de autoafhankelijke samenleving, een recensie van het proefschrift

Russisches Tagebuch; Anna Politkovskaja
Sarko m’a tuer; Gérard Davet et Fabrice Lhomme
Twee boekrecensies ineen.
1. Het dagboek van de Russische journaliste Anna Politkovskaja van december 2003 tot
augustus 2005. Op 7 oktober 2006 werd ze vermoord.
2. Een zevenentwintigtal cases van twee Franse onderzoeksjournalisten van Le Monde over
mensen die door de lange arm van de Franse president Nicolas Sarkozy onschadelijk zijn
gemaakt.
Het zijn twee boeken die uitvoerig beschrijven welk machtsmisbruik de Staat pleegt. Machtsmisbruik
komt in allerlei gradaties voor. In Rusland geneert de Staat zich niet om oppositionele mensen uit de
weg te ruimen. Uiteraard wordt dat niet door het centraal gezag gelegitimeerd, het wordt wel door hen
geëntameerd. De gerechtelijke aanpak van politiek getinte liquidaties geschiedt met nauwelijks
verholen bureaucratisch verzet. Het verleden als geheim agent komt Putin goed van pas.
In Frankrijk hangt het meer van personen en partijen af. Het is de president in persoon die
beslissingen neemt over het lot van bestuurders, diep in de organisatie en diep in de provincie. Soms
zijn deze beslissingen op het randje van hetgeen de wet toestaat, soms zijn ze er overheen, maar is
de bewijslast moeilijk te leveren. Dat is de overeenkomst met Rusland. Het verschil is dat mensen in
Frankrijk mogen blijven leven en niet in de gevangenis terecht komen. Maar je carrière zit wel voor de
rest van je leven op dood spoor. Politieke tegenstanders hebben het niet gemakkelijk.
Kanselier Schröder noemde Putin een loepzuivere democraat. Frankrijk is een modeldemocratie.
Respect voor de oppositie blijkt echter duivels moeilijk. In Nederland is respect voor een minderheid
beter ontwikkeld. Dat neemt niet weg dat bureaucratisch verzet ook hier voorkomt. Het is ondenkbaar
dat Mark Rutte betrokken is bij een politieke moord, al is het maar op grote afstand. Rutte speelt een
belangrijke rol bij politieke benoemingen en zelfs bij functies die a-politiek heten te zijn. Het is moeilijk
voor te stellen dat Rutte zich bemoeit met de benoeming van een politiechef in, zeg Zutphen. Anders
dan bij de machtspartij CDA speelt politieke kleur bij benoemingen maar een betrekkelijke rol. Maar
altijd is het opwaartse beweging. Of zo u wilt: parachutering.
Het is makkelijk om te denken dat Rusland ver weg ligt en nog maar pas het juk van het communisme
heeft afgeschud. Frankrijk was altijd al zo’n raar land met een zonnekoning. Dichter bij huis is de
zittende Duitse president op zijn stoel terecht gekomen na duistere politieke machinaties en niet op
grond van zijn kwaliteiten. En hoe zit het dan in Nederland? Wat we zien dat zijn partijpolitieke
benoemingen, vriendendiensten, beloningen voor goede trouw en oude rekeningen. Afrekeningen
halen de oppervlakte niet. De oppositie hoeft niet voor zijn leven te vrezen. Onderschat wordt (naar
mijn mening) de macht van de Staat, in casu de overheid. Als de Staat al haar macht mobiliseert kan
de burger daar behoorlijk last van hebben. Er zijn burgers die de Staat dwarszitten, maar het
omgekeerde komt ook voor. Willem Oltmans weet er iets van. Fred Spijkers ook. En dat zijn nog maar
de gevallen die de pers hebben gehaald. De Nationale Ombudsman heeft een dagtaak aan klachten
van burgers over de overheid. Gemeentes kunnen burgers knap lastig zitten als hen dat zo uitkomt.
Voor zover mij bekend is er nog nooit systematisch onderzoek gedaan, in Nederland, naar een
overheid die obstructie pleegt en haar macht misbruikt. Dat het voorkomt staat vast. De mate waarin
niet. Het dagboek van Anna Politkovskaja biedt een inkijkje in de manier waarop de Russische Staat
met haar opponenten omgaat, meer in het bijzonder Vladimir Putin. Als excuus moge gelden dat
Rusland in oorlog was met enkele opstandige deelrepublieken. Vanuit die landen is een aantal lelijke
aanslagen gepleegd, waarbij veel burgers (Theater Oost-West) en kinderen (Beslan) om het leven
kwamen. De Amerikanen hebben Guantanamo Bay. Ook niet fris. Mensenrechtenorganisaties hebben
het terecht moeilijk met grote landen.
Frankrijk geldt als een beschaafd land met een lange democratische traditie. Politiek gaat het hard
tegen hard en niet alleen voor de schermen. Als de president van Frankrijk jou niet bevalt, kan je het
behoorlijk lastig krijgen. En dat kan om ogenschijnlijk geringe zaken gaan. De twee
onderzoeksjournalisten hebben 27 gevallen blootgelegd. Ze hebben gesproken met de betrokkenen
en mensen uit hun omgeving. De president van de republiek is uiteraard niet om commentaar
gevraagd. Er zijn zinloze vragen. Anders dan in Rusland wordt er niemand vermoord. Wel worden er
bestuurders in professionele zin kaltgestellt en afgeserveerd. Het boek is niet zo heel makkelijk te
lezen omdat het veel (voor)kennis van de Franse politiek veronderstelt en een goede kennis van het
moderne Frans. Verbazing was mijn deel. Zo dichtbij en toch zo anders.
Het is makkelijk om te denken dat de beschreven zaken in Nederland niet voorkomen. Maar dat
betekent niet dat er in Nederland geen overheid bestaat die een autonome, ongecontroleerde en
destructieve macht ontplooit. Of daar tegenaan schurkt.
In mijn werk heb ik met tenminste twee dossiers te maken waarin de ambtenaren volledig de dienst
uitmaken en niet de politiek, laat staan de burgerij. In de gemeente waar ik woon spelen ambtenaren
op verschillende plaatsen een perfide kat-en-muisspelletje met burgers die parkeerproblemen hebben.
Nee, er vallen geen doden en er worden ook geen carrières gebroken, maar dat er sprake is van
manipulatie van de feiten is glashelder. Dat staat gelijk aan een ambtsdelict. Natuurlijk, het is van een
volstrekt andere orde dat hetgeen Politkovskaja, Davet en Lhomme beschrijven, maar het zit wel op
dezelfde rechte lijn, namelijk een overheid die als onzichtbaar collectief optreedt en er niet voor de
burgers is, maar er tegen. Mensen betalen geen belasting om ambtenaren te financieren die tegen
hen gekeerd zijn. Ambtenaren zijn immers publieke dienstverleners.
Nederland heeft democratie en openbaar bestuur als een vreedzaam exportproduct. We zijn bereid
om oorlogsmisdadigers hier te berechten en op te sluiten. Door die bril gezien kunnen de twee
beschreven boeken slechts tot afgrijzen leiden. Dat mag het denken over het functioneren van de
Nederlandse overheid niet stilzetten. Want hoewel die overheid op hoofdlijnen deugt en integer is, zijn
er ook uitwassen. Een falende overheid, bij rampen. Een niet-effectieve overheid, op diverse
beleidsterreinen. Het komt niet in ons op dat de overheid ook tegen de Nederlandse burger kan zijn.
Tegen al die mensen wil ik zeggen, geniet van deze twee boeken en droom zachtjes verder.
Vlijmen, 15 januari 2012