KARTA PALA E ROMENGE CHACHIMATA

 KARTA PALA E ROMENGE CHACHIMATA Adoptirimi ando Plenarako Kidipe ko 2009 bersh www.ertf.org ERTF SEKRETARIJATO c/o Council of Europe Agora Building 1, quai Jacoutot 67075 Strasbourg Tel.: + 33 3 90 21 53 50 Fax: + 33 3 90 21 56 58 e-­‐mail: [email protected] 2 KARTA PALA E ROMENGE CHACHIMATA 1. Maj but sar efta shela bersh kodoleske, amare Manush sas kerde sklavuri ando Indisko subkontinento kana sas e Islamizacija le Indijaki thaj sas shudine karing e Europa kana sas e Islamisko marimata. 2. Maj but sar shov shela bersh, ame e Roma trajsardam kathe ande Europa. Amari historija sas markime katar Anticiganismo, sklavija, diskriminacija, persekucija, ekspulzija, violenca thaj genocido; kadi historija sas ramome e ratesa amare manushengo. 3. Shela mii amare manushenge sas viktime le Porrajmosko, o Holokausto le Romengo, mudarde katar e Nazi rasaki manija, abuzime anda e pseudo-­‐medikalno eksperimentura thaj gazime ande koncentracijake kampura. Kadi napravda/nachachimo thaj krima kontra amare manushengi sas pre butivar garadi, ignorime, tratime sar jekh telutni nota ande historija, vaj simplo bisterdi. 4. Amenge e Romenge chi das pes amenge dzi akana o prindzarimos sar nacionalno minoriteti. Tradicionalno, ame sam dikhle sar jekh rigaki socijalno grupa, sar jekh socijalno problemo savo si te „integril“ pes perdal disciplinake mesuri thaj themeski represija. 5. Amaro shinajmos sas kerdo katar korkoro-­‐anavde ekspertura thaj specijalistura; amari historija sas ramome katar lingvistura thaj ciganologistura. 6. Amare manush trajn ande deplorabilno kondicije save shaj te komparin pes le Tritone Lumasa, butivar segregime katar o resto le socijeteteako thaj ferikaj shudine thaj diskriminujme. 7. Amare manushenge butivar del pes lenge taga ko barabar akceso ke le publichno sastimaske servisura. Amare manushengo trajosko lungipe si but tela e medija le manushengi anda Europa; o nivelo le shavorengo so meren si but maj ucho sar e medija. Amare svakone gesesko trajo si determinime katar segregacija ande svako trajoski rig; 8. Amare shavorenge thol pes taga regularno ando akceso ke edukacija vaj si segregujme katar e aver raklora ande le kade anavde „specijalno shkoli“. 9. E diskriminacija ke buki si normalno; amare mansuhengi bibukijaki rata si 80 procentura thaj ande varesave riga la Europake si inke maj uche. 10. Bersh pala bersh bareon e holeake kampanie kontra amenge ande medija; o publichno portreto amare manushengo sar kriminalura thaj namangli bibaht si aba dumult adesutno. Balansime medijake kontura pala e kondicije le Romenge si nafrekvento. Pozitivno medijake portretura pa Roma si but cira thaj feri univar. 11. Ekspulzije thaj ekspropriacije amare manushenge na-­‐j kondamnime katar o Internacionalno Komuniteto; inke kontra, e autoritetura si zurearde katar e Publichno Opinija te dzan maj dur penge anticiganistichno politikenca perdal domolimo(ke chi phenen khanchi) thaj nagrada/pokin. 3 12. Milionuri anda amare manush zorasa si te trajn ande ethnichno getoura, biavutnimasko, binadazdako, bipakijajmasko. 13. Mii anda amare manush sas bishalde te maren pes mashkar pende ande le Europake marimata; phrala thaj pheja, deja dada thaj nijamura zorasa sas te maren pes kontra mashkar pende ande le verver ketani/armii. 14. Sar te maren pes le kauzenca le nashajmaske, e internacionalno institucije maren pes le nashade Romenca. O zumavimos amare mansuhengo te nashen katar e diskriminacija thaj Anticiganismo si dikhlo sar nomadismo, sar socijalno phiravimo. 15. E Romane dzuvla si shutine angla trivare diskriminacija: sar dzuvla ando societeto, sar Romnija ando mishkipe anda e dzuvlange chachimata, thaj butivar sar e kali bakhri ande amaro komuniteto. E terne dzuvla thaj sheja si maj but vulnerabilno ke violenca thaj ko brakujmo le shajmatengo ando trajo. 16. Pala shela bershenge ekspulzijake thaj ekskluzijake, varesave anda amende alosarde o drom katar e kulturalno korkoro-­‐determinacija thaj jekh phirimasko trajosko felo thaj si maj but afektime katar e prejudicije, defamacija, violenca thaj shudimo/nakamimo. 17. Perdal e diskriminacija amare shibaki, sokasha, tradicije thaj kultura, perdal falsifikacija amare historijaki thaj amare identitateaki, kerdas pes e barearimasko fondo anda e Europako Anticiganismo. 18. Mii Romane shavore sas line katar lenge deja, zorasa adoptime thaj shingerde katar lenge redechini: jekh mesura savi nakhel sar jekh lolo thav perdal amare manushengi historija. 19. E defamacija amare manushengi sar jekh rigaki socijalno grupa si e baza katar e taga amare chachimatengi sar jekh nacionalno minoriteti thaj o brakujmo katar o barabar tratmano avere manushenca thaj nacijenca. 20. E tradicionalno aderenca ke ekspertura thaj specijalistura save len decizija pala amaro shinajmo konstitujl jekh pharo phageripe katar svakone feloske manushenge chachimata ke korkoro-­‐determinacija; kadi diskriminatorichno praktika si jekh integralno rig amare problemosko. Kado felo katar o nevo-­‐kolonialismo si e Europaki dosh ke chi birindas te asiguril e Manushikane Chachimata thaj Civilno slobodimata amare manushenge. 21. Ame e Roma thaj vi amare organizacije, trajs ande jekh atmosfera katar generalno suspekcija; o sistemo katar e generalno suspicija si o maj bilacho karaktero le Anticiganismosko thaj dzi ages ingerdas ke kodo ke le korkoro-­‐anavde ekspertura sas pakivime te keren decizije pa Roma de sar te len e Roma korkoro penge decizije. 22. O phiravimo katar le Europake Thema karing e Roma ando 21to shel bersh kam avel jekh kritichno testo katar lengi implementacija e manushikane chachimatengi thaj civilno slobodimata le minoritatenge, thaj vi e pakiv lenge obligacijaki te phageren sa e felura le rasismoske, anti-­‐semitismoske, diskriminacijake, ksenofobijake thaj anticiganismoske. 4 23. E Romen si len jekh jekhtuni pozicija ande Europa, vi historichno thaj vi politichno, sar jekh Pan-­‐Europako nacionalno minoriteti, bi pashutne-­‐themesko. E efortura te lasharel pes e situacija le Romengi ande Europa si te prindzaren kadi specijalno pozicija. 24. Jekh konstitucionalno, demokratichno thaj chachi Europa musaj si te inkludil pashe e participacija le Romengi ande sa e riga le societateake. E participacijako proceso trebul te cirdel khetane redechini thaj khetane perspektive perdal themutnipe, gruposki afilijacija, vaj them rezidencako. Kerindos siguro e participacija thaj e kontribucija le Romengi ande le procesura kaj lel pes decizija si jekh anda e principalno cilura save ame kamas te resas. 25. Jekh Europa ande savi e Roma dukhade si le Anticiganismostar thaj e segregacijatar chi trebul te mukhel pes te maj avel. Inke ame kam neris feri te ciknearas kadi ksenofobija, prejudicije, stereotipuri thaj dar save aven katar e ignoranca, perdal sistematichno thaj biagoreski edukacija. 26. Pala sar si ande Karta katar e Khetane Nacije, o Internacionalno Konvenanto pala Ekonomichno, Socijalno thaj Kulturalno Chachimata, thaj vi e Vienna Deklaracija thaj e Programuri le Akcijake1 afirmil pes o fundamentalno vashnipe le chachimasko ke korkoro-­‐determinacija sa e mansuhengo, ande virtutea kaski von slobodno determinin pengo politichno statuso thaj slobodno roden pengo ekonomichno, socijalno thaj kulturalno barearipe. 27. Inkerindos konto ke svako zumavimos te decisivno lasharel pes e situacija le Romengi so sas dzi akana chi nerindas, urgento si musaj jekh kolaboracija mashkar e thema, internacionalno institucije thaj e Romenge legitimo reprezentative bazime pe barabar chachimata. Maj dur, si amari obligacija thaj buki te keras siguro ke e societetura, sa kade sar e thema thaj e internacionalno institucije revizujn penge opinije; 28. Isarindos o spirito katar o partenerijato semnosardo ko 15to Decembro 2004 mashkar o Konsilo la Europako thaj amen o Europako Forumo e Romengo thaj e Phirutnengo (ERTF), ame e Roma ande Europa deklaris e principuri kadale Kartake pala e Romenge Chachimata sar obligatorichno anda sa e Romane reprezentative, inicijative thaj maj but anda ERTF, sar e jekhtuni legitimo reprezentacija le Romengi ande Europa autorizime perdal e demokratichno procesura, thaj aktivno las amari obligacija te vazdas e implementacija le chachimatengi thaj e principongi anda kadi Karta, ande kolaboracija sa e Romenca thaj sa le manushenca saven si lashi intencija. 29. E Roma si jekh Europako nacionalno minoriteti thaj themutne le themenge ande save von trajn; lengo participacijako proceso trebul te dzal pe khetane droma thaj khetane perspektive pala themutnipe, grupaki afilijacija, vaj them ande savo trajn. 30. Ame, o ERTF sar e jekhtuni legitimo reprezentacija le Romengi ande Europa autorizime perdal demokratichno procesura, deklaris e principura kadale Kartake pala e Romenge Chachimata sar bligatprichno thaj aktivno te angadzujn pes kash te vazden e 1
ACONF.157/24(Rig I), kapitolo III.
5 implementacija kadale kartake ande kooperacija sa e Romenca2 thaj sa e manushenca saven si lashi intencija. Kade ke ame proklamis kado: Artikolo 1 Rom si: kon phenel peske ke si les Indo-­‐grekicko origine, kon phenel peske ke leski shib si Romanes, kon phenel peske ke lesko kulturalno barvalipe si o Romanipe, Artikolo 2 Amen si o nacionalno identiteto sar Roma, independento katar themutnipe, them thaj/vaj grupa thaj/vaj religiosno afilijacija. Artikolo 3 Svakone manushes anda amaro narodo si les o chachimo korkoro te determinil pesko anavipe, identiteto thaj komuniteto3. Svakone manushes si le o chachimo slobodno te parktikil peski religija, kultura thaj tradicija. O Romanipe si bazime po khetanipe perdal diversiteto. Artikolo 4 Ame e Roma, sam jekh narodo barabar svakone narodosa anda luma. Ame e Roma trajs ande svako Europako them thaj kade ke deklaris amen ke sam jekh nacionalno minoriteto ande Europa bi themesko vaj bi te mangas jekh them. Artikolo 5 Sar jekh nacionalno minoriteto, ame e Roma angadzujs amen ande e chachimata thaj obligacije stipulime ande kontraktura, hakijarimata thaj deklaracije, vi kolektivno thaj vi individualno. E Romen si len o chachimo ke protekcija thaj shajmata kade sar si asigurime ande Karta katar e Khetane Nacije, e Universalno Deklaracija anda e Manushikane Chachimata, e Tratatura katar o Konsilo la Europako4, OSCE5 thaj Europaki Unija6, thaj vi e aver nacionalno thaj internacionalno civilno chachimata. 2
Referinca ke sa manusha deklarime ando Artikolo 1
3
Roma, Sinti, Kalé, Gypsy, Tsigans, Zigeuners, Travellers thaj aver relatime grupi ande Europa
4
Partikularno: sa e rekomandacije katar e institucije pa Roma anda o Konsilo la Europako, Konvencija anda e
Protekcija katar e Manushikane Chachimata thaj Fundamentalno Slobodimata, thaj sa e adicionalno Protokolura ke
Konvencija anda e Protekcija katar e Manushikane Chachimata thaj Fundamentalno Slobodimata, Europaki Socijalno Karta,
Konvencija Kadro anda e Protekcija katar e Nacionalno Minoritetura, Europako Kodo anda o Socijalno Sekuriteto,
Protokolo ko Europako Interim hakijaripe pala o Socijalno Sekuriteto aver sar e Skeme anda e Purane Bersha, Invaliditeto
thaj Manusha so Pretrajsarde, Europaki Konvencija pala e Adopcija le Shavorengi, Europaki Konvencija pala e Socijalno
6 Artikolo 6 Amen e Romen si amen o chachimo ke korkoro-­‐determinacija pala sar phenel o internacionalno zakono thaj vi: o chachimo te kultivil pes varekaski kulturalno autonomija, o chachimo slobodno te vazdel pes amaro ekonomichno, socijalno thaj kulturalno barearipe thaj te alosaras amare partenerura, projektura, thaj programura ame korkoro thaj, kaj shaj, vi te implementis len; o chachimo te las decizija pala amari reprezentacija slobodno katar sa e felura obstrukcijenge vaj diskriminacijake thaj te alosaras lan demokratichno. Ame chi kamas ani jekh felo heteronomijako; reprezentacije, ekspertura vaj manusha so den duma ande amaro anav save anavde pes korkoro vaj anvdas len e trito rig, Artikolo 7 Amen e Romen si amen o chachimo ke jekh nacionaliteto thaj themutnipe, socijalno trajo, te avel amen akceso ke le publichno sastimaske servisura, o chachimo ke fizikalno integriteto, o chachimo ko slobodipe, o chachimo ke protekcija katar defamacija thaj prejudicii. Amen e Romen si amen o koletivno chachimo te ingeras amaro trajo ande pacha, karing e barabar shajmata, sekuriteto thaj barabar tratmano. Artikolo 8 Amen e Romen si amen o chachimo ko trajo, fizikalno thaj mentalno integriteto, slobodipe thaj sekuriteto e manushesko. Amen e Romen si amen o kolektivno chachimo te trajs ando slobodipe, pacha thaj sekuriteto thaj trebul te na avas shutine ande ani jekh genocido, progromo vaj aver felo violencako, te na kerel pes zorasa sterilizacija, te na avas internime (ande lagerura), te na avas obligatorichno ekspropriime, zorasa ashade, te na avel chi jekh forma phare bukijaki vaj zorasa te len pes e shavore. Kash te protektis amare Manushen amen si amen o chachimo te las opre sa e lashe mesuri save si ramome katar o internacionalno komuniteto thaj pala sar phenel o internacionalno zakono. thaj Medikalno Asistenca, Europako Hakijaripe anda o khosipe le Vizengo anda e Nashade Manusha, Europako Hakijaripe
pala e Manusha save participin ande le proceduri katar la Europaki Komisja thaj anda Kriss e Manushikane Chachimatengi, Europaki Konvencija pala e repatrijacija le Minorengi, Europaki Konvencija pala o Na-­‐aplikabiliteto katar o Statutorichno Limitacija ke Mudarimata kontra Umaniteto thaj Marimaske Mudarimata, Europaki Konvencija pala o Legalno Statuso le Bukijarnengo Migrantura, Europaki Konvencija pala e Mutualno Asistenca pala e Mudarimaske Bukija, Europaki Konvencija pala o Prindzarimos thaj e Aplikacija le Decizijengi pala e Kustodija le Shavorengi thaj o Lasharimos le Kustodijako le Shavorengi, Europako Hakijarimos pala o Transfero le Responsabilitateako pala e Nashade Manusha, Konvencija anda e Protekcija le Dzenengi pala o temato anda e Automatichno Procesacija katar e Personalno Informacija, Europaki Konvencija pala e Kompensacija le Viktimengi katar e Violento Mudarimata, Europaki Karta katar e Lokalno Korkoro-­‐Governura, Europaki Konvencija pala o Prindzarimos le Legalno Personalitateako katar e Internacionalno Non-­‐Governoske Organizacije, Europaki Konvencija anda e Prevencija le Torturaki thaj o Namanushikano vaj Phagerimasko Tratmano vaj Kazna, Konvencija pala e Participacija le Streino Manushengi ando Publichno Trajo ko Lokalno Nivelo, Europaki Karta anda e Regionalno vaj Minoritateange Shiba, Europaki Konvencija pala o Eksercicio le Shavorenge Chachimata, Europaki Konvencija pala Nacionaliteto, Europake Konsiloski Konvencija pala e Akcija kontra Trafiko le Manushenca, Europake Konsiloski Konvencija anda o Zumavimos te na avel Bithemutnipe ande relacija le Sukcesijasa le Themeski, Europake Konsiloski Konvencija pala e Protekcija le Shavorengi kontra e Seksualno Eksploatacija thaj Seksualno Abuzo 5 Partikularno o OSCE Akcijako Plano 6 EC Tratato
7 Artikolo 9 Jekh anda e cilura saven amen kamas te resas si e participacija ande sa e societateake riga thaj e kontribucija ande lengo decizijako proceso. Artikolo 10 Amen e Romen, kolektivno thaj individualno, si amen o chachimo te na avas shutine ande asimilacija zorasa vaj te shudas vaj te pahgeras amari kultura. E thema trebul te den efektivno mekanismura anda e prevencija thaj o lasharimo le: svakone akcijako saveako efekto si te lel pes e Romengo integriteto sar distinkto manusha, vaj lenge kulturalno barvalimata vaj lengo etnichno identiteto vaj shib; Svako akcija savean si lan o cilo vaj o efekto te lel pes lendar lengi phuv, lengo kher vaj lenge bukija; Svako forma katar e manushengo transfero kerdo zorasa, mukimos pa jekh than po aver vaj ekspulzija; Svako forma katar asimilacija zorasa vaj integracija; Svako forma katar incitacija vaj vazdipe (katar dzene, organizacije le medijake vaj aver sursi) la diskriminacijako, holeako, violencako, umilincako, defamacijako vaj hohado raporto kontra lenge. Artikolo 11 E thema trebul te asigurin perdal lashe mesuri ke e medija nashti te vazdel e holi thaj e violenca kontra le Romengi perdal hohamne raportura thaj holeake kampanije. Pashe, si te revizuijn pes e statutura kana ando anav le slobodimasko le medijako, von den voja te avel umilinca, defamacija vaj vazdipe le holeako vaj te keren pes deliktura save shaj te kaznin pes katar o internacionalno hakijarimo. Artikolo 12 E Thema thaj e internacionalno institucije trebun te astaren lashe edukacijake kampanije ande lenge publichno autoritetura, departamentura thaj mashkar lenge bukijarne kash te phageren pes e prejudicii thaj e stereotipuri, thaj vi e ksenofobija thaj o Anticiganismo, thaj te kerel pes prindzardi e najusticija thaj o sensibiliteto karing e manushikane chachimata thaj civilno slobodimata thaj e barvalimata katar o Konsilo la Europako. Artikolo 13 Sar amari shib, Romanes si te avel barabar e avere Europake shibenca. 8 E Thema, thaj vi e internacionalno institucije, trebul anda kado te asiguril perdal sa e shajmata ke Romanes si protektime sar jekh Europaki shib so trajl. Kado bushol ke te len pes mesuri kash te vazdel pes o publichno akcepto la Romane shibako thaj sa e mesuri save si stipulime ande Europaki Karta anda e Regionalno vaj Minoritatenge Shiba, thaj sa kade te del pes suporto ke amare edukacionalno institucije thaj te sikijarel pes e nativno shib ande shkoli. Artikolo 14 E Thema trebul te asigurin, perdal lashe shajmata, ke e Roma birin te vazden pengi media ande lengi dejaki shib. E gadzikani medija, vi themeski si privatno, vi televizija thaj vi radio, trebul te del e Romen o shajpe te raportin ande pengi shib bidiskriminacijako; kado aplikil pes specijalno ke themeski media. Artikolo 15 E Thema trebul te asigurin ke e Romengi historija, origina thaj shinajmo, persekucija thaj komuniteto si shutine ande e shkolaki kurikula. Anda kado, e Thema thaj e internacionalno institucije trebul te keren kasavi kurikula ande kooperacija le Romane institucijenca thaj te integril lan sar maj sig ande lenge edukacijonalno sistemura. Artikolo 16 E Thema trebul, ande kooperacija le Romane institucijenca, te arakhen efektivno solucije kash te lasharen pes e trajoske kondicije le Romenge. E EU thaj lake institucije trebul te lel sa e lashe mesuri ande lenge respektivno kompetence kash te del suporto le eforton katar lake Thema Membre te ingeren penge obligacije anda kadi Karta. E EU trebul te vazdel, ande kooperacija le ERTFesa, jekh specijalno dzutimasko fondo anda e stabilizacija katar o Romano civilno societeto. La Europaki Komisija trebul te lel sa e mesuri so shaj kash te asiguril ke e Strukturalno Fondura, sa kade sar e Socijalno Fondura, si potrebime kash te suportil pes e chorore regionura anda EU ande save trajn jekh baro gin Romengo. Artikolo 17 E politichno partije, institucije thaj universitetura, publichno servisura thaj governura trebul te len mesuri, thaj vi kaj shaj, pozitivno akcija, kash te asiguril pes ke e proporcija le Romengi ande lenge thema si reflektime ando gin lenge Romane bukijarnengo thaj/vaj membrongo. 9 La Europaki Komisija, o Konsilo la Europako, o OSCE thaj aver internacionalno institucije trebul te keren specijalno efortura kash te aven modelo pala kado temato. O ERTF sa kade kerel apelo ke le internacionalno firmenge Gruppe te sikaven maj but troma thaj maj but te len Romen ande buki. Artikolo 18 E Thema trebul te asigurin ke phagerel pes thaj ke efektivno thaj maj dur marel pes kontra svakone felosko segregacijako thaj/vaj apartheid-­‐osko ande lenge sfere influencake. Kado aplikil pes maj but ande le edukacijako sektori. Artikolo 19 E Thema trebul te implementin thaj te zurearen e zurale thaj efektivno zakonura thaj akcije kontra la diskriminacijake kontra le Romengi ande buki. Kadala trebun te inkludin provizije kontra e direktno thaj nadirektno diskriminacija, viktimizacija thaj telaripe. Von sa kade si te den voja e manushen so len ande buki te len pozitivno akcija kash te resen te aven vaj te kompensin e bihasne savenca resen pes e Roma. Ame doklarno chi kamas e projektura pe harni vrama save maj but barearen o simbolichno valoro. E programura sponsorime katar e thema kash te barearen o bukijaripe le Romengo trebul te aven pe lungo vrama thaj te aven suportime. E rata le bibukijaki le Romengi si te ciknijarel pes drastichno perdal pozitivno akcije: kado sa kade inkludil o barearipe le lashe strategijengo thaj vi e kooperacija le themeski, ekonomijaki thaj Romengi. Artikolo 20 O ERTF akharel e Romen anda Europa te aprticipin aktivno ande le politichno procesura ande lenge thema. Kado implikil e participacija aktivno thaj vi pasivno ande le alosarimata, avindos membruri ande le politichne partije vaj te keren pengi partija. Artikolo 21 O ERTF trebul te astarel instanto te eksaminil e kompensacijake mangimata karing e thema vaj katar lenge legalno sukcesorura, save si te dosharen pes anda e violenca kontra le Romengi savi sas. Artikolo 23 Sar pacifistura save chi kamen te participin ande marimata, ame e Roma trebul te na avas zorasa bishalde ande armii/ketani; kado chi afektil o chachimo svakone Romane dzenesko te dzal voluntarno ande armii/ketani. 10 Artikolo 24 E Thema, thaj vi e internacionalno institucije, trebul te den suporto kash te vazdel pes jekh independento civilno Romano societeto, vi aktivno thaj vi financijalno. Bazime po modelo katar ERTF, svako nacionalno them trebul te asiguril ke e Romane organizacije save si, birin te aven khetane kash te keren jekh nacionalno Romani umbrela alijanca/forumo savi si bithemeski influenca. Svako nacionalno Romani umbrela alijanca/forumo trebul atunchi te del pes lake jekh than ando nacionalno themesko parlamento. O nacionalno them trebul te del dosta financijalno asistenca svakone nacionalno umbrela alijanca/forumo. E nacionalno umbrela organizacije le Romenge trebul te aven akceptujme, vazdine thaj suportime sar legitimno reprezentacije le interesongo thaj partenero le governongo. Artikolo 25 E thema trebul te asigurin ke e Romen del pes pro bono legalno sfato, thaj vi pala e implementacija katar e manushikane chachimata thaj civilno slobodimata save si. Artikolo 26 Kash te neril pes e implementacija e bare rigengi anda kadi karta, si musaj te aven legalno obligatorichno hakijarimata katar e thema membre ando Konsilo la Europako, Europaki Unija, Khetane Nacije thaj OSCE. Kadala felura katar legalno obligatorichno hakijarimata shaj te dzutin pashe ko phageripe katar o nabarabar tratmano savo si akana amare manushen mashkar e thema thaj ando respekto anda e specijalno situacija amare manushengi. Artikolo 27 Khanchi anda kadi karta nashti te avel interpretime sar ke del o chachimo varesave themeske, narodoske, grupake vaj manusheske te lel perdal jekh aktiviteto vaj te kerel vareso so si kontra le Kartake katar e Khetane Nacije vaj te hakijarel pes ke del zor varesave akcijan savi shaj phagerel pe kotora vaj te kerel maj nasul, totalno vaj pe riga, o teritorijalno integriteto vaj o politichno khetanipe le themenge independento. Kana len pes opre e chachimata save si ramome ande kadi deklaracija, si te respektin pes e manushikane chachimata thaj e fundamentalno slobodimata savore manushenge. Svako kasavi limitacija trebul te avel na-­‐diskriminatorichno thaj striktno musaj feri anda o cilo ke te asiguril pes ke si prindzarde thaj respektime e chachimata thaj e slobodimata 11 avere manushenge thaj te resen pes e chache thaj maj urgento mangimata katar jekh demokratichno societeto. 12