339
340
343
sollemnibus)sollempnibus D; solempnibus E.
sollemnes)sollempnes D; solempnes E.
Dolensis)Dalensis E.
Armoricorum)Armoricanorum D. 314 Wintoniae)Wyntoniae DE; Duivano)Duviano
D.
decernitur)discernitur E; necnon Eledemio)Eledemio necnon E.
inquam)etiam E.
After quoque omission mark; in marg. m,\ nobis D.
After insulas omission mark; in marg. m>: scilicet Hyberniam, Yslandiam, Orcades,
Norwegiam et Daciam D. 342 lacessere) lacescere D.
calumniatur) calumpniatur DE.
Liber Nonus
237
omnibus de quibus accusaris. Sin autem, ego cum exercitu Romano a senatu
missus trans Alpes, partes, quas nobis eripuisse gloriaris, adibo atque eas,
te invito, 11 Romanae potestati restituam. Deinde te ipsum, quocumque
loco latitantem reperiam, vinculis mancipatum mecum Romae adducam."
His ita perlectis et auditis, murmur in tanta heroum turba non minimum
surrexit et de tributi mentione legatos iniuriarum ac minarum conviciis
afficiebant. Verum rex, sedato strepitu suorum, in giganteam turrim secessit, de his tractaturus cum senioribus gentis suae. Et cum circa regem
tamquam in corona omnes consedissent, Cador, dux Cornubiae, prior in
verba prorumpens, silentium rupit et ait: "Hucusque in timore fueram, ne
Britones, armis semper assuetos, paci nunc redditos, segniores et ignavos
quies longa redderet laudemque et famam probitatis, qua ceteris gentibus
clariores censentur, amitterent. Quippe ubi armorum usus videtur abesse,
merito aleae et mulierum contubernia ceteraque oblectamenta adesse, non
est dubium, ut id quod erat virtutis, quod au 11 daciae, quod honoris, quod
famae, ignavia et socordia occupet. Deus igitur et eius providentia, ut nos
liberet segnitia, Romanos in hanc sententiam induxit, quatinus ad pristinum
statum nostra reducatur probitas, quae quasi semisepulta convivendo obdormivit." Haec et his similia illo prosequente, rex silentium petens ait:
13. "Consocii prosperitatis et adversitatis, quorum virtute hactenus contumaciam regum ac ducum proximorum superavi et quorum in dandis
consiliis et (in) militiis agendis expertus sum diligentiam, advertite, si quid
merui, advertite nunc, quanta nobis omnibus inferuntur opprobria. Audistis
Romanorum superbam legationem, audistis quoque in eorum petitionibus
nostram depressionem. Quicquid igitur a sapiente diligenter praevidetur,
cum ad rem agendam ventum fuerit, facilius superatur atque decernitur.
Facilius itaque Lucii huius inquietationem tolerare poterimus, si communi
studio praemeditati, quibus modis illam debilitare possimus, praevideamus.
Tributum exigit a nobis dari sibi debere, quod vi a Iulio Caesare ceterisque
regibus Romanis extortum a gente nostra atque violentia surreptum dudum
fuisse testatur. Quod autem violentia a populo libero surreptum est, licet
aliquando redintegrari et ad pristinum statum duci. Enimvero si id quod
iniustum est et vi sublatum a nobis praesumunt exigere Romani, consimili
ratione et nos expetamus ab illis vectigal quia antecessores nostri Romam
quondam subegerunt et in servitutem redegerunt. Quid enim Belini tem354 silentium rupit: cf. Vergil, Aen. 10.63-64: alta silentia . . . rumpere; Ovid, Met. 1.208:
sermone silentia rupit; also 1.384 and 11.598.
345
361
362
367
373
de quibus) quibus E. 346 missus trans Alpes) trans Alpes missus D.
segnitia)a segnitie D; induxit)adduxit D.
convivendo) connivendo D.
After merui omission mark; in marg. nit: de vobis D. 370 agendam) agendum E.
dari sibi) sibi dari D.
345
D }$t
J50
355
E192
360
(9.16)
365
370
375
238
380
385
~
E193'
390 <9.i9>
<9.i8>
395
400
£194
405
410
pore et Brennio duce Romanis factum fuisse a nostris Britonibus recenseam?
Etsi illis excidit, omnibus tamen nota fuerunt qui usque Romam terras incoluerunt. Annon Constantinus, nostrae Helenae filius ac nobis propinquus
Britanniae sceptro insignitus, Maximianus quoque, alter post alterum imperii Romani fastigium adepti sunt? Eia, si subacti sunt Romani, sicut
verum est, a nostris, non habent iustiorem causam a nobis exigere tributum
quam nos ab ipsis. Tacescant ergo exhinc liberis Britonibus calumnias
inferre, donee iterum ferro subactos, quod Deus avertat, in servitutem
redigant. De Gallia autem sive de insulis collateralibus non est illis respondendum, cum eas defendere a nobis vel nollent, vel nequirent." 11
14. Interea rex Arturus, suos affatus, poscit ab eis auxilia exercitum congregandi atque Romanae superbiae obviare. Promiserunt ei mox gratanter
omnes sui suorumque famulatum fidelem in obsequium suum quocumque
eos ducere vellet, quatinus nomen suum in omnes terras celebraretur. Et
primum Auguselus, rex Albaniae, eius necessitati opem dare quantam
posset spopondit, dicens: "Nunc, nunc opus est, ut quotquot dicioni tuae
subicimur, totis viribus et animis paremur ad maiestatis tuae dignitatem
exaltandam et amplificandam. Nihil enim mihi ante hoc facilius persuaderi
potuit quam cum Romanis congressum, quod nisi ultro oblatum foret,
omnibus nobis optandum esset. Quis enim contumaciam eorum atque
iugum servitutis, liberis hominibus impositum, ferre umquam sine invidia
potuit, cum tarn despecta gens et ignava multitudo tot viros, fortes robore
atque bellicis rebus assuetos, suis poscant sisti tribunalibus atque rationem
de vectigalibus antiquis reddi, quae si umquam praedecessoribus data sunt,
violentia quadam || et iniusta exactione a nostris, tune forte resistere non
valentibus, magis extorta quam suscepta sunt? Aggrediamur ergo semiviros
istos, ut et nobis et ceteris gentibus libertatem comparemus et eorum opibus,
quibus superflue abundant et unde tarn petulantes exsistunt, victoria potiti
perfruamur. Ut autem noveris, domine mi rex, me verbis operam accommodare, duobus milibus armatorum equitum, exceptis peditibus, qui sub
numero facile non veniunt, expeditionem tuam stipabo atque Romanis
aquilis prior, si placuerit, occurram. Cumque devictis Romanis eorum
408 domine — rex: cf. Jer. 38.9: Domine mi rex,
386 Tacescant) Facessant E; calumnias) calumpnias DE.
388 de insulis)insulis E. 390-424 Lines 390-424 (Interea — connumerati sunt) of chapter
14 in D (f 35 v, first column, line 38) and in E {second column of p. 193, line 8)
have been placed by the unknown redactor to follow chapter 1 of what in the present
edition is Book X. They are reprinted here, since in substance they correspond to
chapter 14 (=9.14) in CH.
390 Interea)Nterea (no initial; i indicated in marg.) E.
393 celebraretur)celebretur E. 394 opem) operam E. 395 spopondit) spospondit D.
396 After viribus omission mark; in marg. m,: et armis D.
402 sisti)assisti D. 407 petulantes)peculantes E. 410 numero)numerum D.
Liber Nonus
239
fuerimus copiis ditati, Germanos adhuc rebelles necesse est invadamus,
quantinus tota terra Cisalpina conspectui tuo pareat." His dictis, omnes (9.19)
qui aderant reges, duces ac principes, ad expeditionem parandam contra
Romanos animati sunt et promiserunt singuli auxilium ferre quantum
415
famulatui suo iusta 11 descriptione debebant aut eo amplius exhibere. Hoe- D 36r
lus, Armoricorum dux, decem milia armatorum fortium promittit et ne <9'7>
Iongum foret omnium partes singulas describere, reges insularum adia- <9.i9>
centium, videlicet Hiberniae, Hislandiae, Godlandiae, Orcadum, Norguegiae atque Daciae, centum viginti milia ad augmentum exercitus regis
42O
promittunt. Ex Galliarum vero ducatibus, Rutenorum, Portenensium,
Neustriensium, Cenomannorum, Andegavensium, Pictavensium octoginta
milia equitum annumerati sunt. Ex ipsa Britannia sexaginta milia equitum,
praeter pedites, connumerati sunt. || Haec et his similia rege prosequente, 035^^19
placuit omnibus qui aderant et collaudaverunt eius sententiam. Reversique 42S (9.jO)
ad Romanorum legatos responderunt eis quae in contione, rege dictante,
collata fuerant atque 11 scripto mandaverunt chartisque 11 signatis Romam
quantocius regrediuntur, narrantes Britonum constantem audaciam atque D35v;E«93
regis Arturi modestam per omnia responsionem, virorum quoque bellatorum incomparabilem dignitatem atque divitiarum admirabilem copiam.
4J0
LIBER DECIMUS
TEXTDE
If 1. Lucius igitur, consul Romanus, agnita per legatos Arturi responsione,
indignatus mox consultu senatus misit per totum Orientem legationem
regibus et principibus Romanae potestati parentibus, ut quisque cum exercitu undecumque comparato Romam properarent et Idibus Iulii, servata
maiestate Romanae dignitatis, omnes in urbe Roma convenirent. Ad edictum
itaque tantae potestatis convenerunt ocius Epistrophus, rex Graecorum;
Mustensar, rex Affricorum; Aliphatima, rex Hispaniae; Hirtacus, rex
Parthorum; Boccus, rex Medorum; Sertorius Libyae; Xerses Mircorum;
Pandrasus Aegypti; Micipsa, rex Babyloniae; Politetes, dux Bithyniae;
Teucer Phrygiae; Euander Syriae; Echion Boeotiae; Ipolitus Cretae, cum
413 conspectui tuo: cf. Psalm. 16.15: conspectui tuo.
417 Armoricorum)Armoricanorum D. 419 Hiberniae) Hyberniae E; Godlandiae) Gothlandiae D.
421 Portenesium)Portinensium D.
1 After Romanus omission mark; in marg. vta: natione yspanus D.
4 Idibus) Ydibus D.
6 Epistrophus) Epystrophus D.
7 Hispaniae)Yspaniae D; Hirtacus)Hyrtacus D.
8 Libyae)Libiae DE; Mircorum)Myrcorum D. 9 Aegypti)Egypti D; Egipti E; Babyloniae)
Babiloniae DE; Bithyniae)Bythiniae D; Bithiniae E. 10 Phrygiae)Phrigiae D; Frigiae
E; Syriae) Siriae £ ; Boeotiae) Boeciae DE; Ipolitus) Ypolitus D.
(,„.,)
5
10
24°
Historia Reguvi Britanniae
principibus sibi subditis. Ex senatorio ordine Lucius Catellus; Marius Lepidus; Gaius Metellus Cotta; Quintus Milvius Catulus; Quintus Caritius. Tot
etiam confluxerunt, quod ducenta octoginta milia armatorum, praeter
Romanos computati essent. Dispositis igitur quibusque ad iter necessariis,
is
incipientibus Kalendis Iulii, Britanniam adire coeperunt, ut contumaciam
Britonum, Romanae potestati resistentium, confutarent et vectigali redr;£i94 dendo iterum assuescerent. ||
<io.2>
2. Dispositis itaque omnibus quae ad tantam expeditionem competebant,
rex Arturus Modredo, nepoti suo atque Gwennewarae reginae regnum
20
Britanniae conservandum dimittens, c u m exercitu suo Portum Hamonis
petit et, parato navigio, vento flame prospero, mare ingreditur navigandum.
D u m igitur altum pelagus iam sulcarent, quasi media noctis hora, rex,
somno pressus, obdormivit viditque p e r somn(i)um quasi quendam ursum
in aere volantem, cuius murmure litora tota infremebant; terribilem quoque
25
ex adverso draconem ab Occidente advolare, cuius oculorum, tamquam
stellarum fulgore, tota Neustriae provincia refulgebat; alterum vero alteri
occurrentem miram inire pugnam; sed draconem sibi saepius irruentem
ursum foedo et urente anhelitu suo ad terram prosternere. Expergefactus
igitur r e x circumsedentibus somnium narrat et hinc atque illinc, aliis sic,
30 E195 aliis vero sic somnii significationem conicere temptabant. || V e r u m Arturus
se et somnium D e o committens, spe bona fretus, in meliorem partem eius
significatum convertebat. Rubente itaque aurora litora Neustriae aspiciunt
atque in portu Barbae Fluvii applicuerunt tentoriaque figentes exercitus
augmentum e diversis partibus confluentis praestolabantur.
35 00.3)
4°
3. Interea nuntiatur A r t u r o quendam mirae magnitudinis gigantem ex
partibus Hispaniarum advenisse et Helenam, neptem Hoeli, ducis A r m o r i corum, custodibus vi eripuisse et in cacumine montis qui n u n c archangeli
dicitur Michaelis illam detulisse, milites autem regionis illius insecutos nihil
adversus gigantem profecisse. Audito hoc, rex, nocte sequente, assumpto
Keio dapifero et familiari suo et Bedwero pincerna, c u m armigeris tantum
suis, clam tentoria egressus ad montem praefatum tendit et c u m monti
appropinquaret, in m o d u m rogi ignem super montem ardere cernit aliumque super minorem montem, q u i n o n longe a b altero distat. Dubitans
autem super quern illorum montium habitaret gigas, Bedwerum praemisit,
22 altum pelagus: cf. Vergil, Aen. 9.81: pelagi petere alta.
19 Gwennewarae)Gwenneuuarae D. 23 somno)sompno DE; somn(i)um)sompnum DE.
24 cuius) cum E. 27 After pugnam omission mark; in marg. m,: ei visum est D.
28 anhelitu) hanelitu D.
29 somnium)sompnium (also for line 31) DE.
30 aliis) alii D; somnii)sompnii DE.
36-37 Armoricorum)Armoricanorum D.
41 montem praefatum) praefatum montem D.
Liber Decbmts
241
ut rem certius exploraret. At ille, inventa navicula, navigavit ad minorem
montem, qui infra mare situs fuerat propiorque illis advenientibus erat.
Cuius dum cacumen ascendisset, audito ululatu femineo, primum inhorruit,
deinde propius accedens mulierem repperit lacrimantem iuxta tumbam
cadaveris nuper humati. Erat autem mulier haec anus, puellae altrix, quam
asportaverat gigas ex finibus Armoricorum, ut suprafatum est. Quae ut
aspexit Bedwerum ad se venientem, timuit ne a gigante perciperetur (et)
exclamans ait: "O infelix homo, quod infortunium te hue duxit? Miseret
me tui, nam nocte hac, si infandum monstrum te hie oflfenderit, membris
omnibus discerptis, morte turpissima morieris. Iste est sceleratissimus 11 ille,
qui nuper neptim ducis Hoeli, — pro nefas, — puellam pulcherrimam
meque cum ilia simul advexit et cum ilia concumbere temptans, pondere
magnitudinis suae illam oppressit atque morti addixit et hie tumulatam
reliquit. Fuge ergo, quisquis es et quantum potes fugiendo salva te ipsum."
At ille, festinum promittens auxilium, ad Arturum reversus est, narrans ea
quae audierat et viderat.
4j
50
D 36V
55
60
4. Rex ergo casum puellae ingemiscens, tendit ad alium montem et,
dimissis equis, cum armigeris pedes ascendit montem armatus ipseque
praecedens socios inventum aggreditur 11 monstrum, qui ad rogum igne E196
accensum, illitus ora tabo sedebat, semesorum porcorum partes verubus
6
infixas superpositis prunis torrebat. Qui ut aspexit, in regem mox festinavit
S
ut clavam suam magni ponderis assumeret et in regem dirigeret. At ille,
praetenso clipeo, evaginato gladio, ut ilium prius feriat, quantum potest
celeri cursu properat. Verum gigas, festinato ictu, clavam librat regemque
interposito clipeo tanto conamine ferit, quod sonitu ictus et Iitora maris
replevit et aures eius fere hebetavit. Arturus igitur, ira accensus, erecto
7°
ense in frontem illius, vulnus intulit non modicum, unde sanguinis rivi
per totam faciem copiose fluentes, aciem oculorum illius turbaverunt. Percussus tamen acrior insurgit et velut aper in venatorem per venabulum, ita
per gladium caecus factus, ruit in regem et complectens ilium bracchiis, vi et
pondere suo humi fere geniculando stravit. At rex, sentiens monstri illius
75
55 pro nefas: see Hist. 2.81.
71 sanguinis rivi: cf. Vergil, Aen. 11.668: sanguinis ille vomens rivos.
48
50
53
55
62
64
66
69
71
72
repperit) repent D.
Armoricorum) Armoricanorum D.
hac om E; infandum in text D; on bottom of f. 36 r. m,\ nefandum.
pro)proh D ; proth E.
equis omitted in text; added in marg. m, D.
semesorum)semessorum E; semesorum in text D; in marg. m,Ci): semiustorum.
suam magni ponderis omitted in text; added in marg. vtt D; om E.
sonitu) sonitum E; et litora)litora E.
illius) eius D.
illius) eius D.
242
Historia Regum
Britanniae
molem suis bracchiis n o n esse tractandam, elabitur in p a n e altera et, sublato
in sublime ense, totis viribus in cervicem gigantis pressit, ita u t vix ensis
cum cerebro extraheretur. Mox ille, mugitum magnum cum dolore emittens, corruit et spiritum exhalavit.
80
8
5
9°
5. Bedwerus tune praecepto regis oboediens, amputato eius capite,
detulit secum ad castra ut spectaculum foret intuentibus. Testatus est rex
se n o n repperisse tantae virtutis alium, praeter Rithonem gigantem in
Aravio monte, quern similiter interfecerat. Iste gigas ex barbis regum quos
congrediendo interfecerat pelles in testimonium virtutis suae et triumphi
ad induendum composuerat et mandaverat Arturo u t suam ei diligenter
excoriatam transmitteret, u t quemadmodum ipse ceteris praeerat regibus,
ita in honore (eius) ceteris barbis suam superponeret. Sin autem, ad singulare certamen invitabat eum et cui sors victoriam daret, pelles et barbam
devicti tolleret. Initoque certamine fortior apparuit Arturus et eo interfecto barbam et spolium tulit sicut gigas ille antea prolocutus fuerat.
Hoelus vero, audito neptis infortunio, ob memoriam illius fecit basilicam
aedificari super corpus illius in eodem monte quo tumulata fuerat; qui
mons postea nomen traxit ex sepultura puellae, T u m b a Helenae, usque in
hodiernum diem.
95 <I04>
6. Francorum igitur exercitu atque regum quos praestolatus est J | A r E 97
*
turus insimul collecto, dirigit iter versus Alpes, contra Romanos. Q u i c u m
ad Albam fluvium in Burgundia usque progressus esset, nuntiatur Romanus
exercitus circa Augustidunum castra posuisse et tanto incedere comitatu,
ut vix terrae illius eos solum capere posset. U t autem trans flumen castra
100
sua metatus est Arturus rex, communi suorum consilio, legavit tres viros ad
imperatorem Romanum, Bosonem videlicet, consulem de Vado Bourn et
D
r
37
Gerinum Carnotensem et || nepotem suum W a l w a n u m mandavitque ei u t
a finibus Galliae quantocius recederet, quae dominio suo iure belli subdita
erat quemadmodum antea Romanis fuerat. Sin autem sciret se velle earn
105
tueri quoad viveret atque hos quos secum adduxerat.
7. Pergentes itaque legati nuntiaverunt Romanis quae eis a rege iniuncta
fuerant. Q u i , d u m responderet, quod non deberet recedere, immo ad
79 spiritum exhalavit: cf. Vergil, Aen. 2.562: crudeli vulnere . . . vitam exhalantem.
93 traxit nomen: see Hist. 6.90.
77
82
86
90
93
104
106
sublime)sullime E.
Rithonem corr. m± into Rithionem D.
ut for Nam in DE.
antea) ante E; prolocutus) praelocutus D.
Helenae)puellae DE; in marg. mr. Helenae D.
se velle earn bis; once deleted E. 105 hos in text D; in marg. tn,: hii.
Pergentes itaque) Pergentesque D.
Liber Decimus
243
regendam illam accedere, interfuit Gaius Quintilianus, eiusdem nepos, inquiens Britones magis iactantia et minis abundare quam audacia et probitate.
Indignatus ilico Walwanus, extracto gladio quo accinctus erat, irruit in
eum et, amputato eius capite, ad equos, qui secus stabant, se cum sociis
recepit atque simul redire coeperunt. Turbato igitur per Walwanum
Romanorum exercitu, partim equis insidentes, partim pede, ad vindicandum
mortuum suum accelerant. Insequentibus itaque illis iamiamque approximantibus, Gerinus Carnotensis in quendam illorum, qui prae ceteris, equo
admisso, celerius festinabat, lanceam direxit et de equo, quantum hasta
longa erat, prostravit. Boso quoque de Vado Bourn, retorquens equum
suum, similiter alium ex appropinquatoribus equo deiecit. Marcellius
autem Mutius, nobilis decurio Romanus, Walwano iam a tergo imminens,
manus in eum gestiens inicere ut Quintilianum vindicaret, repente gladium
Walvvani in vertice capitis sui sensit et letaliter percussus, equo cadens,
exspiravit. Walwanus in verba facetiae prorumpens praecepit ut Quintiliano, socio suo, in infernum renuntiaret, Britones armis et audacia magis
valere quam minis et iactantia. Romanis deinde usque insequentibus
quandoque lanceis, quandoque gladiis a tergo infestabant, sed nee retinere
quemquam illorum praevalebant, nee gladio deicere. Dum autem appropinquarent nemori quod erat inter se et exercitum suum, prosiliunt subito
de nemore sex milia Britonum in armis fulgentibus qui ad explorandum
venerant et in eodem loco nemoroso delituerant, |[ ut, si opus esset, suis
auxilium ferrent. Qui, ut Romanos pluribus catervis suos insequentes
conspexerunt, subductis calcaribus equis ac clipeis praetensis, clamore signi
sui aera complentes, Romanis obviant et in fugam propellunt, persequentes
a tergo feriunt et quosdam vulneratos sternunt, quosdam interficiunt. Quod
cum Petreio senatori nuntiatum esset, decem milibus comitatus, suis subvenire festinat et progressus coegit Britones ad silvam, ex qua fuerant
egressi, iterum redire. Quibus hoc modo cedentibus, Hiderius, filius Nuth,
cum quinque milibus advenit, ut auxilium Britonibus ferret. Redeunt ergo
audacter in campum et, Romanis resistentibus, fit pugna magna et prosternuntur utrimque. Cumque in hunc modum contenderent, Boso callens
suorum audacem temeritatem, quosdam seiunxit a ceteris et eos hoc modo
affatus est: "Quoniam nesciente rege nostro congredimur Romanis, cavendum est nobis valde ne in deteriorem partem incepti nostri fortuna decidat.
115-116 equo admisso: cf. Caesar, B. G. [.22.2: equo admisso. 131-132 clamore — complentes: cf. Vergil, Aen. 7-395: ululatibus aethera complcnt.
108
119
120
m
129
131
regendam) regendum E.
Mutius )nuncius E.
gestiens inicere) inicere gestiens D.
verba)haec verba D.
delituerant) dilituerant D.
acssmiE.
no
115
120
"J
£198
'3°
135
»4°
244
Nam si contigerit nos inferiores esse et nostrorum damnum incurremus et
regem offendemus. Quia ergo incaute et absque ducis nostri provisione ad
145
certamen hoc devenimus, elaboremus in quantum possumus, ut cum honore
ad castra regrediamur et insidiemur Petreio huic, Romanorum duci, ut vel
vivum vel mortuum regi nostro praesentemus." Sumentes itaque omnes
qui aderant ex verbis eius audaciam, pari impetu in hostes ruunt turmasque
penetrant usque ad locum quo Petreius similiter suos hortabatur. In quern
150 D 37V Boso irruens, || amplectitur ilium, sicut praemeditatus fuerat et secum in
terrain corruere fecit. Concurrunt igitur Romani ut eum eripiant; concurrunt et Britones ut eum abducant et fit utrimque clamor et caedes de
Romanis, praevalentibus Britonibus. Extrahentes autem Petreium de medio
suorum, duxerunt usque in fortitudinem proelii sui ac revertentes ad
155
Romanos, multos straverunt, quamplures retinuerunt et cum Petreio ad
castra deduxerunt. Venientes itaque ante regem, rationem reddiderunt de
legatione sua et Petreium cum sociis suis capitvos praesentaverunt. Quibus
rex congratulans, honorum et possessionum augmentationes, si de Romanis triumphum obtineret, promisit. Captivos autem custodibus tradens,
160
consilium accepit ut eos Parisius in crastinum mitteret ne, si in castris servarentur, casu aliquo eos amitteret. Tradidit ergo ducendos Cadori duci
et Bedwero necnon Borello et Richero, ut cum familiis suis eos conducerent,
donee venirent eo quo minime timerent Romanorum irruptionem.
O0.5) E199 118. At Romani per ex 11 ploratores suos, quos in exercitu Arturi habebant,
165
agnoscentes haec fieri, miserunt Wlteum Catellum cum decem milibus
armatorum et Quintum Caritium senatorem, Euandrum quoque, regem
Syriae et Sertorium Libyae, qui nocte ilia iter eorum praecederent atque
suos liberarent. Nacti ergo locum latibulis aptum delituerunt, donee
Britones, cum captivis iter agentes, super Romanorum insidias devenerunt.
170
Prosilientes mox ex insidiis, Britones imparatos circumvenire aestimaverunt
atque captivos de manibus eorum eripere. Verum per catervas distributi
praecedebant agmen Cador, dux Cornubiae, cum suis atque Borellus. Post
illos vero ducebantur captivi, vincti manus post terga, cum quingentis
armatis, quibus praeerant Richerus et Bedwerus. Qui, ut Romanorum insi175
dias persenserunt, tamquam in acie pugnaturi, audacter eos susceperunt,
dimissis in tuto loco captivis cum paucis. Romani ergo sine ordine irruentes
173 vincti — terga: cf. Vergil, Aen. 11.81: vinxerat et post terga manus; also 2.57.
143 damnum) dampnum DE.
150 fuerat)fuat E.
152 eum) ilium D.
156-157 Venientes — praesentaverunt om E.
162 et Bedwero)Bedweroque E; Borello)Burello E.
165 Wlteum) Uulteum D.
167 Syriae) Siriae E; Libyae) Libiae DE.
173 vincti om E.
Liber Decivtus
245
non curabant suos per turmas disponere neque cum Britonibus congredi,
immo diffusi hue atque illuc quaerebant quoquo modo captivos eripere
et sic ad castra redire. At Britones, nulli parcentes, stragem de Romanis
magnam primo fecere. Deinde rex Syriae, Euander et Sertorius, in unum
convocantes fusas suorum cohortes, Britones invadere acriter coeperunt
et quia maior eorum numerus ac fortior erat, mox omnes eorum turmas
penetraverunt et quassaverunt et omnino, illis prostratis, captivos abduxissent, nisi Gwitardus, Pictavensis dux, dolo Romanorum comperto, cum
tribus milibus supervenisset atque ab instanti periculo liberasset. Revocatis
itaque Britones suis, in hostes acrius saeviunt et omni nisu eos debellare
contendunt. Illi congressum eorum non ferentes, reliquerunt campum,
castra sua petentes. Britones insequentes sternunt, obtruncant, retinent
captos et suos vindicant. Ceciderunt illic Wlteius Catellus et Euander, rex
Syriae, cum ceteris innumerabilibus; alii fuga dissipati sunt. Cumque
redissent Britones ad campum quo sui dissipati sunt, invenerunt inter
peremptos ilium inclitum Borellum Cenomannensem, ultimum spiritum exhalantem, lancea fixum per gulam, sanguine cruentatum et de nominatis viris
quatuor: Hirelglas de Perirum, Mauricium Cadorcanensem, Aliduc de
Tintageol et (Er), filium Hider. Traditis igitur illis sepulturae cum immenso fletu et planctu, miserunt captivos cum his quos noviter ceperant
Parisius, ad || regem Arturum repedantes et spem futurae victoriae promittentes, cum admodum 11 pauci de tot hostium milibus triumphassent.
9. At Lucius Hiberus, dux Romanorum, tales casus moleste ferens, animum diversis cruciatum cogitationibus, nunc hoc nunc illud revolvens,
haesitabat an incepta proelia cum Arturo perficiat, an auxilium Leonis
imperatoris exspectet intra Augustidunum receptus. Formidans itaque
bellum, nocte sequente civitatem praefatam aditurus, Lengrias cum exercitibus ingreditur. Quod ut Arturo compertum est, iter illius eadem nocte
praecedere decrevit relictaque a laeva civitate quandam occupat vallem
quae Siesia vocabatur, quam Lucius cum exercitu transgressurus erat.
Commilitones igitur suos per acies iure belli disponens, legionem unam, cui
praefecerat Hoelum ducem, ordinavit post se in equis adesse, ut, si opus
192-193 spiritum exhalantem: see Hist. 10.79.
178
180
182
184
190
192
194
captivos after illuc D.
Syriae) Siriae E.
omnes om D.
Gwitardus)Guitardus D.
Syriae) Siriae E.
Cenomannensem) Cenomanensem D.
Perirum corr. itiiQ) ex periturum E; Cadorcanensem corr. m, into Cadorcananensem
D. 195 Tintageol )Tindageol D.
201 haesitabat) haesetabat E.
203 sequente corr. m, into insequente D.
206 transgressurus) ingressurus D.
180
185
190
195
u 3sr
E 200
<io.6>
200
205
246
no
215
210
225
<io.7>
230
E 201
2j5
240
Historia
Re gum
Britanniae
accidisset, quasi ad castra sese ibi recipere posset, vel, si hostes fugae operam
darent, illi post eos, admissis equis, insequerentur fugientes. Catervas
itaque septenas distribuens, in unaquaque quinquies mille et quingentos et
quinquaginta quinque viros omnibus armis instructos collocavit. E r a n t autem acies Britannico more cum dextro et sinistro cornu in quadrum statutae,
quibus Anguselus, rex Albaniae et Cador, d u x Cornubiae, unus in dextro
et alius in sinistro cornu praeficiuntur. Secundae autem turmae quae post
eos incedebat, d u o insignes consules, Gerinus videlicet Carnotensis et Boso
de Richeden, id est Oxinefordiae, praestituuntur; tertiae vero Aschild,
rex Dacorum atque L o t h Norguegensium; quartae W a l w a n u s c u m duobus
comitibus praefertur. Post has autem fuerunt aliae quatuor a dorso c o n stitutae, quarum u n i praeponitur Keius dapifer et Bedwerus pincerna; alii
praeficiuntur Holdinus, d u x R u t e n o r u m et Guitardus Pictavensis; tertiae
Lugenis de Legecestra et Ionathal Dorocestrensis; quartae Cursalem de
Kaicestra et Urbgenius de Badone. Ipse rex post hos locum quendam
eminentiorem nactus, cum vexillo aureo draconis legionem habebat f ortium
virorum, in qua sex milia sescentos sexaginta sex numero erant.
10. Dispositis itaque omnibus bellicis rebus, hos qui circa se aderant sic
affatus est: "Commilitones mei domestici, quorum virtute semper et ubique
triumphavi, qui Britanniam, nobilem insulam, ceterorum regnorum dominam fecistis, vestrae congratulor probitati, quam nullatenus deficere, immo
magis ac magis vigere considero. Duos mihi iam de Romanis attulistis
triumphos: tertius adhuc restat, quern haud segniter p e r iuventutis vestrae
robur et maternam audaciam, tamquam futurorum 11 praesagus, D e o in
omnibus opitulante, hodie accumulari confido ceteris. Sane orientalium
gentium segnitiem in nobis esse existimabant Romani, dum patriam nostram
facere tributariam et nosmet ipsos sibi subiugare volebant. N u m q u i d noverunt quae bella Dacis, quae Norguegensibus, quae Gallorum ducibus et
ceteris gentibus vestra virtute peregimus atque triumphavimus? Q u i igitur
adversus tarn fortes et bellatores populos praevaluimus, his semiviris et
cffeminatis fortiores esse n o n desperemus? E c c e iam tota victoria in manus
nostras se contulit, si hodierna tantum die patienter ac viriliter stemus."
210 admissis equis: cf. Caesar, B. C. 2.34.}: admissis equis.
232 futurorum praesagus: cf. Gen. 41.11: somnium praesagum futurorum.
214
216
217
222
Anguselus) Auguselus D.
incedebat corr. m, ex incedebant D; insignes) insegnes E.
Richeden) Ridechen D.
Lugenis in text D; in viarg. m>: Iugenius; Legecestra corr. rtit into Leircestra D; Cursalem)Cursale E. 223 Kaicestra)Kaycestra E.
228-229 dominam ovi E; ss m> D.
232 maternam in text D; in marg. m,: innatam.
234 nobis) vobis E.
240 nostras) vestras E; tantum die) die tantum D.
Liber Decimiis
247
Haec eo vociferante, omnes uno clamore assentiunt, parati mortem subire
potius quam ipso vivente campum belli deserere.
11. At Lucius Hiberus, compertis his quae ab Arturo rege sibi para- <iO.8>
bantur, noluit, ut prius cogitarat, nee potuit absque dedecore belli instantis
congressum vitare neque sine || rei publicae detrimento diffugium facere. 245 D 38V
Convocatis itaque ad se separatim regibus ac ducibus imperii Romani in
locum unum, sic affatur eos, dicens: "Patres invictissimi, totius orbis triumphatores ac nominis Romani propagatores et defensatores, videtis mecum
huius instantis belli necessitatem, videtis hostes inter ilium locum, quo
proponebamus ire et nos, acies suas ordinasse. Non aliunde nobis patet iter
250
ad praesidium civitatis nostrae quam per vallem istam, quae ab adversariis
praeclusa est. Sumite animos et sumite arma et veterum nostrorum memores
et hostium nostrorum iniuriam Romanae maiestati illatam recolentes, armorum discrimine cum multa sanguinis effusione, si oportet, viam hanc patefacite et earn libertatem et audaciam qua usi semper estis bellorum militiis,
15S
hodie necesse est ad memoriam revocetis et ut improbos istos, qui tamquam
latrunculi et iter nostrum includere praesumunt, dissipare et eorum robur
confutare, omnes unanimiter intendamus, ut, si perstiterint in incepto,
triumphati atque devicti Romanae potestati subdantur; si fugae se dederint,
viles et abiecti terras et urbes, quas se nobis surripuisse gloriantur, amittant
260
et in perpetuum nobis servientes vectigalia aerario cum ceteris gentibus
dependant." Ut igitur finem dicendi fecit, uno omnes assensu faventes,
socias manus iure iurando promittunt et ad armandum sese festinant.
Armati tandem, dispositis turmis ad vallem praedictam accedunt, hostes
26
intuentur totam vallem dextra laevaque obsidentes.||
s
12. Postquam autem in adversa parte hinc Britones, illinc Romani erectis
steterunt signis, lituis insonantibus, conveniunt in grandine sagittarum et
omni genere telorum primas belli acies lacessunt. Deinde comminus
gladiis et lanceis sese invicem obviant atque vulnerant et sic diu, ex utraque
parte verentes, contendunt, ut dubium esset quis eorum praevaleret, donee
Bedwerus et Keius, agmine suo Romanos penetrantes, se ipsos cum multa
audacia periculo dederunt atque sanguine multo Romanorum fuso, a turmis
hostilibus circumventi, undique confossi sunt. Bedwerus peremptus cecidit, Keius letaliter vulneratus vix evasit, corpore Bedweri secum sublato.
245
248
252
258
260
263
268
269
273
274
congressum om E.
defensatores) defensores D.
nostrorum)vestrorum D. 253 nostrorum)vestrorum D.
in om E.
surripuisse) eripuisse in text D; in marg. m.: surripuisse.
promittunt)affirrnant promittunt (.del. vii) D; ad am E; ss m> D.
omni for omnium in DE; acies)partes E.
After lanceis omission mark; in marg. m,\ et sicis D.
confossi in text D; in marg. ma: confusi.
sublato) sullato E.
(10.9)
270
248
275
In agmine enim Aledorum pariter inciderant et a rege Bocco lancea pectori
medio fixus Bedwerus interiit. Hirelglas autem, nepos Bedweri, ob mortem
avunculi sui dolore simul et ira commotus, ad vindicandum ilium vehementer exarsit et cum trecentis suorum per hostiles catervas, veluti aper inter
canes, dextra laevaque sternens ac dissipans quantum robur equorum sibi
280
et suis vires dabant, ad vexillum regis Aledorum pervenit, nihil verens
quid sibi contingere posset, dum avunculum suum vindicaret. Extracto
itaque gladio, regem ipsum peremit peremptumque ad socios suos detraxit,
suis undique defendentibus ac viam patefacientibus et iuxta corpus Bedweri,
avunculi sui, totum dilaniavit et in frusta concisum dimisit. Deinde magno
285
clamore in hostes ruens, stragem de eis non modicam fecit: signum Britonum saepius inclamando suos exhortabatur quasi furore plenus, ut fortiter
ferirent atque sine pietate obtruncarent. Gentiles enim erant inimici Dei,
Christianis mixti et idcirco nee ipsis Christianis parcendum. Mo tune impetu corruerunt in parte Romanorum Aliphatima, rex Hispaniae et Ali290 D 39r cipsa 11 Babyloniensis, Quintus quoque Alilvius et Alarius Lepidus senatores.
Ceciderunt et in parte Britonum Holdinus, dux Rutenorum et Leodegarius
Boloniensis, tres etiam consules Britanniae, Cursalem Kaicestrensis, Anaraud Salesberiensis et Urbgenius de Badone. Turmae autem quas isti
regebant quassatae, amissis ducibus, retro cesserunt, donee venirent ad
295
aciem Armoricanorum Britonum, quam Hoelus et Walwanus tuebantur.
<IO.IO>
Ut ergo viderunt hi duo duces socios prae se peremptos, magis ac magis
ira accensi hostibus instabant et dextra laevaque caedebant, donee ad turmam imperatoris, ubi signum aquilae tenebatur, pervenirent. Hie renovatur
E 203 proelium et Romani, sicut leones saevientes in defessos canes, sine 11 lege
300
ruunt et sine lege utrobique pereunt. At Walwanus, recenti semper vigens
vigore, aditum congrediendi cum Lucio quaerebat sternens quoscumque
obvios habebat Romanorum. Hoelus quoque non inferior (illo) ex alia
parte fulminabat, socios exhortans ut acriter ferirent, hostium ictus haud
timidus suscipiens et econtra repercutiens multos solus ense suo vita priva305
vit, quia non erat tempus quin percuteretur aut percuteret. Non erat facile
agnosci quis eorum alterum audacia excederet: quibus ante saecula meliores
(io.n) non genuerunt. Tandem Walwanus, acies Romanas caedendo penetrans,
pervenit ad ipsum Lucium imperatorem, quern valde sitiebat invenire.
277 ira commotus: cf. Sallust, B.C. 31.6: ira commotus; see Hist. 4.145. 299 sine lege: cf.
Ovid, Met. 1.90 and 477: sine lege.
275
276
278
284
290
299
Bocco for Bocca in DE.
fixus)infixus D; Hirelglas)Hirelglas (del. m,[}]) D.
inter) intra D.
frusta) frustra E.
Babyloniensis for Babilonicensis in DE.
saevientes om E; after leones omission mark; in marg. m,: (saevi)entes D; cf. line 327.
Liber Decimus
249
13. Lucius quoque non segnis, ab Hispania oriundus, prima virtute
florens, multum audaciae, mukum vigoris, multumque probitatis habebat.
310
Congressus itaque cum Walwano mire laetatur et gloriatur quod cum viro,
de quo tanta fama fuerat, singulare certamcn iniret commissoque diutius
inter se agone, dant ictus validos et scuta galeasque ensibus detruncant.
Et dum acriter in hunc modum decertant, ecce Romani, subito recuperantes,
impetum in Armoricos faciunt et imperatori suo subveniunt, Hoelum et
315
Walwanum cum suis caedentes retro ad cohortes suas paulisper coegerunt.
Quibus mox rex ipse Arturus cum agmine suo, adhuc recenti, in auxilium
festinus occurrens, extracto Caleburno ense, celsa voce se testatur adesse
atque retrocedentes his verbis hortatur, dicens: "Utquid fugitis? Quid
pertimescitis? Ne abscedat ullus vestrum! Ecce dux vester qui ad certa320
men vos adduxi, paratus, si forte contingat, pro vobis occumbere nee,
dum vita comes fuerit, vos vel campum hunc relinquam, donee triumpho
potitus hostes fugae aut deditioni hodie compellam. Mementote dextrarum
vestrarum, quae tot proeliis exercitatae, omnibus adversariis usque modo
praevaluerunt. Mementote libertatis vestrae, quam sibi subdere affectant
325
semiviri isti." Haec cum vociferatus esset, irruit in hostes, caedit, prosternit
et tamquam leo famelicus in animalia saevit. Nemo ei obvius esse ausus est:
difFugiunt omnes et latere magis quam pugnare quaerunt, quippe nullus
eorum evadere poterat quern cruentato ense summotenus tangebat; ita
erat mortiferum vulnus illius gladii. Hic sibi orientales duos reges obvios
330
infortunium dedit, quos, abscisis capitibus, ad Tartara misit. Viso igitur
Britones rege suo in hunc modum decertare, animosiores effecti, ] | adverE 204
sarios unanimiter invadunt et catervatim sternunt; resistunt Romani quantum possunt. Dumque sic omnibus viribus decertant invicem, ecce Murvid,
consul Claudiocestriae, cum legione militum, de 11 nemorosis vallibus, ubi 335 D 39V
ad praesidium dimissus fuerat, prosiliens, a dorso supervenit hostibus et
eos, nil tale verentes, caedunt, obtruncant et disturbatos a fronte et a tergo
in fugam compellunt. Tune multa milia orientalium pariter ac Romanorum,
aliis alios urgentibus, stipatis catervis ceciderunt; quidam vestigiis fugientium pressi et galeati occumbunt, quidam armis propriis iugulantur, maior
340
pars hostium gladiis intereunt. In turbine illo Lucius ille praeoccupatus,
cuiusdam lancea confossus occubuit. Britones igitur usque insistentes vic309 non segnis: cf. Claudian, Carm. Min. 52(37)75: non segnis. 313 scuta galeasque: cf.
Vergil, Aen. 1.101: scuta virum galeasque.
321 paratus — occumbere: cf. Vergil, Aen. 2.61-62: paratus / . . . certae occumbere morti.
322 dum vita — fuerit: see Hist. 4.31.
309 Hispania )Yspania D.
310 multum (2)] multumque D; multumque) et multum D.
312 diutius after se (313) D.
315 Armoricos) Armoricanos D.
318 Caleburno)Caliburno D; se testatur)testatur se D.
323 hodie after potitus D. 331 abscisis)abcisis E.
335 vallibus in text D; in marg. via: collibus.
342 igitur) ergo D.
250
(10.12)
345
toriam de Romanis, omnibus saeculis celebrem, adepti sunt. Ut autem
insequendo et caedendo exsaturati sunt, revertentes spolia diripiunt et armis
et spoliis Romanorum ea die ditati sunt.
U14- R e x itaque Arturus, tanto triumpho glorificatus, corpora suorum
ab hostium cadaveribus separans, quaedam ibidem sepulta reliquit, quaedam
ad comprovinciales abbatias deferri fecit et honorifice sepeliri. Corpus
autem Bedweri, dilecti sui, ad Neustriam civitatem Baiocas a Neustriensibus
3jo
suis delatum, egregiae sepulturae tradi praecepit. Ibi in cimiterio ecclesiae,
quae tune erat in australi parte civitatis, iuxta murum, honorifice cum
magnis lamentis suorum positus est. Keius vero ad Camum oppidum, quod
ipse construxerat, graviter vulneratus asportatur ac paulo post ex eodem
vulnere defunctus, ad coenobium eremitarum, in quodam nemore, non
355
longe ab oppido delatus, ut decuit Andegavensium ducem, sepultus est.
Holdinus, dux Rutenorum, Flandrias vectus, in Tervana, civitate sua,
inhumatus iacet. Ceteri autem consules ac proceres, prout quisque civitate
aut praedio in vita sua floruit, ad propria delati sunt. Hostes quoque rex
miseratus, praecepit indigenis sepelire (eos), corpus quoque Lucii Romae
360
ad senatum deferre, mandans non debere aliud tributum ex Britannia reddi.
Postea vero, subsequente hieme, in partibus illis moratus est et civitates
Allobrogum subiugare vacavit. Adveniente aestate, dum Romam petere et
Alpes transcendere cogitaret, nuntiatur ei Modredum, nepotem suum,
cuius tutelae permiserat Britanniam, eiusdem diademate per tyrannidem et
365 E 205 proditionem usurpatum esse, regi 11 namque Gwennewaram, violato iure
priorum nuptiarum, eidem nefando thalamo copulatam.
(10.13)
LIBER UNDECIMUS
TEXT DE
{«•>}
5
1. Rex Arturus, audita fama, immo infamia Modredi, nepotis sui, continuo dimissa inquietatione quam Romanis adhuc inferre cogitarat, Hoelo.
duci Armoricorum, relinquens Gallorum exercitum ad pacificandas partes
Allobrogum, ipse cum insulanis regibus eorumque exercitibus atque obiter
associatis sibi pluribus, Britanniam rediit. Praedictus autem proditor ille
Modredus, Cheldricum, Saxonum suorum ducem, in Germaniam direxerat,
ut inde copiosum exercitum compararet, spondens se illi hoc pacto daturum
352 Camum) Kamum D.
356 dux)rex in text D; in marg. 7»»(?): dux.
365 Gwennewaram) Gwenneuuaram D.
1 Rex) Ex (no initial; r indicated in marg.) E.
2 Romanis corr. m» into Romarum D; in marg. my. Leoni regi; adhuc inferre)inferre adhuc
E.
3 Armoricorum) Armoricanorum D.
4 obiter) ob her D.
Liber XJndechmis
251
illam partem Britanniae quae a flumine Humbri usque in Scotiam porrigitur
et simul quicquid in Cantia tempore Vortigerni Horsus et Hengistus possederant. At ille, pacta legatione, cum octingentis navibus bellatorum
10
Saxonum plenis rediens, applicuit et, foedere dato, huic tamquam regi suo
parebat. Associaverat quoque (sibi) Scotos, Pictos, Hibernienses et quoscumque sciebat habuisse ante avunculum suum odio. Erant autem omnes
numero quasi octoginta milia, tarn paganorum quam Christianorum, quorum
multitudine vallatus, Arturo in Rutupi por |( tu applicanti obviam venit et, 15 r>4<>r
commisso proelio, magnam stragem applicantibus intulit. In quo loco
Auguselus, rex Albaniae et Walwanus, nepos Arturi, cum innumerabilibus
corruerunt. Tandem exercitus Arturi bello magis assuetus, post mutuam
cladem Modredum et exercitum eius in fugam coegerunt. Periurus igitur
ille atque proditor nefandus, sequenti nocte fugiens, Wintoniam ingressus
20
est cum paucis. Quo adveniens Arturus civitatem obsedit et cum exercitum
suum in turmas in obsidionem disponeret, ille agmina sua ac cives Wintonienses in unam coniurationem provocans, tamquam proeliaturus egreditur atque inito certamine fugae se praecipitem dedit, fugiensque Portum
Hamonis petit ac cito remige evectus Cornubiam devenit. Interea Iwenus,
25
filius Uriani, fratris Auguseli, in regnum Albaniae succedens, Albanorum
rex creatus est, qui postea in huiusmodi decertationibus multis probitatibus
praeclaruit. Gwennewara autem regina, auditis de tanto bellorum eventu
nuntiis, confestim desperans, ab Eboraco usque ad Urbem Legionum diffugit atque in templo Iulii martyris inter monachas vitam professa mona30
chalem, delimit.
2. Arturus itaque interno dolore cruciatus, quoniam totiens manus suas
evasisset proditor suus, congregans [ | quantum potuit exercitum, ilium E106
usque in Cornubiam prosequitur. Modredus autem, interim copiis terra
marique comparatis, ad fluvium Cambula Arturo proeliaturus occurrit.
35
Tradens fortunae rei eventum atque diem extremum vitae suae, si contingat,
cum triumpho compensans, maluit cum avunculo suo Arturo constanter
dimicare atque finem rebus dubiis imponere, quam totiens turpiter cedere.
Inito igitur certamine committitur dirissima pugna, in qua fere omnes
38 finem — imponere: cf. Vergil, Aen. 4.639: finemque imponere; see Hist. 2.156; rebus
dubiis: cf. Vergil, Aen. 6.196; dubiis . . . rebus.
9 Vortigerni) Wortigerni E; Hengistus) Heng' DE.
12 parebat)parebant E; Pictos)et Pictos D; Hibernienses)Hybernienses E. 13 ante)antea D.
19 eius) suum D.
20 nefandus) infandus E.
22-23 Wintonienses)Wyntonienses E.
15 devenit) petit et ibi devenit D.
28 praeclaruit) claruit D; Gwennewara) Gwenneuuara D.
34 prosequitur) persequitur D.
35 Cambula) Cabula E.
252
Historia Regu?ti Britanniae
40
duces qui ex utraque parte affuerant cum catervis suis mutuis vulneribus occubuerunt. Cecidit ea die Modredus cum ducibus suis Cheldrico,
Elasio, Egbricto, Bruningo, cum omnibus eorum Saxonibus necnon et
Gillepatric, Gillamor, Gillasel, Gillarnum Hiberniensibus, Scotti etiam et
Picti cum omnibus quibus dominabantur. In parte autem Arturi Odberic45
tus, rex Norguegiae, Aschillus,- rex Daciae, Cador Limenie, Cassibelaunus,
cum multis milibus suorum, tarn Britonum quam ceterarum gentium quas
secum adduxerat. Omnes hi eadem die perierunt iuxta fluvium Cambula.
Sed et inclitus ille Axturus letaliter vulneratus est, qui, illinc ad sananda
vulnera sua in insulam Avallonis evectus, Constantino, cognato suo et
j 0 filio Cadoris Cornubiae, Britanniam regendam dimisit, anno ab Incarnatione
Domini quingentesimo quadragesimo secundo.
(u.3>
(114)
55
(II.3>
60
£>4ov
3. Postea duo filii Modredi cum Saxonibus qui remanserant, alter Londoniam, alter vero Wintoniam ingressi, contra Constantinum munire
coeperunt. At Constantinus, cum armata manu Britonum civitatibus
adveniens, Saxones potestati suae subiugavit et alterum iuvenem Wintoniae,
in ecclesia sancti Amphibali delitescentem trucidavit, alterum vero Londoniis, in quodam coenobio absconditum, crudeli morte multavit. Tune
tempore sanctus Daniel, Bangornensis ecclesiae religiosus antistes, migravit
ad Dominum. Tune quoque obiit sanctus David, Urbis Legionum archiepiscopus sepultusque est in Menevia civitate infra monasterium suum, quod
prae ceteris diocesis suae dilexerat, pro eo quod beatus Patricius, qui nativitatem eius prophetaverat, ipsum fundavit. Subrogatur sedi illius Kinnorus,
Lampaternensis ecclesiae an || tistes et ad altiorem dignitatem promovetur.
4. Cum autem duabus annis regnasset Constantinus, tertio anno inter65 E 207 fectus est a Conano, suo consanguineo et infra structuram 11 lapidum, quae
Saxonica lingua Stanheng nuncupatur, iuxta coenobium Ambrii sepelitur.
<n.5>
Conanus vero, regni diademate insignitus, dignus laude, si non foret civilis
belli amator, post multa facinora ab illo perpetrata, secundo regni sui anno
<n.6>
obiit. Cui successit Wortiporius, in quern Saxones insurrexerunt, de Ger70
mania educentes magno navigio exercitum, sed superatis his monarchiam
totius regni adeptus est, populum gubernans annis quatuor cum diligentia
et pace.
<II.4>
42
43
45
53
55
57
61
65
69
71
Bruningo)Bruniugo or Brumigo D.
Gillepatric) Gillepatrich D ; Hiberniensibus) Hyberniensibus E; Scotti)Scocti E.
Limenie)Lymenic D ; Cassibelaunus)Cassibellaunus D.
Wintoniam) Wyntoniam E.
Wintoniae) Wyntoniae E.
multavit) mulctavit D. 58 Bangornensis) Bangorensis D. 59 Urbis Legionum in ras. m, D,
with ss Menevensis.
Kinnorus) Kynnorus in text D; in marg. m,\ Kynnocus.
est om E.
Wortiporius) Vortiporius D.
populum gubernans) gubernans populum D .
Liber Undecinrus
253
5. Huic successit Malgo, omnium fere ducum Britanniae pulcherrimus
et probitate praeclarus, nisi Sodomitica esset peste foedatus et sic Deo sese
invisum exhibuisset, multorum tamen tyrannorum depulsor, robustus armis
et largior ceteris. Hie totam Britanniam sibi subiugavit, adiacentes quoque
insulas, Hiberniam videlicet atque Hislandiam, Godlandiam, Orcades, Norguegiam necnon et Daciam dirissimis proeliis suae potestati adiecit.
(11.7)
75
6. Successit Malgoni Caretius, amator civilium bellorum, invisus Deo et <n.8>
Britonibus Saxonibusque, cuius inconstantiam atque saevitiam Saxones
80
ferre non valentes, miserunt nuntios ad Godmundum, regem Affricorum,
in Hiberniam, quam magno navigio advectus sibi subiugaverat et adduxerunt eum in Britanniam cum centum sexaginta milibus Affricorum bellatorum. Inito igitur foedere Godmundus cum Saxonibus oppugnavit
Caretium, regem Britonum et post plurima proelia fugere coegit et
85
persequens eum de civitate in civitatem tandem in Cicestria eum obsedit.
Dum autem ibi moram faceret, venit ad eum Isembartus, nepos Lodovici,
regis Francorum, de Francia navigio advectus et cum eo iniit foedus
amicitiae, rogans ut se vindicaret de avunculo suo, rege Francorum, qui, ut
aiebat, vi et iniuste ilium de Francia expulerat et ut ei facilius acquiesceret,
90
de Christiano factus est paganus et sacrificiis idolorum se commaculavit.
Capta deinde civitate ilia quam obsederat, fugae iterum se dedit Caretius
et pertransiens totam Britanniam usque ultra Sabrinam non cessavit fugere,
donee veniret in Gwallias. At Godmundus, dimisso eo, agros depopulatus
est et succendit igni urbes et municipia, vicos et castra necnon et monasteria
95
et omnes regionis ecclesias depraedatus est et ferro et igne ad terram diruit
colonosque cum mulierculis partim necavit, partim abduxit nee quievit,
donee omnem terrae superficiem fere a mari usque ad mare exussit. Fugiunt
episcopi de sedibus suis et presbyteri, simul reliquias sanctorum secum
asportantes, 11 monachi et moniales et universi quotquot ArTricorum gladium 100 E 208
evadere potuerunt et desolata est terra ab omni specie sua, maxime Loegria,
quae pars Britanniae melior exstiterat.
101 ab — specie: cf. 1 Thess. 5.22: Ab omni specie.
7j
76
77
79
81
83
86
87
98
100
101
Malgo corr. m, into Mailgo D.
et om E.
Hiberniam)Hyberniam DE; Godlandiam)Gothlandiam D.
Malgoni corr. nit into Mailgoni D; bellorum)bellatorum E; Deo om E.
Affricorum) Affricanorum D. 82 Hiberniam)Hyberniam E; advectus)adductus D.
Affricorum)Affricanorum D.
Cicestria) Cycestria D.
Isembartus) Ysembertus D.
exussit) excussit (del. nil) D; excussit E.
Affricorum) Affricanorum D.
maxime Loegria)Loegria maxime D.
254
(II.IO)
7. Postquam infaustus ille tyrannus totam regionem illam devastavit,
Saxonibus tenendam dimisit atque ad Gallias cum Isembarto transivit. Hinc
105
Saxones Angli vocati sunt qui Loegriam possederunt et ab eis Anglia terra
(n.ii) postmodum dicta est. Britonibus enim fugatis atque dispersis, amisit terra
nomen Britanniae sicque Angli in ea super reliquias Britonum regnare
coeperunt et Britones regni diadema amiserunt nee postea pristinam digni(u.io) tatem nisi post longum tempus recuperare potuerunt. Secesserant itaque
no D+ir eorum reliquiae partim in Cornubiam, partim in Gwalias, ubi nemoribus ||
obtecti in montibus et speluncis cum feris degentes longo tempore delituerunt, donee revocata audacia irruptiones in Anglos Saxones crebras
facere conati sunt et sic diu perseveravere ut nee illi in Saxones nee Saxones
in illos praevalerent.
115 (11.12)
120
125
130
E 209
8. Creati sunt interea plurimi reges Anglorum Saxonum, qui in diversis
partibus Loegriae regnaverunt. Inter quos fuit Athelbrictus, rex Cantiae,
vir illustris et magnae pietatis, cuius temporibus missus est beatus Augustinus a beato Gregorio papa Romano in Angliam, ut Anglis verbum vitae
praedicaret, qui, fugatis Britonibus Christianis, adhuc in errore gentilitatis
perseverabant. Veniens itaque Augustinus in Cantiam susceptus est a rege
Athelbricto gratanter et, eo permittente et concedente, verbum Dei genti
praedicavit Anglorum et signo fidei eos insignivit. Deinde, non multo
post Athelbrictus rex ipse cum ceteris baptismatis sacramentum consecutus
est. Suscepta igitur in Cantia ab Anglis Christianitate, diffusa est per
totam Loegriam fides Iesu Christi usque ad fines Britonum. Quo perveniens beatus Augustinus, invenit in provincia Britonum, quam tune
possidebant, septem episcopatus et unum archiepiscopatum et abbatias
quamplures, in quibus grex Domini ordinem ecclesiasticum tenebat. Inter
quos erat abbas Dinoot nomine, liberalibus artibus eruditus, in Bangor
civitate praesidens bis mille fere monachis, qui per diversas mansiones
divisi, labore manuum victum sibi adquirebant et in septem portiones
dividebant prout singulis quibusque opus erat: sed et nulla portionum
minus continebat quam trecentos monachos. Augustino itaque petenri
subiectionem ab eis sibi 11 debere fieri, utpote metropolitano et totius regni
118 verbum vitae: cf. Act. 5.20, 7.38: verba vitae. 121 verbum Dei: cf. Luc. 8.21; Act. 4.31:
verbum Dei.
104
105
no
112
114
120
129
132
133
Isembarto) Ysemberto D.
possederunt) possiderunt E.
Gwalias)Gwallias D.
crebras) crebrius E.
praevalerent D; praevaluerunt in text E; in marg. m,: seu praevalerent.
Augustinus)Aug' (also for line 126) E. 125 Iesu)Ihesu DE.
Dinoot (see line i5o)]Dynoot DE.
quibusque)quibus E.
trecentos) CCCC D .
Liber Undechnus
255
primati et communem evangelizandi secum laborem susciperent in gentem
135
Anglorum, renuerunt omnes pariter episcopi et abbates, dicentes nullam
ei subiectionem debere facere nee inimicis suis communicare pro eo quod
regno et lingua et sacerdotio essent divisi et etiam consuetudinibus, praesertim cum gens ilia maledicta illis foret exosa, utpote quae de propriis
sedibus eos violenter eiecerant et adhuc vim eis inferre perseverarent. Neque
140
enim aiebant Anglis magis quam canibus communicare velle; praeterea ipsi
proprium metropolitanum quasi primatem et regem cum regni sui diademate sibi praefecerant, quibus potius secundum legem Dei oboedire
satagebant et quia ipsi priores baptismi gratiam consecuti fuerant, indignum
videbatur et contra morem ecclesiasticum fieri ut posteris et barbaris
145
inimicis ullatenus subderentur. Athelbrictus ergo, rex Cantiorum, ut audi- (11-13)
vit Britones indignantes subiectionem facere Augustino et praedicationem
eius spernere, graviter ferens misit ad regem Ethelfridum Nordamhumbrorum et ceteros subregulos Saxonum, rogans ut, collecto exercitu, in
civitatem Bangor abbatem Dinoot cum ceteris praedicationem Augustini
150
spernentibus perditum irent. Qui mox regis praeceptis acquiescentes,
producunt exercitum magnum et provinciam Britonum petentes venerunt
Legrecestram, ubi Brochinail, consul urbis eiusdem, cum exercitu suo
adventum eorum praestolabatur ut dimicaret cum eis. Qui pauciori militum numero resistens, Anglis insistentibus atrociter, in fugam versus est
155
amisso exercitu. Ethelfrido itaque, civitate capta, occurrerunt cives obviam
et populi, qui terrore suo se intra incluserant, ut pro salute sua supplicarent.
Venerant itaque ad eandem civitatem monachi et eremitae, viri religiosi
quamplures ex diversis Britonum provinciis et maxime de Bangor, ut pro
salute populi intercederent apud regem || Ethelfridum et ceteros regulos. 160 D41V
Quos diri et funesti barbari cum intellexissent causam quare advenissent,
tamquam ovium greges in caulas usque ad duo milia et ducentos trucidaverunt absque misericordia et de confessoribus martyres fecerunt. Cumque
ulterius progrederentur ut civitatem Bangornensium adirent atque caedem
inceptam peragerent, Britonum duces, audita eorum insania, in unum con,65
venerunt, Bledricus videlicet, dux Cornubiae et Margadud, rex Demetorum,
162 ovium — caulas: see Hist. 1.186.
142
147
150
151
152
153
regem) regnum D.
Britones om E.
Dinoot)Dynoot D; Augustini)Aug* E.
acquiescentes) acquiescens in text E; in marg. mtt tes.
producunt after magnum D.
Legrecestram in text D; in marg. w»(?): Leyrcestram. 164 Bangornensium) Bangorensium D.
166 Margadud in text D; in marg. m,: Maredud.
256
£210
170 <i2.i>
175
180
<i2.2>
Hist oria Re gum Brhanniae
Cadvanus quoque rex Venedotorum et, conserto proelio, ipsum Ethelfridum
vulneratum Dei auxilio in fugam propulerunt et totum fere eius exercitum
extinxerunt. In parte quoque 11 Britonum cecidit Bledricus dux.
9. Post haec convenerunt principes Britonum in urbem Legrecestriae
communemque assensum simul habuerunt, ut Cadvanum sibi regem facerent
eoque duce Ethelfridum ultra Humbrum insequerentur. Cumque id Ethelfrido nuntiatum esset, associavit sibi omnes reges Saxonum obviusque
Cadvano perrexit. Qui, cum catervas suas ex utraque parte statuissent ad
bellum, intervenerunt amici eorum pacemque inter eos tali pacto fecerunt,
ut Ethelfridus trans Humbrum, Cadvanus vero citra Humbrum Britanniam
possideret. Cum autem Deo praeside conventionem huiusmodi iure iurando
atque obsidibus datis confirmassent, orta est tanta amicitia inter eos, ut
omnia sua communia haberent. Elapso deinde tempore natus est Cadvano
ex propria coniuge films nomine Cadwallo. Sub eodem quoque tempore
peperit uxor Ethelfridi filium, nomine Edwinum. Hi post mortem parentum diademate insigniti, susceperunt regnorum curam agendam, secundum
antecessorum institutionem et amicitiam, quam prius patres eorum tenuerant, inter se ipsi staruere tenendam.
185
ffio.
Emenso deinde biennio, rogavit Edwinus Cadwallonem ut sibi
diadema liceret habere celebraretque statutas sollemnitates in partibus Nordamhumbrorum, quemadmodum ipse citra Humbrum antiquo more consueverat. Cumque inde iuxta fluvium Duglas colloquium haberent, disponentibus sapientioribus et antiquioribus, qua ratione id melius fieri posset,
190 (12.3) Cadwallone in altera parte fluminis exsistente, consilio Briani, nepotis sui,
qui forte secum aderat, paenituit eum inceptae pactionis mandavitque
Edwino quod nullatenus a consiliariis suis impetrare poterat, quatinus
permisissent eum petitioni eius acquiescere. Aiebant enim contra ius veterumque traditionem esse regnum unius coronae duobus coronatis submitti
195
debere. Iratus itaque Edwinus, dimisso colloquio, reversus est in Nordamhumbriam, asserens se sine licentia Cadwallonis regali diademate insigniturum. Quod cum Cadwalloni esset nuntiatum, interminavit ei per
lcgatos se amputaturum caput eius sub diademate si infra regnum
(12.4)
Britanniae coronari praesumeret. Orta igitur inter eos discordia, cum
200
utrorumque homines, bellum magis quam pacem affectantes, sese plurimis
167 Venedotorum )Venodotorum E.
170 Legrecestriae in text D; in marg. ms: Leycestriae.
177 huiusmodi) huius D.
183-184 tenuerant)tenuerunt D. 184 tenendam) tenendum E.
186 sollemnitates) sollempnitates D; solempnitates E.
197 Cadwalloni) Cadwallano E.
200 pacem omitted in text; aided in marg. nit D; affectantes corr. m, ex affectassentes D.
Liber Undecmius
257
decertationibus inquietassent, convenerunt ambo iuxta Humbrum factoque
congressu amisit multa milia suorum Cadwallo et in fugam versus est
arreptoque per Albaniam itinere transfretavit in Hiberniam.
11. At Edwinus, ut triumpho potitus fuit, duxit exercitum suum per provincias Britonum combustisque civitatibus cives et co 11 lonos pluribus affecit 205 £211
tormentis. Dum ergo sic saeviret in Britones, conabatur Cadwallo clam reverti et applicare in aliquo portu, nee poterat, quia per magum quendam,
qui venerat ad Edwinum de Hispania, adventum illius praesciebat et quocumque portu applicare destinabat, armato milite illi obvius erat. Nomen
illius || magi Pellitus dicebatur, qui volatu avium cursuque stellarum praedicebat ei omnia quae ei accidere poterant: inde valde carus ei erat. Intcrea
consilium quaerit Cadwallo, quid ei inter haec sit agendum et tandem apud
se deliberavit ut regem Armoricanorum Salomonem, cognatum suum
peteret, quatinus eius consilio et auxilio in regnum suum restitueretur. Pandens itaque vela, iter flexit versus Armoricum regnum et transfretavit et
215
applicuit in portu Kidaletae urbis veniensque ad regem Salomonem gratanter ab illo et honorifice susceptus est. Cumque causam adventus eius didicisset, mox sibi ferre auxilium quantum valeret spopondit. Sed quia hiemis
(12.7)
tempus instabat et maiori consilio opus erat ad tantam rem peragendam,
hiemandum illi secum erat, ut post hiemem, collecto exercitu navibusque
220
paratis, hostes Saxonicos viriliter invaderent. Interea consilium ineunt ut
magus ille Pellitus aliquo modo perimeretur, ne machinationes eorum et
adventum in Britanniam detegeret praemiseruntque Brianum, Cadwallonis
nepotem, ut curam rei huius ageret, quatinus clam ex insidiis prorumpens
magum perimeret et a praestigiis suis et maleficiis artis diabolicae Britan225
niam liberaret. Navigans ergo ille applicuit in Portu Hamonis et exiens
ad terram de navi, finxit sese pauperculum vilibus pannis obsitum fecitque
sibi baculum fieri in summitate ferreum et acutum valde, tamquam peregrinus de longa peregrinatione advectus esset. Deinde perrexit Eboracum,
quo audierat degere regem Edwinum et cum ingrederetur civitatem, asso230
ciavit se pauperibus, qui regis eleemosynam petebant. Eunte autem eo et redeunte ac deambulante cum ceteris, egressa est soror eius de triclinio reginae,
baiulans pelvim in manu, ut de fonte proximo aquam hauriret. Mam enim
rapuerat Edwinus ex urbe Wigorniensium, dum in provincias Britonum,
214-215 Pandens . • . vela: see Hist. 8.7-8. 215 iter flexit: see Hist. 3.165.
227 pannis obsitum: cf. Terence, Eun. 236: pannis annisque obsitum.
204-205 provincias)provinciam E.
213 suum)suumque E. 218 spopondit)spospondit D.
220 illi secum)secum illi D. 222 perimeretur)perimetur E.
225 artis diabolicae: / suggest this reading in place of arte diabolica in DE, -which surely
belongs to the preceding phrase, but does not construe.
231 eleemosynam)elemosinam DE.
234 Wigorniensium)Wygorniensium E.
258
235
£212
240
245
250
(12.8)
255
D 42V
260
265
Historia Re gum
Britanniae
post fugam Cadwallonis desaeviret. Cum ergo ante Brianum praeteriret,
agnovit earn Brianus et in fletum solutus earn demissa voce vocavit. Quae,
cum illius faciem propius intueretur, agnito fratre, in lacrimas collapsa
est atque osculis praelibatis familiaribus collocuti sunt sermonibus. A t
ilia indicavit || fratri breviter, quasi aliud loquens, statum regni et magum
quern quaerebat, qui forte tune inter pauperes deambulabat, digito demonstravit et agnoscere fecit. Qui, mox dimissa sorore, intromisit se infra
turbam pauperum et cum aditum feriendi repperisset, erexit burdonem et
infixit in pectore magi; cadensque in terram magus mortuus est. Mox
proiecto in terram Brianus baculo, inter pauperes pannosos, pannosus ipse
delituit, nulli astantium suspectus. Dehinc egressus cum ceteris, propero
gradu civitatem relinquens et totam regionem illam, Exoniam usque pervenit, ubi convocatis Britonibus de Cornubia et de finitimis locis, notificavit Cadwallonis adventum fore in proximum cum grandi exercitu ad
eorum omnium liberationem et palmam civitatesque et oppida munirent
et sibi conservarent misitque citam legationem ad Cadwallonem. Divulgato
itaque hoc rumore, Peanda, rex Merciorum, cum magna multitudine Saxonum ab Edwino missus, venit Exoniam et obsedit earn.
If 12. Interea applicuit Cadwallo ad portum Totonesium cum decem
milibus militum bellatorum quos ei rex Salomon, cognatus suus, tradiderat
petivitque celeriter Exoniam. U t ergo comminus vidit exercitum Peandae
circa civitatem, divisit milites suos in quatuor partes et per turmas hostes
undique invasit. Conserto itaque proelio, captus est Peanda et exercitus
eius peremptus. 11 Cumque ille aditum alium (salutis) non haberet, subdidit
se Cadwalloni, fide sua et adiuratione promittens datisque obsidibus sese
cum illo Saxones inquietaturum. Convocavit itaque Cadwallo proceres
suos multo tempore a se dilapsos et desolatos atque verbis consolatoriis eos
exhortans, congregavit quantum potuit exercitum atque in Nordamhumbriam contra Edwinum regem duxit patriamque totam in transitu suo
vastare non cessavit ferroque et igne trucidare atque cremare quoscumque
hostes invenit. Audiens autem hoc Edwinus rex, convocavit omnes sibi
subditos regulos Anglorum cum exercitibus eorum et in campo qui Hedfeld
appellatur obviam veniens bellum commisit sibi suisque cruentum. In quo
261 verbis consolatoriis: cf. Zach. 1.13: verba consolatoria.
236
238
244
246
247
252
259
260
demissa)dimissa £.
osculis)oculis; corr. by a later hand into osculis E.
pauperes om E.
Exoniam) Oxoniam E.
finitimis)finictimis E. 248 fore om E.
venit om E.
Cadwalloni) Cadualloni E.
Cadwallo) Caduallo E. 266 regulos) populos regulos (del. m,) D.
Liber Undecinnis
259
bello interficitur ipse et totus fere populus cum regulis qui cum eo venerant
necnon et filius eius Osfridus cum Godbaldo, rege Orcadum, qui in auxilium
eorum venerat. Facto itaque proelio et victoria patrata, universas Cadwallo 270 <i2.$>
Saxonum provincias perlustrans, ita in totum Anglorum Saxonum genus
debacchatus est et omnis exercitus eius, ut nee sexui muliebri quidem vel
parvulorum aetati parceret, multos inau || ditis tormentis afficiens, ceteros
£213
diversis mortibus perimens. Post haec commisit proelium cum Osrico, qui
Edwino successerat et interfecit eum et duos nepotes eius, quos post ilium
275
regnare sperabat, sed et Eadanum, regem Scottorum, qui eis in auxilium
venerat.
If 13. His itaque omnibus interemptis, successit Oswaldus in regnum
Nordamhumbrorum, quern mox, ut Cadwallo audivit, cum grandi exercitu
invasit atque fugavit usque ad murum quern Severus imperator olim inter
Britanniam et Scotiam construxerat. Ut ergo vidit ilium in remotas regiones
fugientem, noluit vexare se ipsum atque totum exercitum suum insequendo
eum, sed misit Peandam, Merciorum regem, cum quadam parte exercitus sui,
ut eum debellaret. Quo comperto, Oswaldus noluit ulterius fugere, sed
mansit in loco qui dicitur Hevenfeld, id est Caelestis Campus, exspectans
Peandam insequentem ibique erexit Dominicam crucem et indixit commilitonibus ut orationem ad Deum facerent in haec verba: "Flectamus genua
omnes et Deum omnipotentem, unum ac verum, in commune deprecemur,
ut nos ab exercitu superbo Britannici regis et eius nefandi ducis defendat.
Scit enim ipse quia iuste pro salute gentis nostrae bella suscipimus." Fecerunt ergo omnes ut iusserat et sic, diluculo in hostes progressi, secundum
fidei suae meritum victoria potiti sunt. Fugiens igitur Peanda venit ad
Cadwallonem, dolens quod sic ab Oswaldo devictus esset et fugatus. At
Cadwallo, acri insurgens ira, collecto exercitu Oswaldum persecutus est
et conserto cum illo proelio in loco qui Burne dicitur, irruit in eum Peanda
et interfecit. Oswaldo itaque perempto et martyre effecto, successit ei in
regnum Oswy, frater eius, qui cum Cadwallone pacem constituens multa
donaria auri et argenti dedit et amicitiam cum eo confirmavit et se ei subdidit et sic extunc toti Britanniae imperavit rex Cadwallo. Nee mora
insurrexerunt in Oswy Alfridus, filius eius et Oiwald, filius fratris eius,
sed cum praevalere ei nequissent, secesserunt ad Peandum regem, implorantes auxilium contra Oswy. At Peanda, timens pacem a rege Cadwallone
272 muliebri quidem) quidem muliebri D.
ij6 Eadanum) Cadaum E; Scottorum) Scoctorum E.
281
284
289
297
302
et Scotiam) Scotiamque E.
ulterius)diutius E.
superbo ont E; nefandi)nepfandi E.
Oswy)Oswi {also for line 300) D.
Oswy)0swi {also for lines 303, 304, 307, 308) D.
<i2.io>
»8o
285
290
295
<12.11>
300
160
D 43r
305
£214
310
3'5
<i2.n>
320
325
(12.13)
330
335
constitutam infringere, distulit inquietationem Oswy sine licentia regis
inferre, donee ilium aliquo 11 modo incitaret, quatinus vel ipse in Oswy
insurgeret vel sibi copiam cum eo congrediendi concederet. Quadam igitur
sollemnitate Pentecostes, cum rex Cadwallo in Badonia civitate festum celebraret et universi Anglorum reges et Britonum duces praeter Oswy
adessent, adivit Peanda regem et quaesivit ab eo cur Oswy solus abesset a
coetu baronum suorum. ||Cui cum responderet rex infirmitatis causa
interveniente eum detineri posse, adiecit Peanda, dicens nequaquam sic
esse, sed ilium propter Saxones misisse in Germaniam, ut fratrem suum
Oswaldum in se et in ceteros vindicaret. Addidit quoque ilium pacem contra
ius suum infregisse, utpote qui Alfridum et Oidwald, bello inquietatos a
propria patria expulerit. Petivit ergo licenriam ut vel ilium interficeret
vel de regno fugaret.
fl^
R e x itaque Cadwallo haec audiens, emisit Peandam et familiares suos
atque optimates convocans quaesivit ab eis, quid super his esset agendum.
Tacentibus ergo aliis, Margadud, rex Demetorum, pro ceteris respondit:
"Domine mi, rex, quoniam omne genus Anglorum semper tibi invisum
fuisse novimus et propter eius perfidiam te ex finibus Britanniae illud
expulsurum proposuisti, cur (ipsos) inter nos pacem habere pateris? Eia
ergo permitte saltern ut ipsimque inter se ipsos oppugnantes se consumant
et mutuis cladibus affecti universi a regno exterminentur. Peanda iste ex
illis est et eandem perfidiam quam in genus suum machinatur, ne dubites
quin in te ipsum tuosque exerceat, si locum et tempus innatae proditionis
habuerit. Da igitur ei licentiam ut in Oswy insurgat et debacchari invicem
permitte, ut sic, civili discordia exorta, alter alterum perimens, omnes a
patria deleantur." His itaque dictis omnis procerum contio consensit et rex
Peandae petitionem fieri concessit. Ille vero laetus discedens, collecto
exercitu, transivit Humbrum super Oswy et terram eiusdem ferro et igne
vastare coepit. Cumque immaniter atque crudeliter superbia elatus in
Oswy desaeviret, mandavit ei Oswy ut ei parceret et donaria auri et argenti
multa daret. Cum autem nee sic a proposito Peanda cessare vellet, nee
precibus nee muneribus eius acquiesceret, rex Oswy divinum expetens
auxilium, cum Peanda dimicare decrevit et convenientes iuxta fluvium
VVinied proelium inierunt. Sed licet Oswy minorem numero habuisset
exercitum, superior tamen, Deo auxiliante, factus est et, Peanda cum
319 Domine — rex: see Hist. 9.408; genus . . . invisum: see Hist. 1.211.
305 cum eo repeated after congrediendi E; cum eo congrediendi)congrediendi cum eo D.
306 sollemnitate)sollempnitate D; solempnitate E. 312 vindicaret corr. nti (?) ex
vindicat D.
313 Oidwald)Oywald D. 314 expulerit)expulerat D.
326 Oswy)Oswi (also for lines 330, 332, 334, 336, 340) D.
335 decrevit)decernit E.
Liber Undecimns
261
triginta ducibus peremptis, victoriam adeptus est. Post Peandam Wlfridus,
filius eius, donante Cadwallone, successit ei in regnum Merciorum. Qui,
consociatis sibi Eba et Edberto ducibus, rebellavit adversus Oswy; sed
iubente ac prohibente rege Cadwallone, pacem habuerunt inter se ad
invicem.
340
U 15. Completis postea quadraginta octo annis, Cadwallo, infirmitate gravatus, quindecimo Kalendas Decembris obiit. Cuius corpus Britones bal- ||
£215
samo et aromatibus conditum in aenea statua posuerunt atque super aeneum
345
equum ipsam statuam, armis decoratam, collocaverunt, deinde super occidentalem portam Londoniae erexerunt in signum victoriae ad terrorem
Saxonum. Sed et ecclesiam subtus in honore beati Martini aedificaverunt,
in qua pro ipso et fidelibus defunctis omnibus divina celebrarentur obsequia. Successit Cadwalloni in regnum filius suus Cadwaladrus, cuius tern- 35° <«-'4>
poribus civile discidium inter Britones ortum est. Mater namque eius soror
Peandae fuerat, ex nobili quidem 11 genere Gewisseorum edita eamque CadD 43V
wallo post factam cum fratre concordiam in societatem tori acceperat
et ex ea Cadwaladrum genuerat. Dum ergo regnaret Cadwaladrus et se (12-15)
omnibus amabilem praestaret, decidit in lectum et languore corripitur
355
magno. Quo languente, discordia, ut dictum est, afficiuntur Britones et
opulentam patriam dissensione detestabili destruere totis viribus conantur.
Accessit interea et aliud infortunium, fames videlicet dira insipientem
populum afficiens, adeo ut praeter venationem et herbarum surculos deficerent eis ciborum solatia. Quam famem pestifera continuo mortis lues
360
subsecuta est, quae in brevi tantam populi stragem fecit, ut vivi mortuos
vix sepelire possent. Ad cuius mortalitatis excidium miserabile ac impatiendum spectaculum multi sive in domo, sive in agro, attoniti passim
moriebantur sine aegrotatione, aeris tantum, ut fertur, corruptione. Nonnulli quoque stantes et loquentes, edentes et bibentes, subito exspirabant.
365
Unde reliqui stupefacti transmarinam fugam quam plurimi inierunt. Ipse
quoque rex Cadwaladrus ad Armoricam cum paucis navigio effugit et
inter navigandum fertur has lugubres voces ad Deum emisisse: "Vae nobis
miseris et peccatoribus qui ob immania scelera nostra, quibus Deum offendimus, hanc tribulationem et dispersionem patimur: gentem et patriam amit37°
timus; timendum est nobis valde ne post hanc caelestem patriam amittamus
370 tribulationem — patimur: cf. 2 Cor. 4.8: In omnibus tribulationem patimur.
340 Eba)Ebba D.
343 Cadwallo) Cadwal' D.
349 fidelibus) pro fidelibus D.
352 Gewisseorum) Geuisseorum D.
360 pestifera continuo) continuo pestifera D.
361 mortuos) vix D. 362 vix) mortuos D.
362-363 impatiendum)patiendum E.
371 post: ost added in marg. mt E.
262
375
£216
380
385
390
<i2.i6>
395
400
405
et hereditate aeterna privemur. Domine, miserere nobis; locum et tempus
paenitentiae misericorditer nobis permitte; ne irascaris nimis, ut, si vel
terrena caremus ac praesenti hereditate, ilia omnino non frustremur, ad
quam boni omnes, quos in hac vita elegisti, laborant pervenire. Exterminat
nos de terra nostra potestas ultionis tuae, quos nee olim Romani vel quaelibet gens robustior eradicare potuit. Vere pec||cavimus ultra modum
coram te et angelis tuis, qui digni non sumus, ut, conversi ad paenitentiam,
terras quas coluimus inhabitemus. Expellimur flagello iracundiae tuae,
quia servi nequissimi sprevimus, dum licuit, veniam misericordiae tuae.
Experimur nunc severitatem iudicantis, qui, dum tempus habuimus, noluimus flectere lumina ad paternitatem vocantis. Frustra patriam nostram
adversus hostes, te adiuvante, totiens expugnavimus, totiens expulsi te
donante recuperavimus, si sic olim decreveras universum genus nostrum
exstirpare de terra viventium. Sed placabilis esto super malitiam nostram
et converte luctum nostrum in gaudium ut, de periculo mortis erepti,
viventes tibi Domino, Deo nostro, cuius servi esse debemus, in perpetuum
famulemur. Redeant ergo Romani, redeant Scoti et Picti, redeant et Saxones perfidi et ceteri quibus patet Britannia, ira Dei deserta, quam illi
desertam facere nequiverunt. Non nos fortitudo illorum expellit, sed
summi regis indignatio et potentia."
ffi6. Ut igitur hos et alios gemitus rex Cadwaladrus navigando explevit,
in Armorico litore appulsus est, veniensque ad Alanum, Salomonis regis
nepotem, susceptus est benigne cum omnibus suis mansitque cum eo quamdiu voluit. Britannia igitur civibus suis viduata ac desolata, per undecim
annos ab incolis, exceptis paucis Britonibus, horrenda et inculta fuit,
Saxonibus quoque Anglis eadem tempestate ingrata, quia in ilia sine intermissione extinguebantur. || Quorum residui, cum feralis ilia lues cessasset,
miserunt in Germaniam propter concives suos ut desolationem suam aliis
civibus supplerent. Illi autem nihil haesitantes, ut audierunt terram ab
incolis orbatam, festinato itinere, cum innumerabili multitudine virorum
ac mulierum navigantes, applicuerunt in partibus Nordamhumbriae et ab
Albania usque ad Cornubiam totam terram occupaverunt. Nee erat quisquam qui prohiberet vel commaneret in locis desertis, praeter paucas reliquias Britonum qui superfuerunt et de praefata mortalitate evaserunt vel
postea nati sunt. Illi abdita nemorum inhabitabant in Gualiis tantum et
372
374
378
388
392
397
403
locum om D.
caremus) careamus D.
digni om E. 387 cuius) cui D.
Scoti)Scocti E.
igitur) ergo D.
ingrata) ingrata similiter intereuntibus D. 401 festinato) festino D.
ad om E.
Liber Undecimus
z6$
in Cornubia commanentes. Ab illo autem tempore potestas Britonum cessavit et Angli in totum regnum regnare coeperunt, Adestano rege facto,
qui primus inter eos diadema portavit. Pacem et concordiam tamquam
fratres inter se habentes, agros coluerunt, civitates et oppida reaedificaverunt et magistratus et potestates in urbibus constituentes, || leges, quas
de terra sua adduxerant, subiectis populis tradiderunt servandas, ducatus
et honores, prout Britones ante habuerant, inter se dividentes, summa pace
et tranquillitate terram desiderabilem incoluerunt. Cumque magnum ternporis spatium esset emensum et populus Anglorum, sicut dictum est, in
Britannia roboratus et augmentatus fuisset, recordatus Cadwaladrus regni
sui amissi, iam a praefata colluvione purificati, quaesivit ab Alano, cognato
suo, consilium et auxilium, ut potestati pristinae restitueretur. Quod cum
ab eo impetrasset, intonuit ei vox divina, dum classem pararet, ut coeptis
suis desisteret. Praeviderat enim Deus Britones in Britannia, quae tune
Anglis tradita erat, amplius non regnare, donee tempus illud veniret, quod
Merlinus prophetaverat. Praecepit enim illi ut Romam ad Sergium papam
properaret ubi, peracta paenitentia, inter beatos reciperetur. Dicebat etiam
populo Britonum per meritum fidei suae Britanniam in posterum fore
tradendam, cum fatale tempus compleretur, nee id tamen antea futurum
quam Britones, reliquiis corporis sui potiti, illas in Britanniam a Roma
asportarent. Tune demum, revelatis sanctorum quorundam reliquiis, quae
propter paganorum terrorem dudum absconditae fuerant, amissum regnum
recuperarent. Quod cum auribus beati viri intimatum fuisset, tamquam
in extasi ex visione turbatus, venit ad Alanum regem et indicavit ei quod
ei caelitus indicatum fuerat.
41°
E117
(12.17)
415
420
425
430
17. Tune Alanus, sumptis de armariis libris et convocatis sapientioribus <i2.i8>P7ir
terrae suae philosophis, coepit per eos scrutari quae de prophetiis aquilae
quae Sestoniae prophetaverat, quae de carminibus Sibyllae ac Merlini in
scriptis suis repperissent sibi exponendo notificarent, ut videret an || reve- 435 P71V
latio Cadwaladri oraculis eorum concordaret. Et cum omnia haec perscrutasset et nullam discrepantiam eorum repperisset, suggessit Cadwaladro ut
divinae providentiae pareret, et quod ei caelitus indicatum fuerat, perficeret.
Filium autem suum Ivorum vel nepotem ad regendas Britonum reliquias
in Britanniam dirigeret, ne genus eorum omnino interiret aut libertatem
440
barbarica irruptione amitteret. Mox ergo Cadwaladrus, abrenuntians sae407 autem) ergo D.
422 enim)etiam D.
423 beatos)sanctos E.
434 quae)quam P; prophetaverat)prophetavit P; Sibyllae)Sibillae DE.
435 sibi)et P; exponendo) ex pondo P; videret)viderent P.
436-437 perscrutasset)perscrutatus esset P. 438 indicatum)revelatum P.
439 autem) vero P; Ivorum) Yvorum E; If or P; vel) Ann P; nepotem) nepotem suum P;
regendas)regendum P. 441 abrenuntians)renuntians P.
264
cularibus pompis, recto itinere venit Romam, ubi a Sergio papa honorifice
susceptus et criminum suorum omnium coram ipso confessione puro corde
P72r facta, languore 11 inopino correptus, duodecimo die Kalendarum Maia445
rum, anno Incarnationis Domini sescentesimo octogesimo nono, a con£218 tagione carnis solutus, || coronandus caelestis curiae ianuam ingressus est.
(12.19) Ivor autem cum duodecim navibus in Kambriam venit et convocatis
Britonum reliquiis ex cavernis et nemoribus, cum multitudine quam secum
adduxerat, Saxones invadere mox decrevit et eos viriliter per quadraginta
450
octo annos oppugnavit. Sed Ivor de hac vita discedente, Britones propter
civile discidium nullo modo Saxonibus resistere potuerunt. Nam ultio
divina in tantum exsecuta est Britones, ut de omnibus bellis victi disp 72v cederent. 11 Tune autem Britones sunt appellati Gwalenses, sive a Gwalone,
duce eorum, sive a Galaes regina, sive a barbarie vocabulum trahentes.
Sed illi Britones qui in parte boreali Angliae remanserunt, a lingua Britan4J j
nica degenerati, numquam Loegriam vel ceteras australes partes recuperaverunt.
<i2.2o>
4<5o
ffi8. Regum autem acta qui ab illo tempore in Gwaliis successerunt et
fortunas successoribus meis scribendas dimitto, ego Galfridus Arturus
Monemuthensis, qui hanc historiam Britonum de eorum lingua in nostram
transferre curavi.
443 puro)pio P. 444 facta) factam P.
444-445 Maiarum)Maii P. 445 Incarnationis)ab Incarnatione P; octogesimo) LXXXX P.
445-446 contagione carnis) carnis contagione P. 446 coronandus after ianuam DP. 447
autem) vero P.
448 Britonum om P; ex cavernis et)de P.
449 adduxerat) abduxerat P.
450 discedente) descedente E,
451 discidium) dissidium P.
453 autem) vero P; sive om P; Gwalone) Gwallone P.
455 boreali)boriali E. 455-456 lingua Britannica)britannica lingua P.
458 autem)vero P; Gwaliis)Guallia P.
459-460 Arturus Monemuthensis) Arthurus Monemutensis P.
461 After curavi: Explicit, in MS hand, followed by Historia Britonum in a fifteenth century hand D; Explicit E; Explicit Historia Britonum a Magistro Galfrido Monemutensi in Latinum translata P.
INDEX OF PASSAGES QUOTED OR REFERRED TO
a. Old Testament
Gen.
4-«7
15.18
18.10
18.3*
22.10
25.8
25.27
26.33
29.7
29.17
33-5
33.11
40.22
41.11
4149
42.2
4*-7
43.22
44.18
48.16
49.24
50.20
50.25
Exod.
«-7
1.22
2.23
7-17
7.18
18.13
19.7
25.38
28.36
32.1
32.12
Lev.
6.13
8.20
8.34
19.9
23.22
2546
26.33
Num.
8.2
12.1
17.13
21.24
21.35
22.23,
3«
25.8
3J-35
32.16
Deut.
IO.I
13.15
20.13, 16
24.19
284
3*-37
Jos.
3»
3.16
4-7
9
9.15
18.5
19.50
20.3
21.16
21.43
22.23
Jud.
6.13, 15
6.27
8.32
9-39
16.3
19.8
20.10
21.10
Ruth
1.18
2.15
3-7
1 Reg.
1.26
2.16
4.2
5-5
11.7
'5-33
16.12
16.22
17.8, 10
'7-39
1742
17-55
18.3
20.5
20.17
20.27
25.16
25.21
26.20
2 Reg.
2.18
2.32
5.11
9-7
10.2
11.2
11.2-3
14.6
14.19, 20
15.13
15.30
16.23
'7-4
17.11
18.33
20.8
iReg.
14
142
3.20
4.20
8.65
10.16, 21
11.16
4 Reg.
4.16
5-«7
18.17
23.29
24.1
254
1 Par.
5.22
15.28
2 Par.
6.13
6.24, 37
13.17
14.15
16.3
18.16
20.2
23.1
24.13
28.9
29.32
30.2
3*-3
1 Esdras
5.12
2 Esdras
2.6
Esther
1.11
*-7
2.15
Index
266
2.17
4-5
10.12
13-17
Tob.
8.2
8.10
«4-7
Judith
11.15
12.12, 17
•3-7
15.2
Job
4.11
134
24.23
41.10
Psalmi
2.2
16.15
18.5
28.3
34.14
43.12
103.21
103.30
104.29
118.133
138.22
Prov.
17.13
31.12
Ecclesiastet
2.8
11.6
Cant. Cant.
Osee
2.8
'•3
3-2
Sap.
Joel
2.19
2.24
3-9
44
Ecclesiasticus
10.11
18.26
37.21
39.16
41.16
44.23
46.11
Isaias
1.20
64.9
Jer.
20.3
23.9
25.14
31.13
32.30
38.9
Ezech.
19.7
294
33.25, 26
384
Daniel
6.7
6.14
10.16
12.9
13.61
3-9
Soph.
3.6
Zacfc.
1.13
9-3
1 Mach.
••3
9.9
9.13
9.15
9.71
9-73
10.8
10.80
1243
14.6
14.36
16.9
2 Mach.
4-39
5.11
5-25
7-39
10.35
12.31
12.38
4 Esdras
5-5
6.21
b. New Testament
Matth.
i-7
2.22
3.6
4*3
9.36
12.25
14.21
15.38
20.2
24-3
*5-5
25.19
26.37
27.1
27.8
Marc.
3.11
5*3
6.34
1240
15.38
Luc.
2.14
4-37
8.21
11.17
11.27
21.34
Joan.
1.14
5->4
9.25
10.15
10.19
19.30
Act. Ap.
2.29
4.31
5.20
7-'7
7.38
12.21
16.27
22.20
27.3O
Rom.
2.6
8.31
9.26
10.18
1 Cor.
9.16
2 Cor.
'•3
24
3-3
4.8
Index
i Thess.
5-'5
5-22
i Tim.
3.6
2 Tim.
4.6
267
Apoc.
1.14
Heb.
9.15
Jacobi Ep.
4-9
iPetr.
3-9
12.3
13.1
22.12
c. Authors
Apuleius, Met.
7-9
Bede, Eccl. Hist.
1.1
In Ruf.
1.140-141
2.230
2.252
1.2
De Rap. Pros.
14
1.9
Gildas, De Excidio
4.12
4-15
Caesar
B.C.
2-34-3
2.38.5
B.G.
1.22.2
A • m
O.I7.1
Cicero
Pro Cae/«o
17-39
/n Gtf.
1.1
De Div.
2.26(57)
2.58(120)
De Fin.
1.19.62
DeOff.
3.9.38
/« Pw.
38(93)
De Rep.
6.9.9
De Sen.
5.14
Pro Sulla
30(83)
In Verr.
24.94
Claudian
Bell. Got.
604
Carm. Min.
25(30,30.125-126
5 J (37)-75
Cow. Afaw. Theod.
270
/// Cow. S»7.
255
2.156
6
'3
17
18
21
*2
23
26
Horace
Carm.
I.I.I
3-1-33
3.22.1
4.2.22-23
Carm. Saec.
3.144
3.678
4-559
6.305
6-333-334
6-57«-572
6.624
7.128
7411
8467
8471
8.493
8496
8.621
8.638-639
9.166
9.421
1041
1047
10.77
10484
Nennius, Hist. Brit.
• 1 1
Serm.
1.1.8
Ep.
1.8.16
Hyginus, Tabulae
26.3
?2.2
Isidore, Etym.
9.2.102
Juvenal
1.165
3.122
4.126-127
Livy
1.56.12
8.22.8
3«-44-9
Lucan
1••5
i[.129-130
i[.135
11.651-669
:[.198
:'•572
:J-'33-'34
47
Nepos, De Reg.
i-5
Orosius
7-35
Ovid
Fasti
2.307
2.327
2.719
Her.
2.96
11.117
17.163
Ibis
42 3
Met.
1.88
1.90
1.208
1.322-323
1.369
1.384
'477
1.719
Index
268
2.97
2.255
2.262
M74
2.841
3.60
3.64
3.186
3.289
3.339-340
3-371
3.464
4.64
4-99
4.291
4-358
4.476
5-7
5.110
6.318
6.388
6465
6.532
7-3'5
7.652
8.152-153
8435
8.617
S-774-776
8.864-865
9.27
9.29
9-313
9-3'5
9.708
10.367
11.67
11.207
11.598
11.604
11.657
12.265
12.387
13.251
13458
13.643
«3-743
14.143
14.156
14.296
14.383
'5-57
15.238
Ex Ponto
14.35
2.3.26
Tristia
1.1.84
1.2.1
'•3-77
Papias, Vocabularium under
Roma
Paulus Diaconus, Hist. Rom.
1.1
Propertius
1.20.27
2.1648
Sallust
B.C.
6.1
12.2
14.6
15.2
18.5
20.1
20.9
J
7-3
31.6
34.2
364
B. 1.
5-7
6.2
8.1
9-4
11.2
13.1
21.2
30.1
32.1
33-3
384
44.1
57-3
58.2
60.8
Seneca
Agam.
35
164
2
75
He Clem.
1.3.3
1.5.2
Ep.
13.13
Here. Fur.
975
Here. Oet.
1456
Oed.
764
Phoen.
120
Troad.
28
559
Sidonius, Ep.
5-7-5
Silius Italicus
1.169
4.98
Solinus, Pol.
22
Statius,
Achil.
1.346
1.769
Sil.
2.1.7
44.70
5.2.22
Theb.
1.391
2492
34<57
3-677
3.711
4.82
4-235
4.746
5-558
6.633
7.292
7.810
8.600-606
9.608
9-793
10.202
10.874
Terence,
Andria
937
Index
Eun.
236
Heaut.
250
Phormio
156
500
645-646
9'7
Tertullian, De Corona
1.2
Vergil, Aen.
1.1
1.28
1.34
1.82-83
1.89
1.101
1.143
1.192
1.305
1.313
'•377
1401
M57
1497
1.656
2.1
2.17
M7
2.61-62
2.133
2.154-155
2.250-251
2.313
2.370
2416-417
2.532
2.562
2.619
2.701
3.11
3.85-86
3.97-98
3.320
3-33°
3-338
3404
3-457
3-5«3
3.520
3-5^7
3.528
269
357
3.607
9.339-340
9.364-366
377
3.683
9-544-545
9.566-567
3-7'5
4.20
4-*7
4.50
4.60
4.105
4.118-119
4.136
4.171
4.176
4.369
4-5*7
4.580
4-599
4.639
4.641
4-653
4.667
5.20
5-73
5.158
5.162
5.244
5-334
5-376-377
5457
5.467
5.520
5-585
5.626
5-674
5.706
6.196
6.240
6-543
6-592"593
7-7
7-35
7-39
7.87
7.88
7.167-168
7-395
8.114
8.186
8.680
8.682
9.52
9.66
9.81
9.91
9.580
9.778
10.63-64
10.197
10.261
10.369
10.578
10.715
10.730-731
114
11.81
11.85
11.315
11.614
11.617
11.633
11.634
11.668
11.745
11.749
11.885
12.11
12.18
12.84
12.88-89
12.165
12.175
12.201
12.264
12.266
12.392
12462
12.528
12.700
12.713-714
12.756
12.946
Eel.
1.10
Georg.
1.247
1436
2.386
4.452
Appendix Vergiliana
Copa
10
Culex
180-190
INDEX
A.
PROPER NAMES
The more important variants are given in parenthesis. Numbers in italics refer to the
lower text on pp. 23-24 and to the text on pp. 209-264.
Aaron 5.99; 9.320; 97
Abalalc (Aballac) 2.103.
Achilles 1.78.
Achillus (Achil, Aschild, Aschillus, Asschillus) 9.348; 10.260; 10.349; 11.82; 9^90;
10.21T, n-45Adestanus: see Cedelstanus.
Adrianna (Adriana) 7-299.
Aeneas (Anchises) 1.51; 1.54; 1.56; 1.61; 2.9;
4.10.
Aeneas: see Silvius.
Agag 8.158; 8.160; 8.n$; 8.118.
Aganippus 2.165; i-l69> 2 -'74; *•"«; 2-*37Aggeus 2.121.
Agharad (Angarad, Angarat) 2.101.
Agitius 5455; 5457.
Agnes (Angues) 2.103.
Alarms 11.393; I ! -57 2 ; II-594> n.6o6; 11.608;
11.393; 11-4IT, 11-43°; "-432Alba: see Silvius Alba.
Alba Silvius: see Silvius Alba.
Albanactus 2.12; 2.19; 2.22.
Albanus Verolamius 5.99; 5.100.
Aldroenus (Aldrogeus) 5-466; 5483.
Alexander Linconensis 7.3; 7.8.
Alfridus (Edelfridus) 11.471-472; 11486;
11.300; 11.313.
Aliduc de Tindagel 10.228; 10.194-19$.
Alifatima: see Aliphatima.
Aliphatima (Alifatima, Aliphacia) 10.4;
10.328; 10.381; /0.7; 10.289.
Allectus 5.56; 5.58; 5.62; 5.65; 5.66.
Aluredus (Aldredus) 3.83; 3.229.
Ambrius 8.i;y.
Ambrosius: see Aurelius Ambrosius.
Ambrosius: see Merlinus.
Amos 2.121.
Amphibalus 5.100-101.
Anacletus 1.150; 1.162; 1.165; 1.172.
Anaraud (Anaraut) Salesberiensis 9.337;
10.384; 9^83; 10.292-293.
Anaraut: see Anaraud.
Anchises 1.229.
Andragius 3.314; 3.315.
Androgeus
(Androcheus,
Androgenus)
3-337-338; 3-345; 4-39; 4-5°-5I-> 4-'38; 4-'4°;
4.143; 4.146; 4.150; 4.151; 4.157; 4.184; 4.186;
4.193; 4.196; 4.200; 4.217; 4.220; 4.242; 4.243;
4.251; 4.261.
Anguselus: see Auguselus.
Anna 8.511; 8.522; 8440; 8449.
Anor 2.103.
Antenor 1.295; *-7Antigonus 1.125; 1-130; 1.136-137;
1.152; 1.157; 1.164; 1.168.
1.151;
Apollo (Appollo) 2.132.
Apuleius (Appuleius) 6.309.
Archa Testamenti 2.8.
Archal (Archgal, Arthgal) Kaerguiensis
9-337-338; 9-283Archgallo (Ardigallo) 3.264; 3.269; 3.282;
3.284; 3.287; 3.305.
Archianus (Arkinail, Aromail) 3.319.
Arctos (Archos) 8.394.
Ariana (Arriana) haeresis 6.174.
Aries 7.295.
Arthgal: see Archal.
Arthurus: see Arturus.
Arturus (Arthurus) 1.4; 8.487; 8.511; 9.3;
9.8; 9.9; 9.15; 9.22; 9.29; 945; 947; 9.52;
9.56; 9.64; 9.65; 9.67; 9.75; 9.105; 9.116;
9.122; 9.139; 9.146; 9.157; 9.161; 9.176; 9.228;
9.233; 9.234; 9.240; 9.242; 9.249; 9.250; 9.253;
9.254; 9.255; 9.261; 9.262; 9.264; 9.267; 9.275;
9.279; 9.282; 9.285; 9.287; 9.292; 9.299; 9.307;
9-3*4; 9-357; 94°'J 9 4 ' 8 ; 9434; 9447! 9-53°;
10.14; 10.25; 10.29; IO-33> 10.40; 10.68; 10.70;
10.73; 10.82; 10.88; 10.99; 10.103; 10.111;
10.170; 10.192; 10.241; 10.244; 10.323; 10422;
10.445; I ° 4 6 7 ; I O 4 7 9 ; " • * « ; " - 3 7 ; " 4 5 ;
11.56; 11.70; 11.81; 11.84; " • 2 8 5 ; 11.388;
11.392; 11.598; 8.41s; 8440; 9.3; 9.11; 9.13;
9-I9; 9-35! 94o; 943; 9S8; 9-80; 9-^3! 9-9T,
9.108; 9.112; 9.1 S9! 9-I67; 9169; 9-175; 9-t83;
9.186; 9.19s; 9'98; 9M3; 9-207; 9-209; 9-210;
9.21s; 9-219! 9-221; 9.226; 9330; 9.234; 9.237;
9.238; 9.2S0; 9.297; 9.331; 9.390; 9429; 10.1;
10.19; 10.30; 10.3s; 10.S9; 10.70; 10.8s; 10.89;
10.95-96; 10.100; 10.164; 10.197;
IOJOI;
10.204; '0-243; 10.317; 10.346; 11.1; 11.15;
11.17; 11.18; n JI; 11.32; 11.35; "-37;
"44;
1148.
Arturus: see Galfridus Arturus.
Arvigarus: see Avigarus.
Arviragus: see Avigarus, Aviragus.
Asaph 2.94.
Ascanius 1.51; 1.57; 1.59; 1.63; 1.67.
Aschild: see Achillus.
Aschillus: see Achillus.
Asclepiodotus (Adsclepiodotus) 5.61; 5.63;
5.67; 5.68; 5.79; 5.83; 5.106.
272
Index
Assarach (Assaracus), son of Ebrauc 2.99; Belinus (Cassibelaunus' lieutenant) 4.37.
2.106-107.
Bladud 2.123.
Assaracus, noble youth 1.92; 1.102.
Blangan: see Rugan.
Assaracus: see Assarach.
Bledgabred 3.317.
Asschillus: see Achillus.
Bledricus: see Beldericus.
Athelbrictus: see Edelbrictus.
Bledudo (Bledud) 3.316.
Auguselus (Anguselus, Augelus) 9.199; 9.101; Bloctonius -(Bloccovius) 10.395.
Boccus (Bocus, Bocca), 10.5; 10.329; 10.354;
9.329; 9.501-502; 10.257; » • " ; "-24; 9-ls*i
9.isr, 9-280; 9.394; 10J14; ti.ir, 11 J6.
10J; 1037$.
Augustinus 11.186; 11.190; 11.199; 11.206; Bodlaon (Bodloan) 2.98.
11.208; 11.117-118; 11.120; 11.126; 11.133; Boreas 7.133.
Borellus (Botellus, Burellus) Cenomanensis
11.147; "'So.
Augustus: see Caesar Augustus.
9.351; 10.198; 10.216; 10.225;
9-29l~292l
Augustus (month) 9429; 9.532j 10.12; 9.344.
10.162; 10.172; 10.192.
Aurelius: see Aurelius Ambrosius.
Boso (Bado, Baso, Doso) de Vado Bourn
Aurelius Ambrosius 4.426; 5.513; 5.516; 8.14;
9.340; 10.117; 10.136; 10.168; 10.177; 10.179;
8.17; 8.24; 8.32-33; 8.55; 8.71; 8.79; 8.85; 10.259; IO -34 6 ; 9.286; 10.101; 10.117; 10.139;
8.86; 8.88; 8.102; 8.109; 8.113; 8.115; 8.117;
lo.ifo; 10.216.
8.119; 8.123-124; 8.127; 8.149; 8.162; 8.164; Boso de Richeden: see Boso de Vado Bourn.
Boso de Rydychen: see Boso de Vado Bourn.
8.172; 8.212; 8.227; 8.267; 8 - 2 7 2 ; 8.285-286;
8.297; 8301; 8.307; 8.324; 8.345; 8.381; 8.585; Brennius 3.1; 3.5; 3.9; 3.21; 3.28; 3.30; 3.36;
9.203; 11.284; 8.24; 839; 8.38; 8.57; 8.73; 3-39; 3-45J 3-5*; 3-8<5; 3'<x>; 3 - « 4 ; 3-«345
8£i; 8J3; 8.8s; 8.107; 8.119; 8.129; 8.187;
3.152; 3.153; 3.155; 3.165; 3.171; 3.186; 9 4 7 1 ;
8327; 8.244; 8J$I; 8357; 8.260; 8382; 8.311;
9.380.
Brianus 11.266; 11.268; 11.325; 11.395; 11406;
8-4191 9156.
Aurelius Conanus 7.110; 7.114; 11.105; 11.10811413; 11423; 11430; 11.190; 11323; "^35;
109; 11.6s; 11.67.
11336; 11.244.
Avigarus (Arvigarus, Arviragus, Aviragus)
Brithael (Brithathel, Britoel) 441.
4.269; 4.295; 4.300; 4.304; 4.305; 4.312; 4.314; Bricael 8.478.
4.318; 4.321; 4.328; 4.332; 4.336; 4.338; 4.342; Brochinail: see Brochvail.
4.346; 4.348; 4.358; 4.363.
Brochvail (Brochinail, Brochmail) 11.214;
Aviragus: see Avigarus.
11.218; 11.1S3Bruningus: see Burningus.
Bado Ridogensis: see Doso Ridochensis.
Brutus 1.10; 1.73; 1.76; 1.80; 1.98; 1.101; 1.105;
Baldericus: see Beldericus.
1.119; 1.124; 1.132; 1.136; 1.145; 1.146; 1.169;
Balduc (Bladud, Blandiud) 2.98.
1.174; 1.180; 1.193; 1.198; 1.201; 1.224; '• 2 4 I >
Baldulfus (Baldulphus) 9.24; 9.128-129; 9.14;
1.244; >-246; *-257; »-273i '-3'5; '-3 2 5i '-339;
9.17; 9*2; 9.84.
1.348; 1.372; 1.375; 1-377; ' - 3 8 8 ; 1-397; >4° 2 ;
Baldulphus: see Baldulfus.
1404; 1419; 2.1; 2.9; 2.11; 2.13; 2.87; 4.10;
Bangan: see Kyngar map Bangan.
7.U2; 7.113; 1.36.
Barbedruc (Bartruc, Barthruc, Bartruch):
Brutus Viride Scutum 2.97; 2.108-109.
see Gurguint.
Budicius (Buducius, Gudicius, Hudicius)
Bassianus (Basianus) 5.28; 5.28-29; 5.30; 5.32;
5.618; 9.52; 9.40.
547; 5.50.
Buducius: see Budicius.
Beda 1.3; 11.526.
Buel 2.99.
Beduerus (Bedverus, Bedwerus, Peduerus)
Burningus (Bruningus, Bruniugus) 11.79;
9.301; 9.350; 9.384; 1040; 1046; 10.94;
1142.
10.198; 10.215; 10.264; '0-353; 10.354; 10.362;
10.363; 10.367; 10470; 9^52; 9.291; 10.40; Cadanus (Cadaus, Eadanus) n 450; 11376.
Cadchelcus (Cathleus) map Cadell 9.345.
1044; los>; 10.80; 10.162; 10.174; 10.220;
10371; 10373; 10374; 10376; 10383; 10.349. Cadell: see Cadchelcus.
Cador (Kador) 9.29; 9.131; 9.208; 9.332;
Bedverus: see Beduerus.
9436; 10.197; 10.215; IO-257; ii.86; 930;
Bedwerus: see Beduerus.
9.86-87; 9.161; 9381; 9.3S3; 10.161; 10.172;
Beldericus (Baldericus, Beldricus, Bledricus)
10314; 11.so.
11.225; 11.229; n-i66; 11.169.
Cador Llumenic (Limenie, Lymenic) 11.81;
Beli (Belin) 11.389.
Belinus (Bellinus) 3.1; 3.3; 3.10; 3.34; 3.37; "•4S343; 3-50; 3 5 5 ; 3- 6 2 ; 377; 3-79; 3-85; 3-»°4; Cadvanus 11.226; 11.232; 11.236; 11.238;
3.126; 3.133; 3.151; 3.156; 3.159; 3.161; 3.171;
11.244; 11-246; 11.247; «i-249; "-39°; 11-167;
3.185; 3.187; 9470; 9496; 9.379.
11.171; 11.174; 11.176; 11.179.
Index
Cadwaladrus (Cadualadrus, Cadualdrus,
Kaduualadrus) i.io-n;7.iio;u.5Z5; 11.531;
Catellus: see Lucius Catellus, Vulteius Catellus.
11.541; 11.570; n.593; ii-6ii; 11.612; 11.617; Catholics Ecclesia: see Ecclesia Catholica.
1.36; 11.350; U.3S41 11-367; n.392; 11416; Catigernus: see Karigern.
Catulus: see Quintus Milius.
11436; H-431; "441Cadwallo (Caduualo, Caduallo, Cadvallo, Caurausius (Carausius, Karausius) 5.33; 549;
Cadwalo, Cadwallanus, Cadwalo) 1.11;
5-5°; J-5'J 5-5*! 5-55; 5-59; 5-6o11.249; 11.261; 11.265-266; 11.290; 11.295; Cedelstanus (Adestanus, Adelstanus) 11.585;
11.635; 11408.
11.296; 11.300; 11.304-305; 11.310; 11.312;
11.322; 11.357; 11.397; 11405; 11425; 11.427; Celdricus: see Cheldricus.
11431; 11436; 11438; 11444; 'M53i "465; Charybdis (Caribdis) 4.100.
11470; 11475; 11.479; "483-. »-5°3; »-s«3; Cheldricus (Celdricus, Cheldericus, Chelri11.515; 11.517; n.530; 1.31; 11.180; 11.185; cus, Childericus, Cledricus) 9.26; 944;
11.190; 11.196; 11.197; tt-202; 11206; 11212; 9.129; 9.144-145; I I . I I ; n.78; 9.18; 9.31-32;
11223; 11235; 11248; 11.250; 11253; 11-259; 9.85; 9.91; 9.95; 11.6; 1141.
11.260; 11270; 11279; 11293; 11294; "-297; Chem (Cheim, Chein, Kein) 2.102.
11299; 11-302; 11.306; 11.316; 11.339; "-34i;Cherdich: see Kardich.
Cheulfus (Cheulphus) 3.12.
11.343; "-3S»; 11-352-353Christiana 6.113.
Cadwalo: see Cadwallo.
Christian! 5.86; 6.139; 6.141; 6.143; 8.109;
Cadwallo Lauith: see Kaswallaon Llauhir.
8.175; "-20; 8.76; 8.79; 8.133; 8.340; 10288;
Caesar Augustus 4.264; 5-335.
11.14; 11.119.
Caesar=Claudius 4.317: see Claudius.
Caesar, Gaius Iulius 4.1; 44; 4.19; 4.20; 4.24; Christianitas 4.391; 4-3,93; 6.120; 847; 11.135;
11.188; 11.189; 11.124.
4-3o; 4-33i 4-37J 445; 4-5*; 4-53J 4-55J 4-58">
4.59; 4.70; 4.73; 4.76; 4.81; 4.101; 4.114; Christianus 143; 6.141; 6.241; 8.313; 9.95; 8.78;
11.91.
4«55; 4-«57; 4-'5 8 ; 4 l 8 3'. 4 l 8 7 ; 4«9'i 4-'98".
Christus (Christus Ihesus) 14; 4.267; 4.392;
4.205; 4.212; 4.216; 4.218; 4.222; 4.233; 4.236;
4.394; 4425; 5.98; 5.103; 5425; 5.508; 5.510;
4.237; 4.242; 4.243; 4.244; 4.251; 4.253; 4.255;
4.261; 9423; 9458; 9466-467; 9.336; 9.373.
Caleburnus: see Caliburnus.
Caliburnus (Caleburnus, Kaliburaus) 9.109;
9.123; 9.127; 9.288; 10424; 10435; 9.75;
9239; 10.318.
Camenae 7.23.
Cancer 7.296.
Cangu 2.99.
Canut (Kanut): see Canuti nemoris urbs.
Capa (Eappa) 8.306; 8.311; 8.317; 8256.
Capoir (Caipoir, Kapoir) 3.321.
Capp 3.316.
Caradocus: see Karadocus.
Carausius: see Caurausius.
Carecius (Careticus, Careucius, Kareticus)
11.124; 11.131; 11,138; 11.287; 11.79;
11.92.
11-85;
Careticus: see Carecius.
Careucius: see Carecius.
Caritius: see Carucius.
Carucius: see Quintus.
Carutius: see Quintus.
Cassibelaunus (Cassibellanus, Cassibellaunus,
Kassibellaunus) 3.323-324; 3.339; 4.17; 4.19;
4.35; 4.104; 4.123; 4.142; 4.160; 4.190; 4.200;
4.217; 4.223; 4.237; 4.238; 4.244; 4.248; 4.253;
4.259.
Cassibelaunus (Cassibellaunus), follower of
Arthur 11.82; 1145.
Catellus (Catullus), son of Genentius 3.312.
6.171; 6.172; 6.182; 8.363; 9.92; 9.100; 11.207;
8.347.
Claficus (Elafus, Elasius) 11.75; "••*•*•
Claudius 4.272; 4.273; 4.274; 4.276; 4.280;
4.294; 4.296; 4.302; 4.308; 4.312; 4.317; 4.325;
4.328; 4.329; 4.332; 4.361.
Claut (Daut): see Reigyn map Claut.
Cledaucus 3.315.
Cleduit (Cledauc): see Eddelein map Cleduit.
Clieduala (Cliedualda) 11.526.
Cloton (Qoten) 2.282.
Cluid (Eliud, Heliud) 3.315.
Cocta (Cotta): see Gaius Metellus.
Cocta: see Petreius.
Coel (Choel, Cohel, Koel) 5.106; 5.113; 5.115;
5.118; 5.119; 5.121; 5.271.
Coel (Coil): see Keneus map Coel.
Coillus (Koillus), successor of Catellus 3.312.
Coillus (Koillus), son of Marius 4.379.
Colgrinus 9.5; 9.19; 9.22; 9.128; 9.8; 9.12; 9.14;
9.84.
Conanus: see Aurelius Conanus.
Conanus: see Conanus Meriadocus.
Conanus Meriadocus (Konanus Meridocus,
Meriaducus, Meriodacus) 5.180; 5.191;
5.220; 5.221; 5.234; 5.237; 5.239; 5.249; 5.250;
5.260; 5.274-275; 5.280; 5.294; 5.306; 5.330;
5-340; 5.350; 5.351; 5467; 11.349.
Conanus: see Urbs Conani, Conani Urbs.
Concordia 2.309.
2
74
Index
Constans (Constantius) 5.513; 5.514; 5.526;
5-538; 5.547; 5.553; 5.561; 5.564; 5.571; 5.589;
5.591; 5.606; 5.625; 840.
Constantinus, brother of Aldroenus 5.494;
5.505-506; 5.517; 5.521; 8.6; 8.38-39.
Constantinus, son of Cador 11.85; u-ioo;
I I . I I I ; 11.49; 11.S3; H.S41 it-64Constantinus, son of Constantius 5.125; 5.126;
5.134; 5.136; 5.142; 5.148; 5.149; 5.186; 5.212;
5.270; 5480; 9.473; 9.496; 9.382.
Constantius (Constantinus) 5.110-11; 5.115;
5.116; 5.118; 5.124; 5.126.
Conwenna (Tonuuenna, Tonwenna) 3.106.
Cordeilla (Chordeilla) 2.138; 2.139; 2.149150; 2.166; 2.173; 2.203; 2.227; 2231; 2.237.
Corineus 1.295; 1.304; 1.307; 1.310; 1.320;
1.329; 1.332; 1.333; i-37°; 1-376; 1.378; 1-382;
1.405; 1.407; 1410; 1411; 1421; 2.36; 245;
2.47; 2.54; 2.56; 7.86.
Cosa (Eosa) 8.148; 8.180; 8.380; 8418; 8426;
8.514; 8.539; 8.559; 8-106; 8.310; 8.347; 8.3S4;
8-443! 84!9; 9-9Creusa 1.58.
Cridionus (Cridious, Eridion) 4.41.
Crocea Mors 4.75.
Cuelinus (Evelinus) 4.138; 4.140; 4.144.
Cunedagius (Cimedagius, Conedagius) 2.239;
2.240; 2.248; 2.252; 2.253; 2.255; 2-258; 2.264.
Cupido 7.123.
Cursalem de Caicestria: see Kursalem ex
Kaicestxia.
Daedalus 2.130.
Daniel 11.91; 11.$8.
Danius 3.235.
Dardan 2.99.
Dardanus 1.106.
Daunus (Dairus, Clavius) 1.53.
David, King of Israel 2.93; 8.366.
David, archbishop 9407; 11.94; 9-32ll l0-S9December 11.518; 11.344.
Diana 1.254.
Dinabutius 6.284.
Dinoet (Dinoot) 11.198; 11.211; 11.129;
n.1 $0.
Dinoot: see Dinoet.
Diocletianus (Dioclitianus) 5.86.
Dionotus (Dyonotus) 5.345; 5.347; 5.351.
Doldamus: see Dodlanius.
Dodlanius (Dolauius, Doldamus, Doldanius,
Doldauius) 9.219; 9.347; 9.172; 9.289.
Doldanius, Doldauius: see Dodlanius.
Donaut map Pabo (Donavit mappapo) 9.341—
342.
Doso Ridochensis (Bado Ridogensis) 9.340;
9.286; see Boso de Vado Bourn.
Dotennus (Cloteus, Clotenus) 3.315.
Drinchail (Drinchaeil, Drincheil) 6.107;
6.111.
Dubricius 8.278; 9.2; 9.7; 9.93; 9.334; 9.360361; 9406; 8.236-237; 9a; 9.319.
Duivanus: see Duvianus.
Dumwallo Molinticius (Dunuuallo, Dunuuallus, Dunvallo, Dunwallo) 2.281; 2.286;
2.287; 2.289; 2.295; 3-iJ 3-65; 3-77Duvianus (Dumanus, Dimianus) 4.399.
Duvianus (Duivanus), bishop of Winchester
9.412; 9.324.
Eadanus: see Cadanus.
Eappa: see Capa.
Eba: see Ebba.
Ebba (Eba) 11.514; 11.340.
Ebissa (Hebissa) 6.127; 6.134.
Ebraucus (Ebrauchus Eubraucus), 2.81; 2.85;
2.91.
Ebreon (Ebrem) 2.102.
Ebrictus (Egbrictus) 11.78; 11.42.
Ecclesia Catholica 6.179.
Echion 10.7; 10.10.
Edbertus 11.514; 11.340.
Eddelein map Cleduit 9.343.
Edelbrictus
(Athelbrictus,
Edelbertus)
11.206; 11.116; 11.121; n J3; 11.146.
Edelfridus (Elfridus, Ethelfridus) 11.209;
11.217; 11.220; 11.233; 11.235; n.238; 11.241242; 11.245; 11.148; 11.156; 11.160; 11.167;
11.172; 11.172-173; 11.176; 11.181.
Edelfridus: see Alfridus.
Edol (Eldol) 3.319.
Edra 2.103.
Edwinus (Eduuinus) 11.250; 11.261; 11.291;
11.294; n.302; 11.306; 11.310; 11.396; 11400;
11404; 11.421; 11439; u.442; 11.448; 11.181;
11.18;; 11.192; 11.19s; 11-204; 11-208; 11230;
11234; 11-252; 11-263; 1126s; 1127sEgbrictus: see Ebrictus.
Egron (Edron) 2.103.
Elasius: see Claficus.
Eldad 2.99.
Eldadus (Eldaldus) 6.241; 8.153; 8.173; 8.179;
8.196; 8.111; 8.131; 8.1S4Eldaldus: see Eldadus.
Eldaldus (Eldanus), son of Kerin 3.313.
Eldol (Eydol) 6.252; 8.33; 8.94; 8.102; 8.110;
8.128; 8.135; 8.136; 8.138; 8.154; 8.161; 8.30;
8.63; 8.70; 8.92; 8.98; 8.112; 8.118.
Eledemius: see Eledenius.
Eledenius (Eledemius) 9.413; 9-325.
Eleutherius 4.392; 11.189.
Elflngius: see Elfragus.
Elfragus (Elfingius) 3.15.
Elidurus Pius 3.267; 3.272; 3.275; 3.281; 3-287;
3.292; 3.300; 3.304; 3.311.
Eligueillus (Cligueillus) 3.321.
Emanus (Ennianus) 11.389.
Enuianus (Emmannus, Enmaunus) 3.307;
3.310.
Index
Enwinus: see Henuius.
Eosa: see Cosa.
Epistrophus 10.3; 10.6.
Epitus: see Silvius Epitus.
Er (Her) 10.228; 10.19$.
Eridut (Eridur): see Keneus map Eridut.
Eristenus (Ericteus, Eristeus) 2.84.
Eruli (Echub, Ecub) 2.102.
Estrildis (Estrilda) 2.32; 248; 2.52; 2.57; 2.62.
Ethelfridus: see Edelfridus.
Euander 10.7; 10.204; 10.225;
10.166; 10.180; 10.189.
Eydol: see Eldol.
IO 2
- 34; 10.10;
275
Gillamori (Gillamor) 11.79; 11-43Gillamurius (Gillamwrius) 9.159; 9.212;
?-*'5i 9-347; 9-m; 9.163; 9.167; 9.288.
Gillamwrius: see Gillamurius.
Gillarnum: see Gillarun.
Gillarun (Gillarnum, Gillaruum) 1179;
11.43.
Gillasel 11.79; 1143.
Gillepatric (Gillapatric, Gillepatrich) 11.79;
Gillomanius
(Gillamonius, Gillomanus)
8.243; 8.254; 8.294-295; 8.296; 8.303; 8.355;
8.360; 8.204; 8.214; 8.246; 8.247; 8.29;.
Gillomanus: see Gillomanius.
Gladus (Gladius), daughter of Ebrauc 2.102.
Faganus 4.399.
Glodius (Gloius) 4.327.
Ferreus 2.269; 2.274.
Glofaut (Clofaut) 9.344.
Frea 6.33.
Gloigin 2.100.
Fridei (Fridai, Friday) 6.34.
Frollo (Flollo) 9.251-252; 9.258; 9.263; 9.268; Godbaldus: see Godboldus.
9.275; 9.277; 9.283; 9.284; 9.289; 9.290; 9.206; Godboldus (Godbaldus) 11443; 11.269.
9.213; 9.217; 9^227; 9328; 9329; 9335; 9.236; Godmundus (Gormundus, Gwidmundus)
9.240; 9J141.
Fulgenius (Fulgentius), son of Kerin 3.313.
Fulgenius (Sulgenius) 5.15; 5.19; 5.22; 5.25;
548.
Gabius 3.140; 3.175; 3.178; 3.183.
Gad 2.94.
Gad, daughter of Ebrauc 2.102.
Gaius Iulius: see Caesar, Gaius Iulius.
Gaius Metellus Cocta (Cotta, Quotta) 10.9;
10.330; 10.12.
Gaius Quintilianus 10.126-127; 10.139-140;
10.142; 10.108; 10.120; 10.122-123.
Galaes (Galahes), daughter of Ebrauc 2.103.
Galaes, queen 11.632; 11-454.
Galfridus (Gaufridus) Alonemutensis 1.1819; 7.21; 11.1; 11.460.
Galfridus Arturus (Arthurus, Arturius)
Monemuthensis 11460; see Galfridus
Monemutensis.
Galluc Roffensis (Gualauc Salesberiensis,
Galluc Silcestriae) 9.339; 9.28$.
Gallus: see Livius Gallus.
Gaufridus: see Galfridus.
Gaul, daughter of Ebrauc 2.99.
Gemini 7.293.
Genentius (Gerontius) 3.311.
Genuissa 4.320; 4.345.
Geomagog (Goemagog) 1401; 1404; 1409.
Gerinus Carnotensis 9.352; 9.528, 10.118;
10.133; "O-Z59J Jo-346; 9-W,
10.216.
10.102; 10.115;
Gerion 1.257.
Germanus Antisiodorensis 6.171; 6.175.
Geta (Ieta) 5.28; 5.29; 5.31.
Gildas (Gildad, Gyldas) 1.3; 3.82; 4426;
6.180; 11.366.
Gillamonius: see Gillomanius.
Gillamor: see Gillamori.
11.126; 11.139; n.287-288;
11.94.
11S1;
n.84;
Gofferanus (Gofarius, Goffarius, Goforius)
1.301; 1.312; 1.318; 1.342; 1.343; 1.355; i-l?1-
Goit: see Gorbonian map Goit (masgoit).
Gorangonus (Goranganus) 6.118.
Gorbodiago (Gorbodugo) 2.268-269.
Gorbodianus (Gorbonianus, Gordianus)
3-254". 3-2931 3-3°4Gorbonian map Goit 9.344.
Gorbonianus: see Gorbodianus.
Gorenilla (Gonorilla, Gorgonilla, Goronilla)
2.138; 2.143; 2.181.
Gorgon 2.101.
Gorgonilla: see Gorenilla.
Gorlois (Gorolis) 8.137; 8.397; 8434; 8.443;
8447; 8.454; 8-47M 8477; 8.481; 8.493; 8.506;
8.507; 8.96; 8.32s; 8.341; 8.364; 8.374; 8.380;
8.384; 8.386; 8.408; 8.409; 8.413; S-VS; 8-434-
Gormundus: see Godmundus.
Gratianus 5.173; 5.198; 5.202; 5.239; 5.333;
5-337; 5-3<5'-362; 5-379Gratianus municeps 5.375; 5.381-382.
Gregorius 11.186; 11.118.
Grufut (Grifud) map Negoid 9.342.
Gualauc: see Galluc.
Guaurdid (Guanardid, Guardit) 2.100.
Gudlacus (Guthlacus) 3.24-25; 3.35; 3.37.
Guendolet (Guenlodee) 2.101.
Guitardus (Gwidardus, Gwitardus) 9.294;
9.296; 9.351; 10.220; 10.265; 9-244; 9-241;
9.292; 10.184; 10.221.
Guitelinus: see Guithelinus.
Guithelinus (Guitelinus, Guizelinus, Gwitelinus, Gwintelinus) 5.406; 5464; 5468; 5499;
5.507; 5.512; 5.516; 5.542.
Gumpertus (Gumperius, Guperius) 5.161.
276
Index
Gunuasius (Gunvasus) 9.220; 9.348; 9173;
9-289-
Gunvasus: see Gunuasius.
Gurgucius 3.316.
Gurguint Barbedruc 3.203; 3.223-224.
Gurgustius (Gurgucius, Gurgustus, Gurguthius) 2.267; 2.268.
Gurthaet (Guernaet, Guerthaec, Guherthaet) 4.41.
Gwalo: see Walo.
Gwaluanus (Gualguainus, Walgainus, Walganius, Walguanus, Walguainus, Walguanius, Walwanus) 9.204; 9.240-241; 10.118;
10.122; 10.129; 10.140; 10.262; 10.387; 10.397398; 10.401; 10404; 10411; 10416; 10.421;
11.23; 9.1 $6; 9.19s; 10.102; 10.110; 10.112;
10.119; 10.121; 10.122; IOJI8; 10.29$; 10.300;
10.307; 10.311; 10.316; 11.17.
Gwanius (Guanius, Guannius) 5.360; 5.361;
5-372J J-435Gwendolena (Guendoloena) 247; 2.53; 2.57;
2.57-58; 2.61; 2.66.
Gwenheinara (Ganhumara, Ganumara, Gannumara, Guenuuara, Guenneuuara, Gwenhonara,
Gwenhuuara,
Gwennewara,
Gwenhwyrara) 9.207; 10.15; l0-$l\ "-34;
9.159-160; 10.19; 10.36$; iu8.
Gwenhonara: see Gwenheinara.
Gwenhuuara: see Gwenheinara.
Gwenhwyrara: see Gwenheinara.
Gwenlliant (Guenlian) 2.100.
Gwennewara: see Gwenheinara.
Gwidardus: see Guitardus.
Gwider (Guider, Guiderius, Gwiderius)
4.269; 4.271; 4.277; 4.290-291.
Gwiderius: see Gwider.
Gwidmundus: see Godmundus.
Gwintelinus: see Guithelinus.
Gwitardus: see Guitardus.
Gwitelinus: see Guithelinus.
Gwntelinus (Guizelinus) 3.226; 3.231.
Habren 2.53; 2.66.
Hamo: see Lelius Hamo.
Hector, Trojan 2.7.
Hector, son of Ebrauc 2.99.
Helena (Elena), daughter of Coel 5.119;
5.145; 5.150; 5.271; 9473; 9.382.
Helena, niece of Hoelus 10.34; 10.36.
Helenus 1.76; 1.79.
Heli (Beli, Bely), son of Eligueillus 3.332.
Hely, priest 2.8.
Hengistus (Hengestus) 6.2; 6.9; 6.24; 6.28;
6.53; 6-55i 6.81; 6.82; 6.87; 6.94; 6.95; 6.98;
6.101; 6.114; 6.118; 6.123; 6.136; 6.147; 6.198;
6.201; 6.207; 6.224; 6.227; 6.228; 6.236; 8.1617; 8.54; 8.77; 8.96; 8.104; 8.109; 8.111-,8.115;
8.130; 8.135; 8-136; 8.139; 8.143; 8.147; 8-153;
8.155; 8.165; 8.198; 8.380; 11.15; 8.42; 8.$4;
8.6$; 8.71; 8.74; 8.79; 8.82; 8.92; 8.93; 8.94;
8.98; 8.102; 8.10$; 8.111; 8.113; 8.119; 8.121;
8.1 $6; 8.310; 11.9.
Henricus 1.20; 1.23.
Henricus Huntedonensis 11.642-643.
Henuius (Enwinus, Hemmius [?], Henninus,
Hcnuinus) 2.184; 2.240.
Hercules 4.8; see also Columnae Herculis.
Herculius: see Maximianus Herculius.
Hiberius, Hyberius: see Lucius Hiberus.
Hider: see Hyder.
Hiderius, films Nuth: see Hyderus, f.N.
Himbaltus: see Humbaltus.
Hireglas (Hirelglas, Hyrelglas), nephew of
Cassibelaunus 4.138; 4.140.
Hireglas de Perirut (Hirelgas, Hirelglas de
Perirum) 10.227; 10.194.
Hirelgas (Hirelglas), nephew of Bedwer
10.367; 10.276.
Hirelglas; see Hirelgas.
Hirelglas de Perirum: see Hireglas de Perirut.
Hirtacius (Hirtacus, Hyrtacus) 104; 10.328;
10.7.
Hirtacus: see Hirtacius.
Hoelus, King of Armorica 9.51; 9.52; 9.86;
9.132; 9.174; 9.293; 9.296; 9.353; 9410; 9479;
9.502; 10.34; 10-108; 10.261; 10.387; 10.397;
10.401; 10.407; 10.421; 11.7; 11.392; 9.40;
9.69; 9.89; 9.99; 9.126; 9.243; 9.246; 9.293;
9W, 9-4i6-4n; 10-36; 10.$$; 10.91; 10.208;
10^9$; 10.302; 10.31$; 113.
Hoelus, son of Hoelus 11.392.
Hoelus, father of Salomon 11.393.
Holdinus 9.349; 10.264; 10.383; 10.477; 9.290;
10.221; 10.291; io.3$6.
Homerus 1.353; 2-7°.
Horsus 6.2; 6.24; 6.114; 6.155; II - I 5> "•?•
Hostiensis: see Lelius Hostiensis.
Huivenius (Iwenus, Lugenus) 11.24; iu$.
Humbaltus (Himbaltus, Inbalthus) 5.289;
5.292.
Humber, King of the Huns 2.21-22; 2.31.
Hyder (Hider), father of Er 10.228; 10.19$.
Hyderus (Hiderus, Hiderius), son of Nut
10.159-160; 10.136.
Iago, son of Beli 11.390.
Iago (Yago, Lago), King of Britain 2.268.
Iaguinnus (Iacuinus) de Bodloano 10.395.
Ianus 2.233; 7.298.
Idus 10.4.
Idwallo (Ituuallo) 3.309.
Iesus (Ihesus) see Christus.
Iesus Christus 4.267; 11.12$.
leu (Abbacuc, Leu) 2.121.
Igerna: see Ingerna.
Imbertus (Ymbertus, Mibertus or Nubertus) 1.309; 1.311; 1.312; 1.315.
Ingenius (Iugenius) 3.294; 3.297; 3.299; 3.309.
Index
277
Ingerna (Igerna, Ygema) 8434; 8.455; 8457; Kinnorus: see Kinocus.
8468; 8474; 8482; 8497; 8.508; 8.509; Kursalem (Cursalem, Cursale) ex Kaicestria
8.36s; 8.388; 8.391; 8-4oi; 8413; 841$; 8.424;
(Kaicestrensis) 9.338-339; 10.266; 10.384;
8-433; 8436; 8437; 8439.
9.284-28$; 10.222; 10392.
Innogen (Inogen), daughter of Pandrasus Kyngar (Kincar, Kinear), son of Ebrauc
1.218; 1.234; i-*43i *•»•
Inogin (Innogen, Innogin), daughter of
Ebrauc 2.100.
Ioel (Iohel) 2.121.
Ionathal Dorocestrensis 9.340; 10.266; 9386;
10.222.
Iordanus dc Tintagel 8.473; 8477-478; 8409.
Ipolitus: see Ypolitus.
Isaias (Ysayas) 2.259.
Isembartus: see Ysembardus.
Iugem ex Leicestria (Iugenius, Lugein, Lugem, Lugenis) 9.338; 10.265; 9-283; 10.222.
Iugenius de Leicestria: see Iugem ex Leicestria.
Iulius: see Caesar.
Iulius, martyr 5.99; 9.319; 11.35; 9-2l2'< "-30Iulius, month 10.4; 10.1$.
Iulius: see Silvius Iulius.
Iuor (Luor) 2.99.
Iuppiter 6.28; 7.290.
Iuvenalis 4.354.
Ivor: see Yvor.
Iwenus: see Huivenius.
Kaius (Caius, Gaius, Keius, Kevis) 9.302;
9.351; 9.382; 1040; 10.263; IO-354; '0.356;
10.364; 9^53; 9^92; 10.40; 10.220; 10.271;
10.274; 'O-3S2.
Kalendae 2.261; 6.225; 6.233; 9-532i 10.12;
11.518; 11.621; 10.15; 11.344; H-444Kamber 2.12; 2.17; 2.25; 2.29.
Kambreda 2.102.
Karadocus (Caradocus) 5.183; 5.194; 5.249;
5-254; 5-273J 5-346Karadocus Llangarvanensis 11.641.
Kardich (Cherdic, Cherdich) 6.134.
Karigern (Catigernus, Kartigern, Kartigernus, Katigernus) 6.123; 6.155.
Kaswallaon Llauhir (Cadwallo Lauith) 9.330;
9.280-281.
Kederkius (Rederchius) 3.320.
Keius: see Kaius.
Keneus (Cheneus) map Coel 9.342.
Kerin, son of Ebrauc 2.99.
Kerin (Cherin) successor of Porrex 3.313.
Keudo (Kaius) 10.473.
Kevis: see Kaius.
Kimarocus (Kimarcus, Kimmarcus, Kinmarcus) 2.268.
Kimbelinus (Kembelinus, Kimbellinus, Kymbelinus) 4.263; 4.269.
Kimmare: see Kynnarch.
Kimnarchus (Kinmarcocus) 10.393.
Kinllith (Kinlith) map Neton 9.345.
Kinocus (Kinnorus, Kynnorus) 11.99; 11-62.
2.98.
Kyngar (Kincar) map Bangan 9.343.
Kynnarch (Kimmare, Kinmare) 9.343-344;
J.28$.
Kynowarus (Kineuarus, Kinuuarus) 2.234.
Kynvarch (Kinmare) 9.339.
Kynvelin (Kinbelin) map Truenat 9.344-345.
Labienus 4.62.
Lagon 2.98.
Latinus, King 1.52; 1.55.
Latinus: see Silvius.
Lavinia 1.55; 1.60; 1.64; 1.66.
Leil, son of Brutus Viride Scutum 2.111;
2.113.
Leil de Lodonesia 8.44S; see Loth.
Leir, son of Bladud: see Lleir.
Lelius Hamo 4.274; 4.281; 4.294; 4.296; 4.298.
Lelius Hostiensts 10.336.
Leo 9.252; 10.242; 11.7; 9J107; 10.201.
Leodegarius Bolonensis (consul Holondiae)
9.350; 10.383; 9.290-291; 10.291.
Lepidus: see Marius.
Libra 7.294.
Livius Gallus 5.66; 5.76; 5.78.
Llauhir (Lauith): see Kaswallaon.
Lleir (Leir) 2.134; 2.175.
Llud (Hlud, Lhud, Lud) 3.323; 3-324; 3-329;
3-335-.
Llumenic: see Cador Llumenic.
Locrinus 2.12; 2.15; 2.23; 2.24; 2.28; 2.35;
2.37; 2.39; 2.45; 247; 2.56; 2.59; 2.60; 2.61;
2.64; 2.67.
Lodovicus: see Lodowicus.
Lodowicus (Lodewicus, Lodovicus) 11.133;
it.87.
Loelinus (Iohelinus, Leolinus) 5.145; 5.186.
Loth (Leil) de Lendeseia (Lodonesia) 8.519520; 9.199; 9.203; 9.236; 9.237; 9.241; 9.249;
9.348; 10.261; 8448 (Leil); 9.151; 9.156;
9.190; 9.192; 9.196; 9.203; 9389; 10.218.
Lucanus 4.212.
Lucius, King of Britain 4.387; 5.1.
Lucius: see Lucius Hiberus.
Lucius Catellus 10.9; 10.328; 10.343; 10.11.
Lucius (Licius) Hiberus (Hiberius, Hibertus, Hyberius) 9.416-417; 9.417; 9-454:
10.1; 10.119; 10.124; 10.239; IO - 2 45;
10.399; 10405; 10.413; 10.442; 10446;
10480; 9.330; 9.331; 9.371; 10.1;
10J06; 10.243; 10.301; 10.308; 10.309;
10.359.
Lud: see Llud.
Ludon (Inden, Indon, Ydon) 2.275.
'0.296;
10.456;
10.199;
10.341;
278
Index
Lugem de Leicestria: see Iugem ex Leicestria.
Lugenis de Legecestra: see Iugem ex
Leicestria.
Luna 7.297.
Lupus Trecacensis 6.176.
Madam (Madan, Maddan) 2.54; 2.68; 2.72.
Madan: see Madam.
Magaunius: see Maugannius.
Maglaunus (Maglaunius, Mangalius, Mauglaunius) 2.178; 2.184; 2.240.
Maius (Kalendae Maii) 2.261; 6.225; 6.234;
11.621; 11.444-44;.
Malgo, King of the Venedoti 11.97.
Malgo, successor of Vortiporius 11.118;
11.272; 11.387; 11.73; "-19-
Mali (Mausius) 2.73; 2.75.
Maluasius (Masuasius) 9.347; 9.288.
Mangalius: see Maglaunus.
Marcellus (Marcellius) Mucius (Mutuus)
10.139; 10.118-119.
Marcellius: see Marcellus.
Marchenelaga (Merchenelaga, Merthenelaga)
3.230.
Marcia 3.227.
Marciana lex 3.229.
Margadud (Marcadud, Margad), son of
Ebrauc 2.97-98.
Margadud, King of the Demeti: see Morgadud.
Marganus: see Morganus.
Maria 9.108; 9.124; 9.74.
Marius, son of Avigarus 4.363; 4.366; 4.376.
Marius, uncle of Helena 5.145.
Marius (Marcus, Maurius) Lepidus 10.9;
10.329; 10.382; 10.11-12; 10.290.
Mars 7.288; 9.444.
Martinus 11.523; 11.34$.
Mauganius: see Maugannius.
Maugannius (Magaunius, Mauganius) 9412;
9.324.
Maugantius (Magantius) 6.305.
Mauricius Cadorcanensis: see Mauricus
Cadorcanensis.
Mauricius (Mautreius) Silvanus 10.337.
Mauricius (Maricus), son of Karadoc 5.195;
5.196; 5.200; 5.215; 5.226; 5.227; 5.241242; 5.254.
Mauricus (Mauricius) Cadorcanensis 10.228;
10.194.
Mauron Wigorniensis: see Maurud Wigornensis.
Maurud (Mauron) Wigornensis 9.337; 9.283.
Maxentius 5.131; 5.135; 5.138.
Maximianus Herculius 5.87.
Maximianus, King of Britain 5.184; 5.196;
5.197-198; 5.199; 5.201; 5.202-203; 5.214;
5.222; 5.238; 5.252; 5.274; 5.276; 5.278;
5.281; 5.286; 5.292; 5.314; 5.318; 5.338;
5.348; 5.348-349; 5.370; 5.374; 5.379; 5-4'o-.
544<5; 547°; 548«; 9473; »-349; 9-3&3Maylur (Mailure, Melure) 2.101-102.
Mecipsa: see Micipha.
Median (Methlan) 2.101.
Melga 5.360; 5.361; 5.372; 5.435.
Membricius (Menbricius), a Trojan 1.206.
Mempritius (Menbricius, Menpricius, Mepritius), son of Madam 2.73; 2.75; 2.85.
Mercurius 6.26; 6.27; 6.28; 6.29-30; 7.287;
7.289.
Meriadocus: see Conanus.
Merianus (Merian) 3.316.
Merlinus Ambrosius (Ambrosius Alerlinus,
Merlinus) 6.283; 6.284-285; 6.288; 6.292;
6.294; <5-3°7; 6-314; <5-3'9; <5-321; 6 -3 2<s : t-Wi
6.330; 6.333; 6-33<5; T.i-i; 7-9i 7-3'~32; 8.1;
8.6; 8.21; 8.208; 8.217; 8.222; 8.230; 8.241;
8.256; 8.262; 8.280; 8.340; 8.353; 8.373; 8.379;
8.464; 8.466; 8.467; 8.476; 8.478; 8.500;
11.598; 11.611; 8.166; 8.174; 8.180; 8.190;
8-201; 8~2if; 8.216; 8JII; 8.221; 8339; 8^19;
8.284; 8.30s; 8.309; 8.396; 8.397; 8.411; 847$;
11422; 11434.
Metellus: see Gaius Metellus.
Methael (Methabel) 2.101.
Micipha (Mecipsa, Micipsa, Miscipsa) 10.6;
10.381; 10.9; 10^289-290.
Micipsa: see Micipha.
Milius, Milvius: see Quintus.
Minerva 1.19; 2.126; 7.18.
Modredus (Moddredus, Modrenus) 9.204;
10.14; 10.485; 11.10-11; 11.27; 1148; 11.7172; 11.78; n.88; n . i o o ; 11.286; 9.157; 10.19;
10.363; 11.1; 11.6; 11.19; n-341 n-4';
"52-
Moddredus: see Modredus.
Molinticius (Molmitius, Molmutius): see
Dumwallo.
Molmontinae leges: see Molmuntinae leges.
Molmuntinae (Molmitinae, Molmontinae)
leges 2.300; 3.81.
Monemutensis (Momnimitensis, Monemuthensis, Monumutensis) 1.19; 7.21; 11.1;
11.460; see Galfridus.
Monemuthensis: see Monemutensis.
Morgadud (Margadud) 11.225; " 4 9 2 ;
11.166; 11.318.
Morganus (Marganus, Margannus, Margaunus, Morgaunus) 2.239; 2.240; 2.247;
2.249; 2.253; 2.255.
Morganus (Marganus), son of Archgallo
3.305.
Moriud, consul of Gloucester: see Morut,
consul of Gloucester.
Moruid, son of Ebrauc 2.98.
Morut (Moriud, Moruid, Morvid, Morwid,
Murvid), consul of Gloucester 9.336;
10.247; 10452; 9.282; 10.334.
Index
279
Partholomi (Parcholoun, Partholoita) 3.212.
Pascentius: see Paschent.
Pascha 8JI58; 9350.
Paschent (Pascentius, Paskent) 6.123; 8.284;
8.293; 8.302-303; 8.306; 8.307; 8.316; 8.355;
8.360; 8.383; 8.241; 8345; 8352; 8356; 8358;
3.241.
8395; 8.312.
Mucius (Mutius); see Marcellus Mucius.
Patricius 11.95; H-6i.
Murvid: see Morut.
Peanda: see Penda.
Mustensar: see Mutensar.
Pelagiana haeresis 6.174.
Mutensar (Mustensa, Mustensar) 10.4; 10.7. Pellitus (Pelitus) 11.308; 11416; 11421;
Morvid, consul of Gloucester: see Morut,
consul of G.
Morwid, consul of Gloucester: see Morut,
consul of G.
Morwinus: see Morwynus.
Morwynus (Morpidus, Morwinus) 3.235;
IIJIO; 11322.
Nathan 2.94.
Penates 1.61.
Negoid (Nogoid): see Gruf ut map Negoid. Penda (Peanda) 11429; 11435; i>455>
Nennius 3.324; 4.50; 4.53; 4.59; 4.62; 4.69.
11457; "4(52; "4 6 71 "473; "475; " 4 S l ;
Nero 4.355.
11.500; 11.503; 11.511; 11.512; 11.529; 11351;
Nest 2.102.
11355; "-*T7> 11-283; 11-286; 11.292; 11^95;
Neton (Ueton): see Run map Neton.
11.301; 11.302; 11.308; 11.310; 11.316; 11.323;
Neton: see Kinllith map Neton.
11.329; n-333; "-335; H-337; 11-338; 11.35*Nut (Nud, Nuth) 10.160; 10.136; see Hyde- Pentecostes 8.272; 9.306; 11.479; 8331; 9-258;
rus.
11.306.
Penuchel 3.321.
Octa (Otta) 6.126; 6.134; 8.147; 8.164; 8.165; Peredur map Eridut 9.342.
8.180; 8.380; 8.418; 8.426; 8.513; 8.539; 8.559; Peredurus (Paredurus) 3.294; 3.298; 3.299;
8.10s; 8.121; 8.310; 8.347; 8.354; 8443;
3.311.
8.45?; 9-8.
Petreius Cocta (Coita) 10.155; 10.166; 10.174;
Octavius 5.147; 5.151; 5.153; 5.158; 5.15910.176; 10.185; 10.192; 10.134; 10.146; 10.149;
160; 5.163; 5.166; 5.169; 5.170; 5.175; 5.185;
10.153; 10.155; 10.157.
5.204; 5.231; 5.238; 5.273; 8426.
Petrus 4.330; 6.291.
Odberictus 11.81; 1144-45.
Phoebus 7.290.
Odfridus (Osfridus) 11.443; 11369.
Pictus rex: see Gofferanus.
Oeneus 3.316.
Pinner (Pynner) 2.284.
Oidwaldus (Oiwald, Oidwald, Oswaldus) Pir (Peir) 3.321.
11473; 11487; 11.300; 11.313.
Piramus (Pyramus) 9.195; 9.147.
Oidwald: see Oidwaldus.
Pirrus 1.78.
Oiwald: see Oidwaldus.
Pius: see Elidurus.
Orion (Orizon) 7.290.
Pleiades (Pliades, Plyades) 7.298.
Osee (Iosue) 2.259.
Politetes 10.6; 10.334; IO437> l0-9Osfridus: see Odfridus.
Pompeius 4.257.
Osricus 11448; 11374.
Porrex 2.269; 2.270.
Oswaldus 11452; 11457; 11466; 11468; Porrex, successor of Coillus 3.312.
IIJ
ll 2
11485; 11378; 11*284; 93! - 94i 11396; Porsenna 3.140; 3.175; 3-178; 3.183.
11.312.
Postumus: see Silvius.
Oswi (Oswy, Oswius, Oswinus, Oswynus) Priamus 1.59; 1.77; 1.228; 4.16.
11469; 11474; "477; " 4 8 ° ; 11482; 11.501; Pridwen: see Prydwen.
11.503; 11.506; n.514; 11397; 11.300; 11.302; Prydwen (Priduuen, Pridwen) 9.107; 9.73.
11.303; 11.304; 11.307; 11.308; 11.326; 11.330;
Quintilianus (Quintillianus): see Gaius.
11.332; n.334; n.336; 11.340.
Quintus Carucius (Caritius, Carutius, CatuOswius: see Oswi.
Oswy: see Oswi.
cius) 10.10; 10.204; IO-335» 10.12; 10.166.
Otidas 2.100.
Quintus Milius (Milvius, Milluus) Catulus
Ourar (Durar) 2.101.
10.9-10; 10.331; 10.382; 10.12; 10390.
Pabo:
see Donaut
map rauui
Pabo.
jrauu. jcrtr
j-ruuaui map
Pandrasus (Pandrasius), King of the Greeks
1.77; I.IO5; I.Il6; I.I25; I.I34; I.I99; I.2O2-,
I.2IO; 1.222.
Pandrasus, King of Egypt 10.6; 10.333; 10.9.
Papias 2.262.
Ragau (Ragan), daughter of Ebrauc 2.102.
nagau vrvagauy, uaugmci ui iLUlaui; z.iuz.
Ragau (Regau), daughter of Lleir 2.138;
2.146.
Regin (Reghin), son of Ebrauc 2.98.
(Regin), son of Gorbonian 3.304.
Reidion (Redion) 3.320.
Index
28O
Reigyn (Regiu) map Claut 9.343.
Remus 2.260.
Richerus: see Richerius.
Richerius (Richerus, Richerinus, Richerrinus) 10.198; 10.215; 10.162; 10.114.
Richomarcus (Ricomarcus) 10.394-395.
Riculfus 9.239; 9.243; 9.246; 9.194; 9300; 9.202.
Ritho 10.97; 10.82.
Rivallo (Kadwallo, Riuuallo, Riwallo) 2.264;
2.267.
Robertus 1.17.
Rodric 4.364; 4.369.
Roffensis: see Galluc Roffensis.
Romuleus: see Romulea domus.
Romulus 2.260.
Ron 9.111; 9.76.
Ronwen (Ronuuen) 6.95; 6.184.
Rud 2.99.
Rudaricus (Rudaucus) 2.285; 2.292.
Rudaucus: see Rudaricus.
Rudhudibras: see Ruhudibrias.
Rugan (Blangan) 2.103.
Ruhudibrias (Rudhudibras) 2.115; 2.123.
Run (Runo, Runus), son of Malgo 11-389;
11.390.
Run map Neton 9.344.
Runo 3.311.
Sagittarius 7.296.
Salamon (Salomon), King of Israel 2.120.
Salomon, King of Armorica 11.251; 11.313;
11.338; 11.395; 11428; 11432; n.572;
11.216; 11J54; 11.393.
itJij;
Sigunius 3.99; see Segetius.
Silvanus: see Mauritius.
Silvius, son of Ascanius 1.65.
Silvius Aeneas 2.9; 2.70; 4.11.
Silvius Alba (Alba Silvius) 2.104; 2.107;
2.122.
Silvius Epitus (Egipti) 2.122.
Silvius Iulius 1.57-58.
Silvius Latinus 2.94; 2.105.
Silvius Postumus (Posthumus) 1.64.
Sirenes (Serenes) 1.291.
Sisillius, successor of Gurgustius 2.267-268;
2.268.
Sisillius, son of Gwntelinus 3.232; 3.234.
Sisillius (Sissilius), successor of Oeneus
3.316-317.
Socrates (sacratis) 6.309.
Sol 7.287; 7.296.
Spaden 2.98.
Stadralis (Stahalt) 2.103.
Stadud (Statud) 2.102.
Stared (Stather) 9.331; 9^81.
Staterius 2.285; 2-293Stather: see Stared.
Stilbon (Stylbon) 7.288.
Subulcus (Subulus): see Supplicius.
Suhardus (Suardus) 1.332.
Sulpicius, Pope 9.241; 9.196.
Sulpicius: see Supplicius.
Supplicius (Sulpicius) Subulcus (Subulus)
10.336.
Sywardus (Suhardus) 2.273.
Salustius 2.263.
Samson: see Sampson.
Sampson (Samson), archbishop of Dole
9.409; 9.321.
Sampson (Samson, Sanson), archbishop of
York 8.277; 9-'9*-i-93". #-*#•
Samuel (Samuil) Penissel 3.320.
Samuel, prophet 2.69; 8.157; 8.114.
Tadioceus (Cadioceus) 11.171.
Tagustla 3.236.
Tanguistil (Tangustel) 2.101.
Teliaus: see Theliaus.
Tenuancius 3.338; 3.345; 440; 4.260.
Teucer: see Teucher.
Teucher (Teucer, Teverus, Theuter) 10.7;
Sathanas (Satanas) 6.112; 11.371; 8.367.
Saturnus 6.28; 7.291.
Saul 2.84; 8.11$.
Scenua (Cena, Scena, Sceua) 4.186.
Scorpio 7.295.
Theodosius 5.337; 5.338.
Theliaus (Teliaus, Thebaus) 9.409; 9.322.
Segetius (Seginus, Siginus, Sigunius) 3.89;
3.99.
Sergius 11.599; 11.618; 11.422; 11442.
Serses: see Xerses.
Sertorius (Certorius) 10.5; 10.205; 10.330;
10.437; /0-*> 10.167; 10.180.
Severus 5.10; 5.15; 5.22; 5.23; 5.25; 5.26;
11454; 11.280.
Sexses: see Xerses.
Sibylla (Sibilla) 9493; 11.610; 11434.
Sichelinus (Sicholinus) 9.237; 9.191.
Sicholinus: see Sichelinus.
Sigillius (Sisillius) 2.98.
10.334; 10.10.
Theonus 11.92; 11.170.
Titan 8.554.
Tonans 7.58; 7.104.
Trahaern (Traharn, Trahern) 5.145; 5.150;
5-'55J 5-»59; 5-»&; 5.166.
Tremorinus (Tremorius) 8.207; 8.16;.
Truenat (Trunat): see Kynvelin map Truenat.
Tullianus (Tulianus) 9484.
Turnus, son of Daunus 1.53.
Turnus, nephew of Brutus 1.377; '-382;
1.383.
Ulfin (Ulphin, Ulphyn) de Ridcaradoch
(Ridkaradoc) 8.455-456; 8459; 8473; 8.477;
8.390; 8.39s; 8409-
Index
281
Ulphin: see Ulfin.
Vortinerius (Vortimer, Vortimerus) 6.123;
Urbgenius de Badone: see Urbgennius ex
6.150-151; 6.164; 6.169; 6.184; 6.187; 6.201;
Badone.
6.205; 6.213.
Urbgennius (Urbgenius, Urbgensis) ex Vortiporius (VVortiporius) 11.113-114; 11.69.
Badone 9.339-340; 10.226-267; >°-385; 9-285; Vulteius (Uulteus, YVlteus, VVlteius) Catel10.223; 10.293.
lus 10.204; 10.234;
Urianus, son of Andragius: see Virianus.
Urianus, King of the Murefenses 9.199; 9.202;
9.330; 11.25; 9152;
9.155; 9-280;
it.26.
Ursula 5.351.
Uther: see Uthyrpendragun.
Uthyrpendragun (Uther, Utherpendragon)
5-5'3-5«4; 5-5i<5; 8.14; 8.18; 8.239; 8.252;
8.297; 8-3°o; 8.337; 8.346; 8.352; 8.360; 8.371;
8.377; 8.387; 8.395; 8.442; 8.506; 8.543; 8.569;
9.1; n.106; 8.199; 8.212; 8^52; 8^78; 8383;
8392; 8.29$; 8.302; 8.308; 8.316; 8.388; 8427;
8.453; 8.460.
Utherpendragon: see
Uthyrpendragun.
Valentinianus
(Valentianus,
Valentinus)
5.174; 5.198-199; 5.239; 5.333; 5.337.
Venus 1.66; 2.50; 7.122; 7.288; 7.291; 8.483.
Vespasianus (Vaspasianus) 4.336; 4.339; 4.346;
4-347Virianus (Urianus), son of Andragius 3.315.
Virgo 7.296.
Vortigernus
(Wortigernus)
5.525; 5.540;
5-545; 5-547J 5-549; 5-5555 5-573! 5-579; 5-586;
5.588; 5.590; 5.594; 5.603; 5.606; 5.613; 5.620;
6.3; 6.35; 6 4 8 ; 6.56; 6.69; 6.79; 6.107; 6.117;
6.132; 6.146-147; 6.155; 6.163; 6.166; 6.197;
6.203; 6.220; 6.221; 6.265; 6.274; 6.287; 6.304;
7.25; 8.2; 8.26; 8.30; 8.35; 8.53; 8.209; 8.284;
11.15; 11.280-281; 8J$; $-28; 8.34; 8.241;
11.9.
Walo
(Gualo,
l0 l
- ^S>
10.189.
Gwalo, Gwallo)
11.631;
11.453-
Walterus 1.8; 11.2; 11.644.
Walwanus: see Gwaluanus.
VVashail (Wesheil) 6.102; 6.611.
Willelmus Malmesberiensis 11.642.
Wlfredus (Wlfridus) 11.512; 11.338.
Wlfridus: see Wlfredus.
Wlteius: see Vulteius.
Wlteus: see Vulteius.
Woden 6.30.
Wodenesdei (Wodenesdai, Wodnesday,
Wodnesdei) 6.32.
Wortiporius: see Vortiporius.
Xerses (Serses, Sexses) 10.5; 10.332; /o.£.
Ymbertus: see Imbertus.
Yni 11.615; 11.623.
Ypolitus (Ipolitus) 10.7; 10.10.
Ysayas: see Isaias.
Ysembardus (Isembartus, Isenbartus, Ysembertus) 11.133; 11.87; 11.104.
Yvor (Ivor) 11.615; 11.623; 11-627;
ll
-439!
n-441;
Zacarias (Azarias, Zacharias) 2.121.
Zephyrus (Zephirus) 7.68.
Zodiacus 7.297.
B. TOPOGRAPHICAL NAMES
Acquitannia: see Aquitania.
Aegyptus (Egiptus, Egyptus) 10.6; 10.333;
10.9.
Affrica 1.285; 8.232; 8.193.
Affricani (African!, Affrici)
7.117; ' 0 4 ;
11.126; 11.128; i t . 1 4 8 ; 11.166; 11.288; 10.7;
11.81; 11 S3; 11.100.
Affricanus 745.
Affrici: see Affricani.
Agned 2.92.
Alba: see Alba Longa.
Alba Longa (Alba) 1.60; 1.61; 1.62.
Alba (Albus), river 10.113; 10.91.
Albani 3.12-13; 5-72i 5-157; 7.207; 11.26.
Albania (Albanica) 2.20; 2.22; 2.92; 2.164;
2.178; 2.285; 340; 3-7°; 3-298; 4 4 1 ; 4365;
4.370; 4417; 5.18; 5.53; 5.156; 5.158; 5.275;
5.368; 5.392; 5.393; 5-395-39 6 ; 5437; 6 4 6 ;
6.158; 7.91; 7.110; 7.263; 7.277; 8.386; 8.518;
9 4 4 ; 9.131; 9.329; 9.364; 9.502; 10.257; 11.23;
11.301; 11.582; 8.314; 8.447;932; 9-S8; 9100;
9.103; 9.153; 9^80; 9.394; 10J14; 11.17;
11.26; 11.203; 11-403.
Albion (Albyon) 1.24; 1.395; 1.24.
Alclud (Aldclud, Aldud, Alelud, Alehlud)
2.91; 3.275; 8.148; 8420; 9.87; 9.133; 9.146;
9.413; 8.350; 9.69; 9.89; 9.98; 9.326.
Aldclud: see Alclud.
Allobroges (Allobres, Allobrumges)
3.90;
3.95; 3-121; 3.135; 3.150; 3.154; 9.426; 9.471;
9.533; 10483; 9.339; 10.362; 114.
Alpes 3.156; 5.88; 7.145; 7.176; 8^90; 9.346;
10.96; 10.363.
Altera Britannia: see Britannia Altera.
Alzalon (Achaloy, Akalon) 1.122.
Amalec (Amalech) 8.158; 8.115.
Amalech: see Amalec.
Ambrius. 1. Ambrii coenobium 6.234; 6.243;
8.365; 8.584; 11.106-107; 8.66-67; 8.300;
8.478; 11.66. 1. Ambrii monasterium 8.154.
Index
282
3. Ambrii mons 8.199; 8-268; 8J30. 4. Am- Avallonis insula 9.110; 11.85; 9-75> ll-49Azarae montes 1.286-287.
brii pagus 6.226.
Amne (Ampne, Anne) 7.123.
Babylonia (Babilonia) 10.6; 10.9.
Amphibali ecclesia 5.514; 11.102; 11.$6.
Andegavenses 9.302; 9.351; 9.527; 10.364; Babyloniensis (Babilonicensis, Babiloniensis)
10.381; 10.290; see Mecipsa, Micipha.
10476-477; 9422; 10.355.
Baculi Vadum (Vallum) 7.124; see Vadum
Andegavensis 9.292; see Kaius.
Baculi.
Andegavensis provincia 9^54.
Angli (angeli) 1.20; 2.301; 11.187; 11.200; Bado (Bada, Baddo, Bathonia) 2.124; 7.142143; 9.340; 10.267; 10.385; 9J8S; 10J23;
11.205; ««-343; "44°; "445; »446; i i 4 8 ° i
10.293.
11493; u.585; n.625; n-ios; 1/./07; n.118;
11.122; 11.124; 11-136; 11.141; ii-iSH; iu66;Badonia civitas 11.306.
Badonis pagus 9.82; 9.6$.
11.307; 11.319; 11408; 1141s; 11421.
Baiocae 10470; 10.349.
Angli Saxones: see Saxones Angli.
0
B a n g o r 11.194; 11.211; 11.216; 11.129;
Anglia 11.10$; 11.118; 11.45$.
Anglicus 3.83.
Antiochia 4.330.
Antisiodorensis (Altisiodorensis, Autisiodorensis, Autusiodorensis) 6.171; see Germanus.
Apollinis templum 2.132.
Apulia (Apulea, Appulia) 3.176.
Aquileia 5.339.
Aquitani (Aquitanni, Aquitanei) 1.320; 5.340.
Aquitania .(Acquitannia, Aquitannia, Equitania) 1.299; 1.301; 1.347; «-35J; 9-2915;
9.244-24;; 9J46.
Arabes 7.117.
Arae Philistinorum 1.286.
Aravius mons 7.85; 10.97; 10J83.
Archadia 7.288.
Armaricani Britones: see Armoricani Britones.
Armorica (Armoria) 5.340; 5.380; 5465; 9.51;
9.520; 11.315; 11.542; 11.367.
Armoricana Britannia 8.61; 11.176; see Britannia Altera, Britannia Minor.
Armoricani (Armonicani, Armorici, Moriani) 5.355; 8.90; 10420; 11.8; 8.59; 8S9;
9.38; 940; 9-40-41; 9323; 9-4n; 10-36-31;
10.50; 10.31$; 11.3;
11313.
Armoricani (Armaricani, Armorici) Britones
8.80; 8.123; 9J2-53i 9-353; 94 I °-4"5 9479480; 10.261-262; 10.386-387;
n.313-314; 9.294; 10.29$.
11.251-252;
Armoricanum (Armoricum) Iitus8.7; 11.571;
11.393.
Armoricanus (Armoricus) tractus 6.63; 1.34;
9.38.
Armorici: see Armoricani.
Armorici montes 7.112.
Armoricum litus: see Armoricanum litus.
Armoricum regnum 5.287; 5.324; 7.47; IIJII$.
Armoricus sinus 7.93.
Armoricus tractus: see Armoricanus tractus.
Augustidunum: see Augustudunum.
Augustudunum (Augustidunum) 10.111-112;
10.241; 10.281; 10.98; 10.202.
H-IS !
11.159.
Bangoriensis (Bangornensis) 11.91; 11.58; see
Daniel.
Bangornenses (Bangornences) 11.223-224;
11.164.
Bangornensis: see Bangoriensis.
Barba Fluvii 9.532-533; 10.30-31; 10.33.
Ba(s)clenses 3.217.
Belinesgade (Belnesgata, Belnesgate) 3.194.
Bethlehem (Betleem, Bethleem) 4.267.
Bethsabee (Bersabee) 8.366.
Bithynia (Bitinia, Bitinnia) 10.6-7; 10.334;
10437; io-9Bodloanum 10.395; see Iaguinnus.
Bocotia (Boetia) 10.7; 10.10.
Bolonensis (Boloniensis, Holonensis) 10.384;
10392; see Leodegarius.
Bolonia 9.291; see Holondia.
Boloniensis: see Bolonensis.
Bourn Vadum: see Vadum Bourn.
Britanni (Brittanni) 146; 4.213; 5.30; 6.47;
7.10; 11.636.
Britannia (Brittania, Britanniae) 1.2; 1.22;
1.24; 1419; 1.423; 2.13; 2.14; 2.86; 2.89;
2.112; 2.130; 2.228; 2.237; 2.242; 2.283; 2.298;
3-23; 3-33; 34*; 3-62; 3-76; 396; 3-J°2; 3-'°3;
3.185; 3.188; 3.214; 3.218; 3.257; 4.2; 4.6;
4.84; 4.94; 4 . ! 8 i ; 4.185; 4.244; 4.252; 4.255;
4.270; 4.272; 4.275; 4.313; 4.319; 4.332; 4.336;
4-348; 4.375; 4.399; 4407; 4424; 5.33; 5.36;
5.38; 548; 5.56; 5.58; 5.78; 5.89; 5.110; 5.113;
5-»34; 5-'395 5-'4 8 -'49; 5-*5°i 5-'62; 5.170;
5.173; 5.191; 5.204; 5.210; 5.215; 5.229; 5.270;
5-273- 2 74; 5-30°; 5.327; 5.344; 5.348; 5.366;
5-373; 5-376; 5.382; 5.386; 5.390; 5449; 5.461;
5.482; 5484; 5.509; 5.590; 5.595; 6.110; 6.158;
6.175; 6.180; 6.182-183; 6.199; 6.202-203;
6.219; 7-'9; 7-36; 7- l 6 5; 8.8; 8.177; 8-229;
8.249; 8265; 8.287; 8.344; 8-348; 8.351-352;
8435; 8464; 8.519; 9.51; 9.79; 9.222; 9.305;
9.322; 9.334; 9.389; 9.418; 9.423; 9.432; 9457;
9.467; 9474; 9.520; 10.3; 10.12; 10.15; IO -273;
10.384; 10.481; 10485; 11.5; n.9-10; 11.86;
11.118; 11.128; 11.186; 11.238-239; 11.259;
Index
11.297; n-345". "-374; n.387-388; 11.395;
11447; 11454; 11470; 11476; 11479; 11493;
11.567; 11.573; 11.597; "-603; 11.613; 11.645;
I-H; 1-34-35; 8-38-39; 8-134; 8.189; 8.209;
8.226-221; 8343; 8^82; 8.286; 8^91; 8.304;
8.312; 8.36s; 844$; 9.61; 9.111; 9-i88; 9.251;
9.266; 9.211; 9432; 9-383; 9-4*3; i°-'S; IOJO;
10J28; 10^92; 10.360; 10.364; 11.;; 11.8;
11.50; 11.13; "-76; 11-83; n-93; 11.102;
11.101; 11-176; 11-199; 11-223; 11.225-226;
11.281; 11J99; 11.320; 11.389; 11.395; 11416;
11420; 11424; 11426; 11440.
Britannia=Armoricum regnum 5.287; 11.344;
11.645; see Armorica, Armoricana Britannia.
Britannia Altera 5.302; 5.381; see Armoricana
Britannia.
Britannia Minor 5465; 5.616-617; see Armoricana Britannia.
Britannicus (Brittannicus, Brittanus) 1.9;
1421; 2.19; 3.82; 4.282; 4.285; 5.29; 5.324;
7.9; 8.311; 8.377-378; 9493-494; 10.256; 11.2;
n.461; 11.644; l0-2*3i 11.^89; "-455-456.
Britannus 4.357; 5.185; 8.313.
Britones (Brittones, Britanni) 1.10; 147; 1420;
2.167; 2.230; 2.300; 349; 3.135; 3.149; 3.151;
3.154; 3.229; 3.242; 4 4 ; 4.19; 4.36; 4.63; 4.64;
4.68; 4.79; 4.91; 4.96; 4.109; 4.111; 4.194;
4.195; 4.201; 4.206; 4.209; 4.278; 4.284; 4.286;
4.290; 4.292; 4.309; 4.372; 4.392; 4404; 4.425;
5.8; 5.12; 5.22; 5.23; 545; 5.53; 5.60; 5.72;
5-94; 5-234; 5- 268 i 5- 2 9°; 5-29M 5-3°9; 5-379"
380; 5.399; 5454; 5457; 5.504; 6.51; 6.137;
6.148; 6.159; 6.160; 6.165; 6.169; 6.200; 6.234;
6.249; 8 - 2 2 ; 8 - 8 l > 8 - 8 7; 8 -io8; 8.112; 8.126;
8.143; 8.237-238; 8.244; 8 - 2 47; 8 - 2 53; 8.345;
8.388-389; 8.393; 8414; 8 4 ' 7 ; 8539; 8.549;
8-552J8.55618.557; 8.559; 9.2; 9.66; 9.67; 9.113;
9.119; 9.127; 9.245; 9.279; 9.379; 9.438; 9470;
9.492; 10.127; 10.143; 10.149; 10.156; 10.158;
10.163; IO-I79> 10.183-184; 10.208; 10.217218; 10.222; 10.233; 10.341; 10.353; 10.383;
10.393; 10439; '0443; 10.445; «°45°; >°457;
10.460; 11.82; 11.125; 11.168; II.180; 11.185;
I I.I89; II.199; 11.207; 11.213; 11.215; 11.225;
n.229; J « - 2 3 ' ; »- 2 34; "-27 1 ; »-3°3> »-355;
11.361; 11.405; 11424; 11.426; 11.441; 11481;
11.517; 11.518; 11.528; 11.533; "-575; »-5 8 3;
11.585; 11.590; 11.597; 11.600; 11.602; 11.615;
11.624; 11.628; 11.631; 11.634; 11.643; 1.32;
8-22; 8.39-40; 8.55; 8.13; 8.104-105; 8.198;
8.205; 8.201; 8.208; 8.213; 8J48; 8356; 8.291;
8.316-311; 8.322; 8.345; 8450; 8458; 8459;
9.9; 9.12; 9.50; 9.52; 9.93; 9.166; 9J02; 9.231;
9-337; 9-355! 9-38o; 9.386; 9.428; 10.16;
10.109; 10.123; 10.128; 10.135; 10.131; 10.152;
10.153; 10.169; 10.110; lO.lii; 10.119; 10.181;
10.186; 10.188; 10.191; ioa66;
10285-286;
10.291; 10.332; 10.342; 1146; 11.54; 11-80;
283
11.85; n.106; n.ioi; 11.108; 11.119; 11-125;
11.126; 11.147; 11.152; 11.159; 11.165; 11.169;
n.iio; 11J05; 11-206; 11.234; 11241; 11.301;
11.344; 11351; 11356; 11-396; 11405; 11401;
11413; 11420; 11424; 11426; 11439; 11448;
11450; 11452; 11453; ii-455; 11460.
Britones=Armoricani 9.38; 940; see Armoricani Britones.
Burgundia 10.91.
Burne 11467; 11.295.
Cadorcanensis 10.228; 10.194; see Mauricius.
Caelestis Campus 11458; 11.285; see Hevenfled.
Caercolun (Kacrcolim, Kaercolin) 5.106.
Caicestria: see Kaicestria.
Calaterium
(Calaterinum,
Cholaterium)
nemus 3.46; 3.273; 7.180.
Calidonis nemus: see Colidonis nemus.
Cambula (Cabula, Cambla, Candulas, Kambri
flumen) n 47; 11.84; n-35> n-47Camus (Kamus) 10474; 10.352.
Candulas, flumen: see Cambula.
Cancia (Cantia) 3.344; 6.2; 6.116; 6.118; 6.157;
11.15; 11.9; 11.116; 11.120; 11.124.
Cantia: see Cancia.
Cantii (Cantici) 11.206; 11.146.
Cantuaria (Kantuaria) 2.116-117; 6.3-4.
Cantuarii 4.52.
Canuti (Kanuti) nemoris urbs 7.156.
Carnotensis
(Karnotensis)
9.352; 9.528;
10.118; 10.133; 10.136; 10.259; 9.293; 10.102;
10.115; 10.216; see Gerinus.
Castellum Puellarum 2.92-93.
Castellum Dimilioc: see Dimilioc castellum.
Castra Veneris: see Veneris castra.
Castrum Corrigiae 6.92.
Castrum Venerium: see Venerium castrum.
Catenesia (Catanesia, Catinesia, Katanesia,
Katcnesia) 3.6; 4-371.
Cathenesium (Catinesium, Katanesium, Katinensium) litus 3.70.
Cathenesium mare 9.7.
Cenomanensis (Cenomannensis) 9.351\9291292; 10.192; see Borellus.
Cenomani: see Cenomanni.
Cenomannensis: see Cenomanensis.
Cenomanni (Cenomani) 9.526; 10.225; 9422.
Cestonia: see Sceptonia.
Chochem 8.391.
Chorea: see Chorea Gigantum.
Chorea Gigantum (Chorea) 8.223; 8.251;
8.259; 8.297; 8.366; 8.584-585; 8.181; 8312;
8239; 8248; 8.300; 8419.
Cicestria (Cirecestria, Cycestria) 11.132;
11J86.
Cilcestria (Silcestria) 5.505; 9.2; 9412; 9a;
9.285; 9.324.
Cisalpina terra 9413.
284
Index
Civitas Badonia: see Badonia civitas.
Civitas Ebrauci 2.91.
Civitas Tervana: see Tervana civitas.
Civitas Treveris: see Treveris civitas.
Civitas Turonorum: see Turonorum civitas.
Civitas Turonis: see Turonis civitas.
Claudii urbs 7.267.
Claudiocestria (Claudiocestra, Glauuernia)
1.17; 4.326-327; 4.361; 5.6; 6.252; 7.221;
7.236-237; 8.33-34; 8-94; 9-337; 10.248;
10.452; 8.30; 8.63; 9382; 10.33;.
Claudiocestrensis (cestrensis claudio) 8.153154; 8.111.
Cloartius (Claortius) mons 8.32; 8.28.
Colidon (Calidon, Kalidon, Kolidon). 1.
Colidonis nemus 7.158—159; 9.64. 2. Colidonis silva 9-$o.
Columnae Herculis 1.291.
Conani urbs 8.150.
Concordiae templum 2.309.
Conumgeburc: see Cunegeburc.
Conumgesburc: see Cunegeburc.
Corenea (Corineia, Cornea) 1422.
Corenenses 1.385.
Corinei domus 7.86.
Cornubia 1424; 2.58; 2.69; 2.164; 2.184; 2.282;
34; 3-345! 4-4°; 4-*<5o; 44 I 9; 5*>*\ 5->83;
5.193; 5.250; 5.254; 5.346; 7.39; 7.113; 7.167;
7.278-279; 8.20; 8.137; 8-398i 8434". 8446".
9.29; 9.131; 9.135; 9.144; 9.208; 9.332; 9.365;
9.436; 10.215; 10.257; JO-344; » 4 5 ; "- 8l5 ;
n.169; 11.225; n.229; 11.582; 8.97; 8.32s;
8.364; 8.373; 8.380; 9.21; 9.87; 9.90-91; 9.97;
9.161; 9381; 9.353; 10.172; 10-214; 1 us;
11.34; ii.$o; 11.110; 11.166; 11247; 11.403;
11407.
Cornubicum (Cornubiense) mare 3.69.
Corrigiae Castrum: see Castrum Corrigiae.
Creta 10.8; 10.10.
Cunegeburc (Conumgeburc, Conumgesburc,
Kunungeburg, Kunungesburg) 8.113; 8J80;
8.107-108.
Demetia (Demetica) 3.191; 442; 4.322; 6.279;
6.290; 9.365.
Demeticum mare 3.72.
Demeticus ducatus 4.329.
Derta (Derca) 1.393.
Derwend (Deruuent) 6.154.
Dimilioc castellum 8.452.
Dolensis (Dalensis) 9.409; 9.322; see Sampson.
Dolorosus Mons: see Mons Dolorosus.
Dorecestrensis: Dorocestrensis.
Dorobernia (Dorobernium, Dorobernum)
4.36; 4.189; 4.192; 6.3; 747; 9.339; 10^8$.
Dorocestrensis (Dorecestrensis, Dorocestris)
9.340; 10.266; 9386; 10.222; see Ionathal.
Dufglas: see Duglas.
Duglas (Dufglas, Dulgis) 9.20; 11.264; 9-"i
9.188.
Dwanccastre (Twangcastre) 6.91; see Thagcestre.
Eboracensis 4417; 747; 7.256; 9.333; 11.171;
8.143; 8334.
Eboracum (Eburacum, urbs Eboraica,
Eborica) 3.56; 3.285; 4.260; 4413; 5.22;
5.26; 5.126; 6.262; 8.148; 8.164; 8-184;
8.276; 8.277; 8-38<S; 9« 8 ; 9-23; 9'9°; "-34;
11400; 8.106; 8.121; 8.140; 8.314; 8.31s;
9.8; 9.13; 9.1s; 9.143; 1139; 11329.
Ebrauci civitas: see Civitas Ebrauci.
Ecclesia Amphibali: see Amphibali ecclesia.
Ecclesia Petri: see Petri ecclesia.
Ecclesia Lampaternensis: see Lampaternensis ecclesia.
Egiptus: see Aegyptus.
Episford (Epiford, Episfrod) 6.154.
Eryr (Erer, Erir) 6.270.
Europa 4.353; 9.235; 9.18s.
Exonia (Oxonia) 4.341; 7.241; 11424; 11430;
11.246; 11.2S2; H3$$.
Flandriae (Flandreae) 10.477; i°-3$6Franci 2.165-166; 2.273; 3-'3 2 ! 3-«34; 3-»35;
Daci (Dachi, Dacus) 3.25; 3.32; 3.56; 3.60;
5.215-216; 5.288; 5.290; 5.296; 11.133-134;
3.205; 3.207; 5.385; 5.437; 5.566; 5.580; 8.67;
10.9$; 11.88; 11.89.
9.349; 10.261; 10.285; 10.349; 9.290; 10.218;
Francia
11.134; 11.88; 11.90.
10336.
D a c i a 3.57; 3.61; 3.207; 9.249; 9.524; 11.81;
11.123; 9.204; 9.420; 114s; n-7SDamcn mons 8.390; 8.319.
Danai 1.210.
Danerium (Daneium, Daverium) nemus
7.165.
Danscet 9.525.
Deira (Deiria) 4.417; 5.16; 5.17; 5.393; 6.129.
Deiri (Deeri, Deirici) 5.72.
Demetae (Demeti) 5.71; 8.91; 9.331; 11.226;
11492; 8.61; 9.281; 11.166; 11.318.
Demeti: see Demetae.
Gabaonitae 8.174; 8.132.
Galabes, fons 7.217; 8.215; ^.171.
Galabes (Galaes, Galahes, Galathes), vallis
7.185.
.
Gallebroc (Galabroc, Galasbroc, Galesbroc)
5.82.
Galli (Gallici) 1.365-366; 1.367; 1.369; 1.374;
1.375; 1-384; 1-386; 4-77; 5-34°; 5.498; 9.281;
10.285; 9233; 10.236; 11.3.
Gallia (Gallya, Galliae) 1.25; 1.36; 1.344;
2.87; 2.212; 2.227; 3.102; 3.138; 4.2; 4.347;
Index
5.286; 5.295; 5.298; 5.299; 5.322-323; 5.331;
7.177; 7.180; 9.251; 9.299; 9425-426; 9476;
10.120; io.i2i; 10.124; 11.136; n.394; 13$;
9.20$; 9308; 934$; 9.249; 9.339; 9.388;
10.103.
Galliae 1.343; 1.356; 2.195; 2 - 2 7 2 ; 3-8<S; 3-JJU
4.68; 4.76; 4.117; 4.256; 5.88; 5.314; 8.56;
9.250; 9.327; 9.352; 9.525; 11.8; 930$; 9.293;
9.421; 11.104.
Gallicanus 3.53; 7.41; 7.79; 7.115; 8.334; 8.349;
9.257; 8376; 8.288; 9.212.
Gatlicus 1.273.
Garnareia (Gargareia) n.321.
Gautir 9.524.
Gautlandia: see Gothlandia.
Genoreu: see Genorium.
Genorium (Genoreu) 8.30; 836.
Geomagog Saltus 1.417.
Genuuisei: see Gewissei.
Germani 3.148; 3.151; 3.154; 9.507; 9.18; 9.412.
Germania (Germaniae) 2.31; 2.J07; 3.145;
5.332; 5.362; 6.12; 6.87; 6.93; 6.99; 6.127;
6.168; 6.192; 6.198; 6.217; 7-^3'> 8.284; 8.294;
8.384; 8.515; 8.516; 9.5; 9.26; 9.43; 9.73;
n . i i ; 11.115; 11.484; n.578; 8341; 834$;
8.313; 8444; 9-SJ; 11.6; 11.69-10; 11.311;
11.399Germanicus 744; 7.64; 7.70.
Geuissei, Geuuissei: see Gewissei.
Gewissei (Geuissei, Geuuissei, Genuuisei,
Gewissi) 5.147; 5.525; 7.219; 8.214; "-53°;
8.171; 11.352.
Gladmorgantia: see Glamorgantia.
Glamorgantia (Clamorgantia, Gladmorgantia, Glamarganna) 4414; 9.312.
Glamorgantium territorium 9.268.
Gloucestrensis 11.92; see Theonus.
Godlandia: see Gothlandia.
Gothlandia (Gautlandia, Godlandia) 9.219;
9-347-348; 9-s*3-524; "- 1 2 2 ;
9'12-m;
9.289; 9.419; 11.77.
G r a e c i 1.77; 1.87; 1.89; 1.96; 1.98; 1.105; « - I 2 i ;
1.154; 1.166; 1.171; 1.177; 1.231; 1.237; 10.3;
10.6.
Graecia 1.76; 1.92; 1.210; 1.239.
Graecus 1.97.
Guaia: see Gwaia.
Gualia: see Wallia.
Gualiae, Gwaliae: see Walliae.
Gualliae: see Walliae.
Guasconia: see Gvasconia.
Guintonia: see Gwintonia, Wintonia.
Gvasconia (Gasconia, Guasconia) 9.296;
9347-248.
Gwaia (Guaia) 8.32; 827.
Gwalenses: see Walenses.
Gwalia: see Wallia.
Gwallenses: see Walenses.
Gwallia: see Wallia.
Gwalliae: see Walliae.
285
Gwintonia: see Wintonia.
Gwintoniensis: see Wintoniensis.
Hamonica 4.301.
Hamonis (Haumonis) Portus 3.73; 4-301;
5.217; 5.222; 9.55; 10.16; 11.397; 9-431 >o.2o;
1134-2$; 11326.
Hedfeld: see Helafled.
Helafled (Hedfeld) 11441; 11.266.
Helenae Tumba: see Tumba Helenae.
Herculis Columnae: see Columnae Herculis.
Hergigni oppidum (Herging natio) 8.31;
Sjq.
Herging: see Hergigni oppidum.
Hevenfeld: see Hevenfled.
Hevenfled (Hedfeld, Hevenfeld) 11458;
1138$; see Caelestis Campus.
Hiberius, Hiberus: see Lucius.
Hibernia (Hybernia, Ybernia) 1.25; 3.218;
4-374; 5-378; 5-384; 5436J 749! 7-99; 8.223;
8.233; 8.238; 8.242; 8.243; 8.244; 8.249; 8.281;
8.282; 8.295; 8-449; 9- l6 °; 9-2II> 9-*'7; 9-347;
9.523; 11.122; n.126; 11.301; 13$; 8.182;
8.193; 8300; 8302; 8304; 8309; 8.240; 8.246;
8.249; 8.386; 9.111; 9.114; 9.162; 9.169; 9.170;
9.288; 9.419; 11.77; 11.82; 11303.
Hibernicum (Hybernicum) mare 3-248;
8.335; 83$2; 8.276.
Hibernienses (Hybernienses, Ybernienses)
8.253; 9.162; 11.18; 11.79;8.2i4;8.2$2;9.113;
11.12; 1143.
Hislandia: see Islandia.
Hispania (Hyspania, Yspania) 1.293; 3-216217; 5.111; 7.118; 9.356; 104; 10.328; 10.343;
10.381; n.308; 9396; 10.7; 10.289; 10.309;
11308.
Hispaniae (Hyspaniae) 3.213; 10.34; 10.36.
Holondia (Balonia, Bolonia, Holonia) 9.350;
9391; see Leodegarius.
Hostiensis 10.336; see Lelius.
Humber 1.37; 2.26; 2.90; 2.246-247; 3.6; 3.297;
3.298; 4418; 5.14; 5.277; 6.49; 6.131; 8.63;
9.7; 11.14; »- 2 33; »- 2 34; 11-238; 11.263;
11.299; 11.474; 11.504; 8.36; 9.1 $3; n£;
11.172; 11.176; 11.187; luoi; 11.330.
Hunni (Huni) 2.22; 2.26; 2.27; 5.361.
Huntedonensis 11.642-643; see Henricus.
Hyberius: see Lucius.
Iemsalem (Hierusalem) 2.121; 5.105.
Islandia (Hislandia) 9- 2 i7; 9-347; 9-523;
11.122; 9.170; 9389; 9.419; 11.77.
Islandicar 9.523.
Israel 2.94; 8.175; 8.132.
Itali (Ytali) 3.159; 3.162.
Italia (Ytalia) 1.52; 1.55; «-59; 2 -9; 2.94;
2.104; 2 -« 2 2 ; 3->39; 3-«44; 3-«53; 3-'7<5; 3-i86.
Iturei (Mirci) 10.5; 10.332-333; 10.8.
Iudaea 2.8; 2.70; 2.84; 2.94.
Iudaei 8.176; 8.133.
Iulii templum n.35; 11.30.
286
Index
Kaerbadum (Kaerbaelum) 2.124.
Kaercaradoc: see Karadouc.
Kaercargueirensis: see Kaerguiensis.
Kaerconan (Kaerkonan) 8.113; 8.80.
Kaerdubal 7.241-242.
Kaerebrauc (Kaer ebrauch) 2.90.
Kaerglov (Kayrglou) 4.326.
Kaerguiensis (Cargueirensis, Kaercargueirensis, Kaergueirensis) 9.338; 9.283; see Archal.
Kaerkeint (Kaerkein, Kaerkem) 2.116.
Kaerleil (Kairleil) 2.112.
Kaerleir: see Kaerllir.
Kaerliudcoit: see Kaerlwydcoed.
Kaerllir (Kaerleir) 2.136; 2.291.
Kaerllud (Kaerlud) 3.331.
Kaerloudein (Kaerlondem, Kaerlunden)
3-33*Kaerlwydcoed (Kaerliudcoit) 9.57; 9.44.
Kaermirdin (Kaermerdin) 6.280.
Kaeroysk (Kaeruch, Kaerusch) 3.191.
Kaerpenhuelgoit (Kaerpenhelgoit, Kaerpenhuelgdit) 4.341.
Kaerperis 4.303; 5.152.
Kaerweint (Kaerguent, Kaergueint) 2.117.
Kaerygarrei (Kaercarrei, Kaercorrei) 6.91-
Legrecestra: see Leicestre.
Legrecestria: see Leicestre.
Leicestre (Legecestra, Legecestria, Legrecestra, Legrecestria, Leicestria, Leircestra,
Leircestria) 2.136; 2.233; 9.338; 10.265;
8.255; 8.282; 8.182; 8.21$; 8.216; 8.217; 8J21.
948; 11.90; n.92-93; 11.103; " 4 8 0 ; u - 5 " ;
11.214; 11.231-232; 9.284; 10J22;
11.170.
11.153;
Leicestria: see Leicestre.
Lendeseia (Lodonesia, Londonesia, Lundonesia) 8.520; 9.204-205; 8448; 9.1S7Lengriae (Lengria) 10.243; 10.322; 10.203.
Leudegade (Ludesgata, Ludesgate) 3.337.
Libya (Libia) 10.5; 10.205; IO-33°> 10.360;
10.437; /0-*>' 10.167.
Liger 1.299.
Lilingua: see Llynlligan.
Lincolia (Lincolinum, Lindicolinia, Lindicolinum, Lindicolium, Lindicolnia, Lindocolina) 6.262; 9.59; 9.49.
Lincoliensis: see Linconensis.
Linconensis (Lincoliensis, Lincolnensis) 7.3;
7.8; see Alexander.
Lindeseiensis 9.58.
Lindeseius (Lindiseius, Lindisseus) 6.54.
Lindicolinia: see Lincolia.
Lindicolinum: see Lincolia.
92.
Lindicolinus (Lindocolinus) 7.242.
Kaicestra: see Kaicestria
Kaicestria (Caicestria, Kaicestra) 9-339; Linligwan: see Llynlligan.
Litavia (Licania, Letania) 5-465.
10.266; 9.284-28$; 10.223.
Kaicestrensis (Caicestrensis) 10.384; 10.292; Llangarvanensis (Loncarbanensis) 11.641;
see Karadocus.
see Kursalem.
Llumonoy (Lumonoi, Lumonoy) 9.150; 9.101.
Kambri flumen: see Cambula.
Kambria (Cambria) 2.18; 2.256; 2.285; 3-35 Llynlligan (Lilingua, Linligwan) <).iii\ 9.134.
4.420; 6.265; 7.112; 7.166; 7.207; 8.29; 8.301; Lodonesia: see Lendeseia.
Loegecia (Leogecia, Loegia) 1.250.
8.338; 11.624; 8.26; 8.253; 11447.
Karadouc
(Kaercaradoc,
Kaerkaradoc) Loegria (Leogria) 2.16; 2.284; 3.3; 4-322;
4418; 4.419; 11.167; n.177-178; 11.634;
6.242; 8.196-197; 8.1 $4-1$$.
Karicia (Karina, Karnia) 2.212.
11.637; u-ioi; 11.10$; 11.116; 11.12$; ii-4$6.
Karnotensis: see Carnotensis.
Londonia (Lundonia) 5.353; 5405; 5.608-609;
Katanesium mare: see Cathenesium mare.
6.150; 746; 7.56; 7.143; 7.159; 7.174; 7.205;
Katenesia: see Catenesia.
8.188; 8.426; 8.14$; 8.3$4; 9.36; U.$2-$3;
Kembre (Cambra, Kambra, Kambro) 2.19.
11.347.
Kidaleta 11.337; It-2l6.
Londoniae (Lundoniae, Londonia) 4-413;
Killaraus (Killarius, Kyllarius) mons 8.223;
5.62-63; 5.166; 5.252; 5.541; 7.126; 7.131;
Killarius: see Killaraus.
Kyllarius: see Killaraus.
Lacedaemonia (Lacedemona) z.84.
Lampaternensis ecclesia 11.99; "•*?» see
Kinocus.
Landavia 9410; 9.322.
Latinae 2.106.
Latini 2.9.
Latinus 1.14; 3.82; 3.83; 6.92; 7.9; 11.646.
Lavinium (Latium) 1.56; 1.61; 1.62.
Legecestra: see Leicestre.
Legecestria: see Leicestre.
Legionum Urbs: see Urbs Legionum.
n.$6-p.
Londoniensis (Lundoniensis) 4419; 5406407; 5464; 9.333; 11.170-171.
Ludesgata: see Leudegade.
Lumonoi: see Llumonoy.
Lundene 3.333.
Lundres 3.323.
Maesbeli 8.85.
Afalmesberiensis (Maluiesburiensis) 11.642;
see Henricus.
Malva (Malna) 1.289.
Malvernia 7.222.
Mauritania 1.289.
Index
Maysuriam (Maisuram) 5.154.
Medi
10.5; 10.330; 10.355; "0-357; >o-359;
10.370; 10.S; 10375; 10.280.
Menevia 3.72; 748; 8.299; 8-354; «'-94; S350;
11.60.
Mercii 11429; 11455; 11473; u.5>4; u^S'l
11383; "-339Michaelis mons 10.35; 10.38.
Minor Britannia: see Britannia Minor.
Mirci (Myrci) 10.8; see Iturei.
Mirefenses (Mireifenses): see Murefenses.
Mireif: see Murefeia.
Monemutensis (Alomnimitensis, Monemuthensis, Monumutensis) 1.19; 7.21; 11.1;
11.460; see Galfridus.
Monemuthensis: see Monemutensis.
Mons Aravius: see Aravius mons.
Mons Cloartius: see Cloartius mons.
Mons Damen: see Damen mons.
Mons Dolorosus 2.93.
Mons Killaraus: see Killaraus mons.
Mons Michaelis: see Michaelis mons.
Mons Paladur: see Paladur mons.
Montes Azarae: see Azarae montes.
Montes Pachai: see Pachai montes.
Monumutensis: see Monemutensis.
Morganwc 2.258.
Moriani 3.12; 3.240.
Municipii oppidum: see Oppidum municipii.
Murefeia (Mireif, Murielf) 9.149; 9-99Murefenses (Mirefenses, Mireifenses) 9.202;
9.330; 9.155; 9.280.
Nant Gallim (Nantgallin, Nentgallin, Venegalli) 5.81.
Neustrenses: see Neustrienses.
Neustria (Estrusia, Nestria) 3.103; 7.71; 7.106;
7.189-190; 9.302; 9.253; 9.291; 10.26; 10.32;
10.349.
Neustrienses
(Estrusienses, Extrusienses,
Neustrenses) 9.526; 10.362; 10.471; 9422;
10.349.
Nordamhumbri: see Northamhumbn.
Nordamhumbria: see Nordanhumbria.
Nordanhumbria (Nordamhimbria, Nordamhumbria, Nordanhymbria, Northamhimbria, Northamhumbria, Northumbria)
3.6; 3.20; 3.241; 11.178; 11.294; 11438-439;
11.581; 11.195-196; 11362-263; 11402.
Norener 9.524.
Norguegense litus: see Norwegense litus.
Norguegenses: see Norweigenses.
Norguegia: see Norwegia.
Normanni 146.
Normannia 9.302; 9.350; 9.253.
Northamhumbri (Nordamhumbri, Northamhimbri) 11.209; 11.218; 11.243; 11.263;
u.452-453; 11469; u.148-149; 11.186-187;
11379.
287
Northamhumbria: see Nordanhumbria.
Northumbria: see Nordanhumbria.
Norveigenses: see Norweigenses.
Norwalenses 9.931.
Norwegiences: see Norweigenses.
Norwegense (Norguegense, Norguigense)
litus 9.243; 9.198.
Norwegenses: see Norweigenses.
Norwegia (Norguegia, Noruuegia, Norweia)
3.18; 5.161; 9.235; 9.248; 9.250; 9.348; 9.524;
11.81; 11.123; 9.190; 9.191; 9303; 9390;
9.419-420; 11.45; "-77-7*Norwegienses: see Norweigenses.
Norweia: see Norwegia.
Norweienses: see Norweigenses.
Norweigenses (Norguegenses,Norgucgentes,
Norguegienses, Norguenses, Norveigenses,
Norwegenses, Norwegiences, Norwegienses, Norweienses) 3.16; 3.22; 3.45; 3.49;
3.117; 5.385; 5436; 5.566; 5.580; 8.67-68;
9.237; 9.238; 10.261; 10.285; 9-l93! 10.218;
10336.
Nova Troia 2.4.
Occidens 1.421; 3.73; 3.298; 10.21; 1035.
Oceanum mare 5.217.
Oceanus (Doceanus, Occeanus, Occianus)
1.274; «-275; 4-"J 74U 9-3*7! 9-42<5J "-i"»
9.340.
Oceanus occidentalis 1.24-25; 134-2$.
Odena (Odnea, Ydonea) 4.120.
Oppidum municipii 5.165.
Orcades (Orchades) 3.210; 4.319; 9.220;
9.348; 9.524; 11.123; 11443; 9I73; 9-2$9;
9.419; 11.77; 11.269.
Oriens 3.73; 5.337-338; 7-257; '02.
Osca (Huscha; Oscha; Uscha) 3.190; 4.414;
7.141; 9.312; 9.268.
Oscha: see Osca.
Oxenefordia (Orenefordia, Oxeneford, Oxinefordia, Oxoneforde) 9.340; 10.260; 9.286;
10.217.
Oxinefordia: see Oxenefordia.
Oxinefordensis (Oxenefordensis, Oxonefordensis) 1.8; 11.2; 11.644; see Walterus.
Oxoneforde: see Oxenefordia.
Oxonefordensis: see Oxinefordensis.
Pachai montes 7.224.
Paladur mons 2.118.
Parisius 9.259; 9.300; 10.196; 10.236; 9.213;
9.250; 10.160; 10.197.
Parthi (Parti) 10.5; 10.329; 10.348; 10.8.
Perironis (Peryronis) fluvius 7.108-109.
Perirum: see Perirut.
Perirut (Perirum, Perirun) 10.227; 10.194;
see Hireglas.
Petri ecclesia 6.290-291.
Philistei 2.8.
288
Index
Philistinorum Arae: see Arae Philistinorum.
Phrygia (Frigia, Phrigia) 10.7; 10.334; 10.10.
Pictavenses: see Pictaventes.
Pictavensis 9.352; 9392; 10.184; 10.221; see
Guitardus.
Pictaventes (Pictavenses) 1.314; 1.342; 9.294;
9.527; 10.221; 10.265; 10344; 9422Picti 146; 148; 4.364; 4.375; 5.16; 5.20; 5 4 8 ;
5-535 5-3<5i; 5437! 5-579; 5-58i; 5-585; 5-5945
5.598; 5.611; 5.613; 5.622; 6.46; 6.129; 8:39;
8.67; 9.20; 9.85; 9.132; 9.148; 9.164; 11.18;
11.80; 11.546; 11.566; 1.32; 9.10; 9.66; 9.88;
9.101; 9.11s; 11.12; 1144; 11.388.
Pictus quidam 5.517.
Pictus rex 1.301; see Gofferanus.
Porcestria 4.275; 4.303.
Portenenses: see Portinenses.
Porthllud (Porhlud, Portlud) 3.336.
Portinenses (Portenenses) 9.526; 9421.
Portus Barbae Fluvii: see Barba Fluvii.
Portus Hamonis: see Hamonis Portus.
Portus Rutubi: see Rutubi portus.
Portus Totonesius: see Totonesius portus.
Puellarum Castellum: see Castellum Puellarum.
Redonum (Rodonum) 5.307.
Ridcaradoch (Ridkaradoc) 8455-456; 8.390;
see Ulfin.
Richeden: see Rydychen.
Ridochensis (Ridogensis) 9.340; 9.286; see
Doso.
Ridogensis: see Ridochensis.
Roffensis: see Galluc.
Roma: 2.260; 3.139; 3.140; 3.152; 3.155; 3.166;
3.167; 3.185; 4.256; 4.261; 4.264; 4.285; 4.317;
4329; 4-347; 4-354; 4-38°; 4-39M 4 4 " ; 5 - ' ° ;
5-35; 5-551 5-'° 8 ; 5-I4I» 5-'43; 5-'95; 5-'9<5;
5.197; 5.211; 5.334; 5.335; 5.374; 5.379; 5.387;
5.398; 5454-455; 9-25'; 9-3'8; 9-4'9; 9-43°;
9465; 9468; 9.486; 9.536; 10.291; 10.483;
11.599; 11.602; 11.618; 9^05; 9.267; 9.333;
9-344; 9-348; 9-378; 938f, 9427; 10.4; IO.S;
10.359; 10.362; 11.422; 11426; 11442.
Romanae Historiae 3.187; 4.1.
Romani (Romaniani) 3.144; 3.146-147; 3.147;
3.153; 3.163; 3.165; 3.168; 3.172; 3.173; 3.178;
3.191; 3.192; 4 4 ; 4.9; 4.14; 4.20; 4.23; 4.62;
4.63; 4.66; 4.68; 4.77; 4.80; 4.99; 4.107; 4.108;
4.123; 4.159; 4.160; 4.192-193; 4.194; 4.196;
4.258; 4.265; 4.271; 4.278; 4.280; 4.284; 4.293;
4.316; 4.331; 4.343; 4.350; 4.353; 4.377; 4.380;
5.23; 5.26; 5.29; 546; 5.67; 5.69-70; 5.75;
5.76; 5.111; 5.171; 5.179; 5.268; 5.398; 5.406;
5418; 5427; 5431-432; 5.434; 5.460; 5477;
5.487; 5.511; 9.207; 9.445; 9.472; 9.476; 9.490;
9.507; 9.533; 10.123; 10.131; 10.146; 10.152;
10.162; 10.165; 10.173-174; 10.178; 10.184;
10.200; 10.201; 10.2 io; 10.216; 10.231; 10.277;
10.341; 10.380; 10400; 10419; 10428; 10.439;
10.442; 10446; 10451; 10455; 10.458; 11.7;
11.346; 11.347; ii-54<5; II-566; 9-160; 9.327;
9.330; 9.361; 9.368; 9.374; 9.377; 9.380; 9.384;
9.398; 9.410; 9.411; 9.41s; 9-4^6; 10.14; 10.96;
10.104; 10.106; 10.113; 10.124; 10.130; 10.132;
10.138; 10.141; 10.146; 10.1 $i; io.is3;
lo.iss!
io.is8-iS9!
10.163; 10.164; 10.169; 10.174;
10.176; 10.179; 10.184; 10.199; 10.230; 10334;
10.266; 10.271; 10.272; 10.289; 10.299; 10.302;
10.314; 10.333; 10.338; 10.343; IO.34S; "-2;
11.376; 11.388.
Romanus (Romonus) 4.13; 4.227; 4.239-240;
4.245; 4.253; 4.313; 4.319; 4.335; 4.349; 4.423;
5.11; 5.13; 5.28; 5.57; 5.109; 5.131; 5.147148; 5.184; 5.187; 5.243; 5.266; 5400; 5415;
5.455; 6.176; 9417; 9 4 : 4 ; 9427; 9.467;
9-475; 9494; 9-490"; >°-324; 9-33$; 9-337;
9-340; 9.342; 9.343; 9.34s; 9.347; 9-384; 939i;
10.1; 10.3; io.s; 10.16; 10.97; 10.101; 10.119;
10.246; 10.248; 10.253; 10.259; 10.307; 11.118.
Romulea domus 742.
Rusciada (Ruscicada, Rusciscada) 1.286.
Rutebi portus: see Rutubi portus.
Ruteni: see Rutheni.
Rutheni (Ruceni, Ruteni, Ruthini, Rutini)
4.6; 7.161; 9.349; 9.526; 10.265; '0-383;
10.477; 9-290; 9.421; 10.221; 10.291; 10.356.
Ruthini: see Rutheni.
Rutubi (Rutebi, Rutupi) portus 4.188; 4.338;
11.21; 11.1s.
Rutupi: see Rutubi.
Rydychen (Richeden, Richiden, Ridechen)
10.259; 10.217; see Boso de Rydychen.
Sabinae 2.106.
Sabrina (Sabrinus fluvius) 1.37; 2.63; 2.65;
4.320; 4420; 7.206; 7.281; 9.182; 11.138;
9.134; 11.93.
Sabrinum flumen 2.17.
Sabrinum mare 3.190; 7.140; 9.80; 9.313; 9-63;
9.268.
Salesberia: see Salesburia.
Salesberiensis (Saleberiensis, Salesbruensis)
9.337; 10.385; 9383; 10.293; see Anaraud.
Salesbruensis: see Salesberiensis.
Salesburia (Salesberia) 6.242; 8.197; n . i 0 7 ;
8.ISSSalinarum lacus 1.285.
Saltus Geomagog: see Geomagog Saltus.
Saxones 146; 149; 6 4 8 ; 6.52; 6.138; 6.152;
6.157; 6.166; 6.175; 6.193; 6.217; 6 - " 4 ;
6.225; 6.234; 7.35; 8.10; 8.13; 8.16; 8.25; 844;
8.54; 8.62; 8.92; 8.108; 8.120; 8.122; 8.125;
8.146; 8.184; 8.246; 8.303; 8.306; 8.355;
8.383; 8.388; 8418-419; 8.538; 8.545; 8.546;
8-55'; 8.557; 8.560; 8.567; 9 4 ; 9.15; 9.19;
9.32; 9.60-61; 9.71; 9.89; 9.112; 9.118; 9.121;
9.135; 9.197-198; 9.200; 10.260; I I . I I ; 11.79;
Index
289
11.88; 11.101; II.114; 11.125; n-129; 11.131;
11.167; 11.183; 11.203; ii.2io; 11.223; "-23S236; 11.275; »-39'» " 4 2 9 ; "-437; " 4 4 5 :
11482; 11484; 11498; 11.523; 11.547;
11.566; 11.575-576; 11.632; 11.638; 11.642;
8.36; 8.43; 8.73; 8.74; 8.78; 8.86; 8J88; 8.90;
8.97; 8.106; 8.141; 8-207; 8.256; 8.312; 8.316;
8.317; 8.318; 8.347; 8-4SS! 8.4S7! Sw,
S.462;
8466; 9.6; 9.9; 9.10; 9-20; 9.47; 9.67; 9.68;
9.70; 9.78; 9*s; 9'2>; 9-149; 91S*; "•*;
/ / . ; ; ; 1142; 11.52; 11.55; 11.69;
u$o;
11.84; 11.104; 11.105; ".113; 11.149; 11.173;
11.251-252; 11.260; 11-271; 11.311; 11.348;
11.388-389; 11.449; "-4SI-
Wangcastre) 6.91.
Thamensis: see Tamesis.
Thanet (Tanet, Tharneth) 6.160; 9.143.
Tiberis 1.60.
Tindagel: see Tintagol.
Tindageol: see Tintagol.
Tintagel: see Tintagol.
Tintageol: see Tintagol.
Tintagol (Tindagel, Tindageol, Tyndageol,
Tintagel, Tintageol, Tyntagol) 8450;
8461; 8.473; 8 479; 8-5°9; 10.228; 8.383;
Saxonicus (Saxonicanus) 3.230; 6.12; 6.102;
6.108; 8.8; 11.108; 11.66; 11321.
11353.
Trecacensis (Treverensis) 6.176; see Lupus.
Treveris civitas 5.332-333.
Trigeria 10.393.
Trinovantum 2.5; 2.48; 2.132; 2.308-309; 3.129;
3.193; 3.201; 3.263; 3.296; 3.326; 3.344; 4.39;
4.51; 4.71; 4.96; 4.127; 4.157; 4.190; 6.197;
6.261.
Troes (Troies, Troiani) 1.126; 1.129; 1.185;
1.342; 1.364; 1.368; 1.378; 1.383; 1.387; 1.398;
1403; 1.417.
Troia 1.58; 1.78; 1.105; 1.229; 1.278; 2.7;
2.262; 4.10; 9.379.
8.410; 8412; 8.437; 10.195.
Totonensium (Totenesium) 1.394.
Totonesium litus 4.340; 9.79.
Saxones Angli (Angli Saxones) 3.194; 11.112; Totonesius (Tottonesius) aper 7.236.
Totonesius portus 5.501; 8.15-16; 9.61-62;
11.115; 11.271; 11.397.
Sceptonia (Cestonia, Saxonia, Scehptonia,
Scephtonia, Sephtonia, Sestonia) 2.118;
11.610; 11.434.
Scithia (Cichia, Scicia, Scitia, Sithia) 4.364;
5.20.
Scocia (Scotia, Scothia) 2.20; 5.14;
6.129; 8 -°4; 8 l 8 z ; 9-329; '0.344;
" 4 5 4 ; S.37; 8.137; 8.349-350; 11.8;
Scoti (Scocti, Scothi, Scotti) 146;
5436; 8.67; 8.421; 9.19; 9.84; 9.132;
9.163; 9.190; 9.202;
11.18; 11.80;
5.584;
"-'4;
11^81.
5.385;
9.148;
11450;
11.546; 11.566; 1.32; 8.351; 9.10; 9.66; 9.68;
9.88; 9.101; 9.112; 9.115; 9.155; 11.12; 11.43;
11376; 11.388.
Sequana (Secana) 9.222.
Sestonia: see Sceptonia.
Siesia: see Siessia.
Siessia (Siesia) 10.246; 10306.
Silcestria: see Cilcestria.
Sodomiticus (Sodomaticus, Sodomitanus)
2.84; 11.120; 11.74.
Sora (Cora, Sura) 2.135; 2.232.
Sparantinum (Sparatinum) 1.119.
Stanheg (Stanheng) 11.108; 11.66.
Stanheng: see Stanheg.
Stura 2.60.
Sumersetensis (Sumercetensis) 9.87.
Suthwallenses 9.331-332.
Syria (Siria) 10.7; 10.205; 10.225; '0-234;
10.10; 10.167; 10.180; 10.190.
Tamesis (Tamensis, Thamasis, Thamense,
Thamensis) 1.37; 2.2; 3.194; 4.34; 4.95;
5-354! 7-«44; 7->75; 7-207; 7-"5Tamensis: see Tamesis.
Tanet: see Thanet.
Troia Nova: see Nova Troia.
Troiani 1.86; 1.95; I.IOIJ 1.120; 1.159; 1.168;
1.171; 1.321; 1.357; 2.105-106; 2.263; 9-3 "•
Troianus 1.51; 1.92; 1.133; '- 2 94; 1420-421;
3.4; 4.9; 4.23.
Tumba Helenae 10.110; 10.93.
Turonis civitas 1.381.
Turonorum civitas 1.353.
Tusci 1.53.
Tyrrheni (Terreni, Tirreni, Tyrreni) 1.330.
Tyrrhenum (Tirenum) mare 1.293-294.
Tyrrhenus (Tirrenus) 2.42-43.
Urbs Claudii: see Claudii urbs.
Urbs Conani: see Conani urbs.
Urbs Legionum 3.192; 3.224-225; 4413-414;
4 4*°; 5-99; 74 8 ; 8.207; 8 - 2 7 6 ; 8.278; 9.2;
9.93; 9.311; 9333-334; "-35; "-93; 8-"ss;
8336; 9.2; 9364; 9399; 1139; 11.59.
Uriani cacumen 7.211.
Vadum Baculi: see Baculi Vadum.
Vadum Bourn 10.118; 10.136; 10.101; 10.117;
Tartara 1.331; 6.254; 8.162; 10438; 10.331.
see Boso.
Venedoti (Venedi, Venedoci, Venodoti,
Wenedoti) 5.71; 5.80; 7.218; 8.91; 9.330;
Templum Concordiae: see Concordiae templum.
Tervana civitas 10.478: 10.356.
Thagcestre vel Dwanccastre (Thancastre,
Venedotia 4.41; 7.86; 9.365.
Veneris castra 7.122.
Venerium (Venereium) castrum 7.118.
11.98; 11.226; 8.61; 9.281; 11.167.
290
Index
Verolamium 8.537; 8.574; 8454; 8464; 8468469.
Verolamius (Verolanus) j.99; see Albanus.
VValenses (Gualenses, Gwalenses, Gwallenses) 11.631; 11.637; 11-453.
Wallia (Gualia, Guuallia, Gwallia) 2.18;
4420; 11.640.
Walliae (Galliae, Gualiae, Gualliae, Gwaliae,
Gwalliae) 9.182; 11.139; 11.169; 11.173;
11.574; 11.584; 11.640; 9.133; 11.94; 11.110;
11406; 11.458.
Warvic (Warwic) 9.338; 9^84.
Warwic: see Warvic.
VVenedoti: see Venedoti.
Westmaria (Westimaria, Westinaria) 4.368.
Westinerilandia (Westimarialanda, Westmarielanda) 5.159.
Wigornenses: see Wirgornienses.
Wigornensis (Guigornensis, Wigorniensis)
9.337; 9.283; see Maurud.
Wigomia (Wygornia, Wyrgornia) 7.230.
Wigornienses: see Wirgornienses.
Wigorniensis: see Wigornensis.
Wingates 8.390.
Winied: see Wuned.
Wintonia (Guentonia, Guintonia, Gwintonia, Uuintonia, Wentana, Wyntonia)
2.117; 4.304; 5.153; 5.154; 5.515; 5.530; 6.262263; 7.147; 7.167; 8.194; 8.301; 8.319; 8.331;
8.363-364; 8.367; 8.376; 9412; 11.33; i'-9°;
11.102; 8.151-152; 8JS>! 8JJ9! 8^62; 8^72;
8.302; 8.307; 9.324; 11 jo; 11.53; 77.55.
Wintonienses (Wyntonienses) 1132-23.
Wintoniensis (Guintoniensis, Gwintoniensis, Vintoniensis) 5.527.
Wirgornienses
(Wigornenses, Wigornienses) 11404; 11*234.
Wuned (Wed, Winied) 11.511; 11.336.
Wyntonia: see Wintonia.
Index
C.
VARIA
n. = note
Additional Prayers to Litaniae Sanctorum
205.
Adelstan 15.
Alan 14.
Alba Longa 9 and n. 14.
Albania 10.
Aldroenus 10.
Alexander, bishop of Lincoln 6; 7; 8; 19; 20.
Alfred of Beverley 3 and n. 3.
Androgeus 10.
Armonca 10; 14.
Arthur 11; 14; 17.
Ascanius 8.
Auguselus 10.
Aurelius Ambrosius 10.
Basclenses 9.
Bathsheba 10.
Bede 11; 12 and n. 46; 16; 17.
Bedwer n .
Belinus 9.
Beverley: see Alfred.
Brennius 9.
Brian 11.
Britain 10; 12; 14.
Britain, description of 6; 7; 12; 16; 19; 20.
British Museum 7; 20.
Bruts: see Welsh Brats.
Cadwallo 11.
Cadwallader 14.
Caesar 10; 12.
Camel River 14 and n. 50.
Caradoc 10.
Cardiff MS 8 and n. 10; 12-16; 17-19.
Cassibelaunus 10.
Chambers VII and n. 1.
Chochem River 16.
Choket River 16.
Conwenna 10.
Coquet River 16.
Cornwall 10; 13-14.
Damen Mt. 16.
Dares Phrygius 6.
David, King 10.
Davies 19, n. 7.
Dublin MS 6-7; 19-20.
Dumwallo 9.
Edeirnion 18.
Edeyrn 18.
Ekwall 16, n. 2.
291
or notes.
Evans 5; 8.
Exeter MS 5 and n. 1; 6 and n. 2; 8, n. 13;
19-20.
Faral 3 and n. 4; 4, n. 7, 9; j ; 6, n. 3, 5; 8, n.
13; 9 and n. 16, 18, 19; 10, n. 31-34, 3738; 11 and n. 40-41; 12, n. 43, 45; 13 and
n. 49; 14, n. J3; 15; 16, n. 1; 17, n. 3; 147148.
Feuerherd 9, n. 21.
Fletcher 3, n. 2; 16, n. 2; 19, n. 8.
Gabius 9.
Gaius Quintilianus 17.
Geoffrey of Monmouth VII; 3; 4 and n. 7-8;
5; 7; 8; 9; 10; 12; 16; 17; 18; 19; 20.
Gildas 12.
Gorlois 10.
Gray 16, n. 2.
Griscom 3 and n. 1, 4; 4, n. 7-9; 5 and n. 1;
<S, n. 3, 5; 9, n. 16, 18-19; 10> n - 3»-34> 37"
38; 11, n. 39-41; 12, n. 43, 45; 13, n. 48-49;
14, n. 53; 15; 16, n. 1; 17, n. 3-4; 21 and
n. 1.
Guithelinus 10.
Gurguint 9.
van Hamel 4 and n. 8.
Hammer 3, n. 1 and 5; 4, n. 6-7; 5, n. 1; 17,
n. 5; 18, n. 6; 47.
Harley MS 4; 7; 19-20.
Hearne 3, n. 3.
Helen 11.
Historia: see Historia Regum Britanniae.
Historia Regum Britanniae VII; 3 and n. 1,
5; 5; 6; 8; 9; 17; 18; 21.
Hoel 11.
Hontmages a Joseph Bidez et a Franz Cumont
Igerna 10.
Ireland 9.
Ireland, description of 9.
Jones, Canon 17, n. 4.
Jones, Thomas 5, n. 1.
Keeler 104.
Latomus 49; 69.
Laudes Regiae: see Keeler.
Lavinium 8.
Leland 16, n. 2.
292
Index
Lhuyd 19, n. 7.
Litaniae Sanctorum: see Additional Prayers.
Loomis 3, n. 3.
Lucius 17.
Robert, Earl of Gloucester 4, n. 7; 6; 8 and
n. 13; 20.
Romans 9.
Rome 10.
Madoc 18; 19 and n. 7.
Maurice 10.
Maximianus 10; 11.
Membricius 10.
Millar 8, n. 10.
Modred 13-14.
Mont St. Michel it.
Morris 5 and n. 12; 8.
Morwinus 10.
Alt. Damen: see Damen Mt.
Saxons 14; 16.
Scalacronica 16, n. 2.
Scriptures 18.
Silius Italicus 18.
Speculum 116.
St. Michel, Mont: see Mont St. Michel.
Nennius 12.
Northumberland 16.
Uther, Utherpendragon 9, n. 18; 10; 16.
Terence 17.
Treves 11.
Trinity College MS: see Dublin MS.
Variant Version vii; 4; 5; 7; 8; 9; 10; 11; 12;
Octavius 10.
Orosius 12.
Vergil 17; 18.
Panton MS 4; 5; 8; 20.
Parry 3, n. 1; 4 and n. 11; 5 and n. 12-13; 8.
n. 9; 9, n. 15; 19, n. 7.
Porsenna 9.
Propbetia: see Prophetta Merlini.
Prophetia Merlini 6; 17.
Wales, North 18.
Ward 4 and n. 10; 20, n. 9.
Welsh Bruts 4.
Welsh Versions j ; 9; 17; 19.
Williams 19, n. 7.
Windygates Hill 16.
Quintilianus: see Gaius.
York 17.
13; 14; 15; 16; 17; 19; 20; 21.

Geoffrey of Monmouth, Historia regum Britanniae, a variant version

Transcription

Documents pareils