cheu - Giuventetgna Cadi

VUSCHS GIUVNAS
„ REDACZIUNAL
Seria da texts –
part III
DA FLAVIA HOBI
E
ra questa giada avain nus
puspè texts da las classas
5G1 e 5G2 da la Academia En­
giadina da Samedan. Saskia scri­
va davart in nov sistem da scola
ch’exista en Alsdorf en Germa­
nia, nua che las scolaras ed ils
scolars pon sezs decider cura
ch’els vulan ir a scola. Nina trac­
ta cun punct da partenza ils at­
tentats en Belgia e Paris la du­
monda sche nus duessan per­
quai er avair tema dad attentats
terroristics tar nus. En il text
«Perfin a me svess m’ho’la piglio
davent» declera Linda tranter
auter pertge ch’i n’è betg pussai­
vel da viver senz’amur, gea ch’ins
po numnar l’amur sco scopo da
la vita. Sche nus vu lain dentant
midar tschertas chaussas en nos­
sa vita u era sin noss mund na
pudain nus betg adina spetgar
fin ch’i mida da sa sez, mabain
nus stuain sezs vegnir activs. In
pau pli exact descriva Veronica
quai en ses text cun il titel «Il
muond». In grond engraziament
a las quatter auturas per lur scri­
ver e nus giavischain ina lectura
interessanta ed enritginta.
Cumponimaint
rumauntsch
I’l gimnasi ad Alsdorf in vicinanza dad
Aachen in Germania paun ils scolars dal
s­chelin ot durmir pü lönch sch’els vö­
glian. Els paun decider scha vöglian ir già
per la prüma lecziun intuorn las och ubain
pür per la seguonda chi cumainza a las
nouv. Il prüm d’eira que be ün experi­
maint, ma uossa ho la scoula decis da
mantgnair quist sistem. Ils scolars sun fich
cuntaints cun quist sistem, perche cha
bgers quintan ch’els drouvan lur energia
düraunt las prümas lecziuns per na indru­
manzer impè da per fer attenziun e tgnair
adimmaint che cha’ls magisters quintan.
Cun ün maungel da sön nu sun ils giuve­
nils neir capabels dad elavurer las infurma­
ziuns chi haun ramasso düraunt il di a
scoula. Natürelmaing do que eir scolaras
e scolars chi vegnan già a las och a scoula
ed as saintan fits, però que es la minorited.
La pussibilted da gnir a scoula pü tard
funcziuna grazcha ad ün concept da scou­
la speciel. Cul plan da Dalton chi’d es
gnieu invento in America haun ils scolars
desch lecziuns l’eivna chi paun partir aint
svessa. Chi chi vain pü tard la bunura, stu
fer düraunt la lecziun libra il zievamezdi la
lavur cha’ls oters haun fat la bunura. Quels
chi staun sü bod e sun già lo la prüma lec­
ziun paun passanter quella lecziun per
exaimpel cun giuver a chartas.
Divers stüdis demuossan cha giuvenils
haun difficulteds dad indrumanzer aunz
las ündesch la saira e dad esser fit pel di
aunz las nouv la bunura. Quist ritem ho
da chefer cun la producziun da melatonin.
Quist hormon da durmir ragiundscha sia
concentraziun maximela in media duos
uras pü tard cu tar iffaunts. Già 15 minuts
dapü sön faun oura üna granda differen­
za. Tar giuvenils quinta mincha minut chi
paun durmir pü lönch la bunura. Saskia
VENDERDI, ILS 1 DA FANADUR 2016
Cun il GiuRuTren atras la Rumantschia
DAD UOLF CANDRIAN
„ La GiuRu festivescha quei uost 25
onns e quei en Giadina, a Chapella. Per
che tschellas regiuns vegnien buc alla cuorta parta in tren dalla Surselva
ano viers Chapella sper S-chanf. Per
cuort’uriala duront quei viadi procuran
differents artists che vegnan cul GiuRuTren atras il Grischun, mintgamai in
tschancun cun in intermezzo musical
ni cun ina prelecziun ord in cudisch.
Gia naven da Mustér vegn Pascal Gam­
boni cun in toc cul GiuRuTren ed a Trun
ni Rabius entran lu Giganto&Mattiu.
Tgi che surpren exact tgeininas dallas
proximas etappas ei aunc buca diltut clar,
quellas informaziuns suondan aunc sur
las reits socialas dalla GiuRu.
Il GiuRuTren ferma en mintga regiun
ed ei in tren regular dalla Viafier retica.
Igl urari anfl’ins ell’applicaziun dalla via­
fier. Tgei ch’ei drova ei sulet in bigliet dal­
la viafier valeivel entochen S­Chanf.
L’entrada el carr dalla GiuRu ei libra per
mintgin che ha tschaffen da vegnir, negi­
na annunzia ei necessaria. Medemamein
era l’entrada agl Open Air Chapella la
sonda sera, denton mo per commembras
e commembers dalla GiuRu – tgi ch’ei
aunc buc e vul tuttina profitar cun vegnir
alla fiasta po daventar commember direct
sin www.giuru.ch per sulet 20 francs.
Al festival Chapella, il legendar open
air engiadines che festivescha uonn siu
35avel onn d’existenza, eis ei pusseivel da
tschentar si in’atgna tenda en in agen
cantun, reservaus per la giuventetgna ro­
montscha agl ur digl uaul. Tgi che vul
pernottar a Chapella ei pia supplicaus da
prender cun el/ella il sac da durmir ed ina
tenda. Da magliar e da beiber astg’ins era
prender cun ins, damai ch’il festival ha
liug sin areal dall’anteriura caplutta che
appartegn aunc adina alla pleiv vendan
ils organisaturs negin alcohol sigl areal,
prender cun sez ei denton lubiu. Il me­
glier denton buc en butteglias da veider
Festa da giubileum da la GiuRu a Chapella.
MAD
che savessen rumper. Cunquei ch’igl
areal schai amiez la selva savessen scalgias
blessar animals che vegnan forsa suenter
la fiasta a mirar sch’ei ha aunc zatgei ma­
glias restadas anavos. Reserva il datum
dils 6­8­2016 per quella fiasta e parta la
nova cun parents, amitgs ed enconu­
schents!
Perfin a me svess m’ho’la piglio davent
Ün di ho 24 uras, 1440 minuts ed 86 000
secundas. Mincha secunda quinta, scha’s
es in üna tela situaziun. D’ün cuntin spe­
reschast cha’l temp passa pü svelt scu pus­
sibel. Però mincha vouta cha tü spere­
schast que nu pera il temp da svuler in­
somma na. Tü urast a Dieu da gnir our
saun e salv da quista situaziun orrenda.
Tü at saintast mentelmaing ed eir fisica­
maing ruot in milli singuls töchins. Ma
cur cha tü poust finelmaing serrer tieus
ögls e durmir, est surleivgio da tuot il
muond intuorn te. Que es il mumaint il
pü müravglius da tuot il di. La realted
nun ho pü üngün’ importanza. Tü t’in­
sömgiast be auncha dals bels mumaints
cha tü hest passanto cun tia famiglia e
cun tieus amihs. Ma tuot que scumpari­
ro darcho, cur ch’üna vusch fich fraida at
sdasdaro. Zieva cumainza que tuot dar­
cho, di per di, ura per ura, secunda per
secunda fin cha tü dest sü u fin cha la fur­
tüna t’inscuntra.
Tuot es resto listess daspö ch’eau d’ei­
ra partieu. «Bainbod stuvessi esser lo, be
auncha ün pêr meters!», am vo tres il cho,
ed eau chamin inavaunt sün quistas vias
cha cugnuosch eir cun ögls serros. Cur
ch’eau am volv per ir a dretta am vain in­
cunter üna persuna, ch’eau recugnuosch
dandettamaing. Que es mia chera chan­
tunaisa Duonna Bill. Ella ho survgnieu
chavels grischs ed eir fodas. Ella es tuot­
tafat otra cu ch’eau la vaiva in memoria.
«Chi es el?», am dumanda ella cun ün
sguard curius. La stupefacziun l’ho cul­
pida cur cha d’he dit mieu nom a bassa
vusch. Cun ögls enorms am guarda ella
petrificheda. Sieus leivs as evran plaunet
ed our dad els vegnan be pleds pesants:
«Que am displescha!» Cun ün pô da
spraunza cha nu saja capito ünguotta da
mel la dumandi che chi saja. Eau nu vai­
va già pü üngüna forza, ma uossa cha od
quists pleds chi’s chevan suot mieu pel
am sainti desdrüt. Eau nu riv da tgnair
inavous mias larmas. «Els haun do sü il
spiert» sun sieus pleds, ch’eau nu schman­
charegia mê pü, ma chi sun displaschai­
velmaing la püra vardet.
Uschè d’heja imprains la lecziun da la
vita: sainza amur es que impussibel da
surviver. Amur es il scopo da la vita. Nus
fains mincha roba be per l’amur. Nus ans
amüsains cun nos amihs perche cha’ls
amains. Nus maridains üna persuna
perche cha amains l’ideja da passanter
tuot nossa vita cun ella. Nus observains
noss iffaunts, perche cha amains da guar­
der mincha singul detagl dad els. Nus
giains a lavurer perche cha amains da’ns
sentir ütils. Ella m’ho piglio davent mia
duonna, mieus figls, mieus amihs e per­
fin a me svess. E tuot que possi ingrazcher
a quels chi m’haun sfurzo dad ir in guer­
ra.
Che böt ho que uossa da cuntinuer
mia vita?
Linda
9
Il muond
A d’eira üna vouta ün pitschen iffaunt in
ün tren cun sieu bap. Il bap legiaiva tuot
concentro la giazetta intaunt cha l’iffaunt
guardaiva cun sieus grands ögls blovs our
da la fnestra ascra da quel tren ch’els pi­
gliaivan mincha saira per ir a chesa.
Dandettamaing dumanda l’iffaunt:
«Che es que?» L’hom as volva per vzair
che cha l’iffaunt managia e respuonda:
«Ün bain puril» e cuntinua a ler la giazet­
ta. L’iffaunt dumanda tuot melpaz­
chaint: «E quaunt stuvains auncha viager
cul tren?» Il bap respuonda cha’l viedi dü­
ra auncha lönch sainza niauncha der ün
sguard sün sieu figl.
Il bap cumainza darcho a ler, ma el
vegn darcho interruot da l’iffaunt ed
uschè auncha bgeras otras voutas dü­
raunt il viedi. Tuot dispero prouva il bap
da fer taschair a l’iffaunt per ch’el possa
ster ün pô in pêsch.
L’hom vezza aint illa giazetta ün glo­
bus ed uschè vegn el sün l’ideja da s­char­
per quel in töchs e da’l lascher reconstruir
a l’iffaunt cun l’impissamaint ch’el vess
druvo tuot il viedi.
Tuot cuntaint cumainza il bap darcho
a ler, cur cha inaspettedamaing sbregia
l’iffaunt ch’el hegia a fin… Tuot stupefat
disch il bap cha que saja impussibel e du­
manda: «Scu est rivo da reconstruir la
culla dal muond uschè svelt?»
L’iffaunt declera ch’el nu s’hegia con­
centro sül globus, dimpersè sün la foto­
grafia dad ün hom da l’otra vart da la gia­
zetta e disch: «Eau d’he reconstruieu
l’hom ed il muond s’ho eir cumado.»
Il muond saro darcho inter cur cha
l’umanited saro darcho reconstruida e
que voul dir cha scha nus vulains müder
qualchosa in nos muond nu pudains be
spetter cha quel as müda da sulet, ma stu­
vains svess cumanzer a fer qualchosa. E
forsa essans nus umauns il prüm müda­
maint, perche cha nus umauns fains la
differenza in nos muond!
Veronica
La temma zieva ils
attentats
terroristics
Bgera glieud ho uossa temma ed es mel­
sgüra cu cha dessan viver inavaunt lur min­
chadi. Quista temma haun chaschuno ils
duos attentats terroristics a Paris e Belgia.
Ma vainsa uossa eir d’avair temma dad at­
tentats terroristics tar nus?
Schi, eir tar nus pudess gnir fat ün atten­
tat terroristic. Uschè qualchosa nu’s po
nempè mê excluder cumplettamaing.
Quist fo temma ed ans fo penser zieva. Pe­
rò cha’s pudess murir cun ir cul velo u tar
ün accidaint cul auto es bger pü prubabel,
que schmaunchan bgers, que nun es cler a
tuots. Epür es quista temma qualchosa nor­
mel. Tar ün attentat terroristic ans vain bger
pü svelt cler cha que pudess precis uschè
bain eir capiter bainbod tar nus. E tres que
cha las medias rapportan a nus uschè deta­
gliedamaing davart ün tel cas ans pera que
auncha pü imnatschant. Da murir cun ir
cul velo u tar ün accidaint cul auto es ün
ris­ch s­chatscho. Ma s­chatscher qualcho­
sa fo sen, perche cha scha’s es permanenta­
maing consciaint da mincha prievel, alura
nu füss üna vita normela pussibla, a’s vivess
üna vita blockeda. Tschertüns haun uossa
eir temma dad ir in vacanzas. Cler cha’s dess
piglier serius indicaziuns ed avertimaints da
la pulizia, però la temma nu dess uossa gnir
pü ferma. Chi chi ho temma dess musser
curaschi e na eviter activiteds u dad ir in lös
esters. Perque as stu tgnair our la temma e
pruver da viver inavaunt la vita. La vita es
plain ris­chs e prievels, ma que nun es ün­
gün motiv da na pü viver la vita.
Nina