kitabu cha mpasha habari boku ya mopanzi sango manuel des
Transcription
kitabu cha mpasha habari boku ya mopanzi sango manuel des
KITABU CHA MPASHA HABARI BOKU YA MOPANZI SANGO MANUEL DES JOURNALISTES Pour un bon déroulement du processus électoral en RDC Les manuels de RFI - Planète radio Mimi, mpasha habari... Ngai, mopanzi sango… Moi, journaliste… 2 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Collection « Des Hommes au Courant » KITABU CHA MPASHA HABARI Kwa ajili ya uendeshaji bora wa mwendo wa uchaguzi BOKU YA MOPANZI SANGO Po maponami maleka malamu mingi MANUEL DES JOURNALISTES Pour un bon déroulement du processus électoral 3 Les manuels de RFI - Planète radio Mimi, mpasha habari… Ngai, mopanzi sango… Moi, journaliste… Niko mpasha habari na raïa mkongomani anayejitoa katika nia ya kuona udemokrasia unasonga mbele nchini mwangu. Ni kwa ajili ya hiyo niliamua kujiunga na muungano wa wapasha habari watakaohusika na kuripoti habari za namna uchaguzi utaandaliwa na kuendeshwa. Kwa ushirika na vyombo vyetu vya habri na kwa ujuzi wetu, tunafikiri kwamba kazi hiyo twaweza kuifanya vizuri. Kupitia uchaguzi bora na wa kiwazi heshima ya nchi yetu yaweza kurudia, na raïa watakuwa na uaminifu kwa serkali na kwa viongozi, kuona kwamba wameheshimu matakwa ya raïa. Kitabu hiki kitaniruhusu kuimarisha na kulinda ujuzi niliopata wakati wa kikao cha mafunzo kilicho andaliwa na RFI Planète Radio. Kitabu hiki kitanipa mwelekezo wa kufuata ili niongeze mambo mengine kwenyi ujuzi wangu na hivi kuniruhusu nitekeleze vema kazi ninayoitwa kufanya. 4 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Nazali mopanzi sango pe muana ya ekolo Congo. Nazui mokano ya kosunga, elongo na baninga basusu, ekolo na biso po ekoba o nzela ya democratie. Je suis un journaliste et un citoyen Tala tina natie ya ngai makasi pe bua- congolais engagé avec l’avenir démocratique nia, o kati ya Lingomba ya Bapanzi de mon pays. Sango pona Maponami. Posa na ngai ezali nakoka, na nzela ya ba ndako Voilà pourquoi j’ai décidé d’agir dans le cadre ya bopanzi sango, kosunga mboka na du Réseau des Journalistes pour la Couverture ngai po ete maponomi mikoya, maleka du Processus Electoral et de contribuer avec nos malamu penza, na lolenge ya kimia pe medias et nos compétences au bon déroulement bosembo, matosa mokano ya baponi des échéances à venir et au rétablissement de la pe mandimama o miso ya banso. crédibilité et la confiance de la population dans la transparence et le respect de la volonté populaire Buku oyo esalemi sima ya bokutami ya en RDC. boyekoli oyo RFI Planète Radio esilaki kosala o mboka Kinshasa. Ce Manuel me permettra de consolider les Yango nde ekolakisa biso nzela ya connaissances et les capacités acquises pendant kolanda pona kovandisa pe kokolisa l’Atelier de RFI Planète Radio et me donnera des mayele pe makoki na biso. Pe lisusu indications sur la marche à suivre pour les enri- pona kosunga biso tosala Mosala na chir, les renforcer et bien accomplir ma Mission. biso malamu. 5 Les manuels de RFI - Planète radio Ninalopaswa Kufanya Mosala na ngai Ma Mission 6 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes 7 Les manuels de RFI - Planète radio Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes 9 Les manuels de RFI - Planète radio Ahadi zangu Mokano nasili kozua Mes engagements 10 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Conscient de l’importance des Jukumu la kiraïa Komema mokumba lolenge ya muana mboka ya solo Nikiwa na zamiri kwamba Na kotalaka tina enene ya activité avec dévouement et uchaguzi ni wa maana maponami po democratie générosité. makuu ajili ya kuimarisha ekende liboso, pe kimia Je mets au cœur de mon action udemokrasia na amani ya evanda solo na mboka l’intérêt général et non pas kijamii, ninajitoa kufanya na biso, mosala na ngai, ceux de ma radio ou les miens kazi yangu kwa bidii na kwa nako sala yango na mpiko, en particulier. moyo mkuu. Natia mbele ya kimia pe motema enene. yote faida ya wote, na siyo Na ndimisami tango inso Professionalisme faida ya shirika langu ao ete bolamu ya songolo to j’assume que je suis au service faida yangu binafsi. palala, bolamu kaka ya de tous mes auditeurs, quelle lingomba lioko, ezali na tina que soient leurs tendances te. Bolamu ya bato banso politique et religieuse ou leur nde eluti motuya. appartenance ethnique. Mon Kutumika kwa kuheshimu kanuni za kazi Responsabilité civique élections pour le perfectionnement de la démocratie et la paix sociale, j’exerce mon métier est d’informer et non de pas de faire de la propagande. ninawatumikia wasikilizaji Kotambuisa masala na ngai wangu wote, bila ubaguzi nandimi été nazali se mosali pour favoriser tel ou tel parti wa rangi ya kisiasa, dini liboso ya balandi manaka ou candidat. Ninahakikisha kwamba J’ai le droit d’avoir des idées mais non pas d’utiliser la radio 11 Les manuels de RFI - Planète radio Rigueur connaissant l’impact que peuvent avoir les messages que je diffuse, je prends soin de les vérifier scrupuleusement afin de ne pas contribuer à faire circuler des rumeurs infondées ou des informations ao kabila. Kazi yangu ni ya kupasha habari inexactes. na siyo ya kufanya propagandi. Nina haki ya kuwa na maoni yangu binafi ila siruhu- S’agissant d’interviewer quelqu’un ou siwe kutumia redio yangu kwa kuonyesha d’animer une table ronde ou un débat, kupendelea kandideti huyu ao ule, chama je me prépare et me documente afin de cha kisiasa hiki ao kile. poser des questions, rebondir ou relancer les échanges avec pertinence et clarté. 12 ya radio. Nakosalela bango misala maana obe pona ngai. na bosembo, nakosala bokeseni te Tango moko te nakokende koka- kani ya bato, kotalaka soki bazali bola yango na nzela ya radio na ekolo nini, soki bako tambola sima tina ya kolongisa moyeli ebonga ya mondonguani ebonga nini, to songolo to pakala. Nani akolonga pe kosambela nzambe oyo wapi. maponami etali ngai ata moke te, Mosala na ngai ezali ya bopanzi posa na ngai ezali obe kosala ete sango kasi ya bobeti ntangua te ( baye bakolonga maponami, bazala faire la propagande). Lokola moto oyo bana mboka basili kopona nioso, nazali pe na makanisi na solo, ba oyo bakosala mosala na ngai, kasi nakobomba makanisi bango na bosembo nioso. Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Kosala mosala ya siki siki nakotalaka litomba ya ba sango oyo nazali kopesa o matoyi ya balandi manaka ya Shurti kali za kazi radio, na koluka yambo bosolo na yango, pamba te makoki ata moke te kopesa Nikijuwa vinyume vinavyoweza kutokana sango ya lokuta to bilobi. Na mawe matali na utangazaji wa habari zisizo chunguzwa kotuna mituna na moto songolo, to pe ko- vema, inanibidi basi, mbele ya kutangaza kamba manaka ya kobaboli makanisi (table habari yoyote kuhusu uchaguzi, niwe ronde, débat), nakokende ko milengele hakika kwamba habari hiyo nimeifanyia malamu pe koluka luka na ba buku pona uchunguzi wa kutosha na kama siyo uvumi kobongisa mituna ya motuya, pe kotabuisa tu ila ni habari ya kweli kabisa. Kuhusu masolo pona efongola mayele ya balandi kumhoji mtu fulani ili kujuwa maoni yake radio. Nakoluka koyeba ba sango manso kuhusu jambo fulani, ao kuhimiza mjadala, matali maponami. Yambo na nzela ya CENI, napaswa kujiandaa vema ili maswali Monusco, pe banso bakosala misala mitali nitakayo uliza yawe yale yanayo waleta maponami, pe lisusu ya nzela ya ba radio waalikwa wangu kutoa majibu ya kweli na ya bapaya. yanayo ondoa giza ndani ya fikra za raïa wote kuhusu uchaguzi. Nitajitolea kutafuta Kofungola matoyi na kukusanya habari motomoto kuhusu nakoluka tango inso koyoka maloba pe uchaguzi. Kwanza kupitia uhusiano wangu makanisi ya balandi manaka ya radio. Ba na duru zinazoaminika kuwa na habari za posa na bango ezali maye maleki motuya kweli za uchaguzi kama vile CENI, MO- na matoyi na ngai. Nakosala manso po NUSCO na wengine wote wanao husika na bayeba ete mituna pe makanisi na bango mwendo wa uchaguzi. Nitapitia pia ripoti nde eluti motuya epayi na ngai. Pe nako- zinazotolewa na vyombo vya habari vya kende kotala elongo na bango ndenge nini taifa na vya kimataifa. bakomisela ngai yango na ndenge ya pete. 13 Les manuels de RFI - Planète radio Kujibu haraka Kozala ngui ijapokuwa mpangilio ninaweza kuwa nao, Na komilengelaka misala ya bopanzi sanga kwa ushirika na Redio yangu, ajili ya kuripo- ngai pe ndako ya mosala na ngai tosengeli ti habari za uchaguzi, napaswa kuwa tayari kosala o eleko ya maponami, na sengeli kufanya mageuzi kufuatana na wakati, pia na milengele kotabuisa misala lolenge na ukweli wa sasa. Mageuzi hayo yanawe- mosusu soki maye makuti na nzela na ngai za kuhusu ratiba ya vipindi, hata mada za esili kosenga yango. Ngai to radio na ngai kuzungumzia. Kulingana na habari zinazo- tokoki kobongola basa ya ba manaka ya zungumziwa kwa sasa, na jinsi zinaendelea radio ( grille des programmes), to kobongo- kampeni za uchaguzi, tunashurtishwa ku- ma mama ya lokambo ya manaka songolo. badili mara kwa mara, hata kwa dakika Sola na tango ya bobeti ntangua ( cham- ya mwisho, mada ao namna ya kujadili. pagne electorale), ba sango bizalaka mbeke pe bikueyaka tango inso, nde boye esengeli Wazo la kutumika kwa ushirika namilengele nabongola maye masengeli ninafanya kazi yangu kwa ushirikiano na wenzi wangu wote wa muungano wa wapasha habari kwa ajili ya kuripoti mwendo wa uchaguzi, kwa ushirikiano na wanamemba wa muungano wa wataalam wa habari za uchaguzi, na pia kwa ushirikiano na miungano isiyo ya kiserkali, na hiyo ya shirika laraïa inayohusika na maadibisho ya Kiraï. Kotambuisa mosala malamu o kati ya lisanga 14 kobonguama. Nakokende kosala misala na ngai na boyokami malamu pe bosololi malamu na bandeko banso ya lingomba ya ba bapanzi sango ya maponami, lingomba ya ba referents pona maponami, pe masanga ya société civile. Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Je me tiens au courant de l’actualité électorale. Tout d’abord à travers mes liens privilégiés et le contact direct avec la CENI, la Monusco et autres acteurs du processus électoral, mais aussi au travers de la couverture qu’en font les médias nationaux et internationaux. Ecoute je suis plus que jamais à l’écoute de mes auditeurs, de leurs préoccupations, attentes et besoin d’information sur le processus électoral. Je fais le nécessaire pour qu’ils sachent que leurs questions et points de vue m’intéressent et leur propose des moyens simples et faciles de me les communiquer. Réactivité tout en planifiant la couverture que moi et ma radio allons consacrer au processus électoral, je dois être disponible pour faire les changements que la réalité me conseille ou m’impose. Cette réactivité concerne aussi bien la grille de programmes que les sujets à traiter. A l’image de l’actualité en général, le dynamisme d’une campagne électorale nous contraint souvent à changer à la dernière minute un sujet ou la façon de le traiter. Esprit d’équipe je développe mon travail en collaboration étroite et coordination constante avec l’ensemble de mes confrères du Réseau des Journalistes pour Couverture de Processus Electoral, avec le Réseau des Référents Electoraux et avec les ONGs et Organisations de la Société Civile engagées dans l’action et l’éducation civique. 15 Les manuels de RFI - Planète radio a in a u us h a zit : u i ng itaj a h ti z ma o p Ri u za tat 1.Uhimizaji Vipindi na ujumbe vya kuhimiza raïa kushiriki mwendo wa uchaguzi, na vya kukumbusha wachaguzi, wanasiasa na viongozi, kwamba uchaguzi bora ni tunda la uamzi huru ikiwa watu walipewa habari za kweli na zinazo- Ripozi zangu Misala na ngai Ma 16 couverture faa kuhusu mipangilio ya kazi ya ma kandideti. Usiwe uamzi kutokana na zawadi ao rushwa. Mifano ya mada, aina na yaliyomo ndani ya vipindi : Kwa nini ni muhimu kuchagua ? Kitu gani tunaweza kutarajia tunapopiga kura : Ninaweza kuandaa kipindi cha mjadala na wawakilishi wa shirika la raïa, viongozi wa kisiasa, wataalam. Hapo nitafanya mahojiano Pour un bon déroulement du processus électoral ami , n o map nasala a y li ngo senge isatu : a s nzi ami e tapi m a p Bo apon ya bi m ya i nzeta l eza 1. Bobeti ntangua Manuel des journalistes s su s e roc te de p u p e d com s et r u t n a ver endr esoi u co al ti e b a M ctor es d éle s typ s : i tro tenu n co Ba manaka pe ba sango oyo mizali 1. Sensibilisation komema bana mboka ba mikotisa na Des émissions et des messages qui incitent et maye matali maponami, pe oyo misali encouragent la population à participer au proces- kotalisa baponi, basani ya politiki pe sus électoral et qui rappellent aussi bien aux bakambi ya mboka ntina ya maponami. électeurs qu’aux hommes politiques et aux auto- Esengeli na banso basosola ete mapo- rités, qu’une bonne élection est le résultat d’un nami ekozua ntina na yango nioso, kaka choix libre et informé en fonction de propositions soki topesi motuya na loso te, na mun- politiques ou des programmes d’action et non gua te oyo basusu nayaka kokabola, pas en fonction de « cadeaux » ou de « faveurs ». kasi na makanisi ya malonga oyo baweli bibongo babimisi ona kotonga mboka. Ndakisa ya maye tokoki kolobela nab a manaka ya radio: Exemples de sujets, contenus et formats d’émissions consacrées à la sensibilisation: Pourquoi est-il important de voter ? Ntina nini kosala voti ? Maye Les Enjeux du scrutin : organiser une table maponami ekoki komema : o kati ya ronde avec des représentants d’OSC, des res- manaka ya bokaboli makanisi (table ponsables politiques, des experts. Faire une série 17 Les manuels de RFI - Planète radio ronde), kobengisa bakambi mafupi na kila mmoja wao, ya masanga ya société mahojiano ambayo itatan- civile, ya politiki pe ba gazwa kwenye redio kwa nganga ya mayele, pona d’interviews courtes à diffuser wakati tafauti ili kuonyesha moko na moko apesa ya séparément pour montrer la utafauti wa maoni ya kila makanisi. Na sima, kozua diversité des points de vue. mwalikwa. eyano ya motuya ya moko na moko o kati ya bango Rôle et attributions des pe kolekisa yango tango na responsables à élire : orga- viongozi watakaocha- ntango na radio pona kota- niser une série de micropro- guliwa : Kuandaa vipindi lisa bokeseni ya makanisi o grammes destinés à expliquer le vifupi vinavyolenga kufafa- kati ya bango. rôle des élus locaux et l’impact Kazi na majukumu ya de leur action dans la vie quo- nua kazi ya wachaguliwa Mokumba pe ntina ya tidienne de la population. Une umuhimu wa vitendo vyao mosala ba ntomba toko- telle série pourrait être co-pro- katika maisha ya kila siku pona basengeli kosala: duite au niveau de l’ensemble ya raïa. Mfululizo wa vipindi Kosala ba : manaka ya du réseau. vya aina hiyo unaweza mikuse ( microprogramme) kutolewa kwa ushirikiano pona kolimbola mosala ya wa muungano wote. ntoma ezali nini pona nto- vernance : en quoi les élec- bua ya ba mboka na biso. tions peuvent elles contribuer Ba manaka ya boye, makoki a l’apaisement et au renforce- : Kutafuta kuonyesha nam- kosalema na bokambemi ya ment de la bonne gouvernance? na gani uchaguzi unaweza lingomba ya bapanzi sango Table ronde ou série d’inter- changia kuleta utulivu na pona maponami. views courtes de responsables wa eneo mblimbali, na Amani na utawala bora politiques et religieux, autorités kuimarisha uongozi bora. Kufanya mjadala ao mahojiano mafupi na viongozi wa 18 La paix et la bonne gou- Kimia pe bokambi malamu : ndenge nini coutumières, représentants des ONG/OSC. Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes maponami ekoki komema kimia pe kosunga ba mboka Bien s’informer pour bien na biso po ekambema choisir : Que faut-il considé- kisiasa, wa kidini, viongozi malamu? Tokoki kosala rer au moment de décider wa kiasili, wawakilishi wa yango na manaka ya boka- pour qui voter ? miungano isiyo ya kiserkali boli makanisi (table ronde), Table ronde ou série d’inter- na yale ya shirika la raïa. to na mituna pe biyano ya views courtes et ou micropro- mikuse mikuse ya bakambi grammes destinés à rappeler et ya politiki, ya ba ndako ya expliquer les éléments à consi- kwa kuchagua vizuri : nzambe, ya ba nkumu ya dérer au moment de décider à Nini ya kutilia mkazo wakati mboka to pe bakambi ya qui donner son vote. wa kuamua utachagua masanga ya société civili. Kupata habari nzuri La population et les nani ? kufanya mjadala ao mahojiano mafupi, ao tena Koluka koyeba maye prochaines élections : vipindi vifupi kwa ajili ya ya motuya pe ya solo Pourquoi certains Congolais kukumbusha na kufasiria yambo ya kopona : Eloko ne veulent pas voter ? Qu’at- vitu mbalimbali vya kutilia nini ya motuya moponi tendent-ils des candidats ? mkazo wakati wa kuamua esengeli ayeba yambo ya Sans aucun doute, le format le utachagua nani. kopona? Tokoki kosala plus adéquat est, dans ce cas- manaka ya bokaboli maka- ci, le vox pop (micro-trottoir). nisi, mituna pe biyano ya On peut produire aussi des kaokuja : Kwa nini wakon- mikuse mikuse, manaka ya séries thématiques autour des gomani wamoja hawataki mikuse pona kotalisa lisusu préoccupations et attentes de kuchagua ? Nini wanangojea to pe kolimbola mawe ya la population : santé, propreté kwa ma kandideti ? ntina moponi nioso esengeli de la ville, sécurité, transports, Bila shaka, aina ya kipindi koyeba. voirie, éducation, etc. Raïa na uchaguzi uta- 19 Les manuels de RFI - Planète radio En termes de formats à utiliser pour la sensibilisation, hapa ni kutafuta maoni ya raïa kwa kutembeza Bana mboka pe mapona- il convient de rappeler ici les microphone barabarani mi mikoya : Kolobela ntina expériences de quelques radios ukiwaswali na ku rekodi nini bana mboka basusu de notre réseau qui, lors des majibu yao kuhusu mada balingi lisusu makambo ya scrutins précédents, ont fait hiyo. voti te ? eloki nini baweli appel à des artistes locaux pour bibonga bazali kolikia? créer des chansons qui ont Unaweza pia kupanga Pona kolobela makambo connu parfois un beau succès. vipindi vya mada tafauti ya boye malamu tokoki kuhusu matakwa na mata- kotambusa elobeli na bala- rajio ya raïa inayolengana, bala pe kozua biyano ya kwa mfano, na afia, usafi bana mboka(micro-trottoir). wa mji, usalama, uchukuzi, Tokoki pe lisusu kosala Le but c’est d’apprendre à la barabara, maadibisho, na molongo mobimba ya ba population les droits, les vivi hivi. manaka pona kotalisa ba devoirs et les démarches posa ya bana mboka na essentielles pour bien partici- mawe matali : bokolongono per aux élections. Kuhusu aina ya vipindi 2. La formation vya kuhimiza, ni vema bua nzoto, bopeto ya mbo- kukumbusha ujuzi wa redio ka, kelasi ya bana,… Na fulani za muungano wetu mawe matali lolenge ya ba ambazo, wakati wa ucha- manaka tokoki kosala na ba guzi uliopita, ziliwaitisha radio na biso pona kobeta wasanii wa nyumbani kwa ntangua, tolongisa bandeko kutunga nymbo zilizo- basusu ya ba radio bazuami pendwa kupitia mafunzo na o kati ya biso, pe kokumisa droit de voter ou pas ? Si ujumbe yaliyokuwa ndani. makanisi na bango. je ne sais par lire, puis-je 20 Exemples de sujets, contenus et formats d’émissions consacrées à la formation : Comment savoir si j’ai le Pour un bon déroulement du processus électoral O tango ya maponami Manuel des journalistes me faire accompagner par maleki, bango babengi- un ami ou un membre de ma saki balanga nzembo pona famille ? Quel document je koteya na maye matali dois présenter pour voter ? Ukomo ni kufunza raïa maponami, pe ba nzembo Pour traiter ce genre de conte- haki zao, mapashwa yao na bango esukaki na mono- nus « pratiques » une bonne na taratibu za kufuata ili ka ya bana mboka banso. formule est d’interviewer un 2. Mafunzo kushiriki vipasavyo uchaguzi. Mifano ya mada, aina na yaliyomo ndani ya vipindi : Namna gani nitajua kama nina haki ao hapana représentant de la CENI ou un 2. Koyekolisa expert électoral qui répondrait Tina na yango ezali kolaki- en direct, aux questions des sa bana ya mboka makoki auditeurs. Dans la mesure où pe mikumba na bango, pe un certain nombre de situations lisusu nini ya motuya kosa- sont communes à l’ensemble la pona kotambola malamu de la RDC, on peut produire, o nzela ya maponami. au niveau de tout le réseau et ya kuchagua ? Kama sijue kusoma, naweza sindikizwa na rafiki ao mmoja wa jamaa langu? cheti gani napaswa kuonyesha ili nikubaliwe kuchagua ? en même temps, idéalement en collaboration avec la CENI, Ndakisa ya manaka pona koyekolisa, pe lolenge ya kosala yango : une série de microprogrammes Ndenge nini koyeba domaine : le radio-théâtre, qui qui répondront aux principales questions qui se posent à leur propos. Parmi les formats à l’efficacité avérée dans ce soki nazali na makoki ya a le mérite de créer plus de Kwa kujadili mada kama na kosala voti to te ? Moto proximité, d’intérêt et d’adhé- hiyo, itabidi kuhojiana na ayebi kotanga te, ako- sion aux messages. 21 Les manuels de RFI - Planète radio koki kokende kosala voti elongo na muninga to pe ndeko na ye lioko oyo msimamizi wa CENI ao tena ayebi kotanga, na tina na mtaalam fulani wa mam- asunga ngai ye? Lokasa bo ya uchaguzi. Unaweza nini esengeli nalakisa kuwaalika wote studioni yambo ya kosala voti ? wajibu moja kwa moja kwa Pona kolobela makambu ya maswali ya wasikilizaji. lolenge eye na manaka ya Ikiwa kama mada yaweza radio, tokoki kosala manaka kuonekana yenye faida kwa ya motuna pe eyano ( inter- raïa wa maeneo mbalimbali view) na moko ya basali ya ya nchi, kuna uwezekano ndako ya maponami (CENI), Qui peut-être candidat ? wa kuunda na kupeperusha, to nganga ya mayele ayebi Quelles sont les dispositions kwa ngazi ya muungano maponami. Ye akopesa sur la propagande électo- wote na kushirikiana na biyano nioso. Epusi kutu ral e ? Ai-je le droit mettre de CENI, mfululizo wa vipindi malamu kosala yango na grosses affiches sur les murs vifupi vitakavyojibu kwa manaka oyo se na tango de ma maison ? maswali muhimu yanayou- ena ezali kokoma na matoyi Hormis une chronique desti- lizwa kuhusu mambo ya ya balandi (en direct) po née à rappeler ce que la loi uchaguzi. Miongoni mwa balandi pe batuna mituna. électorale prévoit à propos de aina ya vipindi vinavyoweza Na kotalaka ete mingi mingi sujets comme ceux-ci, on peut kutumiwa hapa, tutaje esali se makambo moko concevoir, en complément, une mchezo wa kuigiza kupitia tokokutana na yango na ba interview avec un responsable redio sababu unapendwa mboka na biso nioso, tokoki de la CENI, un politologue ou sana na wasikilizaji na una- kosala, na bokambemi ya un expert électoral qui répon- fikisha ujumbe kwa haraka lisanga ya bapanzi sango draient aux questions des sana. pona maponami, molongo auditeurs. 22 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes ya ba manaka ya radio ya mikuse mikuse pona kopesa biyano na mituna ya makasi bana mboka bazali 3. L’information komituna, pona maponami. Nani anaweza kuwa Lolenge ya manaka ya radio C’est, bien évidemment, bana mboka balingaka min- l’essentiel de mon activité. gi ezali maboke (théâtre). kandideti ? Mipango gani Etalisami polele ete mateya Pour mieux organiser et pla- inakamatwa kwa ajili ya epesami na nzela ya ma- nifier la couverture et mieux propagandi ya uchaguzi boke esimbamaka malamu définir le traitement et la ? Je, nina haki ya kuban- na balandi. place à réserver aux divers dika maandishi ao picha kabambi ya propagandi aspects du processus électoNani akoki kokomisa ral, il convient de distinguer kwenye ukuta wa nyumba kombo na ye lokola yangu ? moweli ebonga ? kobeta L’Information politique Zaidi ya makala ambamo ntangua ya baweli bi- L’Information pratique munaweza kumbushwa nini bonga esengeli kolekana sheria ya uchaguzi inapanga lolenge nini ? solo mibeko kuhusu mada kama hizi, epeso ngai makoki ya ko- L’information politique kuna pia uwezekano wa tiya ba foto ya minene na est celle destinée à aider kufanya mahojiano na kion- makomi libanda ya ndako les auditeurs à comprendre gozi wa CENI, mtaalam wa na ngai pona koyebisa l’importance et les enjeux de mambo ya kisiasa ao mtaa- bato, ngai nde esengeli chaque scrutin, à faire connaître lam wa mambo ya ucha- bapona ? les candidats, leurs profils, guzi ambao watajibia kwa maswali ya wasikilizaji. 3 types d’informations : L’Information électorale programmes et propositions, Tokoki kosala manaka ya leurs réactions après les résul- 23 Les manuels de RFI - Planète radio 3. Habari mokuse pona kotalisa lisusu balandi radio oyo mibeko tats et, d’une manière géné- ya maponami ebongi na rale, à rendre compte de toute Hiyi, kwa kweli, ndio kazi maye matali eloko songolo situation qui pourrait avoir une yangu kubwa. to pakala. Tokoki pe kosala influence sur le bon déroule- Kwa kupanga na kuandaa manaka mobimba ya mituna ment du processus électoral. kazi ya kutoa ripoti ya pe biyano na moko ya A titre d’exemple : la situation mwendo wote wa ucha- bakambi ya CENI, nganga dans l’Est du pays. guzi, inafaa kutafautisha ya mayele ya politiki to ya aina tatu za habari : maponami. Ye nde akopesa Il faut rappeler ici qu’en matière biyano na mituna manso. d’information nous disposons, Habari ya kisiasa Ni ile inalenga kuwasaidia 3. Ba sango avant et après les élections, de nos journaux ou bulletins d’information habituels. Nor- wasikilizaji kuelewa umuhimu wa kila kipindi cha Nde ezali mosala na ngai malement les sujets politiques y uchaguzi, kufaamisha wasi- penza. Pona kobongisa ont une place à côté de tous les kilizaji ma kandideti, maisha malamu penza lolenge ya autres sujets. A l’approche des yao katika jamii na miradi kokabola sango o tango élections, ont peut commencer yao ya kuendelesha nchi. ya maponami, pe kosimba par créer une rubrique spéciale Kujulisha pia wasikilizaji makasi mingi esika toko- à l’intérieur du journal d’infor- kama ma kandideti watafa- pesa eleko oyo na ba mation. En tout état de cause, nya nini baada ya kutanga- sango mikokueya o eleko le journal est le meilleur espace zwa matokeo ya uchaguzi. oyo, toyeba ete tokozala pour rendre compte de l’actua- Kwa jumla, kutoa ripoti solo na lolenge misatu ya lité du processus électoral au kuhusu kila jambo linalowe- ba sango : jour le jour. za kuleta matokeo mema Ba sango ya politiki ao mabaya kwa mwendo wa Ba sango ya misala En fonction de la ligne édito- uchaguzi. Ba sango ya maponami riale, de l’importance que ma 24 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Ba sango ya politiki radio accorde au sujet et des ezali oyo esengeli kosunga moyens disponibles, on peut balandi ya manaka ya radio créer des émissions spéciales asosola tina ya maponami qui n’existeront que pendant la moko na moko, a yeba période de la campagne moweli ebonga moko na électorale. C’est notamment le Inafaa kukumbusha kwam- moko, makoki na bango, cas des tables rondes et des bwa, kuhusu habari, misala balaki kosala, maka- débats qui permettent de pré- tunakuwa na vipindi mba- nisi na bango na sima ya senter en même temps limbali vya kutangaza boyebi nani alongi mapo- plusieurs candidats qui habari, (taarifa kamili ao nami. Na bokuse ezali ba s’expriment sur les sujets qui kwa ufupi), kabla na baada sango oyo ekopesa nzela na intéressent nos auditeurs. ya uchaguzi. Kwa kawaida, balandi bayeba manso oyo Ces rendez-vous collectifs habari za kisiasa ni mion- ewuti kosalema, oyo ekoki nous aident à mettre en valeur goni mwa habari zingine kozala na litomba na lolenge notre engagement d’impartia- zinazotangazwa katika taa- maponami esengeli kosale- lité, notre volonté de donner la rifa hizo. Wakati wa kukari- ma. Ndakisa : mbilinga-mbi- parole à tous les secteurs et de bia uchaguzi, inawezekana linga na kati ya mboka. proposer l’information la plus complète à nos auditeurs. kuunda ukurasa maalum ndani ya kipindi cha taa- Esengeli koyeba na maye rifa ya habari. Kwa yoyote matali bopanzi sango, ba Par ailleurs et en fonction de ile, taarifa ya habari ndiyo radio na biso ezali na ba nos moyens et de notre ligne nafasi inayofaa kwa ku- manaka ya ba sango o éditoriale, nous pouvons créer pasha habari motomoto ya mboka ya bisi (journaux, d’autres rendez-vous destinés uchaguzi siku baada ya siku. bulletin) oyo epesaka ba aussi bien à faire connaître les Kulingana na mwelekezo wa sango ya politiki pe ba candidats et ses propositions 25 Les manuels de RFI - Planète radio sango misusu. Tokoki kokouhariri, na pia umuhimu tisa eteni o kati ya manaka – portraits, interviews express – ambao redio yangu inapatia ba sango o mboka na biso que les attentes de la popu- mada, pamoja na uwezo pona kolobela maye matali lation par rapport au scrutin : uliweko, tunaweza kuunda maponami. Bamba te awa vox-pop (micro-trottoir). vipindi maalum amba- nde tokoki malamu kopesa vyo vitatangazw tu muda mokolo na mokolo ba sango Une formule relativement utakaodumu propagandi ya maponami. simple est celle de l’autoportrait. za uchaguzi. Vipindi vile ni kama mijadala, midahalo. Na botali lolenge radio On donne aux candidats la Vipindi vile vinaweza kura- ekani kopesa ba sango, possibilité de se présenter eux- hisisha kujulisha kwa mara kotala motuya radio na ngai mêmes dans un enregistrement moja ma kandideti wengi ekopesaka lolenge ya ba d’une minute. Cette formule a kwa wasikilizaji, wakizun- sango songolo to pakala, pe le mérite de laisser entre les gumzia kuhusu mada zina- ya makoki tozali na yango, mains du candidat lui-même la zoambatana na mahitaji ya tokoki kosala ba manaka ya responsabilité du contenu de raïa. Kukutana huko kwa sika kaka pona maponami. sa présentation et, en termes makandideti wenye mawazo Ekoki kozala ba manaka ya radiophoniques, apporte une tafauti, kunahakikisha nia bokaboli makanisi. Yango diversité sonore qui rend moins yetu ya kubaki wapasha ekopesa nzela ya kosangisa pesante la diffusion d’une série habari wasiohegemea baweli bibonga, pe kosunga qui, vu le nombre probable de upande wowote. Kazi yetu bango bakabola makanisi na candidats, a toutes les chances ni ya kuwatolea wasikilizaji maye nazali kosimba mite- d’être prolifique. wetu habari iliyo timilifu. ma ya bana mboka. Koyam- Upande mwengine, kulin- ba na manaka moko, baweli L’Information pratique gana na uwezo pamoja na ebonga misato to minei, est celle qui donne les infor- mwelekezo wa uhariri wetu, ezali malamu pe yango nde mations nécessaires pour bien 26 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes participer au processus électotunaweze kuunda vipindi ekotalisa o miso ya ete ngai ral : le calendrier des élections, vingine ambamo tutaalika mopanzi sango nazali kosa- les horaires et les adresses des ma kandideti wajijulishe na lela moweli ebongo son- lieux de vote, les dispositions wapane maelezo kuhusu golo pakala te, kasi nazali administratives de l’autorité: miradi yao ya kuendelesha nde kosala se mosala na jours fériés, interdiction de nchi. Vipindi vile ni kama ngai. Soki makoki na biso circuler, suspension de la vente : picha ya kandideti (por- pe lolenge tokani kopesa d’alcool, etc. trait), mahojiano ya haraka. ba sango epesi biso nzela, Tunaweza pia kutaka kujua tokoki pe kosala manaka Cette information circule habi- mangojeo ya wachaguzi misusu na tina ya kotalisa tuellement en deux temps. Il y a kwa kuwarekodi barabarani. moweli ebonga moko na celles qu’on connaît à l’avance moko epayi ya balandi (dates, délais, lieux de vote, Habari ya jinsi inatubidi kutenda radio-Mituna pe biyano ya dispositions légales) et celles mikuse mikuse ( interview, qui résultent de décisions prises ni kutoa habari zinazofaa portrait)- pe kopesa nzela au jour le jour par les autorités. ili watu washiriki kikami- na bana mboka baloba lifu mwendo wa uchaguzi: pe makanisi na bango na Les premières pourront être Kalenda ya uchaguzi, saa kotabuisaka elobeli ya planifiées et produites à za kufungua na kufunga radio na bala-bala (vox l’avance pour être diffusées ofisi za uchaguzi, mahali pa pop). Lolenge mosusu ya soit dans le cadre des émis- kufanyia uchaguzi, mashurti pete ekomema biso topesa sions spéciales consacrées ya kutimiza kwa kuruhusiwa elobeli na boweli ebonga aux élections, soit en tant que kuchagua, siku ambazo si songolo po ye moko ami- microprogrammes ou annonces za kazi, amri ya kutokutem- talisa ba balandi ya radio. d’utilité publique. bea, kusimamishwa kuuza Ekoki esalema na manaka pombe za kulevya, na vivi mokuse ya mua minite En tant qu’actualité, l’informa- hivi. moko. Boye nde ye moko tion générée par des décisions 27 Les manuels de RFI - Planète radio moweli ebonga akozua prises par les autorités au jour mokumba ya kopona nini le jour trouvera naturellement ya malonga asengeli koloba sa place dans les journaux ou pona komitalisa malamu bulletins d’informations et, dans epayi ya balandi radio. des cas justifiés, dans des flash d’information exceptionnels. Habari hiyi inatembea kwa Ba sango ya misala hatua mbili : kuna zimoja Ezali oyo ekosunga bana Contrairement à ce que l’on zinazojulikana kabla ucha- mboka batambola malamu pourrait croire, l’information guzi ufanyike (tarehe, muda, o nzela ya maponami ( ma- pratique peut être aussi sen- nafasi ya kupigia kura, mi- naka ya maponami, mokolo sible que l’information politique pango ya serkali) na zingine pe bisika voti ekosalema, proprement dite. Des erreurs zinajulishwa siku baada ya mikanoi ya sika bakonzi ya dans une adresse, dans un délai siku na viongozi. mboka basili kozua na naye d’inscription ou dans les ho- matali maponani…). raires d’ouverture et fermeture Hizo za kwanza zinaan- Ba sanga oyo pe ezali des bureaux de vote, peuvent daliwa mbele ya wakati lolenge mibale : ba sango avoir de sérieuses consé- na zinaweza kutangazwa oyo eyebanaka wuta kala quences politiques et renforcer redioni kma vipindi vifupi ( mokolo ya voti, bisika ya le manque de confiance de la ao matangazo ya kiserkali kosala voti,…), pe ba sango population dans la transparence inayohusu uchaguzi. Kama ewuti na mikano bakambi du processus électoral. C’est habari motomoto, zile bazui kaka tango ena. Poa- pourquoi, dans le traitement de zinazojulishwa siku baada na ba sango oyoeyebanaka ce type d’information, je devrai ya siku na viongozi zinaweza wuta kala, tozali na makoki faire preuve de la même rigueur kuingizwa katika taarifa za ya komibongisqa pona et du même souci de vérifica- habari za kawaida ao katika komesa yango o kati ya ba tion que dans les autres types taarifa za habari maalum manaka ya minene tobon- d’information. 28 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes kwa ufupi. Kinyume na gisi pona maponami, to tungelivyoweza kuwaza, manaka misuse ya mikuse( habari aina hizo zinaweza microprogramme ou an- kuwa na hatari moja kama nonce d’utilité publique). zile za kisiasa. Kudanga- Nde boye, ba sango oyo L’information électorale nyika katika kutoa habari owuti na mikano bakambi est celle qui permet de kuhusu nafasi ya uchaguzi, bazui kaka tango ena, connaître le nombre et le nom muda wa kujiandikisha, saa tokopesa yango na manaka des candidats et des listes, za kufungua na kufunga ya ba sango o mboka na le taux de participation et les ofisi za uchaguzi, kunaweza biso ( journaux et bulletin résultats du vote, la liste des sababisha vinyume vingi d’informations). To pen a nouveaux élus, la nouvelle kisiasa, na hata kuzidisha ba manaka ya ba sango ya « cartographie politique » watu kutokuamini uwazi wa mpuasa ( Flash d’informa- (répartition des élus par liste ou mwendo wote wa uchaguzi. tion exceptionnelle). Esen- parti politique) de la ville ou de geli kosala keba, na bopesi la province. Ni kwa sababu hiyo inani- ba sango ya misala, pamba bidi kufanya uchunguzi wa te yango ekoki komemela L’une des particularités de ce kutosha kabla ya kutangaza biso mikakatano makasi type d’information est que, à habari kama na hiyo. lokola ba sango ya politiki. la différence d’une bonne partie du reste des informations, Habari ya uchaguzi Nde boye esengeli soki celle-ci a une source principale : Ni ile ina ruhusu kujua moke te tomikosa na bo- la CENI. C’est elle qui publie les idadi na jina za ma kandi- komi adressi, na boyebisi listes officielles de candidats, deti, daftari na kiwango cha yango ya komikomisa bo c’est elle qui publie les chiffres wapiga kura, pia matokeo moponi, na kopesa tango ya de la participation et, surtout, ya uchaguzi. Ina ruhusu mosala ya ba buro ya voti, c’est elle qui fournit les résul- tena kujua daftari ya wacha- panba te mua libunga moke tats officiels du vote. 29 Les manuels de RFI - Planète radio guliwa wapya, taswira ekomena nungu- nungu, pe En termes de format, certaines koboyisa basusu bandima informations feront partie des bosolo ya misala ndako ya émissions spéciales que nous maponami ezali kosala. consacrerons à la préparation des élections (par exemple, la nyipya ya kisiasa (kujua liste officielle des candidats) wanatoka katika vyama gani Ba sango ya maponami vya kisiasa, mji ao jimbo Ezali oyo ekosunga bana probablement la plupart, fera gani). Tafauti kubwa kati ya mboka koyaba ndakisa partie de l’actualité « chaude » habari za uchaguzi na habari motango pe ba kombo ya du jour de l’élection. zingine, ni kwamba habari baweli bibonga, koyeba za uchaguzi zina duru rasmi molongo ya komba ezali na C’est notamment le cas de l’an- ambayo ni CENI. Ni chum- kasa ya baponi, motango nonce des résultats, qui, vu la ba hicho cha uchaguzi ya bana mboka oyo basili quantité de postes à pourvoir, huru nchini Kongo ya Kide- kosala voti, koyeba nani risque de poser des défis qui ne mokrasia ndicho kinatanga- asili kolonga maponami, sont certes pas insurmontables za daftari ya makandideti, mangomba nini esili kozua mais qu’il faudra prévoir en idadi ya wapiga kura, zaidi bibonga ebele. amont. Il convient notamment waliochaguliwa ni wa nani, tandis qu’une bonne partie, de définir une structure simple ni chumba hicho ndicho kinatangaza matokeo rasmi Oyo ekasenisi ba sango oyo et unique pour les flash et ya uchaguzi. Kama aina ya na na sango isusu, ezali bulletins d’information destinés vipindi, moja kati ya habari ete, ba sango ya maponami à communiquer des chiffres et hizo zaweza kuwa sehemu esengeli kowuta obe se na puis de s’y tenir strictement. ya vipindi maalum ambavyo ndako ya maponami, esika Autrement, les risques de vinaandaa uchaguzi (kwa mosusu te. Ceni nde asen- confusion sont vraiment impor- mfano, daftari rasmi ya ma geli kobimisa ba kombo ya tants et il est de notre devoir de kandideti) wakati sehemu bawueli ebonga oyo basili les prévenir et de les éviter. 30 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes komikomisa, ye pe lisusu nde asengeli kotalisa bana mboka boni basili kosala voti, pe oyo tosengeli kosimba penza, obe ye, pe mosusu te akoyebisa ba kombo ya baye balongi maponami. ingine kubwa ya habari Soki tobuaki miso na maye hizo itatolewa kama habari matali lolenge ya kosala motomoto ya siku ya ucha- manaka, tokomona ete guzi. Ni kama vile kutanga- ba sango eye ekopesama zwa kwa matokeo ambako, mingi-mingi naba manaka kuona wingi wa nyazifa tobongisi kaka pona mapo- zinazoandaliwa, kunaweza nami. Ezali ndakisa kosakola kusababisha fujo ikiwa swali bakomba ya balongi mapo- halichunguzwe mapema. nami. Na kotalaka ete pona Kwa ajil hiyo, itapaswa maponami ya ba ntoma ya kupanga taarifa maalum ba mboka na biso, bibonga ambamo zitatangazwa tara- ya kozua, bizali biyike, kimu za matokeo ya kura ekozala pete te kosakola na sababu kuna hatari kubwa mbala moko ba kombo ya ya kudanganyika katika banso oyo balongi bibonga. utangazaji wa tarakimu Nde boye esengeli kobon- hizo. Inatupasa kuhepuka gisa lolenge ya kosala yango hayo. malamu. 31 Les manuels de RFI - Planète radio Hata kama mawasiliano kati ya CENI... na mawasiliano CENI na vyombo vya habari yanapitia chumba chake cha mawasiliano, ni vema kukumbusha maamzi ya sheria ya uchaguzi ya April 2013, inayorekebisha ile ya julai 2010. Katika kipengele cha 9, sheria hiyo inapatia CENI mamlaka ya kukusanya na kutangaza matokeo ya muda, na kusimamia kampeni za kutolea raïa mafunzo ya uraïa kuhusu uchaguzi, kupitia mradi wa habari na wa kuhimiza wachaguzi. Mafunzo na uhimizaji vitafanyika katika lugha ya kifransa na katika pe kokabola sango et communication 32 lugha zetu za taifa. CENI pia inataja idadi na mahali pa kupigia kura, ofisi za kuhesabilia kura zilizopigwa. Kipengele cha 25 kinajulisha kazi za prezidenti wa CENI. “Anaweza kutenda mwenyewe ao kuwakilishwa na mtu mwengine kwa ruhusa yake”. “Prezidenti wa CENI anawasiliana na vyombo vya habari na anaendesha mikutano ya kubadilishana habari na wapasha habari. Anahalalisha kutumwa kwa wapasha habari ku ripoti mwendo wa uchaguzi, anahalalisha Pour un bon déroulement du processus électoral INTRODUCTION Sola bapanzi Manuel des journalistes sango basengeli kozua ba sango ewuti na ndako ya maponani na nzela ya Direction ya Communication, kasi ezali na motuya kokundola maya mobeko na kombo Loi Organiques N°10/013 du 28 juillet 2010 pe oyo ya le 19 avril 2013 masili koloba. Au-delà du fait que la communication de la CENI avec les médias passe principalement par la Direction de la Communi- Na mondelu ya article 9, mibeko mana cation, il convient de rappeler ce que pré- mabongisi ete o kati ya misala bapesi ye, voient les Loi Organiques N° 10/ 013 du ndako ya maponami asengeli kosangisa 28 juillet 2010 et celle du 19 avril 2013 pe kosakola polele ba kombo ya balongi qui l’a modifiée et complétée. maponani. Kotamba misala ya koteya bana mboka pona maponami, na kosalaka ba Dans son article 9, il est établi que, entre manaka na lokota ya fralansé pe na minoko autres attributions, la CENI a celle de « la ya mboka na biso misusu. Pe lisusu, kokata centralisation et l’annonce des résultats provi- pe kosakola motango pe bisika ya ba buro soires » , de « coordonner la campagne d’édu- ya voti, pe ba buro ya bofongoli ba kasa ya cation civique de la population en matière boponi ( bureau de dépouillement) pe ba électorale, notamment par la réalisation d’un buru ya bosangisi bak asa ya voti ( bureau programme d’information et de sensibilisa- locaux de complilation des resultats par tion des électeurs en français et en langues circonscription electorale). Na mondelu ya nationales » et de « déterminer et publier le article 25, oyo elobeli misala ya mokambi nombre et les localisations des bureaux de ya yambo ya CENI, mobeko ezali koloba ete vote et de dépouillement ainsi que ceux des ye azali na mokumba, ye moko to na nzela centres locaux de compilation des résultats 33 Les manuels de RFI - Planète radio ya boko bato bazali kosala mosala elongo na ye, ya washuhuda wa vyama vya ko kabola masola na ba kisiasa, na pia wachunguzi radio pe bapanzi sango, ya par circonscription électorale » . wa nchini, na wakutoka kotia mokoloto ete andimi Dans son article 25, qui définit nje”. Kipengele cha maru- kasa ya bapanzi sango po les attributions du président de dio 25, kuhusu majukumu basala misala na ndako ya la CENI, il détaille parmi celles ya prezidenti makamu wa maponami (accreditadion), qu’il « exerce par lui-même ou CENI, kinampatia “Kazi ya ba baye ya mboka Congo par délégation » : « entrer en mwalimu wa mafunzo ya to pe ya ba mboka bapaya contact avec les médias et tenir uraïa na ya uchaguzi”. Na basengeli kotala lolenge des points de presse ; entériner kwa ajili hiyo, anasima- maponami ekosalema les propositions d’accréditation mia “uhimizaji na mafunzo (observateurs nationaus et des membres de presse, des ya uraïa na ya uchaguzi”, internationaux), ya ba nzen- observateurs nationaux et inter- “anaandaa na kutoa vyom- geleke ya masanga ya poli- nationaux, des témoins des par- bo vya kurahisisha mafunzo tiki pe ya boweli bibonga. tis et regroupements politiques yenyewe”. “Anahusika Na mondelu ya article 25 ainsi que des candidats”. pia na kusimika kwenyi bis, oyo ezo lobela misala CENI kituo cha kukusanya ya mokambi molandi ya L’article 25 bis, relatif aux habari zote zinazoenda CENI, batalisi ete ye asen- attributions du vice-président, sambamba na mafunzo ya geli kotambuisa misala ya établit qu’il « est chargé de uraïa”. Mtoa ripoti yeye, koteya bana mboka na oyo l’éducation civique et élec- kipengele cha 25 kinataja etali maponami pe bomoto torale» et que, à ce titre, kuwa kazi yake ni “kusima- (education civique et élec- supervise « la sensibilisation et mia kamisheni ihusikao na torale). Nde boye, asengeli l’éducation civique électorale », kuandika wapiga kura na wa kokamba misala ya kobeta « l’élaboration et la production kandideti”, na anafuatilia ntangua pe koteya na oyo d’outils d’éducation civique 34 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes kwa karibu” matayarisho na kutangazwa kwa mpango wa taifa wa habari za etali maponami, bosali bisa- wapiga kura kuhusu kura ya leli masengeli kosunga bana et électorale” et « la mise sur maoni na ile ya uchaguzi”. mboka bateyama, pe lisusu, pied, au sein de la CENI, d’une “Kutafsiri katika lugha za kotiya na kati ya ndaku ya base de données sur l’éduca- taifa sheria na maandishi misala, liziba ya ba sango tion civique». kadhaa kuhusu kura ya pona kopesa mateya ya Quant au Rapporteur, l’article maoni na ya uchaguzi, na maponami. Na oyo etali 25 ter précise qu’il supervise kufanya kwamba sheria na misala ya molobeli ya CENI, « la Commission chargée maandishi hayo yaweze mondelu ya article 25 ter du suivi de l’inscription des kueleweka na wengi”. Mtoa elimboli ete, ye asengeli électeurs et des candidats » ripoti anahusishwa pia na kokamba lisanga oyo esen- et qu’il suit notamment « la “Kampeni ya maadibisho geli kolandela misala ya préparation et la diffusion du ya uchaguzi kwa faida ya bokomisi bakombo ya bapo- plan national d’information raïa wakongomani, akitilia ni pe ya baweli bibonga. des électeurs sur les processus mkazo lugha za taïfa”. Hapo Nde boye, ye akolandela référendaire et électoral », la juu tuliona kwamba mtoa bobongisi pe bokaboli basa « traduction en langues natio- ripoti “anawasiliana na watu elengele lolenge CENI nales et la vulgarisation des kwa mambo yaliyopangwa abanzi kokabola ba sango textes légaux et règlemen- na CENI”. Kwa hiyo: epayi ya baponi, pe lisusu taires relatifs aux processus Ni mnenaji wa CENI; akolandela bobongoli na ba référendaire et électoral » et Anachunguza namna gani lokota ya ba mboka na biso, « la campagne d’éducation wapasha habari, wakiserkali pe bosakoli mibeko manso électorale de la population en ao wa kibinafsi, wanateke- matali maponami. Na sima, tenant compte des langues leza kazi yao wakiheshimu balobi pe lisusu ete, ya nationales ». kanuni za kazi. Hiyo yote molobeli ya CENI, kozua kwa ushirikiano na baraza maloba pona koyebisa bana 35 Les manuels de RFI - Planète radio mboka, mikano misili kozuama na buro ya CENI. Nde boye ye: Azali moto akoloba na kombo ya CENI; Asengeli, na lisanga na Plus loin il est établi que le Rapporteur « communique avec le public sur des matières délibérées au Bureau de kuu la vyumba vya habari Conseil superieur de l’au- la CENI ». A ce titre : nchini Kongo ya Kidemo- diovisuel et de la communi- 1 krasi, C.S.A.C.; cation, kotala été bapanzi Bureau de la CENI ; sango banso batosa mibeko 2 oyo mibongisi lolenge ya collaboration avec le Conseil bosali misala ya bopanzi Supérieur de l’Audiovisuel et sango na mboka na biso ; de la Communication, de la Asengeli kokamba botal- déontologie professionnelle Anahusishwa na kutangaza uamzi wa uchaguzi; Anahimiza vipindi kwenye redio na télévisheni kwa ombi la CENI. il est le porte-parole du il veille au respect, en Hatimae, labda ni jambo misi pe bobimisi o miso ya par les journalistes des mé- la lazima kwa kazi yetu, banso, ya misala pe mikano dias tant publics que privés ; inajulishwa kwamba mtoa ya Ceni ; 3 ripoti « anasimamia habari Na bosenga ya buro ya il assure la publication des actes électoraux ; na mawasiliano ». Kutokana Ceni, ye akokende kosala 4 na wajibu wake huo : ba manaka ya radio na pe radiotélévisées à la demande ya bilili, elongo na bapanzi du Bureau de la CENI. Anatekeleza mpango wa habari na mawasiliano pote il anime des émissions sango. De même, le rapporteur nchini kwa niaba ya CENI; Maye ya tima monene ya « est responsable de l’infor- na wanamemba wa vyama koyeba pona mosala na mation et de la communica- vya kisiasa kupata nafasi biso, mazali ete molobeli tion ». ya kujitetea kwenye vyombo CENI nde azali mokambi ya vya habari vya serkali, kwa yanbo ya misala ya bokaboli En conséquence il supervise : ushirikiano na CSAC; ba sango pe masolo o kati 1 Anarahisisha ma kandideti 36 la conception et la mise Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes ya CENI. Na mokomba oyo ye asengeli kolandela misala en oeuvre du plan national ya: d’information et de commu- Kobongisa pe kotia na Anahalalisha vyeti vya kuwaruhusu wapasha habari kuripoti mwendo wa ucha- nication ; misala kasa ya CENI pona 2 bokaboli ba sang ope publics des candidats et masolo ya maponami o kati partis politiques, en collabo- ya mboka mobimba; ration avec le Conseil Supé- Kopesa nzela na baweli l’accès aux médias rieur de l’Audiovisuel et de ebonga pe masanga ya poli- la Communication ; tiki, bamisalisa pe bapesa 3 vya habari vitaripoti kazi za ya bango makanisa o ba listes des membres de la CENI; ndako ya bopanzi sango ya presse pour accréditation ; leta, na lisanga na Conseil 4 upashaji habari kuhusu superieur de l’audiovisuel et couverture médiatique des mwendo wa uchaguzi; de la communication. activités de la CENI ; guzi; Anaandaa namna vyombo Anaandaa mpango wa Anatayarisha vyombo Kotia na kasa ba kombo 5 les propositions des l’organisation de la la réalisation du plan de vya mawasiliano vya CENI. ya bapanzi sango oyo presse relatif au processus Miongoni mwa hivyo, balingi kosala misala na électoral ; matangazo kwa vyombo vya CENI, 6 habari na taarifa za habari. Bopanzi sango ya misala ya CENI ; Bokomi kasa ya bopanzi sango ya maponami ; la conception des outils de communication de la CENI dont les communiqués de presse et les bulletins d’information ». Bosali bisaleli ya bopanzi ba sango ya CENI (outil de communication). 37 Les manuels de RFI - Planète radio Kazi zangu kubwa kwa kila kipindi Bisaleli na ligomba na ngai a shw e d n zae atu u g it n i za pindi v z a i K uzi ka v nda i g t a a h k u vyo wa uc a n i v o end w m 1. Kipindi cha kabla ya uchaguzi Wakati huo ni wakati wa maandalizi, kupanga jinsi nitakuwa na ripoti habari kuhusu uchaguzi. Mpangilio huo utafanywa kwa kuzingatia mambo yafuatayo: Mwelekezo wa uhariri. Siasa inapewa nafasi gani kwenye redio yangu, je, ni mada kama zingine ndani ya taarifa zetu za habari? Kwenye ratiba ya matan- Mes activités 38 principales gazo yetu kunako vipindi vya kisiasa? Naweza kuviambatanisha kwa mahitaji ya mwendo wa uchaguzi? • Wasikilizaji wangu. Je, wanapenda kusikia habari za siasa na za uchaguzi? Kulingana na hali yao, nifanye je ili niwasukume kupenda mambo ya Pour un bon déroulement du processus électoral gai a n a y a n oko l a m is a m ko na y ma mo Ma tapi i e na onam p ma 1. Yambo ya maponami Yango ezali tango ya kolengele misala miso ya bopanzi sango pona maponami. Manuel des journalistes tes n e fér es f i s d s, m né t i or ’elle nt pe qui i r p l d s e es une roul iode ctora d ér le dé ac ec Av ur ch s se les p cle é po ivité tes le cy t u ac nt to ent da pos m co Esengeli na ngai kobongasa misala yango na botalaka : tiki mazuaka esika nini na manaka na biso? 1. La période pré-électorale tozalio solo na ba manaka ya politiki na En termes d’organisation, cette période radio na biso ? solo ba manaka wana eko- est avant tout celle de la planification sunga ngai kokabola ba sango ya maponami de la couverture du processus électoral. na ndenge elongobani ? Cette planification devra se faire en fonc- • Radio na ngai ebongisa kokabolaka ba sango (ligne éditoriale). Ba sango ya poli- tion de : • Balandi radio. Solo ba sango ya politiki pe ya maponami mizali na tina na matoyi • la ligne éditoriale. Quelle est la présence na bango ? na kotalaka lolenge ya balandi de la politique dans ma radio, est-elle manaka ya radio, ndenge nini nazala na juste un sujet de plus dans mes informa- 39 Les manuels de RFI - Planète radio siasa na ya uchaguzi? Nitoe vipindi virefu? Ujumbe fupi? tions ? Y a-t-il des émissions Habari fupi? Nitumie lugha politiques dans ma grille de gani? Kifransa? Lugha za programmes ? Puis-je l’adap- nyumbani? Lugha nyingi? Uwezo wangu. Uwezo tina ya kolobela politiki pe ter facilement aux besoins d la maponami ndenge elon- couverture des élections ? gobani ? esengeli na ngai wangu ni gani? Watu kosala ba manaka ya milayi, ninawo? Vifaa ninavyo? Ili ya mikuse ? na lokota ya politique et les élections inté- nitekeleze vema kazi yangu franlase, na monoko ya ressent-elles mes auditeurs ? ya ku ripoti uchaguzi? Je, mboka na biso, na ba lokota Compte tenu du profil de mes twaweza kuwatumainia biyike ? auditeurs, comment devrais- wataalam ao watu wengine wenye kuchukuliwa Mes auditeurs. Combien la je traiter la politique et les Makoki. Motango boni élections ? Emissions longues, kama duru zilizo na habari ya bapanzi sang ope bisaleli messages courts, informations za ziada? Je, tuna vyombo nini tozali na yango pona brèves ? En français, en langue vya kisasa vya kuturahisisha kosala mosala ya mapo- locale, en plusieurs langues ? kutoa ripoti motomoto nami? Solo tozali na ba toka mahali pa uchaguzi nganga ya mayele nzinga- hadi kwenye kituo chetu nzinga na biso oyo bakoki moyens humains et matériels cha redio na kutangan- kozunga biso tolobela maye disposons nous pour assurer zwa moja kwa moja, na pia matali maponami malamu? la couverture des élections? kuzisukumia redio zingine? Solo tozali na bibundeli na Pouvons-nous compter sur des Tunao mtandao wa internet techniki ya malonga pona experts ou sur d’autres unaoturahisishia kupokea kolekisa ba sango mbala « personnes-ressource » ? habari kutoka kwenyi redio moko na radio? Solo tozali Avons-nous les moyens tech- zingine za muungano na nzela ya internet pona niques de faire des duplex avec wetu? kozua mbala moko ba d’autres radios ? Disposons- 40 Mes moyens. De quels Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Kipindi hiki cha kabla ya uchaguzi ni cha uhimizaji na kutoa habari. Uhimizaji utategemea vipindi ao ujumbe sango ekoki kowuta nab a vinavyoweza kutoa mafunzo radio basusu ya lisanga ya nous d’une connexion internet ao masomo kutoka ucha- bapanzi sango pona mapo- nous permettant de recevoir guzi uliofanyika siku zilizopi- nami? des matériels journalistiques ta, kuonyesha umuhimu wa Nde eleko oyo azali tango venant, par exemple, des autres kushiriki uchaguzi, kukum- ya bosali misala ya bobeti radios du Réseau ? busha nguzo mhimu za ntangua pe kopanza ba san- mwendo bora wa uchaguzi go. -bobeti ntangua ekoki En termes de contenus, cette huru, wazi na tulivu. Kuhusu kosalema na nzela ya ba période est consacrée princi- habari, pamoja na habari manaka oyo ezali kobuaka palement à la sensibilisation moto moto toka mjadala wa miso na sima pona kotala et à l’information. kisiasa, habari zitaundwa ndenge nini maponami pia na matangazo ya CENI maleki masilaki kosalema, La sensibilisation pourra kuhusu mada zinazogu- kobeta sete pona kotalisa s’appuyer sur des émissions ou sia marekebisho kwenye tina ya maponami, pe kota- des messages destinés à tirer chumba hicho cha CENI, lisa nini ekoki kopesa biso les leçons des scrutins précé- kuelewa mipangilio ya kazi maponami ya solo pe ya dentes, souligner l’importance ya CENI, Kalenda yake ya sembo? et l’utilité de participer au vote uchaguzi, na vitendo vingine et rappeler les fondamentaux d’un processus électoral trans- “kutafuta na kupokea vyeti 2. O tango ya maponami vya uchaguzi vilivyo wapo- Eleko oyo ezali ntango ya hormis celle sur l’actualité du tea wenyezi. misala makasi po ete o kati débat politique, elle sera kadhaa kama kile kilicho fanywa siku si nyingi cha parent et apaisé. Quant à l’information, 41 Les manuels de RFI - Planète radio marquée notamment par les 2. Kipindi cha wakati wa uchaguzi annonces de la CENI sur des sujets tels que sa propre restructuration, sa feuille de Wakati huo ni wakati wa na yango tokokuta eleko ya route, le calendrier détaillé des kazi kubwa na unaomba bobeti ntangua pona baweli élections ou, des actions spé- jitihada kubwa kwani ni bibonga, voti, bofongoli ba cifiques comme celle, récente, ule wa Kampeni ya ucha- kasa ya boponi, kosakola destinée à « récupérer les guzi, na wa uchaguzi bakombo ya balongi, pe cartes d’électeurs oubliées ou wenyewe. Ni wakati pia wa koyeba makanisi ya book abandonnées par leurs proprié- kukusanya, wa kuhesabu pe basusu na lolenge taires ». kura zilizopigwa, kutangaza maponami masili kolekana. matokeo na kupata maoni Awa nde tokosala misala ya hawa na wale kuhusu ya boyekolisi bana mboka namna uchaguzi ulivyoen- maponami na nzela ya ba 2. La periode electorale deshwa. Itabidi kuandaa manaka pe ba sango oyo Cette période est la plus vitendo vimoja vya kuwato- ekotalisa lisusu makoki pe « intense » et la plus exigeante lea wasikilizaji mafunzo kwa mokumba ya muana mboka car elle concentre la campagne njia ya vipindi na ujumbe moko na moko na oyo électorale proprement dite, vinavyolenga kukumbusha etali maponami, ndenge nini le vote, le dépouillement, la haki na mapashwa ya esengeli kosala voti, kosala publication des résultats et les wachaguzi, kufunza raïa jinsi mosala ya banzengeleke. réactions des uns et des autres. ya kuchagua, namna gani Esengeli koyeba ete mbala washuhuda na wachunguzi mingi, ezali solo ba sango Il faudra prévoir quelques watafanya kazi yao. Lakini, ya politiki, ya misala ya actions consacrées à la forma- ni habari za kisiasa, habari maponami nde ekobanda tion avec des émissions et des za jinsi inatubidi kutenda, kokueya. Maye masili messages destinés à rappeler na habari za uchaguzi ndizo kosalema, ata na mboka na les droits et devoirs des élec- 42 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes teurs, apprendre à voter, à exercer en tant que témoin ou zitapewa nafasi ya mbele observateur, etc. Cependant, katika kazi zetui za kila siku c’est sans doute l’information na katika matangazo yetu politique, pratique et électorale kwenye redio. qui occupera la plupart de notre attention et de nos temps de travail et d’antenne. Matokeo ya uchaguzi wa biso na sanza ya zomi na novemba 2011 yame- moko ya mbula 2011, esili tutambulisha kwamba kotalisa biso ete eleko oyo Les expériences récentes et kipindi hicho ni kigumu na ezali na litomba pe ezali notamment celle de novembre cha maana kubwa sababu pasi mingi pona misala ya 2011, nous ont appris que wakati huo, inabidi habari bopanzi sango. Nde boye, cette phase est la plus décisive zikusanywe, zichambuliwe esengeli na biso, o ka ti ya est la plus difficile en termes na zitangazwe vizuri sana. lingomba ya ba referents de traitement de l’information. Kwa ajili hiyo, muungano pe lingomba ya bapanzi C’est pourquoi il faudra que, wa wapasha habari kwa ajili sango pona maponami, na fidèles à leur vocation, le ya mwendo wa uchguzi, na kotalaka mosala monene na Réseau de Référents et notre muungano wa wataalam wa biso, tomilengele malamu, Réseau des Journalistes habari za uchaguzi zitatumi- tosala mosala na biso na échangent et travaillent en ka katika ushirika kwa kuba- bokaboli tango inso ba amont sur l’organisation du dilishana habari na mawazo. sango pe makanisi. Ekosen- travail et sur leur collaboration Ushirika wa miungano hizo gela na biso toyokana na pendant cette période. mbili utahusu hasa : maye matali: Nous devrions nous concerter Kukusanya na kuchunguza Bozui ba sango miwuti na notamment sur : habari za kiserkali chini ya bakonzi pe koluki bo solo uongozi wa CENI, MO- na yango: bosololi na CENI, l’information officielle : coordi- NUSCO, viongozi wa nchi Monusco, ba kambi, pe nations avec CENI, Monusco, na nyama vya kisiasa; masanga ya politiki autorités et partis politiques La récolte et vérification de 43 Les manuels de RFI - Planète radio Kusimika namna ya kutuma, kubadilishana na kuchunguza haraka habari zitokazo kwa wanamemba wengine wa muungano wa La mise au point d’un kotula lolenge ya malamu système de transmission, wapasha habari kwa ajili ya bokaboli, bosololi, koluka échange et vérification rapide ya kuripotia mwendo wa na lombango bosolo ya ba des informations recueillis par uchaguzi na wa muungano sango miwuti epayi ya ba les autres membres du Réseau wa wataalam wa habari za ndeko basusu ba referent to de Journalistes et du Réseau de uchaguzi. pe bapanzi sango ya mapo- Référents. Kusimika, kutokana na nami. La mise en place – dans uwezo uliwepo, mabadi- Bokaboli- soko makiko lishano ya habari na ya tozali na yango epesi biso nibles – d’échanges d’infor- vipindi kwa kuisukuma moja nzela ena- ba sango pe ba mation voire d’émissions en kwa moja kwenye redio manaka o kati ya ba radio multiplex régulier ou occasion- wanamemba wa muungano bizuami na lingomba ya nel avec les radios faisant partie ya wapasha habari. bapanzi sango pona mapo- du Réseau des Journalistes. Kitendo kama hicho kinawe- nami. Boye nde ba radio Une telle action permettrait za kuruhusu kuzifungulia eyo bazali na makoki mingi d’enrichir l’offre des radios les milango, kwa wafadhili, te, bakozua ya mingi pe plus démunies et d’ajouter une redio ambazo zinapungu- kolekisa ba manaka ebele dimension nationale à la couver- kiwa kiuchumi, na kujulikana penza pona kolebela mapo- ture des élections au niveau de kwenye ngazi ya taifa kama nami. chaque province et de chaque zitakuwa zimefanya vema kwa kutoa ripoti za mwendo wa uchaguzi. 44 la mesure des moyens dispo- ville ou village. Pour un bon déroulement du processus électoral 3. Kipindi cha baada ya uchaguzi Manuel des journalistes 3. La période post - électorale En principe plus «détendue» en Kawaida, wakati huo habari zinaonekana kupunguka. Ni wakati wa kufikiri kuhusu 3. Sima ya maponami termes d’infos, c’est la période du bilan et des évaluations du processus qui vient de se terminer et du début de l’organisa- yaliyofanyika wakati wote wa mwendo wa uchaguzi. Na eleko oyo solo ba sango tion et planification de l’étape Ni wakati pia wa kupangi- mikueyaka ebele mingi te. suivante. lia na kutayarisha vipindi Ezali tango ya bobuaka Faire rapidement une bonne vitakavyofuata. Hatutakosa miso sima pe kotala lolenge évaluation de la mise en oeuvre vile vilevile kujiuliza kama maponami masili koleka. de l’organisation et de la planifi- namna tulipanga na kuti- Tango oyo nde misala ya cation définie au début de notre miza kazi yetu ya kuripoti kobongisa kobongisa mapo- travail électoral, est une source mwendo wote wa uchaguzi nami misusu mikoya esen- riche de leçons pour la suite de ilikuwa vizuri ao vibaya. geli kobanda. notre travail. 45 Les manuels de RFI - Planète radio Habari Urahisi wangu wa kupata habari toka duru Nguvu zangu, muungano wangu Bisaleli na ligomba na ngai Mes ressources, mon réseau 46 zinazo aminika – CENI, MONUSCO ni moja wapo wa nguvu zangu. Ila, kwa kuboresha kazi yangu ya kutoa ripoti za uchaguzi, itanibidi mara kwa mara kujielekeza mahali tukio lilifanyika. Mahojiano, ripoti ao maoni ya watu, aina hizo za utangazaji zina imarisha umuhimu wa kazi ninazo zifanya. Tukiendelea katika wazo hilo la habari, miungano yetu (wataalam na wapasha habari) itatusaidia kuzidisha urahisi wa kupata habari. Vipindi na ujumbe vilivyotapanywa kwa wanamemba wa miungano yetu, barua tunazo andikiana, na vipindi vinavyotapanywa na kutangazwa moja kwa moja kwenyi redio zetu, ni baadhi ya nguvu za ushirika zinazowezekana kati ya redio memba wa muungano wetu, na hata redio zingine zisizo memba. Na kuhusu uhusiano na vyumba vya serkali, ninapashwa kujadiliana navyo, si tu kwa kupokea habari toka kwao, ila pia kwa kuipa CENI na MONUSCO habari nilizozipata toka mahali mbalimbali, na hata maswali na mahitaji ya raïa kuhusu mwendo wa uchaguzi. Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Ba sango Kozala na nzela ya kozua ba sango nioso ewuti na ndako ya maponami (Ceni), Monusco, bakambi ya mboka, man- Information gomba ya politiki pe ya société civile nde Mon accès privilégié aux principales sources de ezali ebundeli na ngai monene. Ka si pona l’information officielle - CENI, Monusco - kosala mosala ya malamu koleka, esengeli constitue l’une de mes principales ressources na ngai tango inso kokita bisika makambo mais pour enrichir ma couverture il faudra être nazali kolobela mikosalema. Ba manaka ya le plus souvent possible sur le terrain. Mes mituna pa biyano ( interview), ba manaka interviews, reportages ou vox pop enrichiront et ya komema sango ( reportage), kotabuisa donneront plus de vie, de pertinence et d’intérêt elobeli na tina ete bana mboka bapesa à notre couverture. makanisi na bango (vox pop), yang onde ekobongisa makasi mingi pe ekopesa kilo Toujours en termes d’information, nos Réseaux na ba sango nazali kopesa. (Référents et Journalistes) nous aideront à multiplier notre accès à l’information. Émissions et Lisanga ya ba référent pe lisanga ya messages partagés, correspondances croisées bapanzi sango pona maponami nde mako- et émissions en multiplex sont quelques unes sunga ngai na fulukisa ba nzela na ngai ya des synergies possibles entre les radios du bokongoli ba sango. Tokoki kokabola na réseau et même avec d’autres radios. bang oba manaka pe ba sango ya ndenge na ndenge na maye matali maponami. Quant à la relation avec les institutions, je Liboso ya ba ndako ya misala lokola CENI sais que je dois agir en interlocuteur actif qui pe Monusco, esengeli kaka nazala koyam- non seulement reçoit mais qui est en même ba ba sango te, kasi nazala pe na bokasi temps en mesure de fournir à la CENI et la ya kokomiselaka bang oba sango na mawe Monusco des informations de terrain sur les bana mboka basali kokamisa pona misala préoccupations et questions que la population ya maponami. se pose à propos du processus électoral. 47 Les manuels de RFI - Planète radio Documentaires Kusoma vitabu Pour enrichir et rendre Kwa kufanya utajiri wa habari zangu na kuzitia zivutie, naweza plus pertinentes mes (napashwa) kusoma vibuku na maandishi ya serkali yanayozungum- informations, je peux zia uchaguzi, kama vile sheria ya uchaguzi, sheria kuhusu CENI, na (et dois !) étudier et vivi hivi. Kikundi yahooelections2014 kinaniruhusu kuwa na urahisi consulter les documents wa kupata maandishi mbalimbali zinazo habari za uchaguzi kupitia officiels qui régissent les teknolojia ya kisasa. Kwa ushirika na muungano wa wataalam wa élections – loi électorale, habari za uchaguzi, itabidi kuzidisha idadi ya wasaidizi ili kuunda loi sur la CENI, etc. – et muungano wa wajuzi na wa waandishi watakao tutumia habari za des documents de réfé- uchaguzi, toka mahali mbalimbali kama vijijini ambako hatuwezi rence sur l’activité élec- kufika. Mchango wao utahitajika hasa siku ya uchaguzi. torale et sa couverture journalistique. Le Groupe Vifaa Yahoo Elections 2014, Napaswa kukadirisha, kwa kutumia akili, beyi na vifaa nitakavyo- me permet d’avoir un tumia katika kazi yangu ya kuripoti uchaguzi. Ni vema kujua vifaa accès facile aux versions gani vinaweza kupatikana sehemu tunazo tumikia, na vile amba- numériques de nombreux vyo wafadhili wanaweza kutupatia. documents. Kotanga ba buku pe mikanda manso milobeli misala ya maponami mikoleka pamba te na miso ma ngai. Groupe Pona kotabuisa mosala na ngai malamu, koyeba Yahoo élections 2014 oyo esalemi na lingomba malamu mingi manso oyo etali maponami, nde ya ba référents pe bapanzi sango pona mapo- nakokende tango inso koluka koyeba nini ba nami, ezali moko ya na nzela ya motuya, pona buku elobi na likambo songolo to pakala, pe nini kozua na lombango mikanda bakonzi pe ndako ya mibeko milobi ( mibeko ya maponami, mibeko maponami esili kobimisa pona kotambuisa misala mizali kokamba misala mia CENI, …). Ba boku ya maponami. 48 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Mawasiliano Simu na Internet vitakuwa vyombo vyetu ambavyo tutatumia zaidi kwa ajili ya kuwasiliana. Simu ni njia rahisi kwa mawasiliano ya watu wengi. Ila inafaa kuwa makini kwa kuitumia. Ni vema kuwasiliana kupitia ujumbe fupi kwani unasema mengi kupitia Lisungi ya bandeko basusu Ressources Humaines maneno mafupi. Na kuhusu Na lisungi ya bandeko ndenge na Internet, tunapaswa kuwa ndenge (bakambi ya ba masanga, En collaboration avec na uhakika wa kujua wapi ba ndako ya bopanzi sango ya ba le Réseau de Référents, tutapata computer, wapi mboka na biso) nakosala liziba il faudra renforcer nos tutapata njia ya internet na enene ya ba sango. effectifs en constituant wapi kunapatikana vyumba Yango nde ekosunga ngai, na mosa- un réseau de personnes- mupatikanamo internet. la na ngai. Epusi bolamu pona ngai, ressource (experts) et un Htoshi kusema kwamba “si nazala na ba mboka nioso, ata moto réseau de correspondants wengi walio na uwezo wa se lioko oyo akopesa ngai sango ya électoraux dans les vil- kutumia internet”. Maneno solo pe ya malonga. Boye nde nako- lages isolées ou éloignés. yale hayalete suluhisho nzuri zua makoki ya koyeba maye makole- Ces derniers nous feront kwa kazi yetu. Kazi ya muun- ka na bisika oyo ngai moko nazali na parvenir des informations gano wetu wakati unaotan- makoki ya kokoma te. Kotalaka ete en provenance des gulia uchaguzi inaweza kuwa mokolo ya voti, ngai moko nakosala endroits où je ne pourrai muda mzuri wa kujifunza na na makoki ya kozala bisika minso pas toujours me rendre. kusi-mika mbinu zinazoweza te, nde tomoni kitomba ya kozala Leur apport sera particu- kuimarisha kazi katika mam- na bato oyo bakoki kopesa biso ba lièrement utile le jour du bo ya uchaguzi. sango ya malonga. vote. 49 Les manuels de RFI - Planète radio Muungano wa wapasha habari Communication kwa ajili ya kuripoti mwendo wa uchaguzi, na communication. muungano wa wataalam wa habari za ucha- Le téléphone est le canal est le plus accessible guzi, ndizo nguzo na ngao zangu za muhimu à tous. Il faudra qu’au-delà des simples appels, sana. Najua kwamba naweza kuwatumainia notre mettions au point une stratégie d’utili- kwa kuboresha kazi yangu. Kwa ngambo yao, sation intelligente et rapide des messages de nawo wanaweza kunitumainia kwa uharaka texte : dire beaucoup avec peu de mots en wangu na kuwa tayari kwangu siku zote kutu- créant des mots clés et des dénominations mika pamoja nao. Kungoja yote itoke kwa abrégées. Le téléphone et l’Internet seront très probablement mes principaux outils de contact et de wengine, kukosa kutoa mchango wangu na pia uzembe, ni kinyume na maendeleo bora En matière d’Internet, nous devons disposer ya muungano wetu. Kuwa mwanamemba wa d’une cartographie précise des moyens dispo- muungano huu wa wapasha habari kwa ajili nibles (connectivité, ordinateurs, cybers, etc.). ya kuripoti mwendo wa uchaguzi ni kwangu Se contenter de dire que « tout le monde n’y Nzela ya kosolola na bandeko banso, tokokende kotinda ba sango (moyen de communication) Alloh alloh pe kino na SMS, pe koluka koyeba ndenge nini internet, nde misali bisalebi ya yambo oyo tokoki kotinda maloba ebele, na sango eke eyo ekosunga ngai na kokabola masolo na bandeko ekeyi na nzela ya SMS. Pona kosalela internet bazumi bipayi na bipayi. Toyebi banso ete sika malamu, ngai référent esengeli nayeba, o kati ya awa na nzela ya alloh alloh toza na makoki ya ba mboka, wapi nakoki kokutana na ba ordi- kobenga pe kosolola na bandeko bisika biyike. nateur, esika nini ba cybercafé esuami, pe soki Biso tobanzi kosuka wana te. Na bosalelaka kaka epesemeli ngai kokota na internet mbala moko alloh alloh, ngai référent ya maponami, elongo na téléphone na ngai. 50 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes Bisaleli bisusu Nako vandisa oyo ya ngai mayele pe kotala na motema kokita, bisaleli nini nazali na a pas accès » ne suffit pas yango posa pona kotabuisa pour bien gérer et trouver mosala na ngai malamu. de bonnes solutions. Le Nakoluka koyeba bisaleli ya travail du Réseau pendant tina nini nazali na yango na cette période pré-électorale maboko, bibundeli nini ya peut être le meilleur moyen tina nazangi, pe nini nakoki d’apprendre et de mettre alama ya kitumaini na kozua na lisungi ya bakambi au point, ensemble, une ya bahati ya kipekee ya misala ya maponami pe na stratégie efficace dans ce kutekeleza kazi yangu, pia nzela ya masanga ya bapaya. domaine. bila kusahau udemokrasia. Tango nazali koluka bisaleli Matériels Najua na ninakubali kwam- ya sika, oyo nazangi, esen- Je dois faire une estimation ba kuna tafauti kati ya geli nabosana soki moke te raisonnée, responsable et miungano zingine na muun- ete mosala na ngai ezali se réaliste des moyens néces- gano wetu. Ndani ya miun- pona kotonga ekolo. Lokumu saires pour assurer une gano zingine mwapatikana na ngai mopanzi sango pona bonne couverture, tout en wale wanaofikiri kwa ajili ya maponamini, litomba ya précisant ceux dont on wote, na wengine wasiofi- misala nazali kosala pona dispose sur place et ceux kiri kitu. Mwapatikana wale maponami, ekosala na tina qu’il faudra essayer de se wanaotenda na wale wasio- o miso ya bato, obe soki procurer avec le soutien des fanya kitu. Mwapatikana natamboli na bosembo partenaires, bailleurs de wanaotowa amri na wale nioso. fonds, etc. kutumikia vema taifa langu, 51 Les manuels de RFI - Planète radio Mon réseau Le Réseau des Journalistes Lingomba na ngai et le Réseau des Référents sont mes ressources les plus Lingomba ya bapanzi sango pona importantes. Je sais que je maponami, pe lingomba ya ba peux compter sur eux pour référents ya maponami nde libota améliorer mon travail. na ngai. Nayebi ete bango bako- A leur tour, ils peuvent comp- sunga ngai kotabuisa musala na ter sur moi, sur ma réactivité wanaotekeleza tu amri. Ila ngai malamu, pe kozua tango inso et sur ma disponibilité perma- muungano wetu ni wa watu ba sango ya bipayi na bipayi. Ngai nente pour échanger et faire wanaojitegemea na wanao- pe tango nioso na mibongisa pona ensemble. chukua uamzi wa kutumika kosolola na bango pe kopesa kwa ushirika ili kufikia lengo bango ba sango. L’attentisme, la passivité et la moja. Ngai référent ya maponami na ko négligence sont incompatibles Mawazo na mafikiri havitoke lala pongi te, pe kokanga maboko avec la bonne marche du kwa mtu moja tu, ila kwa te tango ya mosala po yango Réseau. ushirika wa wote. Lakini, ekosunga te maponomi makende Faire partie du Réseau des kutokuwa na kiongozi wa liboso. Journalistes pour la Couver- muungano hakumaanishe Nayebi malamu ete kozala moko o ture du Processus Électoral kutokuwa na uratibu ao kati ya lingomba oyo ya ba réfé- est pour moi une marque ugawi wa kazi. Kila mwana- rents ezali lokumu pe mokumba de confiance et une chance memba anapashwa kujua monene, pona ngai moto nalingi exceptionnelle de mieux faire nini anangoja kupata kwa kosunga mboka na ngai ekoba na mon métier et de mieux servir mwengine mwanamemba nzela ya democratie. mon pays et la démocratie. wa muungano. Kutenda Na bokeseni ya mangomba ma- Je sais et assume le fait 52 Pour un bon déroulement du processus électoral Manuel des journalistes qu’à la différence d’autres types d’organisation où il y a ceux qui pensent et susu wapi epayi tokoki kokuta ceux qui agissent, ceux qui bakambi oyo bazali kokueyisa commandent et ceux qui mitindo, o kati ya lingomba obéissent, le Réseau est une na biso ba référents ya mapo- association de personnes nami, tozali banso totabuisa autonomes qui décident misala, moto inso o ngambu na d’agir ensemble pour mieux ye, na koyebaka tina enene ya atteindre leurs buts. Les maye kozali kosala, pe kilo ya initiatives ne viennent pas mokumba tosili komeme. Tozali d’une seule et unique « tête banso lisanga pe tozali kotia pensante » mais surgissent mayele na biso na misala ya de tous et chacun des maponami. Ata soki o kati wa membres du réseau. biso na lisango oyo ya ba référents ya maponami mokonzi Bien évidemment, le fait qu’il hivyo ni kurahisisha kila azali te, mosala na biso ekota- n’y ait pas de « chef » ne mwanamemba kufaidia kwa buisama na mbilinga mbilinga signifie qu’il ne puisse pas ujuzi wa mwengine ajili ya te. Nde boye esengeli na moko y avoir une coordination et maendeleo na muungano. moko o kati ya biso, koyeba une répartition de tâches. Ugawi wa kazi unapaswa tango posa emononi, nini akoki Bien au contraire. Il vaut kueleweka kama ugawi kosenga na nani. Na tina ete mieux que tout les membres wa majukumu ila siyo wa manso matambola malamu, sachent ce qu’ils peuvent madaraka. Kwa mwisho, boko o kati ya biso bakoki attendre ou demander à tel nina zamiri kwamba ni kwa kozua mokumba ya kotala autre membre du Réseau. njia ya ushirikiano wa kweli misala songolo to pakala. Wana Cela évite les doublons et tu ndio kitabu hiki kitapata ezala obe bokakoli misala kasi permet de mieux profiter umuhimu na samani yake. bokaboli bokonzi te. de la richesse et la diversité 53 Les manuels de RFI - Planète radio Na mosala ya mokolo na Pamoja, tukiongezee mokolo, nde buku oyo ezui du groupe. En tout cas, cette tina nango. Banso tokosala répartition de tâches doit être ete mayele epesami na entendue comme un partage buku oyo efuluka, po ete des responsabilités et non pas ezala tango inso esaleli ya du « pouvoir ». malonga... Finalement, je suis conscient mambo na mawazo mengine mapya kufuatana na ukweli wa sasa, ili tukifanye kuwa cha maana zaidi na kitusaidie kuwa… wote, na ...Moja kwa oja: wote kwa m ni. Wakongoma ...Mutu moko p ona banso, banso p ona mutu moko : bana mboka ! que c’est seulement dans la collaboration effective avec le Réseau que ce Manuel prendra tout son sens et toute son utilité. C’est ensemble que nous l’enrichirons, l’actualiserons en permanence et ferons de lui un outil qui nous aidera à devenir… n: s pour u u o t t e ! ur tous ...Un po uple congolais le pe 54 Kitabu hiki... ...Kilitungwa kwa kuleta nyongeza kwa mafunzo yaliyoanzishwa huko mjini Kinshasa, mwezi wa septemba 2013, na shirika RFI Planète Radio. Mafunzo ilifanyika kwa faida ya wapasha habari wanaoitwa kuripoti mwendo wa uchaguzi nchini Kongo ya kidemokrasia. Kitabu hiki kilitungwa kwa usharikiano na France Expertise Internationale (FEI), pamoja na washirika wengine ambao ni Fédération des Radios de Proximité du Congo (FRPC), CENI, na Division Electorale de la MONUSCO. Buku oyo… …esalemi na sima ya bokutani Rfi planète radio asilaki kosala o mboka Kinshasa, na sanza ya libua ya mbula 2013. Tina na yango ezali kobakisa ndambo mosusu ya mayele likolo ya manso oyo esilaki kopesama na bokutani ena ya boyekoli. Misala manso eye, esalemi na lisanga na Fédération de Radios de Proximité du Congo (FRPC), Commission Nationale Électorale Indépendante (CENI), pe Division Électorale de la Monusco, na lisungi ya France Expertise Internationale (FEI). Ce manuel… ...a été conçu pour compléter la formation commencée lors de l’Atelier « Journalistes pour la Couverture du Processus Electoral en RDC » organisé en septembre 2013 à Kinshasa par RFI Planète Radio. Une action menée avec le concours de France Expertise Internationale (FEI) et en partenariat avec la Fédération de Radios de Proximité du Congo (FRPC), la Commission Nationale Électorale Indépendante (CENI) et la Division Électorale de la Monusco. Ce Manuel a bénéficié du soutien du Programme Interbailleurs « Médias pour la Démocratie et la Transparence en RDC » (PMDT), mis en œuvre par France Expertise Internationale (FEI) grâce à l’appui des coopérations britannique, suédoise et française. Rédaction : Eduardo Olivares Traduction : Bob Yala (lingala) ; Jean Kamengele (kiswahili) Graphisme et Maquette : Fabrice Lehoux Photos : Alexandre Castanias, Eduardo Olivares. Equipe RFI Planète Radio : Max BALE - Chef de Service • Sayfonh KHAMPHASITH Responsable de programmes • Eduardo OLIVARES - Chargé de Formation • Bob YALA - Chargé national de projets en RDC • Samuel YAGASE Chargé Régional de Projet en RDC. Dépôt légal : Janvier 2014 Imprimé en France par Ciagraphic Avec le soutien du Programme Interbailleurs Médias pour la Démocratie et la Transparence en RDC