Vertus et valorisation des arbres et arbustes de la Région
Transcription
Vertus et valorisation des arbres et arbustes de la Région
Vertus et valorisation des arbres et arbustes de la Région de Kayes - MALI Cet inventaire a été réalisé au sein de la commune de Tomora (située à 100 km à l’est de Kayes), sur un périmètre d’environ 20 km2 autour des villages de Kewoleya et Madalaya, grâce à la participation et aux connaissances de villageois(es). Certaines espèces n’ont pu être clairement identifiées, d’autres citées mais non rencontrées, et leurs vertus ne sont pas ici détaillées : cette recension reste donc inachevée et imparfaite mais elle manifeste déjà la diversité et la richesse du patrimoine sylvestre et arbustif de la région, patrimoine souvent mésestimé et de plus en voie de disparition. Il faut en effet parcourir des kilomètres pour rencontrer des espèces qui hier entouraient les villages, et certaines ne comptent plus qu’un ou deux spécimens. « Lorsque les arbres meurent, la pierre se met à pousser. Lorsque les arbres tombent, c'est l'ambiance des villages qui se modifie : vent qui emmène le meilleur de la terre, soleil qui dessèche sans répit. Même la tranquillité d'habiter chez soi disparaît lorsque la vue s'étend sans limite à travers les concessions. Pourtant, les arbres ont de tous temps - sauf le nôtre, parfois - fait partie des paysages agraires avec leurs utilités multiples, leurs productions essentielles, alimentaires ou médicinales, leurs effets climatiques, leur efficacité fertilisante. Ils contribuaient largement aux économies féminines et domestiques, apportant aux familles les compléments nutritifs dont elles avaient besoin. » (Arbres et agricultures multiétagées d'Afrique - Hugues Dupriez et Philippe De Leener) SYMBOLIQUE DES LETTRES L’orthographe des noms en langues vernaculaires est parfois incertaine, d’autant que la prononciation peut varier significativement d’une région à l’autre. Ces langues contiennent des lettres et des sonorités inconnues de la langue française. Voici comment lire certains caractères : c = tch No e = é u = ou h = de "home" ĵ = dj ñ = gn r = r roulé ŋ = ng ( // "nothing") ř = « jota » espagnole w = de “water” aa = voyelle longue espèce citée, mais à priori non rencontrée dans la région Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 1 Ref NOMS GENRE + espèce FRANÇAIS ? 77 88 96 69 78 ordre alphabétique Acacia trois griffes Acacia des oueds (ou de Sieber) FAMILLE Sous-famille CLASSE Ordre SONINKE KHASSONKE BAMBARA Mimosacées Bagijè, Bakidè, Nsaajèba Acacia seyal Mimosacées Acacia raddiana Mimosacées Acacia macrostachya (Ou dudgeonii?) Mimosacées Anacardium occidentale Anacardiacées Nsaajè, Sadèè, Zayèè Bakifin Zadie Nsofaraŋóni Ŋónijè Darakase, Sòmò Calotropis sitigera = C, procera Asclépiadacées Roustonnier Balanites Balanites aegyptiaca Zygophyllacées Seřenne Seřenne Acacia … (trois griffes ?) Anacardier ARABE Ŋónifin Acacia dudgeonii Acacia sieberiana Acacia seyal, Mimosa épineux Acacia spirale PEUL Wandile farsa Cordontiŋo Allouki, dandane, djelouki, sogue Bidehi, Bouldi, Komanahi Djenoki, Guanaki, Tili Pommier cajou 76 Arbre à soie du Sénégal Nfogonfogon, Nponponpògòlon Badadi, Bamambi, Bassiandi Tane, goleteki 49 Bambou Oxynanthera abyssinica Graminées Řore Bò Segene, Nsègènè Bò 32 Baobab Pain de singe Bouleau d'Afrique Caïlcedrat Adansonia digitata Bombacacées Kiide Sito Sira, Nsira Bobbe, boki, olohi Anogeissus leiocarpus Combrétacées Wae Kerketo Godoli, Kodjoli, Kolioni Khaya senegalensis Méliacées Tuudo Dialo N'galama N'garamr Jala Kollatiŋe Feliŋo Filenjiri 55 Dattier du désert 68 65 Acajou du Sénégal 34 Calebassier Crescentia cujete 85 Casse café Cassia occidentalis Caesalpiniacées Npalanpalan Café nègre Faux kinkéliba Herbe puante 81 Casse flûte Cassier de Sieber Cassier rouge ? Kail, Dalehi Kenkeliba, Sangasanga Tasbati, Oulo Cassia sieberiana (// kotschyana) Caesalpiniacées Sinjan, Sinsan Baga-sinedian Bose, Gamafadahi, Kohobi, Malgahi Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 2 Ref NOMS FRANÇAIS GENRE + espèce FAMILLE Sous-famille 10 ordre alphabétique Casse fétide Cassia tora Caesalpiniacées 39 Citronnier amer Citrus limon Rutacées CLASSE Ordre SONINKE BAMBARA PEUL Casse Baninkònò-ka-tiga, Dambaduro Lemburu Lemurukumu, Lemurugèlèn Tambakunba, Ntamakunba Tamba dala Ntamajalan KHASSONKE Npyelu, Nselu kumuni 84 Détar à gros fruits = Taura Détar à petits fruits Détar amer 70 Detarium senegalensis Caesalpiniacées (légumineuses) Detarium microcarpum Caesalpiniacées Detarium heudelotianum Caesalpiniacées Dim Cordyla pinnata Caesalpiniacées Wanřare Duguto Dugura 38 Eucalyptus Eucalyptus camaldulensis Myrtacées Lebelebe Lebulebo Kokari 4 Euphorbe Euphorbia (balsamifera ? stenoclada ?) Euphorbiacées Badayařare Bařa Bařani 28 Dyospyros mespiliformis (// senegalensis) Ebénacées Ĵonba ? Sunsuŋo ? ? Kaki de brousse Faux Ebénier Néflier ? ?? Annona glauca Annonacée Ĵonba ? Sunsuŋo ? Sunsunfin 66 Figuier "amer" ? Ficus exasperata ? Ficus capensis ? Blighia sapida Moracée Tuřo ŋaña Tuřo ŋaña Nsoroŋèŋè ? Toroŋèŋè ? Sapindacées Parkinsonia aculeata Caesalpiniacées 82 83 (figuier émeri ?) (Sycomore petit ?) 86 Figuier finsan Fisanier Pommier d'aki 62 Genêt épineux 14 Gommier blanc , Vérek Acacia sénégal Mimosacées 87 Gommier rouge Acacia nilotica var. tomentosa Mimosacées Gonakier Sunsun, Dabakalasunsun (« Percansonia ») ARABE Mobodey, Naube Badacavadie Badulahi, Magara,Yaro Pupuwi Gagahi Finsan Tubabuyitte Dibe Gaudi misila Dibe Dibe, Dònkòri, Dunkari Debehi, Delbi, Patouki Gadde, Gonaki, N'angnanaki Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 3 Ref NOMS FRANÇAIS GENRE + espèce FAMILLE Sous-famille 27 ordre alphabétique Henne Lawsonia inermis Lythracées 19 Jujubier (blanc) Ziziphus mauritiana Rhammacées 37 Jujubier de la hyène (à griffes) Ziziphus mucronata (// mitis) Rhammacées ? Jujubier amphibie Kade, Cade, Faidherbier Kapokier rouge Ziziphus microphylla (spina christi) Rhammacées Acacia albida Faidherbia albida Mimosacées Kuñe Alassossoîro Bombax costatum Bombacées Bonřune bonřuno Karité Arbre à beurre Kinkéliba Butyrospermum parkii (vittelaria paradoxa) Sapotacées Řaare Se Combretum micranthum Combrétacées Gongume Gongume Ficus platiphylla (// umbrosa - bibracteata) Mangifera indica Moracées 40 Kobo des savanes Manguier Anacardiacées Mango Mangoŋo Mangoro 3 Manioc Manihot esculenta Euphorbiacées Bantara Bantara Bananku 46 Manioc sauvage ?? Řape Niambo Niambi 21 Micocoulier Celtis integrifolia Ulmacées ou cannabacées Gaawa Gaawo Gaawa Ngamiya Gâki, N'ganki 44 N'Guère, Nger Guiera senegalensis Combrétacées Řaame Kankanaŋo Kungeni, Kunjè, Muye Acacia nilotica var. adansonii Mimosacées Gelohi, N'dieloki, Lekolo Gaoudi Azadirachta indica Méliacées 35 8 45 25 95 CLASSE Ordre Magnoliopsida Rhamnales SONINKE KHASSONKE BAMBARA Ĵabe kitte Jabe Jabi Fa Tomboroŋo Larabrunfa Suruko tomboro 72 Neb-neb Acacia tannin Neem, Margose Lilas des Indes ARABE Djabi, Barkewi Ntòmòlòn, Domo, Pombolo Dabiforu, Surukuntòmòlòn Gulunjaabi Bantòmòlòn Guiera 89 PEUL Yitilleme Saheli bero Balansan Alasòsòjirinin Bunbun Bumi, Bumu Si Tchaiki, Tiaski Gongume N’golobe Gaba, Nkaba Gungumi, Dooki, Laongi Bagananjiri Baanan Jirikunama, Jirikunanin Bantinei Boogadje Karedie, Karehi, Kolo Dinde, Dundehi Kaaki, Leeki, Miliahi, Tirotiya Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 4 Ref 42 NOMS FRANÇAIS GENRE + espèce FAMILLE Sous-famille ordre alphabétique Néré (de Gambie), Parkia biglobosa CLASSE Ordre SONINKE KHASSONKE BAMBARA PEUL Mimosacées Naate Nere Nere Nèrè Nerehi Nduturi Moringa oleifera (pterigosperma) Moringacées Saaye Yirindiŋo Bassi-yirini, Jirininbulu Fitiŋe Saba Saba, Nkankoro(ba) Sangume Dabuleni Da kumu, Dankònòba Nten Guilganderi, Latjiri, Legelmeleke Datokulewi, Marbatahi, Noybata Chia, folere Tamare Tamaro Ntamaro Barkehi Bukki, Dibinobi Ngele, Nsimini Kolo kotole Ban Djelehi, Gelohi, Balihi Arbre à farine Caroubier africain Mimosa pourpre 51 Neverdie, Ben ailé, Pois quenique Magnoliopsida Gentianales 20 Oranger de brousse Strychnos spinosa Loganiacée 52 Oseille de Guinée, Hibiscus sabdariffa Malvacées 90 Elaeis guineensis Arécacées Palmées ? 61 Palmier à huile Palmier dattier Phoenix dactylifera Arécacées Palmées 23 Palmier doum Hyphaene thebaica Arécacées Palmées ? 91 Palmier raphia Raphia sudanica Arécacées ? Palmées ? 43 Papayer Carica papaya ?? 71 Pied de bœuf Piliostigma (Bauhinia) thonningii - FEMELLE Piliostigma (Bauhinia) Reticulatum - MÂLE Caésalpiniacées (Fabacées) Magnoliopsida Fabales Caésalpiniacées (Fabacées) Magnoliopsida Fabales Magnoliopsida Fabales Roselle F Liliopsida Arécales Gelle Liliopsida Arécales Loĵe Manĵe Yaahe ? Faro ? Ñamaba, Ñamamuso Ñamace Yaahe ? Faro ? Papaye 71 Pied de chameau M (monandra ?) 80 Pied de chèvre Piliostigma (Bauhinia) rufescens Caésalpiniacées (Fabacées) 48 Pied d'éléphant Kiteagina (Mytragyna) inermis Rubiacées Řille Juŋo Gesenbe, Sifilèjirinin Jun 26 Pourghère Pignon d'Inde Prosopis Jatropha curcas ? Ĵabe Bagano BaganIn, Mugu Prosopis africana Mimosacée 75 Magnoliopsida Fabales Gele Guele ARABE Barkehi, Balkilehe Barkelehi, Maerkehi Rimajogaahi Kohi Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 5 Ref NOMS FRANÇAIS GENRE + espèce FAMILLE Sous-famille CLASSE Ordre SONINKE KHASSONKE BAMBARA PEUL Vitex doniana Verbénacées Lamiacées ? Magnoliopsida Lamiales Binma ? Kutundi fiŋo Koro ni fiiŋ, Koroba Galbihi, Tiabuli Numehi Sclerocarya birrea Anacardiacée Magnoliopsida Sapindales Gna, Nkuna, Kunan Beri, Hedehi, Kede Ximenia americana Olacacées Drama Dramo Donga, Sene, Ntònkè Tabburli, Tene Bembey, Kibihe ARABE ordre alphabétique 7 92 Prune de savane Prunier noir Koro (grand) Prunier cornu (d’Afrique) Marula 17 Prunier de mer, prunellier chimène, Citronnier de mer 6 Raisinier acide Lannea acida Anacardiacées Bembe Bembo 93 Raisinier (vrai) à petits fruits Rônier Lannea microcarpa Anacardiacées ? ? Borassus aethiopum (// flabellifer) Arécacées Palmées Kaye Sibo Npekugèlèn, Benbefin Npekuba, Benbeba Sebe Ficus gnaphalocarpa (sycomorus) Moracées Tuřu, Sutoro Jibi, obbi, yibe Tamarinier Tamarindus indica Caésalpiniacées (Fabacées) (Aĵana) Tuřo Řaralle Tuřo alamina Figuier"du paradis" Tumbiŋo N’tomi, Domi Tombi Jabbi, Djibo, Dabé 31 67 47 Sycomore, Magnoliopsida Fabales Falfahi, Farouhi Akot, Dubbi, Dube ordre alphabétique 1 2 5 Ceiba pentandra ? Bombacacées Baati Baati Baati Bantiŋe Bantiŋo Bana, Banan Bařurape Bařurapo Bondenřo 73 56 Seřo řoyo Diatigi fara Zereniĵe Dondoforio 74 18 Duruŋo Duruŋo 64 Turumba Forforo 41 Nambasi Gesso Duruŋo Gesso Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 6 Ref NOMS GENRE + espèce FRANÇAIS FAMILLE Sous-famille CLASSE Ordre SONINKE KHASSONKE BAMBARA 13 Diankite Irillado Irilladun 60 Tahe Ĵabarataŋo Tchangara 15 Dinde Kobo Kobo 33 Kohe Koofo 12 Dae Kungosito Siñokoro 16 Dimbole Kunĵe ?? Kunĵe ??! Crikolle Kurluño Goro 36 Lake Lako Lake 22 Gasambe Namare Sambe ? 24 Gonge Řaara Kantakula 63 Tumbe Řuntaŋo N’guna Saasiŋ-řulle Saaye řoyo Saaye n’goni 9 Buda Samonono Samonono 53 Sarahate Sarahate Zoï 54 Seliwanřare Seduguto Sedugura 59 Suřu Suřo Suřo 29 Kaare Tambo N’tama 57 Seřo wulle PEUL ARABE ordre alphabétique 11 50 Acornea cordifolia ?? Gymnospora Senegalensis (// Maytenus) Célastracées Yengotehi Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 7 NOM Ref FRANCAIS KHASSONKE (ou Bambara) 1 Baati 2 Bantiŋo 3 4 Manioc Euphorbe 5 NOM Scientifique Bantara Manihot esculenta Bařa Euphorbia (bals.? Sten.?) Prune de savane Kůtůndi fiŋo Vitex doniana 8 Kapokier bonřůno Bombax costatum 9 Fertilisant Alimen -taire Médical Artisanal ? ? RSF (Fe) Fr cordes MH Fe Fr Cendre à savon, colorants RSF (Fe-Fl-Fr) Samonono Cassia tora Casse fétide 11 kůrlůño 12 Kůngosito 13 Irillado Gommier blanc Dibe 15 Kobo 16 Kůnĵe ?? 17 Dramo 18 Důrůŋo Jujubier 20 22 Autres vertus (*) CM Lannea acida 7 21 fourrager Vache Chèvre Mouton Bařůrapo Bembo 19 bois de chauffe !! (wikipedia) Raisinier 14 bois d’œuvre C 6 10 Clôture haie ou brise-vent Micocoulier ? RSF ? Fe / sauce Palissades, nattes Acornea cordifolia ?? Acacia sénégal ? Ximenia americana Tomboroŋo Ziziphus mauritiana Saba Strychnos spinosa Gaawo Celtis integrifolia RSF Fe Fr (secs ou frais) Namare Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 8 NOM Ref FRANCAIS KHASSONKE (ou Bambara) 23 Palmier doum 26 27 28 Hyphaene thebaica Kinkéliba ? Gongůme Combretum micranthum Pourghère Bagano Jatropha curcas Pignon d'Inde Henné Faux Ebénier Néflier ? 29 Sůnsůŋo Kassia ? 31 Rônier Sibo 32 Baobab Sito 33 fourrager Vache Chèvre Mouton Autres vertus (*) Fertilisant Alimen -taire Médical Artisanal Fr Bourgeons Charbon ?? ? IN ? tourteau Dyospyros mespiliformis Fr Borassus aethiopum Adansonia digitata Fr – Fe - vin de rônier MH RSF Koofo 34 Calebassier Feliŋo ? 35 Kad Alassossoîro Acacia albida 36 RSF xxx Lako 37 Jujubier de l’hyène Sůrůko tomboro Ziziphus mucronata 38 Eucalyptus Lebůlebo Eucalyptus camaldulensis Citronnier amer Manguier 41 42 bois de chauffe Tambo Quassia ? 40 bois d’œuvre Jabe 30 39 Clôture haie ou brise-vent Řaara 24 25 NOM Scientifique Citrus limon Mangoŋo Mangifera indica Gesso Néré Arbre à farine Nere Parkia biglobosa 43 Papayer Loĵe Carica papaya 44 Guiera Kankanaŋo Guiera senegalensis 45 Karité Se Butyrospermum Charbon ( RS ) Fr/sauces Gr/condimen t INTE Fr mûrs Huile, Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 9 NOM Ref FRANCAIS KHASSONKE (ou Bambara) NOM Scientifique Clôture haie ou brise-vent bois d’œuvre bois de chauffe fourrager Vache Chèvre Mouton parkii 46 Manioc sauvage Niambo ?? 47 Tamarinier Tůmbiŋo Tamarindus indica Juŋo Kiteagina inermis 48 49 Bambou 50 Bo ?? Saaye řoyo Gymnospora Senegalensis Autres vertus (*) Fertilisant Alimen -taire Médical RF-(MH) Isolé RS ( INTE ) Artisanal savon, beurre Solitaire ! (Fe Fl) Fr 51 Néverdier Irindiŋo Moringa oleifera RS ( IN ) Fe Fl Fr Huile 52 Oseille de Guinée Dabůleni Hibiscus sabdariffa RS Fe Fl Fr Cordes 53 Sarahate 54 Sedůgůto 55 Balanites Dattier du désert 56 (V) C M RS Amd/H8l Fr/ eau estomac … H8l/savon Seřo wulle Cassier rouge ? Kombrissaka Cassia siamea 59 Sůřo 60 Ĵabarataŋo 61 Fe Fl Fr Balanites aegyptiaca Diatigi fara 57 58 Seřenne Dattier Tamaro 62 63 Řuntaŋo 64 Forforo ? Phoenix dactylifera Parkinsonia aculeata 65 Caïlcedrat Dialo Khaya senegalensis 66 Figuier "amer " Tůřo n’gaña ? RE TE RS (MH) Huile ; Cendre/conser v. mil Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 10 NOM Ref FRANCAIS KHASSONKE (ou Bambara) 67 Figuier"du paradis" NOM Scientifique Tůřo alamina Ficus gnaphalocarpa Kerketo Anogeissus leiocarpus Clôture haie ou brise-vent bois d’œuvre bois de chauffe fourrager Vache Chèvre Mouton Autres vertus (*) Fertilisant MH Alimen -taire Médical Artisanal jFe Fr Ficus sycomore 68 Bouleau d'Afrique 69 Cordontiŋo 70 Důgůto 71 M Bauhinia Faro ? 71 F 72 Neem Saheli bero 73 Bondenřo 74 Dondoforio Piliostigma Reticulatum MÂLE Piliostigma thonningii F Prosopis 76 Arbre à soie du Sénégal ?? 77 Acacia de Sieber Acacia sieberiana 78 Anacardier Anacardium occidentale 79 Avocatier Pied de chèvre Cassier de Sieber Détar à gros fruits Détar à petits fruits Persea americana 84 Détar amer 85 Faux kinkéliba Detarium heudelotianum Cassia occidentalis 80 81 82 83 86 Figuier finsan Fisanier FO - IN INTE ? Azadirachta indica 75 Pommier cajou Fe / TÔ Prosopis africana ?? Non épineux ? sitigera = C, procera ? Calotropis IN RS (Fe) Fr Gr Colorant Piliostigma rufescens Cassia sieberiana ??? AZN Detarium senegalensis Detarium microcarpum Blighia sapida Gr/sauces Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 11 NOM Ref FRANCAIS KHASSONKE (ou Bambara) 87 88 89 90 91 92 Gommier rouge Palmier à huile Palmier raphia Prunier d’Afrique Marula Clôture haie ou brise-vent bois d’œuvre bois de chauffe fourrager Vache Chèvre Mouton Autres vertus (*) Fertilisant Alimen -taire Médical Artisanal Acacia nilotica var. tomentosa Gonakier Mimosa épineux Neb-neb NOM Scientifique Acacia seyal Bagana-iri Acacia nilotica var. adansonii Fr / colorant noir Eloeis guineensis Raphia sp. Vin - huile Sclerocarya birrea SYMBOLIQUE DES COULEURS SANS UTILITE certaine ou apparente PROPRIETES INCONNUES ou NON MENTIONNEES UTILISATION POTENTIELLE ou MINEURE UTILISATION COURANTE ou d’ IMPORTANCE MAJEURE SYMBOLIQUE DES ABREVIATIONS (*) : IN = insecticide INTE = insectifuge / termites FO = fongicide !! = danger RS(F) = résistant à la sècheresse (et au feu) MH = milieu humide Arbres et arbustes de la Commune de Tomora – Bafoulabe – MALI – Ph. Garrouste – AARAO – 2007 12