LES FORMES POÉTIQUES SELON BAUDELAIRE
Transcription
LES FORMES POÉTIQUES SELON BAUDELAIRE
rm_155_titres_rm_000_titres.qxd 04.06.15 08:19 Page5 Dominique BILLY LES FORMES POÉTIQUES SELON BAUDELAIRE PARIS HONORÉ CHAMPION ÉDITEUR 2015 www.honorechampion.com RM_155_baudelaire_billy.qxp_MB_base_155x235 05.05.15 08:30 Page479 table des matIères intRoduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . chAPitRe i tRAnSFoRMAtionS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. UNE GRAVURE FANTASTIQUE et LE VIN DES CHIFFONNIERS . . . . 2. LE MASQUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. LA VOIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. du vers à la prose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . chAPitRe ii LeS RiMeS SuivieS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. le corpus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. la questIon du genre des rImes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. la taIlle des pIèces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. la brIsure du couplet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. l’apparIement des couplets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . chAPitRe iii LeS diStiqueS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. LES LITANIES DE SATAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. LA queStion deS SouRceS PoPuLAiReS . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. L’AnoMALie du ReFRAin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. L’ARticuLAtion de LA PRièRe, Avec une diGReSSion SuR FRANCISCÆ MEÆ LAUDES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. LA queStion deS SouRceS déMonoLoGiqueS . . . . . . . . . . . 1.5. de queLqueS PoèMeS AFFineS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ABEL ET CAÏN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. une StyLiSAtion de L’AntithèSe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. deS PRécédentS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 21 22 23 25 27 33 35 36 37 40 42 47 47 47 51 55 57 59 61 61 65 RM_155_baudelaire_billy.qxp_MB_base_155x235 05.05.15 08:30 Page480 480 LeS FoRMeS PoétiqueS SeLon BAudeLAiRe chAPitRe iv LeS quAtRAinS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. le quatraIn de rImes alternées . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. L’ARRAnGeMent deS RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Le GenRe deS RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. LA tAiLLe deS PièceS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Le MètRe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4.1. Une Charogne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4.2. Le Serpent qui danse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4.3. L’Imprévu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5. LA céSuRe StRoPhique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5.1. L’interdépendance des vers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5.2. La question des pauses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6. L’AutonoMie de LA StRoPhe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6.1. Approche quantitative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6.2. Approche qualitative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. des stances aux quatraIns suIvIs du MASQUE . . . . . . . . . . 3. le quatraIn de rImes embrassées . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. L’ARRAnGeMent deS RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Le GenRe deS RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Le MètRe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. LA tAiLLe deS PièceS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. LA céSuRe StRoPhique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1. L’interdépendance des vers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2. La question des pauses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. L’AutonoMie de LA StRoPhe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.1. Approche quantitative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.2. Approche qualitative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. le quatraIn de rImes plates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. L’ARRAnGeMent deS RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Le GenRe deS RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Le MètRe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. LA tAiLLe deS PièceS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. LA céSuRe StRoPhique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.1. L’interdépendance des vers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.2. La question des pauses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 72 72 73 75 76 77 79 83 86 86 89 95 95 98 105 108 108 110 110 112 114 115 116 119 119 120 122 122 124 125 133 134 134 135 RM_155_baudelaire_billy.qxp_MB_base_155x235 05.05.15 08:30 Page481 tABLe deS MAtièReS 4.6. L’AutonoMie de LA StRoPhe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.1. Approche quantitative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.2. Approche qualitative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.3. Retour sur Le Vin des chiffonniers . . . . . . . . . . . . . . chAPitRe v FoRMeS coMPLexeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. LE BEAU NAVIRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. les quatraIns mêlés du VAMPIRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . chAPitRe vi LeS quintiLS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. les quIntIls vraIs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Le quintiL ABAAB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Le quintiL ABBAB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. un quIntIl dIvIsé : LE GOÛT DU NÉANT . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. les quIntIls-mIroIrs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. PRoPRiétéS GénéRALeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. LeS deux FoRMeS AdoPtéeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1. Le quintil ABABA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.2. Le quintil ABBAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. LeS ModALitéS de LA RePRiSe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1. isolement du vers-cadre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2. intégration syntaxique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.3. Focalisation ou thématisation multiple . . . . . . . . . . 3.3.4. variation textuelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.5. La variation dans Le Monstre . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.6. une particularité de Lesbos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. LA queStion deS oRiGineS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1. La piste de cassagne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2. La piste de Robb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3. Le modèle valmorien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quintils simples et quintils-miroirs . . . . . . . . . . . . . La reprise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Autres formes-miroirs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formes affines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antécédents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. éLéMentS de chRonoLoGie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 137 137 137 139 143 143 146 149 151 151 154 157 163 163 167 167 169 171 175 176 180 182 183 185 187 187 190 193 194 198 200 202 203 205 RM_155_baudelaire_billy.qxp_MB_base_155x235 05.05.15 08:30 Page482 482 LeS FoRMeS PoétiqueS SeLon BAudeLAiRe chAPitRe vii LA chAnSon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. UNE GRAVURE FANTASTIQUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. LA queStion deS PReMièReS veRSionS . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. LA tentAtion du Sonnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. LE JET D’EAU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. L’INVITATION AU VOYAGE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. LA FoRMe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. L’inFLuence de MARceLine deSBoRdeS-vALMoRe . . . . . . 3.3. RéMiniScenceS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. d’une BeRceuSe à L’INVITATION AU VOYAGE . . . . . . . . . . . . 3.5. du veRS à LA PRoSe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 208 208 214 215 220 220 223 224 230 232 chAPitRe viii Le Sonnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. la brIèveté . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. un FAiRe-vALoiR Poétique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. un “inFini diMinutiF” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. une tAiLLe oPtiMALe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. les mètres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. MonoMétRie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. LA PoLyMétRie : LE CHAT et LA MUSIQUE . . . . . . . . . . . . . 3. norme et varIatIon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. LA cRitique de GAutieR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. LA cRitique de BAnviLLe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. LA cRitique de cASSAGne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. LeS cARActèReS eSSentieLS du GenRe . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1. Paramètres en cause . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2. différents canons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3. La déviance baudelairienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. les formes canonIques chez baudelaIre . . . . . . . . . . . . . 5. la questIon du genre des rImes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Le déBut et LA Fin du Sonnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Le déBut et LA Fin deS teRcetS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. un cuLtiSMe MétRique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 240 240 242 248 249 249 252 258 259 264 268 274 274 277 280 283 288 289 291 293 RM_155_baudelaire_billy.qxp_MB_base_155x235 05.05.15 08:30 Page483 tABLe deS MAtièReS 483 6. le nombre de rImes dans le sonnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 7. un sonnet paradoxal : SUR “LE TASSE EN PRISON” D’EUGÈNE DELACROIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. les quatraIns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1. L’hoMoGénéité deS quAtRAinS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Le noMBRe de RiMeS dAnS LeS quAtRAinS . . . . . . . . . . . . . 8.3. coMMutAtion deS RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4. RePRiSe PARtieLLe deS RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5. RiMeS APPRoxiMAtiveS ou ASSonAnteS . . . . . . . . . . . . . . . 8.6. LeS RiMeS ALteRnéeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.7. LeS RiMeS PLAteS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.8. RenouveLLeMent deS RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.9. vALeuR StyLiStique de LA vARiAtion . . . . . . . . . . . . . . . . 299 306 307 310 312 315 319 322 326 328 335 9. les tercets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1. inventAiRe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2. LA chute en RiMe PLAte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3. diGReSSion SuR une RiMe FAutive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4. deS teRcetS à RiMeS SuivieS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5. LeS teRcetS SuR deux RiMeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.6. de L’oRiGinALité de BAudeLAiRe dAnS Le tRAiteMent deS teRcetS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 341 343 347 353 354 11. forme et syntaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1. cLASSe A : quAtRAinS SyntAxiqueMent AutonoMeS . . . 11.2. cLASSe B : quAtRAinS SyntAxiqueMent LiéS . . . . . . . . . 11.3. cLASSe c : PReMieR quAtRAin SeuL indéPendAnt . . . . . 11.4. cLASSe d (1) : quAtRAinS non individuALiSéS . . . . . . . . 11.5. cLASSe d (2) : Le Sonnet-PhRASe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 370 375 380 383 390 10. les sonnets fantaIsIstes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.1. un Sonnet inveRSé : BIEN LOIN D’ICI . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2. SonnetS “PoLAiReS” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. l’organIsatIon dIscursIve dans les tercets . . . . . . . . . . 13. la questIon du dénouement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. conclusIon sur le sonnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 360 361 364 392 397 402 RM_155_baudelaire_billy.qxp_MB_base_155x235 05.05.15 08:30 Page484 484 LeS FoRMeS PoétiqueS SeLon BAudeLAiRe chAPitRe ix HARMONIE DU SOIR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. aux orIgInes du pantoum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. la source de baudelaIre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. orIgInalIté d’HARMONIE DU SOIR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. les sIlences de banvIlle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. la questIon du bouclage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 407 412 416 422 426 concLuSion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 AnnexeS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. l’Interdépendance des vers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. les pauses phrastIques prIncIpales . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. les lIaIsons InterstrophIques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. notatIon des rImes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 437 440 441 443 BiBLioGRAPhie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 index deS noMS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 index deS œuvReS, PièceS et RecueiLS citéS . . . . . . 469