Sa moun ka di - Ibis Rouge Editions

PAwOL DOUvAN
Adan sé dis dènyé lanné-la i soti pasé la, lang kréyol-la
pwan onlot kalité balan.
Annou pwan tan gadé sa tibwen.
Gadé désen évè pawol a J. Chanbètran adan «Mi-yo» ; épi
gadé désen a Michèl Chomwo-Lamot èvè pawol Sonya
Katalan sanblé.
A pwochan on senkant lanné ka séparé-yo.
E kanmensa, yo ka sanm. Menm désen a moun andégenn la,
gadé sé moun la, yo nipyé, yo sandan, lenja yo pyèsté kon ponmkannèl. Menm jan palé la, pawol a moun bitasyon ; sé «kowosol», «gyèp-mason», «zépina i pousé an kaka», «klendenden»,
«kabrit ka manjé tol» ; «krapo bourik pilé», «pot-chanm», «kolopann». Akwédi pannan senkant lanné-lasa, tan-la pa fè lang-la
vansé plis ki on kyé a pis.
Palé sé pawol-lasa ba timoun jodi. Yo pa ka konpwann pwès
hak. Ka ki «fannal» ? Ka ki «bouko» ? Ka ki «Kannèl» ? Ka ki
«toch» ?
Pa memm palé zafè a non a sé granmounn-la. «Man
Bonifas», «kosé a Klaris», «Blèz», «Gaga», «Michèl Moren»,
«Kochon a Bèna», «Man Sérafen».
Awa, jodi sé timoun-la pa pou sav ni si kilomèt Ma,ten pli
long pasé ta dot komin, ni si loloj Manten pli gwo pasé ta dot
légliz é pa mandé-yo koulè a kaka-lokomotiv.
Lang-la chanjé, poudavwa péyi-la chanjé. Sa fèt adan on
batzyé ; adan sé dis dényé lanné-la i soti pasé la. Ka i pasé ?
Lang kréyol-la té fèt an bitasyon ; épi on jou i pwan chimen
anvil ba-y an menm tan évè sé moun bitasyon-la.
Okomansman i té bizwen biki a fwansé-la pou i té kyenbé
doubout, rantré adan biwo, kifè, kon Man Moléwon adan
chanté-la «i tonbé an kannal, i tonbé an dalo», yo malpalé-y, i
toumblokoto jan i té pé… mé i rété doubout kanmenm.
Jodi, kréyol-la konmansé fè granmadanm a-y, i ka kongné
douvan pot légliz, douvan pot lékol, douvan tribinal, adan radyo
évè télévizyon, labank, la pos, lasékirité. I ka mandé plas a-y. I
pa ni an-hangnon, ni andégenn, i adan liv. Moun-lotbo ka soti la
yo soti, ka vin mandé-y nouvèl a-y, kijan a-y, kilidé a-y, ki jan i
ka vwé dèmen ké yé ? Yo bizwen apwan palé kréyol.
9
Konmdifèt, pou lang kréyol-la té sa vansé, té fo makè-y, té
fo moun té pé sa viré déyé é miziré chimen i té ja fè, sav pa si ki
bo lang-la ka vansé.
Té fo-nou arèsté bigidi, kon tébè-gyé.
Toutmoun pa té dako, onlo soté, maté, hélé anmwé… épi yo
arèsté fè jès-makak, yo pé, yo rété kouté, yo rété gadé. Yo vwé :
yo vwé «Jodi» ka ba «Yè» lanmen é ka fè «demen» sign, ka
mandé demen atann-li tibwen.
E tousa fèt padawa Sonya Katalan épi onlo dot osi pwan
tan a yo sanblé sé pawol kréyol-la, maké-yo, mété-yo an liv pou
ba sé timoun-la on dékwa pou yo konpwann : O nou soti, O nou
kay ?
Pas kon di pawol-la «Sé grenn diri ka plen sak diri» é
moun pa bizwen yenki manjé pou yo viv, yo bizwen tout bon
pawol ka ba-yo kyè, ka fè-yo kyenbé, ka rédé-yo pa lagyé ko-la ;
pou yo rété moun, kivédi, nonm é fanm an mitan a tout popilasyon-moun ka viv laté.
Nouchak, chakmoun, adan chak péyi, chak nasyon ni pou
poté grennsèl a-y, mélanjé pawol a-y, mizik a-y, adan gran soup
a kongo a lavi. Mi sé sa lang kréyol-la bizwen fè.
«Hadi gangné, wonté pédi».
Alokifè, annou las «monté asi woch pou palé tè mal» é kon
di pawol-la «Sa ki ta-w, ta-w» ; «makak pa ka touvé pitit a-y
lèd».
Annou bayadan.
Jodi 7 Maws 1997.
Kapèstè Labityé.
On zanfan péyi-la,
Ekto Poulé
10
Première partie :
proverbes créoles
11