Untitled - SIL Home
Transcription
Untitled - SIL Home
DIKSYUNADI BE UDEL, ENGLISH, TBOLI, PILIPINO NE HILIGAYNON Dictionary in the languages of English Tboli Pil ipino Hiligaynon SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS-Philippines, Inc. TRANSLATORS 1980 PUBLISHERS PUBLISHED in cooperation with the Bureau of Elementary Education and the Institute of National Language of the Ministry of Education and Culture Manila, Philippines Tboli Four-Language Dictionary 83.20-804048N 17.65-680-1.04M Printed in the Philippines SIL Press PAINANG SALITA Ang isang katangiang masasabi tungkol sa Pilipinas ay ang pagkakaroon nito ng iba't ihang pangkat etniko na nag-aangkin ng kani-kanilang wikang Gayon man, ito'y hindi naging halakid sa pag-unlad ng bansa, katutubo. bagkus nagpatibay pa nga sa pagbubuklod at pagkakaisa ng mga mamamayan tungo sa pagkakaroon ng isang diwang panlahat. Ang aklat na ito ay isa sa serve ng ganitong uri ng mga babasahing inihahanda para sa higit na ikalilinang ng mga kaalaman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahal sa sariling wika rig mga mag-aaral. Sinikap na malakipan ang aklat ng mga paksang inaakalang magdudulot ng malaki at makabuluhang kapakinahangan sa mga gagamit nito. Sa paghahanda ng mga ito'y isinaalang-alang ang mga pangkalahatang layunin ng bansa. Isinaalang-alang din ang mga pangkasalukuyang pangangailangan ng mga mag-aaral sa pagpapalawak at pagpapayaman ng kanilang talasalitaan, paglinang ng kakayahang gumamit ng wikang gamitin at wastong pagsulat nito. May inilakip ding mga pagsasanay na inaakalang makatutulong sa mabisang pag-aaral ng wika. Matitiyak na ganap na nilang natutuhan at nauunawaan ang wika kung ito'y buong katalinuhan na nilang natatalakay sa klase at naiuugnay o nagagamit sa tunay na huhay. Buong pagmamalaking inihahandog ng Ministri ng Edukasyon at Kultura ang aklat na ito taglay ang matapat na hangarin at mithiing lalo pang mapataas ang uri ng edukasyon para sa di marunong bumasa at sumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnang wika. At inaasahan din sa gayon ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa. ONOFRE D. CORED: Ministro ng Edukas on at ul a PREFACE This short four-language dictionary is designed to help speakers of Tboli increase their skills in the National language and the local dialect of Ilongo as well as English. The format is that of a thesaurus or classified dictionary based on the classified word list done by Neri Zamora and Lou Hohulin in Pilipino and English. This book was prepared under the auspices of the Summer Institute of Linguistics by Lillian Underwood with the help of Walan Tuan, Fiedang Gendulan., Tony and Silin Wanan. The Hiligaynon data was supplied by Ana Parcon. The sounds of the Tboli alphabet closely resemble their counterparts in the National Language with the exception of e, 6, o and 6: e is pronounced as in the English word 'the', e as in 'yet', o as in 'cough', and 6 as in 'oh'. Glottal stop is written ' in word final position and is unmarked but to he read between vowels written together. Stress occurs on the final syllable of the word base and is not marked. GNA MON YO mu nim bok_nmO bà fat udel ni, mO tmObOng y6 kem Tboli ant baling mahil bele le yem Filifino, Ilongo ne Inglis. Nim hok ni , loloen yem sotu kmb ksulat yO kem udel, duhen ni kde vG kem udel gbak ebe yem sotu tulOn gotu stifun laanen. Lolb me yem tehe snulat Neri Zamora ne Lou Hohu/in be Inglis ne Filifino. YO kem tau tmObOng me du yem Tbolihen Walan Tuan, Redung Gendulan, Tony ne Silin Wanan. Fen nm6 Ana Parcon yem TiOngOhen. Table of Contents Y6 Kem NU Lem Nim Bok Ni Mga Nilalaman English Tboli Filipino Hiligaynon The Physical World Yem Talak Tonok Kalikasan Ang Kalibutan Sky Land Water Weather Vegetation Animals Mankind Longit Tonok gl Kme kdaw YO ken cmowok YO kem 6g6f Kmo ktau Age Family Relations . Be ktuha Be fes 16w6 tau Parts of the body . YO kem n6 he 16w6 . tau Sigel Ti Arms Legs Kalangitan Kalupaan Tubig Panahon Halaman Siga Sittuwa Langit Duta Tubig Panahon Kahilamunan Kasapatan 1 2 11 Sangkatauhan Ang Tao Edad Kaugnayang PampamIlya Bahagi ng Katawan Kamav . Paa Edad Ang ka-angtanan • 18 19 Ang parti sang lawas Butkon Tiil 23 26 Kulit Wek Yem 16w6 tau Skin Hair Body Structure Bala:t Bola Balangka ng katawan . . . . Gel nmO 16w6 tau . Gawain ng katawan. Gel lemwA be 16w6. Lumalabas sa katawan . . . Yem km6 16w6 tau . Pangkatawan . . Panit Buhok Kahintangan sang lawas Pagiho sang lawas. Ang nagagowa sa lawas Mg kondition sang lawas . . Pregnancy Health Sickness Treatment of illness Keblutut Kehyu kl6w6 Kwen des Kbulung Hygiene Kehegifat 16w6 . Pagpanamkon . . Ang Ialawasan -. Masakit Mg bulig sa pagbulong . . Mg pagpaninlà . ' Body functions Body secretions . • . Body Conditions . . . . Pagdadalantao . Kalusugan . . Karamdaman . Panggagamot . . . . . . . . Pangangalaga sa kalusugan . . Eatin g Be Kken Kumain Pagka-on Food Drink Cooking Utensils Ken Ninum Ktag6 Kern ngom ken Pagkain Inumin Pagluluto . . Mga kagamitan Pagka-on Ilimon Panlote Kagamitan sa kusina . . Clothing Kem Nes Pananamit Clothes Care of clothing . Yó kem nes Kehegifat kem nes. Kasuutan Pangangalaga Personal adornment. . . . . . 28 29 . 30 30 31 . . . 31 . 32 . 32 33 . . . 35 . 36 37 39 40 41 Ang Bayo . Kmd kehtilob 15w6. Ang mga dagdag . . Bayo Ang pagtatak sang bayo Ang mga huluyason. 42 . 44 45 Kem Guna ne Kem Ngom Guna Mga Gusali at Kasangkapan Ang Balay Kag Kagamitan Guna Kem kimu gel m6 guna Kem ngom lem guna Kem Kimu lem gums Bahay Mga kagamitan sa pagaanluwagi . Kasangkapan sa bahay Mga kagamitang . pambahay Balay Ang gamit pamanday Livelihood Kebel Tau Klowi Hanap Buhay Ang Pangita Farming Gardening Rice Toole Pining Teaching Weaving Basketry Storekeeping Hunting B6 km6 hulu . . . . . M6 galdin Halay Kem kimu m6 tniba. Kdule Ktclok Kewel KOnOm TmindR. Kdulok Pagsasaka Halamanan Palay Kasangkapan Pangingisda Pagtut5r6 Paghahabi Paglala Pagtitinda Pamamaril Motion Km6 Kekdol Kilos at Galaw Ang Pagholag Motion Carrying Hitting Km6 Kekdol Km6 kwit nwit M6 kehsidek tau. Kilos at galaw Pagdadala Pagtama Maghulag Nagadala Ang pagigO Buildings and Furnishings House Tools Furniture Home articles . 111 • Mucblis 46 49 SO Gamit sa balay . Si • 52 Panguma 53 Hardinon 53 Humay Gamit para sa tanum. 34 34 Pangisda 55 TudI6 56 Habol 36 Lala 58 Pagtienda 38 Pangayam ;9 63 64 Giving Tying Transportation Navigation . . Kalb keblay Kmd kebkes Ksakay ne k6g6w KeigOw to el . . Pagbibigay . Pagtatali . Transportasvdn . . Ang sasakyan sa tubig Economics Kmb Kew6t Ddel Swa Ekonomiya Possessions Commerce Kem kimu Kmb khOgOw odel swa Ari-arian Pangangalakal Kmb Kebenwu ne YO Kem Mogot Benwu Bansh at Pamahalaan Nation and Government Geographical . Be kbenwu . . . . Sangoy Pante Mga pul Batas Digm5 , Maghatag Paghigot Ang salakyan . . . Salakyan sa tubig. 68 Ekonomika , . Ang mangad Negosyo, komersyo . . Space and Time Benwu, Kmb KOgOw Kdaw Lugar, Pak°, at Panahon Ang Antod Kag Panahon Gunun nO Mb kmoen Kebtes Gunun seblâ Lugar Hugis Sukat Panig Lugar Porma Talaksan Ang padulong iv 69 Geograpiko toryo lko , Be y6 kem malak Udin, kiteb Kesgida . 69 Nasyon Kag Gobyerno Officials Law Warfare Place, location . . Form or shape Measure Direction 65 66 67 . Ofiscialio Kasogo-an Hinangiban 71 72 73 74 75 77 '7 78 . Trapiko Panahon . Mga ar6w . Mga buwan /9 Trapiko Oras Mga adlaw Mga bulan Traffic Time Days of the Week . Months of the year }<me k6g6w be lan Kmb k6gOw kdaw . YO kem kdaw . . Y6 kem bulOn . . Quantity and Number Kbongen ne Kwenen Dami at Bilang Ang Kadamo Kag Numero Quantity Number Kbongen Kwenen Dami Bilang Kadamo-an Numero Sense Perception Kmd Kehegn6m Pandama Ang Kilala Sight Colors Smell Taste Hearing Touch Ketngel Kem betek Kungef Kn6m Kungol Kogot Pan in gin Kulay Pan gamoy Pan lasa Pandinig Padama Panulok Kolar Singhut Damil Pamati Tandog Mental Processes Kmd Kehedem Pag-iisip Ang Pagdumdum Thought, thinking . Emotions Evaluations State, condition Kehedem Km() kegn6m Mb kmd ketnef MO kmoen Kaisipan Damdamin Tat asahan Kalagayan Panghuna-huna. Balatyagon Ang pagbantä Kahimtangan . V 80 84 85 86 87 89 90 91 91 92 92 . . . . 93 94 97 98 Social Interaction Communication Values Ethnic terms Entertainment Sports Music Death Wedding . . Religion Christianity Animism . . Grammatical Function Words Topic pronouns Set I Set 2 Non topic pronouns Set 3 Set 4 Kesetng6n Be Kern Dumu . . Pakikisalamuha sa Lipunan Kmb kesetng6n. . Pakikipag-usap . Kem sen-galu tau . Mahalagahin. . . Kem kay tau Panilpi Yo kem mb lelen. . Uri ng libangan. Kem la mdengen . . Laruan Kern utOm Tugtugin Be klef tau. Kamatayan Mb ken Pagkakasal Be Kehtahu Relihiyon Kehtahu be Dyisas. Kehtahu be kem busaw Kristiyanismo. Pagkapagano. Kt6c1O Kmb Kual Ang Pagtipon Paghambal Ang gihu sang tao Ang klasi tao . . Halampangon . . . . . Halampangon Kalantahon Patay Kasai Ang Relihiyon . Kristiyanismo Diwatahon . Katawagang Pambalarila Ang Gramatika Sa Hiligaynon Ou o -e -he Ako Ako Ako -u -hu Dou do Ko Akin Vi 100 104 105 106 106 107 108 109 Akon . . 113 116 116 117 118 118 119 Demonstratives. Prepositions Conjunctions Particles Initiator Terminator Qualifiers Interjections . Demonstratibo. Pang-ukol Pangatnig Kataga Pantakda References Kasugpon 11° 120 121 123 124 124 125 126 128 vii The Physical World Yam Talak Tonok Kalikasan Ong Kalibutan English sky cloud rainbow star morning star Tboli longit lohun Idwe's blotik blotik semla Filipino ldngit alapgap bahaghtgrt hituin talc sa umaga moon moonlight bulcin tieing bulón sun sunlight mats kdaw neing kdaw day night kdaw, sendaw kifu buwgn liwgnag ng buwAn drat, liwgnag ng draw craw gabf 1 Hiligaynon langit gal-um balangaw bitu-on kabug-wason, kabug-ason bulan sanag sang bulan adlaw sanag sang adlaw adlaw gab-i land tonok 16pa tonok earth, dirt, 16pa soil hole in ground sol lem tonokhilikay buhdngin sand helek 16ad clay tonok kuleng piltik mud hitok dust kfung gabrik bat6 rock, stonebotu gint6 gold bl6w6i1 silver tembaga futi pilak linti tans6 copper bala t6k bdkal iron metal sin, temla metal peak of tfusii bulul itukt6k, mountain talukt6k mountain bulul bund6k cliff kantib, meklos talampds 16116k, metlosok 2 duta lupa buho sang duta balas lunang lutak yab-ok bato bulawan nilak i saway salsaloo metal putok putokan bukid bibl cave kilib, sol kefnit kuw6ha kwiba hill bulul lemnek bur61 bakulod slope hilil gled dalisdis, lib is dahill valley datal slibut bulul, lem lued lamblik, labdk nalupyakan plain datal patag patag forest, jungle dlag, dlag semkel gdbat katalonan desert benwu laen dO bnesen discerto deserto thorny ground tonok sual maddwag sapiniton nga duta rocky ground tonok hnagang lupang bato bato-batohon nga duta water 61 tubig tubig spring kokol, sfut, tbul 61 bukdl tuburan river 61 m1e1 flog suba 3 waterfall hikong tah5n busay brook, creek, stream 61 lemnek sgpa, b g tis sapft lake lanaw lgwa linao ocean, sea mohin dagat, karagatan lawod, dagat seashore kilii mohin, heklol mohin baybdyin, tabing-dagat dalampasigan bay-bay, baybayon wave lewOk dlon halud high tide lemnok mohin, motun mohin laki ng tubig, tgog to-ob low tide monol mohin, hono mohin knati hunas flood dunuk band bahft overflow "boundary guléhen kililen, mama, lembens umapaw panalakay tidal wave, big wave leweik all bong bong daldyong dake nga balud subside, recede minut monol kumgti hubas dried, parched ground tonok mgel tigdng kigas nga duta 4 swamp, marsh bob Litt, latian lui-an-luyan well kokol baler, hubon Artesian well 61 kenwag, el gnumha peso artesian nga hubon weather kmO kdaw panahon panahon cloudy lemobun, lehneng kdalc madagim magal-um drizzling rain blanas amb6n talitt, talithi rain hulen ulfin ulan wind lenos hangin hangin windy lemnos, tetuduk mahangin mahangin gale all lemnos habAgat hahagat, mabalud calm teda menek malinao typhoon lends bong mama PaY50 bagye whirlwind klifus ipu-ipo alimpolos thunder lemtek, lemugung kulóg dago-ob lightning smila kidiat kilat 5 bagyo good weather, sunny kehyu kdaw, mnang kdaw magandang panahOn maayong panahon hot weather kin/ kdaw, 61<êt kdaw mainit, mabangs mainit cold weather ketnaw kdaw magingw matog-naw bad weather sidek kdaw masamang panahon malain ang panahon vegetation y6 kem tmowok halaman kahilamunan tree koyu /And kahoy trunk but koyu katawdr, ng piln6 punong kahoy branch hanga sangg sanga twig lasang koyu maliliit na sang kagingking leaf doun dahon dahon luxuriant foliage all dmoun ydbong madabong nga dahon bark kulit koyu bandkal, baldt ng kdhoy panit sang kahoy root dolil uggt gamot sap litok koyu dagtg ta-gok, dug 6 stumi t. U !led ;116d tu-oc, plant hulu halAman tanum stem tinu tangkdy uhay, puno seed lem hulu binht lumigas, binhi sprout towoken sib61, tumilbe salingsing, tub() growing (getting big) kenok towoken, tmowok lumálaki geta-as, nagatube matured (big) deng tuha malaki nd, magulang nA gulang fruit bungu kovu ortitas hunga, prutas seed lemen butó binhl, Use vegetable lemnaw utan unripe natal vlav ,. hilAw nearly ripe maven tape, TON-6n lemnog mown melel manibaläng dali nagld maluto, habal ripe deng toga, deng lemnog, deng melel hireig luto outer skin kulit bath panit inner skin klofut bandkal panit sa sulod 7 hilaw grass bnes dame hilamon thorn sual tinik tonok, pine meguu pays nayne hard, redwood tree, wood used for furniture Oyolung Tiara narfc, para ihimo mueblis hardwood tree used for house building bnOkii, benati, kebolui Tpil ipil-ipil, agh6, para ihimo balay soft wood tree, used for carving lefiak, lewayan tangill mahomok nga kahoy s bleté baliti balitt, kluta banaha banaha betelnut blibOy banga bunga sugarcane noko tube tubo edible fern hokQ pak0 pako flower bulek bulaklak bulak bamboo afus, suf5, kling, mbali, bentung, seben, lasak kawayan . kawayan fig type tree medicinal tree 8 si-it lunok rattan luos uway uway pineapple lenden, lanas pinyd piña mango mangga manggd pahb papaya tfaya papaya kapayas coconut lefb niyag lubi banana saging sag ing saging pomelo blungkut lukbdn kabogaw, kabogao guava byabas baydbas bayabas j ackfruit badak langka, nangkd nangkä orange od6n, manded in suha kahil vegetable lemnaw gillay utan cabbage kabid rep-61y° repolyo eggplant sgotong talfing talong beans blangul kibal balatong string beans blangul taha sitaw sitao sayote seyuti say6te 5ayoti balsom apple, bitter melon sgotong h66t, heyä ampalaya ampalaya, margoso gourd labuk Cipo upo-kalohay 9 cow peas blotung koyu kady6s kadios mongo bean blotung balgtong mongo pepper mala silk katumbal rice (unhusked) halay pdlay humay rice (husked) ms6 bigns bugas rice (cooked) bliwo, ken kanin kan-on sticky or glutinous rice hulut malagkit pilit roasted green rice knuhom pinipig pilipig rice stalk tinu halay, lam' halay uhay uhay rice husk kulit halay ipn labhang rice bran ubek halay darlk upa corn ksilg mats mats sweet potato ubi kam6teng bnging kamoti cassava ubi koyu kameteng kahoy balinghoy tuber kieb Obi gabi 10 wild animals kem Ogef lem bnes siga siituwa kasapstan wild pig sdö bnes bAboy damA talonon nga baboy, baboy talonon deer uhu usa usa female deer tenlus libay babai nga usa small baby mouse bninsil bulflit alagitit, giting big mouse ungA dagi balabaw monkey iwas matsing, tsiinggo, ungoiy ama reptiles kem dumu AgAf mulu ne kmadaw lizard mangat balay hutiki tiki crocodile bwangkug buwAya buaya python sown saws bitin snake ulal alias man-og venom alas kamandAg makahilo cobra ulal sedof kobra kobra turtle hnu pagong ba-o 11 ang nagakamang isda kaliskis palikpik isda himbis sirik bone mudfish tadpole halt, ut6n 61 unaf halang utfin 61, fis tiol al0 bikol tinik daldg uluul6 frog snail crab fak s6 kldrig6 palaka sus6 katdng shrimp kuldng hipon eel milkfish (National fish) kill bangus igat bangils bokog puyo, hale-an ulok, diotay nga pak5 pak5 sose, igi alimango, kalampay, kasag pasayan, lukon, balas kogay sill bangros fish scales fin 12 kulisap sapat-sahat insects kem kulid mOyang ne kmadaw grasshopper kfadang tipaklong tibakla locust tlangas bdlang apan centipede syuflin alupihan, aluhipan talim babaga Worm kuled, yakA Mod, Mud ulod large, red, stingy ant bete sowu, mutA kulu hantik karag-karag nga subay black ant bet& hitem langgAm itom nga subay flying ant lotu mOyOng gamu-gamO raga-raga subay nga naga lupad spider (large) wong bong gagamba damang head louse kutu kilt° kuto body louse tugom kAto kuto Yuma tick kutu ohu garapata utol, bitik young hair louse kwoli, ngA kutu kuyumAd kuyamad louse's egg kliha Hs& losa termite tegasaw, anay anay anay 13 scorpion smufit alakdan iwi-iwi leech metek lintd lintä, alimatok woodborer kasuk bukbdk bukbok spider (small) wong anlalawa, lalawa damang nga diotay spider's web iwol wong bahay ng lalaw sapot lawn cockroach kaba, mOg iris tanga mosquito blawang lame]: lamok butterfly khangi parupar6 alihangbang bee kbuleg, megwawa bubilyog huyog honey bee nuhag, kmaing birds kem onuk bees Tbon mga pispis beak sumung onuk tukil tuktuk wing hafak pakpak pakpak nest sala pugad pugad Crow wak uwak uwak potiokan 14 hawk kofi ldwin dapay hornbill ko kaldw kalaw eagle banug dgilg agila kingfisher bk6k6 piskad6r tulabong bat kefnit kabdg kulonaknit big bat kebeg panlk/ kabog parrot klet, klohing 16ro pikoy rice bird sit mdya maya woodpecker k1616t hatliktok salak sakan wild pigeon obun, bn6t61, muhen batu-bath talonon nga salimpati, tukmo young pigeon tnulon obun pits6n kolabog, dove kEati, obun kalapgti pating domestic animals 6g6f he guns mga hayop pambahay ant nga mga sapat dog ohu gso id6 puppy ngft ohu tlitg totoy cat kuko plish kuring 15 palabog-sayan kitten nga kukil, ying kuting mingming pig sc145 bdboy baboy piglet ngA side) bilk idik mother pig ogong leblab (male) 'nailing bdboy nayon carabao klembew kalabdw karabaw male carabao klembew logi damjlag toro bahy, young carabao nga klembew hula' tinday sang karabaw cow sail bgka bakd calf ngA safi gJya tinday sang baka goat kambing kambing kanding he-goat kambing logi bardkong kambing toro nga kanding horse kudA kabayo kabayo colt nga nati bisiro tinday sang kabayo chicken onuk manok manok chicken egg ngA onuk lebotJ itlog itlog egg white bukay lem ngA onuk klaro ng itlág 16 klara sang itlog egg yolk 16161 ng£ onuk shell klokub nga onuk baldt ng itlft alokait sang itlog, alokaba pullet mlon sawang dumaldga dumalaga hen mlon inahin mungh cockerel m6s61 gebla tdtyaw sulog rooster, cock m6s61 bong tandang sulog comb snuulen pdlong parong chick itit sisiw pise duck int/ bibi, bibe, itik, pdto pato, bihi duckling nga intt sisiw ng itik pis6 sang bihi goose gansa gansa gansi rabbit unge bong klingu, hdabit kunelo, dage (loc.) kuniho chicken coop kukub onuk tangkal ng mandk, kullingan kurungan sang manok pigpen kukub sd.6 ulb6 ng baboy tangkal bird's nest sala onuk pligad pugadan 17 puld ng itlft batog sang itlog cage kukub onuk ildwia halwa kennel guru) ohu balay-âso balay sang stable guriU 6g6f sabsgban tangkal, baral trough for feeding hogs 116y6w sd6 labangan pasongon pasturing hat6h magpast61 pahalbon Mankind Kmn Ktau Sangkatauhan Ong Tao person tau tao tao man logi laldki lalaki woman libun babae babai child ngn bata bata age b8 ktuha edad edad old person tau dung tuha matandá tigulang 18 id8 eldest child ngA twogu pangdnay panganay, sub ang teenage boy logi lomi lemnok binatilyo naga sinoltiro, soltirito teenage girl libun lomi lemnok dalagita naga dinalaga, dalagita youngest child hol s6n imot huns6 kamanghoran, agot toddler sangg61 ngA hand tolo dmalang m6g6w bata nga diotay, bata nga nagatakangtakang family relations hh fes 16w6 tau kaugna ang pampamilya ang ka-angtanan unmarried man sawang logi bindta soltiro unmarried woman sawang libun daldga dalaga engaged deng leninti nakipagkdsundO na natanda-an, kalaslon marriage kesyehen kasal kasado husband tuha logihen asdwang laldki bana wife tuha lihunen asawang babae may lidhay asawa 19 to engage in sexual act (Intercourse) sekv0 magtalit itot, iyot adultery mda yehen apid adulterio concubine, mistress dwey kerida, babde (coll.), kalaglyd kirida, babahi father and ama, tatay, liáy tatay mother ve ind, indv, nanay nanay son, daughter ngA logi, ngA 1ibon anak anak babahi, anak nga lalaki oioer brother twogu kmiya manong older sister twogu ate manang brother, sister (sibling) twolihu 'my sibling of the same sex' kapatid mag-utod logihu 'my brother' if speaker is female) utod nga babahi libunu 'my sister' (if speaker is male utod nga lalaki 20 father-in-law tuen logi biyendn ugangan nga lalaki mother-in-law tube libun biyendn ugangan nga babai son-in-law towu logi mandgang umagad nga lalaki daughter-in-law towu libun mandgang umagad nga babai brother-in-law fay baydw bayaw nga lalaki term of address between a man and his brothers -in-law Fog term of address between a woman and her brother-inlaw fe sister-in-law fay term of address between a woman and her sister-in-law we bayaw hipag 21 bayaw nga babai elder uncle or aunt mft dl, ye dl kdka tiyoy, tiyoy uncle ma di tiyo tiyoy aunt yg dl tiya tiyay cousin dumu setwoli pinsan pakaisa nephew or niece nga twogu, nell twoli pamamgkin hinablos great, groat, great grandparents bg fa, tome fla kanurninun6an lolo sa dukong dapa-dapa great, great grandparents fuv 116/16/1610 lela sa talampdkan lolo sa dapa-dapa great grandparents fh nanb/161o/ lolo, lola sa 161a sa tuhod tuhod grandfather rem& lelo, mAmay lolo grandmother he lela, nanay lola great, great, great grandchild bg fa, rem& fa kaap6ap6han ape sa dakung dapa-dapa great, great grandchild fuv ap6 sa talampdkan apgi sa dapa-dapa 22 great grandchild im ape sa tuhod ape sa tuhod grandchild be, tern& ap6 ape ancestor tehe fu, gunu gu semfu nin g ne ang katigulangan close relatives dumu setwoli malapit na kamag-dnak malapit nga pariente distant relatives dumun setwoli edoli maldyo nang kamag-dnak malayo nga pariente father's side ktol fi be ma parte ng ama parientg sa tatay mother's side ktol fi be ye parte ng ind parientg sa nanay Harts y6 kem nil be lewd tau bgbagi ng katawan ang parti sang lawas head kulu 610 ulo face lem uye mukh5 guya cheek hifi pisngi pisngi dimples kadi biloy yopok, dimpol forehead uye nub, nob agtang eyes mata mata mata eyelid klofut mata, kulit mata tallakap ng mata amimilok of the body 23 17 Z Nosn8 uuvapEl louoT scud semst uymulmt 9M91 Anon T 0 414 ppanIn2 2urt,oi loTa ouoy )(arc' P a ITT oaol-oaol Pal?' Nolpq 2uumN lauci unpnls adEu on)42ue; av8pTuci -sycle cp a-1 DIDTAVID luNITect O T1 Teclu IwtITI n1-3uTTI .IDGU u g 2uoTup STIT ' g a o l OuXua ' p liulu4 uuTuolnl uuutalluiut luoaqa 'AEmpl 104TI wa i TomT BATTes uodOu uTdOu rugu 141°131 E TTP 2o2u-8rTe2u UTaP gueupTuu )luITP onuol aluTru SNIq en' unTupr Ion IPT4 ma l u p eT Tj thinwns dT1 aamot 2aqici Efu xecleqa osOu el aj nunwns dIT .iaddn Borg ?ITN Sunwns yanow nio-EI nuOTT 8unjt asou omuz-om p a mpauluiruct vara maT ma4Tu aXa aga jo irdnd Aunt vanT TaaTct T lap-ploys YE@ chest, breast; bust kfu, tutu dibdib; sOso dughan, soso heart host) p6s6 tagiposo-on lungs bagA ban bagA navel huhed pGsod pusod waist 6w6k baywdng hawak stomach bong sikmGrA tiara abdomen blutut tlydn sulok-sulok kidney bungu bat6 bat6-bato liver katay atay atay large intestine tnahi bong malaking bitGka daku nga tinai small intestine tnahi lemnek kaliliftan diotay nga tinai gall bladder hdun katay pant6g apd6 lower part of abdomen hips klulung pusdn pus-on hunuk pig1 balikawang buttock, rump sk6 puwit bull vagina euphemistic ki puke pipi, papek bilat, bibig sa putay ngom libun 25 clitoris euphemistic too tinggil man3, tilen giti penis euphemistic bot6 ngom logi tit/ ibon bate) testes euphemistic amil ngom logi baygg, itlog itlog scrotum amil sdpot ng baydg pantog anus akuk bil/as sa pewit alipotan bladder kefof6 arms sigel kamay butkon armpit imak kilikili ilok upper arm, forearm but abal, but sigel brdso braso elbow sigu siko siko wrist, pulse but henmO, mugul galdriggalangdn pulso hand henmO, 116161 kamdy kamot palm lem 116161 pdlad palad palm lines uldt 116161 gilhit ng pdlad kodlit sang palad fist henmil kamad inomol balabag 26 finger tedok daliri, galamdy tud16 fingernails tnugu, knugu kuk6 kuk6 thumb tbakal hinlalaki kamolagk6 index finger tdok kudAl loh6 hintutdr6 ikaduha nga tud16, tulod6 middle finger or toe tedok (lath hinlaldto tungd nga tud16 ring finger tedok klifen palasingsingan sing-sing nga tud16, silingAngan last finger tnii hinliliit kamalingking legs ti pad tiil thigh haha hltd hitd knee bukol tuhod tuhod hock (back of the knee) laan ktaan bukol aldk-alakdn luko-lukohan shin lulul ti 1uldd tuhod leg, calf ti binti bati-is foot h6161 ti pad tiil ankle. mata kudA bukungbdkong boko-boko 27 teked sdkopc tikod sole laan ti talamndkan dapadapa, talapakan toe kvemet ti dalirl tudlo sang ti-i toenails tnugu ti kuk6 kuku sang ti-il tendon sakat litid daku nga ugat skin kulit halAt panit I scratch megle, kalus ga"los, kalmat kalot scraped mukêt gasgtls nakris rub mugud, ugud kuskOs haplas, lugod p inch kemet hard, kilrit k:151 furitusion meklud masd banog, balho: itchy hotel rakati makatol scabies lafu galls arikis boil hisa pigsd huhag, oyapos blister hmuntu lint6g, palills pal-ak, lap-ok wound, cut hall sdgat pilas swollen hoick banog sang uilas burned mluf, mlOb Pael riffs' 28 rase, scar lekes p6klat, pilat piklat, pal-ak may-agi pimple hnus tagihdwat punggod mole seneng taling alum wart but61 kulug6 bukol, kalunggo flesh unged laman unod fat abft tab5 tambok vein ulat ugat ugat blood lit6 dug6 dug6 hair (head) wek buh6k huhok eyebrow hulok kilay kilay hairs (skin) bul halahibo bulbol eyelash klubeng mata pilik-mata amimilok mustache bnget sumung fi to bigate bigoti beard bnget balb6s bongut sideburns kding (libun) patilya agigiring, agigising pubic hairs bul b6 kimu bulb61 logi ne libun 29 bulbol, sabot bode d ucture yem 'Owe' tau batangka ng katawan kahintangan sang lawas ta11 taha matanglejd mataas short uko pandak putot, manobo mabil mataba matambok thin 1chen pavjt maniwang s 1 in; kmahab batingkinitan niwang, bagayan body functions gel nmO lawa tau gawain ng katawan pagiho sang Tawas yawn tluyab hikjh pangoyab asleep tung6 tul6g tulog snore mlong hilik haragok dream kna panaginip damgo wake up btik, dmemen gumising gmata, hugtaw, bangon hiccough send], sdu s inOk sidO burp tey6b dighjy, dighji tig-ab sniff nungef singhOt singhot bowel o ement mke, mebel sole tumle tout, fat 30 mamus-on lumalabas sa katawan ang nagagowa sa lawas body secretions gel lemwd be 16w6 mucous ngol tears lewok 1611A luha sweat inget pdwis balhas body odor boo 16w6 tau, line am6y ng katawdn babe sang lawas, anghit urine iledl ihi ihi feces ke tde to-1 saliva iwol ldway, lurd laway vomit lewd1 sdka suka sperm 61 lemwe gu be ngom logi punlAy ang danlak nga nagagowa sa lalaki, turos body conditions yem kmd 16w6 tau pangkatawan ang kondition sang lawas alive mowil buhdy huhi die matay pataly patay dying (on the verge or point of death) meyen mlef, naghihingale heslaf, hesnil, indydn lemwdt hog 31 sip-on naga himomogto, tagumatayon pregnancy keblutut pagdadalantao pagpanamkon conception mlolu naglilihi naga panamkon pregnant mlu tut buntis, nagdadalangtgo gabusong miscarriage gama, msut hosot &gas, pagkalaglgg nahologan, nahar-asan will give birth soon (last days of pregnancy or has started labor) mOyOnen mnga, kmuleng blutwten mang g ngandk na dali na lang magpanganak, magbata, nasakitan to give birth, to bear a child mnga manganak manganak, magbata to give birth for the first time tanay ngaen mangAnay panganay to he horn msut, hsut ipangganak ipanganak, pabata health kehyu klawai kalaugan ang kalawasan healthy, well kehyu klOwa malusOg maayong lawas, maayong panglawas 32 healed, recovered deng mko, deng hyu, deng myen magalfng nagayo well, feeling better deng hyu, deng myön mabuti ang pakiramddm maayo na, maayo-ayo na strong kemgis malakas mabaskog, makosog very much alive lekahing masiglangmasigla mapagsik sickness kwen des karamdaman masakit sick maysakit wen desen, wen tenduken, semlaw painful des, temduk weak lenmek, mungoy, hbonu, hbuyon sickly lenelen des masasaki tin masakiton tired miteg pa god napaol, kapoy faint kfuteng mawalan ng malay, hinatayin nal ipong headache des kulu sakit ng Olo sakit ulo masakit 33 maysakit, gasakit masakit, sakit mahina, maluya dizzy lengel mat a hilo malingin shiver kenkel kaligkig, mangaligkig gakurog sneeze bniin bahin baha-on, pangatsi cough kow ubii ub6 cold lenekef sipOn nasipo-en fever kin; 16w6 lagndt hilanat chest pain des kfu sakit or kirat ng dibdib sakit sa dughan gas pain smilab lem kdbag sakit sa solok-solok stomach ache des blutut sakit ng tiyan sakit tian diarrhea klet mké, des blutut, bolo pagtatad galopot gasumpit constipation tlan pagtitibi natubol waist pain des 6w6k sakit sa baywdng sakit hawak deaf bokong bingi bungol dumb umew arid blind but8 PIPI buldg 34 bulag one eyed tek sotu matahen pisdk bulag ang isa kamata, wati lame tuga pilay pi-ang small pox ugu bulGtong buti goiter hnol besyö bukol sa liog epilepsy hkengkel epil6psi ipililtico, kuyakpon paralysis kimoy parglisis paralitico treatment of illness kbulung panggagamot ang bulig sa pagbulong medicine bulung gamOt bulong to treat, to medicine bnulung, mulung gumamOt bulongon, buingon bandage bnaus, hnunges b6rida bindani shot, injection thek iniksiyOn iniksion to set a dislocation hekteng humilot hilot to rub medicine into skin lemunol bulung ipAhid, pahiran haplas 35 hygiene kohogliat lOwd to wet intentional) becoming wet (unintentional) to soap to bleach to wash head to wash face to sterilize to rinse to wash hands or feet to take a bath to give a sponge bath to rub with stone dive ang pagpaninIcl hn6C6 pangaggalaga sa kalusugan magbasa basa-on lief& mabasa nabasa snabun hendaw mung du 61 sabun molob kulu mouf hkodok nolob ani mkO sabun nolob magsaban magkula habonan ilatag magg6gd maghilámos magbanlY magbanlaw hugas sa ulo hilam-os pahukalan bunlawan maghtlgas maghugas dye tendafu mange magpilnas mugud botu maghilod maligo maghilam-os, magsibin manlugod smulif sumlsid salum 36 to swim kmo hung lomang6y maglangoy to splash sekbung magsaboy magtamba-tamba to soak anything in water nelem lem 61 magh6bad magpahulom sa tubig to wash clothes mfuk maglab6 maglaba to shave mk6 bnget mag-Uhit pamarbas to rinse mouth momol magm6mog magpang ii immog Eating Be Kken Kuma in Pagka-on food ken pagkain pagka-on to cat mken kumAin magka-on fast, abstain hwasa mag-ay6no magpo-asa to feed hemken, snungit magpakdin pakan-on, hungiton to nurse baby htutt ngA magpasUso ng bgta mag atipan sa bata, magpasoso la mken 37 vegetable lemnow gdlay utan rice bliwo, ken kdnin kan-on bread mambang tinApay tinapay left-over du ken, lukas ken, duen tird subra crumb sOliwil mime mumhd food kept overnight ken tnaw ',gnaw bahaw viand utOn clam sud-an dried fish tamban tuy6 bulad salty Wt kahi madlat ma-asin, parat salt kahl asin asin su ar memis asilkal kalamay sweet mi matamis matam-is honey tneh pul6t-putylikan dugos sour, tart msom madsim maaslum bitter hdet mapaft mapa-it fiat tasting laen dU matabang, waldng ldsa wala damil delicious ranóm masarap manamii g it O- men 38 bite knal6b kag6t kagat chew senfa nguyi usap swallow hlo lun6k tulon full gemtu, bsow bus6g busog hungry bitil gut6m gutom drink bë ninum inumin ilimon to drink minum umin6m inom thirsty meeng 11116w uhaw coffee kfi kap6 kape tea tsa ts6 tsa lemonade 61 klamunding 1 imonada limonada, kahil, sangkis broth s6b6w sabdw sabaw mother's milk 61 tutu Otas ng ind gatas sa soso cow's milk 61 tutO safi, gatas safi Otas ng b6ka gatas sang baka drinking straw usuk 1str6 istro wine ninum lemengel flak alak, makaholobog nga ilimon 39 i y ionb: i,:ne tubd, tlias tffly: iuoa to he drunk lengel lasing hubog suck nsef sup s Op supsop sip syut sipsin, higop suyop cooking kt6g6 pagluluto panlotb to stir knigol maghdlb lugavon to cook tmOga magldte magluto to cook rice tinOga ken magsding magtig-ang to hoil hekodok magldga pabokal to Fr ysenla magprito pritohon to fry rice semla ken magsangdg kale-kale to saute semla som lemnak maggisd gisa to broil tneté mag-ihaw, magbangi ihawon, sugba to roast tpigl tnéte lenbotñ (sde, onuk) maglitsan maglitson to toast (bread) hkin/ magtustd, tustahin tustahon to hake niô mambang maghurn6 magluto sa hornohon 40 oversoftness due to over cooking lemgA, muna l g bog nalatA overcooked lemgA labeg lath na to serve smagid, m6161 magh6in sirbi utensils kem ngom ken mga kagamitan kagamitan sa kusina open fireplace, hearth ofi, kohe apt-wan, dapog dapog stove k6t6ng, gunu tmeg6 kal6n kalan pot (earthen) kuleng tonok palayek kulon kettle kuleng kald6ro kaldero frying pan kuleng kalA kaw61/ kalahA plate huy6w pl g to, pinggan ping-gan, plato saucer huy6w lemnek platito platito drinking glass basQ baso base water crock lebwen banga bangA water pitcher kobong hnanga pits61 pitsil knife suk udi kutsilyo kutsilyo 41 fork tbek uton tinidor tinidor spoon slidut kutsara kutsara teaspoon slidut udi kusarita kutsarita ladle kilu, gawl sanddk lowag bowl tukung mangkiik, tagayan yahong large serving howl tukung bong sulydw daku nga yahong platter henvadu bandehddo bandiado cur tegavan tdsa tasa kern nes damit, hdrO, bestida bayo tila nes tOla tila Clothier; Kem Nes Pananamit Ang Nand clothes material, cloth 42 blouse, upper garment kgal, sukub nes bldsa, barb, pang-itads shirt kgal, kgal mesita kamisad6ntro kamisita, kamisadentro polo shirt, sport shirt kgal mesita, kgal snoong polo polo man's native shirt; formal kgal logi soong tahA wen buldken bärong-Tagalog barong Tagalog native styled polo shirt; informal kgal logi soong ukol pOlo bardng polo barong skirt lewek, fandi, saya pAlda palda, sayal, patadyong, malong pants, trousers sewel pantaldn, salawAl pantalon, dilargo short pants sewel ukol kOrto manobo nga dilargo g-string dowin, kakang bahAg bahag pocket sn ing bulsd bulsa underwear, briefs nes fi bA 16w6, damit na pangsewel syu ilalim karsonsi lyo chemise kmisun, sld kamisdn k am is on panties sewel syu salawdl, pdnti panti karsonsilyo 43 Musa • half slip kmisun ukol nagwas, hap slip nagwas socks medyas medyas midyas wear lesek suet su-ot, suksok, sul-oh put on clothes lemsek nes mag- +item to he worn isol-ob, isuksok take off clothes mlus nes, mke nes maghubed, mag—ubahon alis or mag+item to be taken off diaper sofut nga lampin lampin tear, rip kse, kte penit, sirA gisi care kehegifat kem nes pangangalaga ang pagtatak sang bay() to sew tenbe manahi tahi-on needle • thread dalum karayom dagum tnikel panahi hilo thimble suuh tdok didal didal safety pin abat sual aspile sibit, yanu button tembuku butenes butonis of clothing 44 tape measure btes bb ketb6 medfda tipmisure wash clothes mfuk maglabd laba to wring clothes, etc. hniles magpiga pug a-on hang up, dry hm616s magpatuyO, patuyufn ha lay put on hangers sdang, tl6w6ng ihinger ihanger personal adornment kmb kehtilob 16w6 ang mga dagdag ang mga huluyason hat sloung sumbr6ro, sambalflo kald ribbon tikes wek ldso laso comb swat sukldy husay to comb one's hair semwat magsukldy maghusay, husayon fine tooth comb swat lemnek nihihen sdyod suyod, sugkay ear ring td6 arilyos, hikaw aritos ring tising singsIng singsing bracelet blusd pulsiras pulsiras 45 necklace liog lcuwintAs kulintas belt hilet sinturan paha shoe tlumfa sapatos sapatos shoelace fat tlumfa tali ng sapatos higot sang sapatos to shine shoe hsila tlumfa magbitan, bitunin magpahining sang sapatos, limpla botas slipper sn las tsinêlas tsinilas nail cutter kb tnugu panghinukö inog panghinguko to cut nails kenleng tnugu maghinukti manghinguko toothpick dn tingn pantingA, palito palito Buildings and Furnishings Kem Gunn no Kern Ngom Gun) Mga Gusali at Kasangkapan Ang Balay Kag Kagamitan house gun) bahay balay house in field gun) be tniba, lowig lolbo payag, kamalig 46 thatch kolon pdwid, kOgon kugon, nipa guard house guru] mentey, angat bdhay-bantdy balay sang manog bantay room, bedroom df61, df61 gunu tung6 kuwdrto, kwartong tulologan, silid-tulugdn sulod tulologan living room gunu hydn tau salas m6g6w, desyung salas dining room gunu gel mken kumed6r kumedor kitchen gunu gel min ken, kohn kusind kusina bathroom gunu gel dyo bdnyo banyo toilet klosit kasilyas kasilyas outhouse (rear yem gunu gel of barrio mfuk house for washing and for storage of water) bataldn pantao roof ketef bubcing, atip atop, bubong rafter tud ketef kilo tukod, para sa bubong ceiling laan ketef kisam6 kisami wall beng dingding dingding 47 post, pillar belle k halts I hal i gi post, support tud guns tukod tukod floor seel sahig salog floor joist seel bengknal suliras suliras pinta gan ha-an doorwa ybak dal door bak tikeb pintoan puertahan closed tnikeb sara, sarddo sirado open lenka, lenungka bukds abri, bukas key kunst sills/ susi, yabi window tombn beng bintdna bintana ladder, stairway hagddn, slikan, aut (notched pole) hagdanan porch, veranda gunU henos balken balkon fence labat bakod finsa, Ruda' front y ard to klasal bn bak sut harap5n ugsaran back yard to kles61 be kwang gums liharan sa likod sang balay surrounding hilol gums paligid palibot 48 hagdanan sa ibabaw sang balay upstairs eta itads downstairs elaan silong, ibab gsa silong, sa idalum carpenti" kem kimu gel ma Lund mga kagamitan sa pagaanluwagi ang gamit pamanday plane suk hid kfal katgm sapiyo hammer bakbak martilyo martilyo saw •legadi lagari lagari file limbas kikil mapino nga lagari to sharpen lenimhas, neh6k hasa baidan drill kimu gel sol k o yu bat-611a barina chisel tigib pait tigib axe byung palakol wasay pick okol ddras piko hatchet asay palatdw, put haw palakol tools 49 tp en knife sulék, suk hulek suk laseta lansitas blade bak suk talim talum sheath lumak kaldban tagub furniture kem ngom lem guns) kasangkapan sa bdhay, muwebles kasangkapan sang balay, mueblis table lemisa mesa lamisa desk lemisa gunu gel smulat mesang sulatdn lamisa sululatan bench bangkO tand bängkO bangko chair bangkn silya siya stool bangkn legiling banhità laen dn gur) hegldd du diotay nga bangko, bangkito sofa, couch bangkn minog sopd sopa trunk slungan ball baud, kaban shelf hlantas istdnto, sdlanstinan istante bed katdi kdma, higdan katri 50 towel rag kem kimu lem gurna igam tilam kum0 kumu kama Eunda kama, sofut kama hemtifes katdi, lenulun igam kayab tedafu bolo chopping board wash tub sink bucket duster bangkung tglan langgana bong gunill molob timbA ifu kfung home articles mat mattress sheet, blanket blanket pillow pillow case to make bed 51 mga kagamitang pambahay banig kutsOn kmot bldrigket drum punda gamit sa balay magligpit ng hiniggn tuwalya basalhan, p gmahiran italic tadtgran banyera labdbo timba pamaspais, pamig nas maghimos sang katri twalya trapo para pamahid binangon tapalan banyo lababo timba trapo sa ya-ok banig kurtson habol habol ulunan punda flat iron coconut husk to skate flansa bunut lcfe, ugud seel mugud seel, hsilA soel plantsa bunot plansa bunot magbunet lamp a so Livelihood Kobel Tau Klowil Hanap Ruhay Ang Pangita farming be kme hulu clearing, field, farm to cultivate land to let land for hire for cultivation plow harrow tniba, tmiba and nine be tonok, dmadu lime be tau dadu, dmadu kadas, kmadas 52 pagsastika, agrikultura, pagbubilkid kaingin, salidhan magsdka, maglinting magpaarenda, magpaaryendo panguma arilro stlyod arado karas kainginon kultibaron aryiendo gardening m6 galdin hardin, hdlamandn hardinon garden galdin maghaldman hardin weed kluon dam6 hilamon to pull weeds kemlo magbdnot ng manghilamon dame, maggamas, maggandk to plant mulu hulu magtanfm magtanum rice halay dni, pdlay humay to harvest mu to mag-dni mag-ani husks kulit, ubek talfipak, 6pak labhang to pound rice mdek halay magbay6 ng pdlay bayhon mo ang humay pestle dek halo, pambay6 hal-u, hal-o mortar sung lusting lusong winnow magtahip bithayin, magbithay tahop to winnow tmeef sm661, sminsig to trash kmusu ayag linason 53 Rasa aan dibble stick kem kimu mb tniba ehek pick shovel rake scythe, sickel tractor okol fala kambang galab tdak dmadu piko pdla kalaykAy kdrit traktOra fishing mebel utOri 61, dmul6, hmuket ut6n 61 boo nel uteri 61, mn61 tiol utfin el mkuf ut6n 61, smalaf pangingisda planting tools fish fishy smell fish bone to scoop up fish fish trap made of split bamboo tdlos bu 54 isdd malansd gamit para sa tanum mataliwis nga 1ipak piko pala rik galab tractora pangisda, managat isda malangsa bukog sang isdi tinik ng isda sumdlok ng isda salapon ang isdO maghakop sang isda, panikop tangob salakdb to trap fish mnak bu, mnigef manalakdb, manghuli ng isda panangob sang isda, dakpon ang isda fish hook (a big long hook) duld kawil mamonit, bunit fishing tackle, line ngom dmuld, fêt duld hingwit, pamingwit higot sang bunit, hilo pang higot fish net salaf lambat salap, sapyod fish bait fan, fan duld pain pa-on teaching ktolok pagtuttird tudlO to teach tmolok magtdrO magtud16 to learn dmalang matUto magtu-on to study hemnagt mag-dral magtu-on lesson mO hennag/ liksiy6n, aral in tulun-an to read semfala bumass magbasa to write smulat sumdlat magsulat to count ms6 bumilang magisip letter betek 16tra, titik litra paper klatas papil papil 55 1,,1 . , , pencil tinsil book bok librO, aklât libro blackboard gun)] smulat pisAra sululatan, blackboard chalk tsok tis‘a iso eraser ifu gums smulat pambura inogpanas weaving nes newel paghahalii habol to weave to form threads into a fabric) mewel maghdbi, humdbi maghabol loom sgaan habihdn, panghdbi hablon thread kdungon, tnikel sindlid, panahi hilo mewel lembObal magaspdng na hdbi mabahon nga paghabol basketry lainam paglala lala to form strips, reeds, or the like into some thing mOnam magldla, lumdla maglala, lalahon a coarse weave jipi 56 basket leban, ab/ basket, bus16 baskit, alat back basket leban (small), oh/ (large) takgyan baskit nga may tikod a round shallow basket tfuul bgkol manipolon nga baskit alat a deep widemouthed basket tlubung tiklis, kaing ka-ing a small basket used by fishermen bnuun pang-non libon a large deep basket used for vegetables especially in marketing kalat bus16 alat, baskit basket for shaking and cleaning rice teef, bigu bilgo kalalaw to carry (basket) nwit (bring, take) magdald dalhon, magdala nb6 (on back) pas-an kmayang (in bitbit hand by strap) bitbiton 57 recd naf, litok tamh6 tahon-ak rattan luos uway uway to scrape (bamboo) mki magkdyas ng kawgyan kiskis to split semdoli magbiydk piyakon storekeeping tmindA pagtitindd pagtienda store tinda tindAhan tindahan owner of the store tau fun tinda may- g r/ ng tinddhan ang tag-iya sang tindahan hunting dmulok pamamaril, pangangáso panalap pangayam trap holot, alu, hngalaf bitag, 5116 pa-onon, si-odon decoy fan pgin patalang prey tawan hayop na sisilgin paon arrow hanak palas6, tilnod pan bow boho basog baslay bow and arrow boho ne hanak liana baslay kag panA 58 spear buyus bangkaw to pierce ndek, tenbek maglagds, turn dsok tuslokon, sunggabon to shoot (gun) tminggal mama ril tirohon to shoot (arrow) gemti mamAnA pana-on gun snafang baril pusil, rebolber, hinanginban Motion Km6 Kekdol Kilos at Galaw Ang Pagholag motion kekdol kilos, galAw maghu lag stand up mdA tumay6 magtindog stretch oneself hnut umdnat magunat stretch out hand bemtol sigel uminat mag-inAt mag-untay, sang kamot to lie down hlilil, masA humigA maghilay-hilay, higdA to lie on back h16k6 tumihAyä magkayA 59 to lie on side hetkilil tumagilid maghigda sa kilid, magtakilid to lie on stomach lemfen dumapd maghapa to kneel down mtud bukol lumuh6d magluhod to jump (in place) hkak, ht6t lumuks6 maglumpat, tumbO to jump (from a high place) km6 tumaldn maglukso sing mat a-as to squat my6n leng6tOt tumuwAd magkatin-katin to turn beklil umikot magliso, lisO to go m6g6w pumuntd maglakat to come, arrive k61, sut dumating naka-abot to return home mul6k umuwi mapauli to walk tmonok lumdkad malakat to set out lemw6t lumdkad halin to step over lenafang yapdkan, yumapak laktawon to step aside semyat tumabi, humdbi magpahigad to step back hudul umOrong mag-isol to step in husek pumasok sulod, mag-sulod 60 to step out, get out }lewd, md6 lumabas mag-gowa stumble gesnud, gesligot matisod, matapilók nasandad fall over tlokob madapft nadusmO, nahulog toward ebe patfingo pakadto, gapakari to approach hloni, magaw ebb, mOgOw etu lumdpit nagapalapit to meet someone on the way geslong saldbong sumalangav to meet at an appointed place seslong magkita sugata-on to visit lawa, nauy dumdlaw magdu-aw to enter, go in husek, mOgdiw elemen pumdsok magsulod go out hewa lumabds mag-gowa to drive out animal hlikb, lo magtabOy, itandly tabogon to drive out person hda, lo palaydsin palayason, pahalinon to return hul6k human's, magbank pabalikon 61 mag-una, madiva to lead malak mauglina go first gna magpAund, umuna u-na go last huli leave lemicat umalls halin to run ml6y tumakhe magdalagan to chase ktes humLibol hahllin lags6n, ags611 race skuya, karera, takhdhan, pddulingn nalumba fast, quickly metlasik mabills, madali dal/, dasig, slow ganag mahfigd] mahinay, maluye stop teflok, tefnb, hetengen mdA tumigil pundo, untat to play sefewa maglarO maghampang to climb mkaf umahvadt magsakA to go up motun eta tumads pasakA paibabaw to raise up nahun, nkay itals ipataas go down kmolos, mnaul elaan bumab5 ipanub6, panaog ulihi 62 to move, trasfer nili, mill lumipat isaylo, halinon to by-pass semyat lumigoy maglabay to pass by mius, miwes pagdadaan mag-agi to stop by slob daanan mag-kapit to lean against hegle'd humilig magsandig to wave hand dmiwel hO161 kumaway mamay-paypay to raise eyebrow kemmOt kindát mag-pangilay to wink heknit to nod (shake head up and down) kmotuk tumang6 magtang6 to shake head sideways hising umiling mag-lingo-lingo to point, show temdok, hton itIrO magtodla to beckon kmobil carrying kwit nwit pdgdadalg nagadala hold nogot, nkem hawak gauyat carry with hand kayang, kuleing bitbit, dalA nabitbit sang kamot mag-pamisok mag-sinyas, paypay 63 carry on shoulder slibay, s16, balikatin tnihang to abal nagapas-an sa abaga carry on back nb6 babahin na-aba carry water with a pole tnihang, tnanggung balagwit naga tuwangtuwang carry under arm snufit killkin, kipkipin sipiton carry child on back nb6 pasdn napa-aba carry child on hip s16 kilik ipasalika carry someone in arms smiwi pangkuhin kugos embrace lenkef yak6pin kup6, hakos, haks an ay to lead by the hand nalak akAyin uyatan sa kamot, guyod drag dyol kaladkarin goyod draw, pull keteng kabigin, hatdkin butong hitting m6 kehsidek tau pagtama ang pagig6 punish tnafak parusdhan pina punch suntuk suntuk, sapek sumbag 64 hampak, lapdos, honal honalan sang lipak, hampas, lapdos tampa hampak sa tangkogn hampak sa likod whip nfes paluin pound with stick slap hit the nape of neck hit the back bnogul haplit, hamp g s ie, doff tódO te studun samn d- l batilkan tadö te kwang dggok, dag6kan to give to give thanks to say thank you bemlay bemlay slamat koduhem (sg.) du, kodu ye (p1.) du mogu magbiggy magpasalamat maghatag ma g p a sal a in at salamat maghandag, mag-al6k tumtllong, magpabalgto magtanyag to offer with hand to share seblay to divide mO161 lend hendOm magbaliggi, maghgtl magpahirdra 65 magpakibahin, magbahin-bahin, maghatag partida, tungd-on nahulam borrow md6m humirdm, manghirdm maghulam take to nwit ebé dalhin (dald) dal-on take from nwa gu b6 kdnin (kdha) kuha-on seize, grab nalaw, skot agdwin, sunggabdn agaw look for mebel, hmebel humdnap pangita lose put, place lana, lemana hs6, hna mawald maglagay, ilagay nadula ibutang receive, accept hemm6y6 tanggdp baton to throw tudd maghdgis ihaboy to throw away bot magtdpon ipilak to tie, fasten or bind with a rope benkes, senfutus, nked magtalt, gap6sin gumapos ihigot gaposon sang lubid string, cord fêt tall higot rope t6b6d ldbid lubid break a tie, rope hto nalagdt bugt6-on, utdon untie nb61, k6 bkesen magkalag, kalagin 66 hubad transportation vehicle bicycle tricycle motorcycle car push cart, cart drawn by a carabao or cow sledge airplane jeepney truck get in get off gasoline oil ang salakyan salakyan ksakay ne kagOw transportasyen tdak sasakyan, behikulO kudä tOk biseklêta tdisikel traysikel kudA teik mluk motorsiklo utu lititse klitun karitOn bisiklita trisikol motorsiklo kutsi, auto karito kdusa Oweing möyting dyip tdak smakay km6, mnaul karosa iroplano dyip trak magsakay mag-pana-og parigos eropláno dyip trak sumakdy ibis, bab g , lapag gasolina langis slina hnolo 67 gasolina lano road, trail, path street intersection 1 an da5n dalan lan syat lan kaly6 gin-sang-an bridge fare kitay sukdy be lan kdlye, dadn kr6sing, pindgkurusdn, sangAndadn tuldy dpa navigation k6g5w te 61 ship ocean boat anchor kafal mohin 5weing te 61 kebeng skdt 5w5ng kwa kemwa gun5 dmuung oar TOW dock to bring a ship to dock taytay pliti ang sasakyan sa salakyan sa tubig tubig bap5r, bdrko bapor, barko ddgat dagat bangk5 bangki, baroto drigkla angkla gdod, panggdod guindod piydr, pantaldn, datingan duffidong dmuung 68 bugsay magbugsay pantal an. magdungka Economics Kind Kew6t Ud61 Swa Ekonomiy6 Ekonomika possessions kem kimu ari-arian ang mangad property kimu pag-adr/ propridad house gund hdhay balay lot tonok 16pd loti jewelry ngom and hekluun al6has libun alahas farm land tonok gunu and hulu sakah6n, hay6pan ulomahan business nine', swa negesyo negosyo commerce kmd kh6g6w ud61 swa pangangaldkal negosyo, komersyo buy hemli bumill Bakal shop tindä mamili tienda sell hbaln, hebli magbili baligya 69 trade swa money peso centavo market fixed price filak sotu filak slad fedyan tahu btesen, 16 gehni du gehni btesen mebtes glaan btesen ut6ng, bayad bayad to bargain price expensive cheap debt payment interest profit usury deposit pakikipagkdlakaldn pera piso sdntim6 paldrigke tapdt na tdwad presyo mandl milt-a utang bdyad, kabayarán ngaen tdb6 gnansya, gwa du propita ngaen uldhen lAbis na pagpapatibes fundu, teken depOsito, ndunang-bdyad 70 baylohanay kwarta piso sintimos tiendahan tapat na, amo gid na ang prisyo ayti bili mahal harato utang bayadbayad ang sakã ginansia alili, saka-an itag6, diposito rent tung, ddm Cipa arkila to steal mnagaw magnakaw kawaton pilfer mnagaw semginut mang6pit pangagaw, pangawat counterfeit mtung lilung palsipikado, h uw ad palsipikado auction hembalQ mgad mud61 subAsta subasta Nation and Government Kmb Kbenwu ne Y6 Kem Mogot Benwu Bansa at Pamahalaan Nasyon Kag Gobyerno geographical be kbenwu sangoy panteritoryo geograpiko barrio badyo baryo, bdkid baryo town benwu bAyan banwa city benwu bong siyudad, island hungul hnilol mohin Isla, pub isla, pul6 district 6161 lem sotu benwu pur6k, distrito purok, distrito 71 luns6d siyudad country, nation benwu officials be y6 kem malak mga pulitiko ofiscialio president, head tau gunu kmulu pangulo pangulo king tau geta hart hari rule, govern mogot, kmamal maghart , pamahalafin, pamundan g a hum governor gebnol gubernad6r gubernador representative dung 16w6 kinatawan reprisentante barrio captain kefitan be badyo kapitan ng baryo, kapitan del bdryo kapitan sang baryo leader tau fen malak pinana pangulo, manogdumala datu data data dat6 sultan slutan sultan sultan administrator tau malak, tau fen matul administrad6r, tagapamandla nagadumala, admistrador bansa 72 nasyon law udin, kiteb bats ang sulondan, lay judge wis, tau mogot k u kum hukam hukom, howls court gunia skukum korte, huk6man hukuman, korte subpoena tinok des subp6na, sitasvOn subpina to file a complaint against someone kmamo magsakdAl reklamo charge du6n, delem sakd g l, habl gsumbong, ako-sar, pas ibandan try (legal) kmukum lumltis, li tisin usisa sentence hensala, kehedeng hgtol, kahatulgn, sent6nsiy hukman punishment t a f ak pan:15a, kaparusahan pina fine bayad sala, b61 salA multg mu 1 to jail, prison kukub bilangggan, pirisuhan bilanguan, prisohan 73 parole hewn bede wen udin mung du parOl, parol pagldyang may pasuball, pagiayang may kundisydin hinangihan warfare kesgida digma war gida digmaan, giyera gira fight sfatay labanan, away away soldier sendaln sunddlo saldado gun snafang barfl pistola, hinangiban, pusil grenade gumba grandda granada shoot teminggal magpaputök tiro peace deng sefyu kapayapaaln kalinong defeat la malilpig, lupigin nalupig, napierde win math mandlo, magtagumpdy da-ug matuen 74 Space and Time Benwu, Kmd KfigOw Kdaw Lugar, Dako, at Panahon Ang Antod Kag Panahon place, location gunun nn lugar lugar distance klayuk ldyn distansia, kalay6 far mayuk maldyn malayö near moni malapit malapit above ta, fi ta itads ibabaw below laan, fi laan ibabA idalum before, ahead of gu laanen, gna Una, nauund, bdgo una in front of a person desnolu harapdn sa atubangan in front of a line tuk6 gna harapan sa una in front of something sentu, sendini harapdn atubangan behind, rear huli, tmodol likOd, hull likod 75 behind something sentu lik6d, hull sa-unhan across fatu, snifal tapát tapat, sapiak between lem bO s661 gitnd, ginfgitnd tungA, sa tungd-tungA side of something kilil tabl, gilid, tagiliran kilid beside klohok piling, tabf kilid middle, center gunun s661 gitnä tungd edge, margin, border sanen, kililen gilid kilid, punta in, inside lem lemen boob sulod outside be lewd labds sagua top ta, tukO, tfus6 ibdbaw ibabaw underside, underneath snaanen, fi laan, bO sekeen ildlim idalum everywhere bO klamangen sa landt ng clai] bisan diin lang end, extreme tuk6, son, hol stinen dulo punta, katapusan 76 form or shape me kmoen hug is porma square fat sfatä kilil parisukAt, kuwddrAdo kwadrado round, circle legiling bilág manipolan, bilog rectangle lewu sfatA kilil tmahA parihaba, rektanggule rektangulo triangle flu sfatä kilil tat sulek, trayAnggule tr iyangu lo oblong lebotil tmahA measure btes sekat takos meter mitdu metro metro kilometer kilumitdu kilometro kilometro centimeter sent imitdu sent imetro sent imetro millimeter mil imitdu mil imetro mil imetro kilo kilu kilo kilo fingerspan sdangaw dangkal dangaw circumference of arm kbongen sigel gabrdso sirkumperinsia big, large bong, lembang malaki daku pahaba 77 manipolom nga malabog-labog small, little feMnek, ud/ maliit diotay, gamay high, tall (thing) geta, tahA mataas mataas, malabog low (thing) glaan mabdbA manobo tall, person tahA matangkdd mataas short, person ukol pandak putot short, thing ukol maikl/ manobo wide lamang maldwang malapad narrow sikeb makipot makitid deep ngelem maldlim madalum shallow lä ngelemen mandbaw manabaw thin, person lehen payat maniwang thin, thing lufi direction gunun seblä panig ang padulong, derekson east dmata kdaw sildngan sidlangan west desdef kdaw kanldran nakatungdan north bwak hildgA aminhan south leged timog bagatnan manipis 78 paidalum paibabaw nagapataas, sat akas nagapasake magapaubos downward upward upstream elaan eta sub6 pababa natags saltinga uphill downstream edta, mneged mool, edebwak downhill edlem saltinga palusOng, pababe pababg left right ebe iweng ebe kwanan kaliwg }<Arian traffic kmd kegOw be lan kilil Ian lemwet hetengen mde trapiko trapiko side go stop to turn loading tabi lgkad, tuldy tigil, hinte, pgra lumike magsakgy, magkarge beklil lemulen, hsakav 79 nagadolhog, saubos wala to-u kilid lakat pundo, para maglike, maglise magkarga magdiskargd, magbaba pumardda, magpardda magdiskarga gunu le gel mciä.kem tdak pdradahAn paradahan horn, motor few busina busina to blow horn hof6w bumusina distance klayuk distAnsied lave) magbusina lave), distansia time kmd lidgew kdaw panahon day, sun kdaw, mata kdaw eras, panahOn draw ksut mata kdaw pagsikat ng -draw madaling-ardw, minal mwas bukdngliwaywdy hand hol hlafus unidgang-umaga umdga hlafus unloading kd lui6n, hnaul, hekmd to nark hd!1 tdak parking area sunrise dawn early morning morning mid-morning tanglial/ s661 mneged kdaw 80 magpara, magparada oras adlaw gabutlak kaagahon aga-kaayo aga ugto sun in its zenith, noon gtungu, talak kemdaw katanghaliang kaugtohon tapat, tangbdling tapat sunset mosol kdaw, paglubeg ng ang adlaw sedef kdaw draw gahinonod dusk seklewet takipsilim, sirom ddpit-hApon afternoon kimel hdpon hapon night kifu gabi gab-i midnight 5661 buteng hdtinggabi tungang gab-i hour udas eras oras minute minutu mintlto, sagllt minute second . sudof segilndo sigundo clock, watch HO kdaw, lilus relei, orasan orasan, relo today ni kemdaw ni ngayan karon tomorrow haya tulkas buwas day after lewu ni sa makalawd sa duha pa ka tomorrow adlaw, sa madason pa gid nga adlaw yesterday ekimel kandpon kahapon day before ekuloy, lewu kamakalawa sang isa ka adlaw yesterda ybutengen ni 81 each day ket kdaw bawat draw isa adlaw all day seflds kdaw, lenulus kdaw maghdpon, budng draw bilog nga adlaw everyday ket haya araw-ardw adlaw-adlaw week sotu fedyan lingg6 simana when? kildn de kaildn san-o long ago tehe yu ekni sang una pa noting draw, sadto pa nga noting dnang adlaw panah6n, noting matagd1 na how long ago deng kegenen ga-anong katagal ano ka dugay first gna, teganay, tanay Una formerly tehe yu ekni, gnan, ekni tung-una pa ddti, noting dna, dAti-rati now ni ne, ni kmoen ni ngay6n just now hand ni bag-o lang gid, ngaydn lang, subong gid ngaydn ngaydn lang, ngangaydn in a moment suldk duen he, la legenen diotay nga sa isdng tinion sandali/igldp always tendo, sal, gel, seflds 150 82 una, premier() karon permi, sigi sang nagligad after (the passing of time) timbow, tikeIng pagkaradn afterwards kogolen, sok deng pagkatdpos pagkatapos immediately kendel agdd, kaagdd, agdd-agdd karon gid eventually angat maldort madali sa mahinay-hinay, sa inanay often ket gel, klet malimit sigi, permi seldom geblOng bihira indi sivi-sigi, indi permi, kun san-o lang early gu lannen, la gtufien madga maaga pa later toeay kdeng he, sul6k duen hull, maya-mayA karon lang, dugay-dugay earlier today eginu temprano temprano quickly tlasik, hesld madali, mabilis sa madali, sa indi madugay hurry OM' mdgmadall, mdg-apurd 83 dalion, paspas days of week y6 kem kdaw mga ardw ngalang sang mga adlaw Sunday Akad Lingg6 Domingo Monday Lunis L6nes Lunis Tuesday Maltis Martes Martis Wednesday Melkulis Miyerkolês Merykulis Thursday Wibis Huwebes Huebes Friday Belnis Biyornes Bernes Saturday Sebadu Sgbad6 Sabado first day tanay kdaw una nga adlaw, 6nang g raw, a-prime- 1-opremiro nga adlaw second day glewuhen kdaw ikalawdng g raw ika duha nga adlaw month, moon bulan buwgn bulan this month ni bulan ni buwgng kasaluk6yan, it6ng buwdng it6 ini nga bulan end of the month kdeng bulgn (sa) katapusan katapusan bulan next month bul6n huli, bulan sut sa is g ng buwdn sa madason nga bulan 84 months yó kem bulan mga buw g n mga bulan January Inidu Endro Enero February Feblidu Febrero Febrero March Malsu MarsO Marso April Abdil Abril Abril May Mayu Mayo Mayo June Hunyu Hgnyo Junio July Hulyu Hilly° Julio August Agustu AgOsto Auguste September SAtimbdi SeptiyAmbre Septembre October Oktubdi Oktgbre Oktobre November Nebembdi NobiyAmbre Nobembrc December Desembdi DisOmbre Desembre new moon lomi bu1On bggong buw g n bagong bulan first quarter of the moon tanay ksut bulan palaki ang buwän primerong kwarto last quarter of the moon son kegfan bulOn paliit/papatAy ang buwAn katapusan kwarto full moon hileng kabililgan ng buwgn ugsud 85 year halay tabu tuig this year nim halay ni taOng kasaluktyan, it O - ng taeng it() ini nga tuig last year halay gna noting isaing taft sang una nga tuig next year halay sut, halay huli sa isang ta611 madason tuig Quantity and Number Kbongen ne Kwenen Dami at Bilang Ang Kadamo kag Numero quantity kbongen pandama kadamo-on many, much wadag, won mardmi marami, madamo few, little M wenen, udl kaunti gamay, diotay how much hilu blihen, hilu btesen magkano, gaane oila 86 how many hilu kwenen flan pila all kdilen, msul6k lahat tanan part, fraction dumuhen bahAgi isa ka parti group bung gr6po, pangkat tumpok, kabon, grupo every ket bdwa't tagisa-isa more than mukas higit sa, mas sobra dozen sfolO lewu dos6na dosena less, lack IA gefeten, IA kily6wen killang kulang how many times hilu dulék Hang b6ses pila kabisis number kwenen bilang numero count, number ms6, lemilu bilang isip half s661 kalahati tunga one sotu isa isa two lewo dalawil duha three tlu tat16 tatlo four fat apat apat five limu lima: lima 87 six nem an im an um seven eight hitu wolu pith nine ten sy6m wal6 siydni pitu walo sfold sampu eleven-nineteen sfolb + lemilu labing + the unit number hundred lematu daAn thousand lemibu sfole lihu sotu kati kestodol lemilu lib° ilia + unit number pasunod sang numero add kesetniii, dugang subtract kek6, k6 magdagdgg, pagsamahin magbdwas multiply kessulit hens661 n6161 magmultiplika multiplikason tunga-on kdeen deng setnfl kabuudn, total, soma too thousand million sequence, order divide in two divide among many sum, total siyam isa kagatus isa kalibo laksä drigaw hati bahagi 88 napul6 napulog isa, etc. napulo kalibo milyon koha b a h in on ang kabilogan, suma once approximately tek sulêk mA10, m6yOn mi n s an kun kaisa humigitkumillang siguro Sense perceptions Kmb Kehegnam Pandama Ang Kilala sense of sight ketngel, kton paningin panulok, panan-aw see, perceive ton, mton, ketngel du makakita, mdmulat pagtanaw, talupangud look at temngel, hemklol, men 6g turning in, tingnan pagtulok look around temngel hmilol tumingin sa paligid tolok palibot look yonder temngel etuu tumangw tolok sa malayo look for mebel, hmebel humdnap, maghandp panulok sa, pangita open eyes mukat mata mulat muklat 89 cross-e y ed blurred blind piyong pikit nakakakita nang matin-aw ang panulok malinaw libat (luting kele malubag kmefon, lemobun malribb bulag hulag butii colors white black grey brown kem betek bukay hitem kobu bulow red yellow green blue bulb m6161 lemnaw lemnaw close eyes see clearly hidong tikaw ketngel kulay putt itim killay-ab6 killay-kape, kayumanggi pula dildw bórde, luntian asill, bughâw 90 kolar puti itum abo-abohon kape-kayumangl pula kanario berde asul smell boo am6y s inghut sense of smell kungef boo pangam6y pagsinghut fragrant tilob boohen mabang6 mahamot smelly moo nangangamey naga pangamyon, bah6 stink sidek boohen mabdhO mabahb rancid boo mn61 ant6 map an-os sense of taste hemgn6m nom panldsa ang damil taste non 16sa damil, tilaw tasteless laen dO n6men waldng 16sa, matabang wala damil, malas-ay bad taste sidek n6men masamâng 16sa malain ang damil delicious mn6m, tey mn6m masardp manumit salty h66t kahi madlat maasin, parat sweet mi matamis mat am-is hot, peppery des mala maanghang makahang bitter h66t mapait mapait sour msom madsim maaslum puckery hied ma-aplod 91 sense of hearing khungol uni pandinig ang pamati-an deaf bokong bingi bungol hear mungol m6rinig bat i-an listen hnungol makinig pamati obey nimOn, loth sumundd tuman, sunod believe hentahu maniAidla, nagpati, mandmpalatdya, nagto-o mandlig touch ncft, nogot hipO tandog . , hikap numb hilon manhid, waldng pakiramddm indi maka batyag, binhod, nagabinhod rough mi long magaspdrig, maligasgas magaras soft, tender lemek, minog malambOt humok, malum-ok tough, hard mnemet, mgel matigds matig-a stiff tudel matigds mat iskog smooth mlo makinis mapino slimy medel madulds, malandas mad an log 92 Mental Processes Km6 Kehedem Pag-iisip Ang Pagdumdum thinking think kehedem hendem kaisipan mag-isip panghuna-huna panumdum, isip, hun g 'ind understand tng6n, glileb pang-undwa, pagkaundwA pagintiendi, pagpa-athag know know how knalam hulung al am mardnong hibalo mahibalo clever, smart hulung matul matalino maalam, alisto a clear state of mind tikaw kehedem bait alisto common sense hulung hedem hulung mild sentido kum6n sentido kumon mauug nayan may kaalam, pagkilala discernment meaning lanen, tennefen kahulugdn, diwA kahulugan guess temsob, tn6d6 pakton, pakot manghdlA 93 recognize dil6 makilgla wise marinong, temng6n, mutek, hulung pantds maalam, may utok dumb lä temng6nen, 13 hulung hedem bah° bugok, mang-ng6 crazy lengel mata, nungel luku-luko/ luka-luka, bu-ang, tunto luka-lukd, sird ang ulo, nasisiraAn ng bait forget klif6t, kmif6t makalimot remember ghedem, gtulen mdaladla bé nawa, ghel be nawa emotions kmb kegn6m damddmin balatyagon good hyu mabiti, mah6say, maga11ng maayo very good tey hyu ndpakabilti maayo gid contented gsengel nawa masiyahan nabusog, kontenti, tamä, husto not good, bad 13 hyu, sidek hindi mab6ti, masam3 malain 94 nakilala nalipat dumduman want, like m6y6 gustd, ibig luyag, gusto not want kenb6, lb m6y6en hindi gust6/ ibig, dyaw indi maluyag happy, gay hligal, lingas masayd, maligdya, nat6tuwd, nalillug6d malipayon, manaya naya feeling (physical) kegn6m, gemndm pakiramdAm pamatyag feeling (moral) kehedem, nawa damddmin pamatyagon appreciation kd6y6n, ksal6 pdgpapahalagA dayahon to feel; understand hen-gn6m, tng6n dumamd, mAdamd, maintiendehon mdramdamdn without feeling laen nawahen waldng pakiramddm wala balatyagon smile gem6 ngiti yuhum laugh kmuli tdwa kadlaw sad hebang nawa malungk6t nasubo cry, weep (with or without tears) mkik umiydk, tumdngis hibl cry (with tears) lemwok luhä 95 astonished, surprised tenga nahigla, nagtilat natingala startled ketut nagulat kibut marvel hentaw humdnga natingala, tamhaga love kbong nawa umibig, umirog, gugma magmandl, gumiliw lonely, to miss someone hall() hinahandphdnap nahidlaw hate, loathe 'cuto nawa petit, kasuklamdn kuntra help, assist tObOng tumillong bulig save, rescue lenwd maglintds luwason pity knodu naloy-oy angry lembut madwd, dwd, habdg galit tear, general tafa nawa tract, sinddk hadlok fear with worry lenungun nawa pangambd magkahadlok, kabalakahan fear (terrified) likb sinddk hinadlokan, hadlok kabalisandn kalisod, balaka worr ymunu nawa 96 akig dare benldt nangahas makahas brave, courageous leibb matapang maisog bold 161)6 matApang, malakas ang lodb, walang gtlat maisog bashful myak gu lem mahiyain maholo on lazy mduk tamad tamad embarrassed myak nahiya nahuy-an evaluations and kme ketnef tatasahan ang pagbanta satisfactory hyu, gebla nakasisiyd, kasiyas iya maayo gid moral hyu, tedeng mabuti moral immoral la tedengen, sidek kmd masama, mandlay, malaswd, saladla immoral fortunate mungkul, hyu bag/ mapillad, mastuderte mapalaron, may swerte by chance geslaen nagkataft lang nalagpatan 97 right, correct tAde tAmA, tumpAk husto, matarung not right lA t6d6en, salA hindi tamA/ tumpAh, mall indi tama, indi husto true tahu toto6, tUnay husto, mato-od false k6ng mall, sdia, hindi toto6/ tAmA butig two-faced kaan lafinen d6ble-kgra, traid6r traidor, duha guya refuse kenhe pahindian, tanggihAil nagpangidi choose 11616k pumill, mamili pili state, condition m6 kmoen kalagayan kahimtangan dry matIng, kti tuy6 mala wet 11616 basA basA firm, stable mbegel, gsalig, matatAg IA sliwohen masaligan, indi mati-ong, malig-on, pag-on coarse lembang botuen malaki mabahol fine lemnek botuen pino pino 98 lubak-lubdk, likil-likb, hindi pantay balth-bak6, uka-ukä kodol-kodol irregular, uneven sigol, la sengeden wrinkled seblisuk clean melvis malinis matinlb dirty nusing marumi maghigkO filthy têtb, all nusing same senged same, as senged, henged, katillad, allad lumun ke different tOlOng, la sengeden iba, kaiba lain sa still , calm tinof tahimik, paydpa kalma, malinong like this lumun ni, ni dii ganitO subong sini like that lumun yó ganiyan subong sina solid mgel, lebotb, la meêlen but" bilog kunot bolingong purel) 99 pareho pareihas sang liquid meel likidó, tunaw, iusaw tunah- old tuha, labi, legen ItIma daan POW lomi Social Interaction Kesetngan Be Kern numu Pak: k s a l ameba sa lipunan .Ang Pagt1Ton communication talk converse discuss kme kesetngan mud61, on stolOn semtulan, sentulon pakiki_;ag-usan pdghamhal magsalital mahIplig-tisar hamhal pakig hamhal pakig ha-is tell tulOn sablhin, magsdhi siling call command tmalla tumdwap mag-iitos tawa g dOk 100 rag-usd”an sugo announce mon, tul6n, hfungol ipandyag, ipabatid, ipaaldm ipabutyag, lawag repeat nulit, bud bud ulitin liwat speak, in place of, substitute dung 16w6 nagapakig hambal makipag-usap ako sa ngalan pars sa/kay + common noun or person's name to defend/speak for a person mofin ipagtangg61 naga-apin sa betray hekfO magkdnul6 traidor scold m616w, bn616w magmurd, murdhin akig whisper sboyong, muteb bumulang hutik fluent tey hulung matatds magsalitd madalas ask sm616k magtanOng pamangkot request tinok makillsap paki- request permission nbal pahintillot pangayo sing permiso, hanogot answer 'gala sag& sabat decide n616k, natul magpasiyd disision 101 agree hen-el, knotuk, mung umdyon permit hlus permiso, hanogot , kapahintulutdn refuse kenhe, he tumanggi, tanggihdn pangidi, sikway thank you koduhem du mligpasaldmat salamat you're welcome ton du we, omin he walling anumAn _ , wala sing ano man teach tmolok magtfiro tudlo warn hetng5n gna balaan, bantakin pa-andam example halimbdwA solondan tell the truth ma hdalang, nib lolb tulOn ktahuhen magsAbi ng toto6 magsugid sang matuod lie tmulOn IKE:mg magsinungaling, magyabdng hutig accuse dneiem, dmuen magparAtang, mag-akus5 akusar deny hnald magtatwd, itatwa paning-wala complain sgil, skuya magrekldmo, magsumbeng, dumaing nagsumhong 102 sogot exaggerate hbong lob palakihin, palabisin sobra nga sugid tease modoy, dt, kneyek magbir6, manl6ko lahog, sunlog jeer hemwog, tmondo, manlib6k, hemgnok manuyä panghikay ridicule semdekt, hemn6 mangutyä, manuya ya-u-ya-u curse hemdwata bak, smaft sumpain pakalain pakamala-ot blaspheme muck61 sidek ebt Dwata lapastangtnin pasipala vulgar ud.61 be quiet hetinof manahimik maghipos noise uni, hebnes ingay gansal loud speech uc161 mgel malakts magahod shout hett humiy6w, sumigdw singgit scream lemangat tumili siyagit commotion hebnes magkagult, mag-ing gy ginarot, ginahod la m616sen bast6s, magaspang ang ugali 103 bastos stammer Oda mautdl, magpautaldtal utol-utol, pith whistle mnuhul sTpol panihol hissing sound, calling one's attention hemsit suts6t, pasuwit panit sit to blow a whistle mfilw pumito pamito to call for help dmawat magpagibik pangayo tahang o bulig values kem sen-galu tau mahalagahin ang gihu sang tao self-esteem, self-worth, self-respect tiloh kwiten ktauhen am6r prtlpio may tindog, may kalidad shame yak hiya huya cooperation kest6b6ng bayanihan binoligay field share work ht6bOng, sent6b6ng pal6song pinta-kasi go-between bling, semblbing tagapamagitan, tuldy 104 manog patunga debt of gratitude nawa la gbala du dtang na lodb hospitable hm6d6, hemduf, hyu kmoen liè kem dumuhen magilaw (may maabi-abihon maganddng kaloobdn) sa mga panadhin, bukds ang tandnan sa mga panadhin gift basa regdlo ethnic group Ray tau, sotu but tau etnik6, panlipl etnico gropo, pondok race, national but tau lahi lahi, sahi sang rasa tribe bung sotu but tau tribu tribu black race kem tau hitem ldhing itim maitum nga sahi brown race kem tau bulow Falling kayumanggi kayumanging sahi human race tau lem benwu ldhl ng sangkatadhan nga rasa sang tao white race kem tau bukay ldhing puti puti nga rasa yellow race kem tau m6161 ldhing dildw kanario rasa y 105 clan nga kabalaslan dulot, regalo party, banquet yo kem ma lelen uri ng libangan halampangon sugAl, huw6go sugal sugal blaha bardha baraha seciang onuk sabong bulang inum sang alak minum yem ninum maglasing lemengel stutul pagkukuwentrinan maghistoria, sugil-anon ma ken piging may handa ponsion sports boxing races kem la mdengen sesuntuk skuya horse races skuya kuda wrestling fencing sbuna stib6 entertainment gambling playing cards cockfighting drinking wine telling stories 106 laruan baksing takbilhan kar6ra (ng raga kab6yo) bunt; eskrimalidn halampangon boksing palumba palumba sa kabayo dumogan eskrima tugteg, huni, kanta tugtOgin music utem + name of instrument musician tau hulung + instrument play music name of instru- tumugteg ment + infix -em- sing lemingun, semngal umewit kanta voice lihol, lemihol hoses, tinig tingog song lingun, sngal dwit kanta, kalantahon folk song hlolok, lingun katuttibong dwit kundiman dance madal sayew sa-ut folk dance adal, kadal katutebong sayaw sala-uton gong blewen gong, batinge agong Muslim gong klintang kal inteng kulintang drum tnonggong tambel tambor beat, tap kerns al kalatukin, katug in pikpikon trumpet few trumpeta, torotot trump ita, torotot musikero, mgnunugth 107 musikero pahoni horn of animal used as a trumpet f6v, nme be hanga 6g6f tamb611 trumpitang sung ay flute sloli plarita pluta blow nyu hipan hoyop, patunog death be klef tau kamatayan patay deceased matay, mlef ang yum5o, ang patay pumilnaw/nasira corpse 16w6 yem matay bangkay bangkay mourning langag nakaluksa, magluksa nagaloto wake modung ldmav, lamaydn bantay sa patay, pulaw contribution t6d6 t6h6ng, amut ablloy bulig, amot funeral kebeng 'thing, pdglilibing lubong cemetery tonok gunun nil libingan, y6 kem lebeng kampusanto, sementeryo kampusanto, sementeryo grave guilt) lembeng pantiyon I puntfid 108 gravestone botu gel HO lebeng ldpida pangalan sa pantiyon candle kendilA kandflA kandila flower bulak bulakldk bulak soul balu kdluluwd kalag wedding kesyehen pagkakasdl kasal parental arrangements slai from bride's family fi gu dlibun from groom's family fi gu dlogi visit lawa engagement slinti set the date mfêt buteng extend the date msud buteng arrival of appointed day hto buteng wedding feast me ken panbati nakipagkásund6 pamalayi pension 109 going to a wedding mulu to dress and adorn hemget a skirt worn crisscross the chest by the groom slibay to welcome hemta giving of betelnut to guests happy sfamak hligal to dance madal to beat 3 or 4 gongs in rythmn smagi to drum tembol to play guitar hemglung to sing (ballad) hlolok to sing from each side one after the other slingun mamonsion lipay 110 sacaw sa-ut tambal tambor horse Eight sekêt kuda exchanging of food between bride and groom's family skay bigu to remove blanket used to cover the flat basket of cooked rice tmuke bigu to pull someone and put his hand in the cooked rice on the flat basket sekteng, kemteng sticky rice cooked in leaves and shaped like cones blongon to feed hemken to give to drink hinum 111 to serve or distribute food smagid that which begins the exchange of property and the dowry lOs property kimu exchanging of property seblay kimu dowry sunggud listing of property exchanged and given sail, small wedding ritual signifying couple is married semtutuk bukol leaving skas maglidin bigay-kaya 112 sirbi Religion Be Kehtahu Relihiyon Ang Reliyon Christianity Lord, Master Kehtahu be Dyisas Kdays Gunu mogot Jesus Jesus Christ Dyisas Dyisas Kdays Saviour God God, the Father Kristiyanismo Kristiyanismo Panginan Jests (Hesus) Gino-o, Amo Jesucristo Jesus Jesu Kristo yem lemwa tau Tagapagligtgs manluluwas Diy6s Diy6s Amg Dios Dios nga Amoy Diy6s Anal( Dios nga Anak God, the Holy Spirit Holy Spirit Dwata Dwata, duhen yem MA to be longit Dwata, duhen yem Ngaen Dwata, duhen yem Tulusen Tulus Dwata Diy6s Espirit6 Santo Espiritu Santo Dios nga Spirito Santo Spirito Santo heaven longit lingit langit God, the Son 113 immortality 14 mataven Redeemer sin sinner repent forgive Word of Cod Holy Scripture yem tau msok said tau gemsaln hegsel ne kmogol hnifOt Mel Dwata Sulat Dwata Bible chapter verse Satan devil Bok Dwata saftel bets Seitan busaw believer prayer to pray tau hemtahu kni he Dwata mni be Dwata waldng kamatayan, waldng mdliw Manunilbos kasaldnan makasaldnan magsisi magpatRwad Salitii ng Diyds Banal nu hasulitan Bibliyil kapitula la:Ate Sdtands demönyo, diyilblo manandmpalatayd panaldngin manalangin, magdasAl 114 wala katapusan manunubos casalanan makasasala hinosolsol patawad Pulong sang Dios Bala-an nga Pulong Bibliya kapitulo hersikolo Satanas demonyo tomolo-o panga moyo magpanga moyo worship service khungol udel Dwata pananambdhan magsimba to worship hmungol, dm6yOn ke Dwata sumambd simbahon to go to church magew ehe gunO tmaba Dwata sumimbd magkadto sa simbahan church ,gunu tmaba Dwata simbahan simbahan Bible study hemnagi Udel Dwata pag-aaral ng Bibliya magto-on sang Biblia pastor tau tmolok Udel pastor Dwata, fastol pastor priest fadl, fastol kem ketiliku pari elder tau smugung yem matanda sa tau tmolok Iglasiya Udel Dwata nun maddi madre madre deaconess dikunis diyakonedsa dikonisa deacon dikun diydkone dikon false gods kem dwata keng diyds-diyasan dios-dios fasting hwasa pag-aaydno poasa la mken 115 par/ ang tigulang sang simbahan animism kehtahu bê kem husaw pagkapagano diwatahon customs adat, asal ugali, kaugalidn ugali, kustombre superstition lii, de hentahu pamahiin diwatahan, lihi omen udel muhen, neet pangitdin, babala panimad-on spirit busaw espiritd spirito spirit offering dsil be husaw pag-adlay, sakripisyo, handag halad sa spirito offer sacrifice demsM magsakripisyo halad nga sinonog perform rites sbulung ritwal, seremónya seremonia shaman demwata, mton babaylan bn magic madyik salamangkd, mdhiya salamangka, madyik supernatural mtulus kahimdhimaid makagagahum possess nfun, nalak pagharfan, alihan, alip in in inangkong taboo hlii ipinagbabdwal rilii, dilian, dalawadi-on 116 Grammatical function words Km8 Kt6d6 KudOl Katawagang Pambalarila Ang Gramatika sa Hiligaynon pronouns TOPIC Class I : ou 'I' ou, o ak6 ako 'we' exclusive mi kamI kami 'we' inclusive tekuy tAyo kita 'you' singular uu, u ka, ikaw ka, ikaw 'you' plural yu kayo kamo 'we' dual 'he, she, it' to #, du(emphatic) kitd, katO kamo, kita siyA siya 'they' lu sil6 sila 117 Class II : -e -e, -he ak6 'we' exclusive me kami 'we' inclusive tekuy tdyo 'you' singular -i, -hi ka, ikaw 'you' plural ye kayo 'we' dual te kitd, katd 'he, she, it' 4 siyd 'they' le sild -u, -hu ko 'we' exclusive me ndmin 'we' inclusive tekuy ndtin 'you' singular -em, -hem mo 'you' plural ye niny6 'we' dual te nitd (not common) 'he, she, it' -en, -hen niya 'they' le nild NON-TOPIC Class III : -u 118 Class IV : dou 'I' dou, do akin akon 'we' exclusive kum amin amon 'we' inclusive tekuy dtin atop 'you' singular k6m iy6 imo 'you' plural kuy iny6 inyo 'we' dual kut kanitd (not common) amon, atop 'he, she, it' du, kun (emphatic only) kaniya iya 'they' kul kanila ila demonstrat bo demonstratives this (near speaker) ni, nim it6 i.ni that (far from speaker) y6 iyan ato, ina that (far from both speaker and listener) to iyan didto, ato here, to this dini, bê ni dito diri 119 there, on that, in that, to that (far from addressee) ditu do6n didto there, on that, in that, to that, (near addressee) edy6, he yó divan dira long of this, like this lumun ni nita parihas ni/sini or that, like that lumun y6 niydn parihas sine that over there, yonder tuu noon parihas sadto, didto pang-ukol prepositions from (indicating place of origin) lemwOt be, huten multi sa, hOhat sa, galing sa halin sa from (a person) gu be (multi) sa/kay sa, kay, halin kay at be sa, nasa sa to, toward ebe sa pakadto sa, padulong sa 120 as far as efet be hanggAng sa asta sa about to tungkel sa natungod pangatnig kasugpon conjunctions and ne at kag but, however okem, bede, bede olo kem pêro, ngdni't, datapuwa't pero, kun sa bagay yet, nevertheless, however he, anien he, bede olo kale gayunmdn, gayen pa man, subdli't subong pa man, apang plus, including gomong pati pati pa because abay se natungod, dahildn sa, bangud ddhil sa, kasi, sdpagkd't so that, in order to ani, ant y6 se pdra/dpang apang, para nga, agudto nga since, whereas, inasmuch as ke lumun ye, ke ye kmoen ydmang, yay5mang before gu laanen bdgo subong, kun subong sine sawala pa for this/that reason ye se lewaten, y6 gunun palibh5sa 121 natungod sa rason instead, in place of mom imbês, sa halip na magakoha sa imbes nga when, if, in case that ke, kesok kung, kapag, pagkd kun, inkaso when? kilhin de, kegenen de kailan san-o if not ke la kung di, kung hindi kun indi while ige, tolo nang, noting samtang then omin, ominen yó noon gani after that kogolen yo pagkatdpos niydri/noon pagkatapos lest, in the hope that deice bakd/bakd sakdli hasi pa while igO, tolo habang, samantdla subong, samtang therefore, so yó gunum mon kavd, kaniyd/ samakatuwid gani, amo gani although, even though baluen, anien bagamân, bagamd't, kahiman, kahima't, kdhit bisan pa as long as syan ke bastd basta lang 122 with belg sa, kasdma, kaldkip sa each, everytime ket tuwing tag sa, kada Or ke, duhen ke o, o kaya'y o, ukon yet, still, in addition to he, tolo/sana, tnuen yd he pa pa, dugang pa again, once more bud, bud bud sulek muli,/uli saliwat already, now deng, ni ne na tapus, karon na not anymore, no longer la ne na karon na, wala na indicates emphasis, and politeness kun nga paki and, also, too, ne, sneen din/rin, pati kag, gid, pati pa either kihu kahit na bisan ano lang only, just, merely son, tek, tek son, olon lang/ldmang ini lang, lamang question particles k g , du, de ba eh-no, ba particles 123 it was said kun daw/raw daw indicates surprise etey, tey gi paid, aba ha, gall, tu-od indicates certainty kfi yatA siguro, tu-od gid, gani indicates the speaker's hope, desire, wish yake sana kontani first, yet gna, haul tolo, mina sana ontani una indicates hesitancy, an attention drawer e, e eh .. okay e, el initiator o ho-o o ini terminator used when ni o, ni c handing or giving something to someone 124 qualifiers pantakda pluralizer or a particle of estimation kem, y6 kem mga mga lest, might ddke bak5 basi maybe, perhaps do sig6ro siguro somewhat, seems ma16, lumun t6 m6dyo/tila, mukhd/para parihas, daw sa amo purely, all, entirely hib p6ro, pandy puro, tunay, tanan don't, prohibitive command be huw5g indi must, ought/got/ have to ne e, yake ddpat dapat, kinahanglan like, want m6y6 gusto, ibig gusto, luyag hope, wish hendeen, crème, hend6n n5is laum, handum dislike, not want kenbe, la m6yoen a yaw indi need, necessary mu, wen muhen, glok baling kailângan kinahanglan maging mah imo become 126 puro, husto absolute tahu duhen, hid piwa can, could, may gbek, a e- ke puwedc puwide, mahimo seldom, rarely gehlting bihira malaka certainly, surely Yd. , dohb sigurado sigurado almost, nearly mOyan, ud/ duen halos suddenly 'Leda sut, tilde kendel bigla hinali again, once more bud, bud bud sulek muli/uli liwat, sa liwat really, true tahu talaga tu-od, matuod gid very, quite, extremely tey, all, toy all masyddo masyado nevermind kunen ne, kunen de bayaan? bay-i na lang wow vev tev uy abaw what, ah, oh mye, bo tedu, na aha aba hey, to call one's attention E Wé... hay hoy dali na gid, diotay na lang gid interjections 126 short for Ina th ko 'm y , moer' is that so w6 ye nalol nanay ko tahu icO talaga tu-od gid that's all y6 ne, sOnen ne iy6n lang okay y6 ne sige sigi go on y6 ne henlas sin' sigi na, padayona 127 ina lang REFERENCES: Daily Practice in Tagalog Core Curiculum; English Tagalog Dictionary by L. English C.SS. R.; Tagalog for Non Filipinos, Vol. 2, Units VI-X; Muyargas, Soberano, Flores and the SIL Staff; 128